Karol Szymanowski

KAROL SZYMANOWSKI

B r u x e ll e s | B r u s s e l 2011

Brochure éditée à l’occasion de la Présidence polonaise du Conseil de l’Union Européenne | Brochure uitgegeven ter gelegenheid van het Pools Voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie

Tabl e d e s ma t i è r e s I n h o u d s o p g av e

Introduction | Zofia Helman, Szymanowski : sa vie, son œuvre | Alistair Wightman, Szymanowski et Chopin | Didier van Moere, Szymanowski et Rubinstein : histoire d’une amitié | Maciej Pinkwart, Szymanowski et Zakopane | Joëlle van Hyfte, Szymanowski et la Belgique | Quelques dates | Concerts (saison 2011-2012) | Pour en savoir plus sur Karol Szymanowski |

6 11 23 33 41 53 61 67 76

Voorwoord | Zofia Helman, Szymanowski: leven en werk | Alistair Wightman, Szymanowski en Chopin | Didier van Moere, Szymanowski en Rubinstein: relaas van een vriendschap | Maciej Pinkwart, Szymanowski en Zakopane | Joëlle van Hyfte, Szymanowski en België | Enkele data | Concerten (seizoen 2011-2012) | Meer over Karol Szymanowski |

7 16 27 36 46 57 61 67 77

INTRODUCTION

Chers Amis, Karol Szymanowski est considéré comme le plus grand compositeur polonais après Frédéric Chopin. Son génie fascinant et raffiné qui a dominé la musique polonaise de la première moitié du XXe siècle garde aujourd’hui encore toute son actualité.

La création de Szymanowski symbolise la renaissance de la musique dans une Pologne qui retrouva son indépendance au lendemain de la Première Guerre mondiale.

La musique polonaise moderne commence avec elle.

Fervent défenseur de la grande tradition européenne, intensément ouvert aux phénomènes musicaux mondiaux, Szymanowski créa une musique qui, puisant aux sources de sa culture nationale, la dépassait pourtant largement.

La musique pour lui avait également une signification sociale, elle était une force créatrice particulière capable, par les émotions qu’elle suscitait, d’influencer la vie sociale et spirituelle de l’humanité.

Cette année, nous vous présentons une brochure consacrée à Karol Szymanowski qui fait écho à celle que nous avons publiée au sujet de Chopin en 2010. Pour ce faire, nous avons fait appel à des spécialistes reconnus de l’œuvre du compositeur. Par leur plume, nous aimerions que cet humble recueil vous permette, Chers Amis, de mieux connaître la musique de Szymanowski, de la comprendre et de l’apprécier.

Nous vous souhaitons beaucoup d’émotions à l’écoute de ses œuvres.

L’équipe du Service culturel de l’Ambassade de Pologne

VoorwoOrd

Beste vrienden, Karol Szymanowski wordt beschouwd als de grootste Poolse componist na Frédéric Chopin. Zijn fascinerende en verfijnde genie, dat de Poolse muziek gedurende de eerste helft van de 20e eeuw heeft gedomineerd, blijkt vandaag nog even actueel.

6 / 7

Szymanowski’s oeuvre symboliseert de wedergeboorte van de muziek in een Polen dat met de afloop van de Eerste Wereldoorlog zijn onafhankelijkheid had herwonnen. De moderne Poolse muziek begint vanaf hier.

Szymanowski stond bekend als een fervent verdediger van de grote Europese traditie, en volgde intensief de muzikale ontwikkelingen in de rest van de wereld. Zijn werk put weliswaar uit de bronnen van een nationale cultuur, maar stijgt daar tegelijk ver boven uit. Muziek had voor de componist ook een sociale functie: ze was een scheppende kracht die, dankzij de emoties die ze oproept, het sociale en spirituele leven van de mensheid kon beïnvloeden.

Dit jaar stellen wij u, aansluitend op onze Chopinbrochure uit 2010, een bundel voor die gewijd is aan Karol Szymanowski. Hiervoor hebben we de hulp ingeroepen van erkende specialisten van ’s mans werk. Het is onze wens dat u dankzij deze bescheiden bundel de muziek van Szymanowski beter leert kennen, begrijpen en waarderen.

Wij wensen u veel emoties toe bij het beluisteren van deze muziek.

Het team van de Dienst Cultuur van de Ambassade van Polen

Karol Szymanowski 3.10.1882 | 29.03.1937

L a vale u r f o ndamen t ale d ’ u ne g r ande œ u v r e d ’ a r t se t r o u v e l à o ù p r end f i n l’ h o mme E t N i q u e , le F r an ç a i s, l’ A ngla i s o u le P o l o na i s, e t o ù c o mmence l’ h o m me Ind i v i d u q u i r ega r de la v i e d r o i t dans les y e u x e t la vo i t c o mme u ne é n i gme m é t aph y s i q u e . ( . . . ) E n t an t q u e p o s t u lat, l’ a r t nat i o nal es t u n dange r e u x malen t end u . C e t t e c o ncep t i o n p r end na i ssance dans u ne to u t e au t r e sph è r e sp i r i t u el le . E lle es t la c o n v i c t i o n p u r emen t r at i o nnelle q u e l’ E t at- nat i o n c o n t emp o r a i n ( . . . ) d o i t p o ss é de r u ne es t h é t i q u e p r o p r e . C e p o i n t de v u e es t to u t à fa i t pe r t i nen t t an t q u ’ i l n ’ es t pas u n fa r deau p o u r la sac r o – sa i n t e l i be r t é de l’ a r t i s t e c r é at e u r ca r , dans le cas c o n t r a i r e , i l d é t r u i t au to mat i q u emen t la p o ss i b i l i t é d ’ u ne m u s i q u e “ nat i o nale ” . | D e d i epe r e waa r de va n ee n g ro o t k u n s t we r k o pe n b aa r t z i ch daa r , waa r de me n s o ph o u d t t e b es taa n als e t n i e ( F r a n sma n , E n g elsma n , P o o l . . . ) , e n waa r h i j ve r sch i j n t als weze n o p z i ch dat o o g i n o o g s taat me t he t leve n i n z i j n me taf y s i sche h o eda n i g he i d. ( . . . ) H e t z o u ee n g evaa r l i jk m i sve r s ta n d z i j n o m n at i o n ale k u n s t t e z i e n als ee n p o s t u laat. D i t b e g r i p w o r t elt i n ee n vo l s t r ek t a n de r g e b i ed va n he t g ees t el i jke leve n : he t g aat o m de p u u r r at i o n ele ove r t u i g i n g dat de m o de r n e n at i es taat ( . . . ) ove r ee n e i g e n es t he t i ca m o e t b e sch i kke n . ( . . . ) E e n me n i n g d i e g eheel g e r ech t vaa r d i g d i s z o la n g ze n i e t g aat we g e n o p de a b s o l u t e v r i jhe i d va n de scheppe n de k u n s t e n aa r , wa n t da n d o e t ze au t o mat i sch de m o g el i jkhe i d t e n i e t va n ee n ‘ n at i o n ale ’ m u z i ek . |

K. Szymanowski, Œuvres, t. 2 : Pisma Literackie [Œuvres littéraires] réunies et préparées par Teresa Chylińska, Cracovie, 1989, p. 209 K. Szymanowski, Geschriften, deel 2: Literaire geschriften, bijeengebracht en geredigeerd door Teresa Chylińska, Krakau 1989, p. 209

Szymanowski : Sa vie, son œuvre Zofia Helman

Karol

Szymanowski naquit à Tymoszówka, en Ukraine, le 3 octobre 1882 ; il mourut le 29 mars 1937 à Lausanne. Issu d’une famille de la petite

10 / 11

noblesse polonaise d’Ukraine, terre qui se trouvait aux confins de l’antique République Polonaise depuis le XVIIIe siècle, il commença par étudier chez lui, avant de se rendre au lycée d’Elisavetgrad (aujourd’hui Kirovohrad) ainsi qu’à l’Ecole de musique de Gustaw Neuhaus et de sa femme Olga Blumenfeld. Après son baccalauréat, il se rendit en 1901 à Varsovie où il prit des leçons privées de composition et de contrepoint auprès de Zygmunt Noskowski. Quatre ans plus tard, sous le patronage du prince Władysław Lubomirski, il créa avec Grzegorz Fitelberg, Ludomir Różycki et Apolinary Szeluto, l’Association d’Edition des Jeunes Compositeurs Polonais Młoda Polska plus connue sous le nom de « Jeune Pologne » en musique. Les premiers concerts de l’Association, donnés à Varsovie et à Berlin en 1906 et 1907, attirèrent l’attention du monde musical sur les jeunes compositeurs mais ceux-ci ne rencontrèrent pas l’approbation de la frange conservatrice de la critique et du public.

Durant la première période de sa création (1901-1914), la personnalité esthétique de Szymanowski se cristallisa sous l’influence du modernisme littéraire. Marqué par la philosophie de Friedrich Nietzsche et d’Henri Bergson, il s’inspira de la poésie de la Jeune Pologne1. On en trouve l’expression dans ses mélodies composées sur des textes de Kazimierz Tetmajer (opus 2), Jan Kasprowicz (opus 5), Stanisław Wyspiański (opus 18) 1 La Jeune Pologne (1891-1918) est un mouvement artistique néo-romantique né en réaction du positivisme de la fin du XIXe siècle. Ses expressions furent variées, allant du symbolisme à l’art nouveau en passant par l’impressionnisme.

et Tadeusz Miciński (opus 11 et 20). Dans ses œuvres instrumentales (Neuf Préludes pour piano opus 1 et Quatre Etudes pour piano opus 4), il suivit les modèles de Frédéric Chopin et d’Alexandre Scriabine dans le domaine de la forme et de la facture. Durant ses années de formation auprès de Zygmunt Noskowski, il approfondit sa connaissance des formes classiques et du contrepoint (Première Sonate pour piano en ut mineur opus 8, Sonate pour violon et piano en ré mineur opus 9, Variation en si bémol mineur pour piano opus 3 et Variations sur un thème populaire polonais en si mineur pour piano opus 10).

Son désintérêt pour le traditionalisme de la musique polonaise de la seconde moitié du XIXe siècle poussa Szymanowski à diriger ses recherches vers la nouvelle musique allemande, aux racines wagnériennes. Ses affinités pour la musique de Richard Strauss apparurent surtout dans l’Ouverture de concert en mi majeur opus 12, dans la Première Symphonie en fa mineur opus 15 et dans l’opéra en un acte Hagith écrit sur un livret de Felix Dörmann (opus 25). Ses mélodies composées sur des textes de poètes allemands modernistes (opus 13, 17, 22) rapprochèrent Szymanowski du style du jeune Arnold Schönberg ou du jeune Alban Berg. La synthèse des réalisations du Szymanowski de la première époque sont deux œuvres absolument remarquables au niveau de la construction et de la forme : la Deuxième Symphonie en si bémol majeur opus 19 et la Deuxième Sonate pour piano en la majeur opus 21.

Un voyage joua le rôle de césure dans l’œuvre de Szymanowski, celui qu’il fit durant un mois en 1914 au cours duquel il visita la Sicile, l’Afrique du Nord (Alger, Biskra, Tunis) puis, au retour, Taormine, la Calabre et Rome. Il se rendit ensuite à Paris et à Londres. En raison de la situation internationale tendue à la suite de l’assassinat de l’héritier du trône d’Autriche à Sarajevo, il abandonna ses plans et retourna à Varsovie, et de là dans sa Tymoszówka natale, via Kiev. Il y passa les années de guerre et la révolution bolchévique de 1917.

Les nouveaux contacts pris durant son voyage avec le milieu musical européen, sa découverte de la musique française (Claude Debussy, Maurice Ravel)

Szymanowski : Sa vie, son œuvre Zofia Helman

12 / 13

et son intérêt pour les œuvres d’Igor Stravinsky entraînèrent une modification de son imagination musicale. A l’élargissement des limites de ses expériences de compositeur présidèrent surtout ses réminiscences des pays exotiques et l’approfondissement intellectuel de son savoir sur la culture antique du bassin méditerranéen. Les opinions esthétiques du compositeur continuèrent à s’inspirer de la modernité européenne, mais son atelier musical se renouvela, et son style prit des traits plus individuels.

Les œuvres de Szymanowski écrites durant les années 1914-1918 naquirent souvent d’inspirations non musicales. Il dissimulait parfois ces inspirations (par exemple dans son Premier Concerto pour violon opus 35) ou les faisait apparaître clairement dans le titre de ses compositions, notamment dans la Troisième Symphonie « Chant de la nuit » opus 27 ou encore dans son triptyque pour piano opus 34 intitulé Masques (« Schéhérazade », « Tantris le bouffon », « Sérénade de Don Juan »). Deux thèmes y dominaient alors : celui de l’Orient exotique et celui de la mythologie antique.

Il avait déjà fait apparaître des thèmes orientaux dans ses compositions antérieures, par exemple dans sa mélodie « Zuleikha » sur un texte de Friedrich von Bodenstedt (opus 13 no 4) et dans son premier cycle des Chants d’amour de Hâfis opus 24. A l’automne 1914, le compositeur termina son second cycle de huit Chants d’amour de Hâfis pour voix et orchestre opus 26, et l’année suivante ses Chants de la princesse des contes de fées opus 31 sur des paroles de sa sœur Zofia. En 1918, il mit en musique des textes de Jarosław Iwaszkiewicz dans ses Chants du muezzin passionné opus 42. L’Orient de Szymanowski ressemble à celui des contes, il est éblouissant, coloré, mais également baigné de mysticisme et d’érotisme. Le compositeur n’essayait pas d’introduire des citations d’authentique musique orientale, il tentait d’en rendre l’atmosphère en mêlant aux caractéristiques de son propre style des éléments orientaux. Quant aux thèmes mythologiques, ils forment la base de son triptyque pour piano, opus 29 intitulé Métopes (« L’Ile des sirènes », « Calypso », « Nausicaa ») et de Mythes. Trois poèmes pour violon et piano, opus 30 (« La Fontaine d’Aréthuse », « Narcisse », « Dryades et Pan ») .

L’œuvre la plus personnelle écrite par Szymanowski à cette période est l’opéra en trois actes Król Roger (le Roi Roger) opus 46 (sur un livret du compositeur et d’Iwaszkiewicz) dans lequel il exprima le crédo qui guidait sa vie et son art. L’origine de cette œuvre est à trouver dans les conceptions parareligieuses du philosophe Tadeusz Zieliński qui touchaient aux sources antiques du christianisme. Le compositeur tira des lettres de celui-ci l’idée d’un lien de parenté secret entre le Christ et Dionysos.

Szymanowski raviva le mythe dionysien en montrant les conflits des héros principaux dans le cadre de la riche Sicile du XIIe siècle au temps du roi Roger II, c’est-à-dire au moment où les éléments des cultures grecque et romaine se mêlèrent aux éléments arabes puis italiens et normands.

Alors qu’il composait Król Roger (1918-1924), la vie de Szymanowski connut de grands changements. Sa famille perdit ses biens fonciers à cause de la révolution de 1917 en Russie. Ce ne fut qu’à la fin de 1919, à la faveur d’une reprise en main du pouvoir en Ukraine par un groupe contre-révolutionnaire, que les Szymanowski purent se rendre en Pologne, qui avait recouvré son indépendance. De 1920 à 1922, Szymanowski fit deux voyages aux Etats-Unis et dans des capitales européennes en compagnie d’Arthur Rubinstein et de Paweł Kochański. Ses nouveaux contacts avec les milieux artistiques américains et européens favorisèrent l’entrée de la musique de Szymanowski sur l’estrade mondiale. Après son retour au pays, il accepta plusieurs travaux alimentaires pour subvenir aux besoins de sa famille. En 1927, il fut nommé à la direction du Conservatoire National de Musique de Varsovie. Il dut abandonner son poste peu de temps après pour des raisons de santé, et partit alors en cure à Edlach et Davos. Lorsque le Conservatoire fut réorganisé et transformé en Ecole Supérieure de Musique, il fut choisi en 1930/1931 pour en être le premier recteur. En 1932, il donna sa démission. Malgré ses insuccès dans ce domaine d’activité, sa présence au Conservatoire fut décisive, il devint en effet à cette époque le guide spirituel des jeunes compositeurs polonais.

Dans les années 1920 et 1930, Szymanowski s’engagea dans des

Szymanowski : Sa vie, son œuvre Zofia Helman

14 / 15

discussions sur le développement de la culture dans la Pologne indépendante. Il publia de nombreux articles dont la thématique principale se concentrait sur les problématiques de la tradition et de la modernité en musique, sur le style national et le rôle de la musique dans la société. Sa conception du style national répondait à sa propre œuvre de compositeur et à celle de ses continuateurs. Dans sa conception, la musique populaire, surtout celle des Tatras, caractérisée par son archaïsme, devait devenir l’archétype de la polonité. L’enracinement dans le folklore et l’utilisation des traits méliques, tonaux et rythmiques de celui-ci furent associés aux nouveaux moyens mis en œuvre dans un langage musical en accord avec les courants contemporains de la musique européenne. Le compositeur se réclama du folklore des Tatras dans son ballet Harnasie opus 55, mais on retrouve également ses échos dans les Mazurkas pour piano opus 50, dans la cantate Veni creator opus 57 et même dans le Second Quatuor à cordes opus 56. Dans d’autres œuvres, par exemple dans le cycle de mélodies intitulé Słopiewnie opus 46bis, les accents polonais n’apparaissent pas de manière aussi claire. Dans le Stabat Mater pour solistes, chœur et orchestre opus 53, le compositeur créa une atmosphère polonaise en associant des éléments populaires à des moyens harmoniques et tonaux modernes.

Dans le Second Quatuor à cordes opus 56, dans la Symphonie concertante opus 60 et dans le Second Concerto pour violon opus 61, il fit toutefois réapparaître les problèmes de la grande forme cyclique bien qu’on trouve encore dans ces œuvres des liens avec le folklore, principalement dans la mélodie et la rythmique.

A la fin de l’année 1935, la santé du compositeur se dégrada violemment. Il se rendit en cure à Grasse, puis à Lausanne où il mourut. Sa dépouille fut transportée en Pologne et enterrée dans la Crypte des grands hommes du sanctuaire de Skałka à Cracovie. |

Szymanowski: Leven en werk Zofia Helman

Karol

Szymanowski (°03.10.1882, Tymoszówka 29.03.1937, Lausanne) werd als telg van een adellijk geslacht geboren in het grensgebied van het 18e-eeuwse Polen, het huidige Oekraïne. Zijn opleiding kreeg eerst hij thuis, nadien in de

Realschule van Jelizavetgrad (tegenwoordig Kirovohrad), en in de muziekschool van Gustav Neuhaus en diens vrouw Ol’ga Blumenfel’d. Na het eindexamen in 1901 vertrok hij naar Warschau om er privaatlessen compositie en contrapunt te volgen bij Zygmunt Noskowski. In 1905 stichtte Szymanowski samen met Grzegorz Fitelberg, Ludomir Różycki en Apolinary Szeluto het Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich (Jonge Poolse Muziekgroep), onder hoede van Władysław Lubomirski. De eerste concerten van de groep, die het ‘Jonge Polen’ (Młoda Polska) van de muziek werd genoemd, vonden plaats in 1906 en 1907 in Warschau en Berlijn. Tegelijk met de aandacht van de hele muziekwereld kregen ze ook de afkeuring over zich heen van critici en publiek uit het conservatieve kamp.

Tijdens Szymanowski’s eerste creatieve periode (1901-1914) kregen zijn esthetische standpunten vorm onder de invloed van ideeën uit het literaire modernisme. Hij stond open voor de denkwerelden van Friedrich Nietzsche en Henri Bergson, en liet zich inspireren door de poëzie van Młoda Polska.1 Hiervan getuigen de liederen op woorden van

1 Młoda Polska (Jong Polen) (1891-1918) is een neoromantische kunststroming ontstaan als reactie op het laat-19e-eeuwse positivisme. De richting kende verscheidene uitdrukkingsvormen, gaande van symbolisme over impressionisme tot art nouveau.

16 / 17

Kazimierz Tetmajer (op. 2), Jan Kasprowicz (op. 5), Stanisław Wyspiański (op. 18) en Tadeusz Miciński (op. 11 en op. 20). Voor de vorm en uitwerking van zijn instrumentaal werk (Negen preludes voor piano op. 1 en Vier etudes voor piano op. 4) nam hij dan weer een voorbeeld aan Frédéric Chopin en Aleksandr Skrjabin. Tijdens zijn studiejaren bij Zygmunt Noskowski verdiepte hij zijn kennis van de klassieke vormen en het contrapunt (Eerste pianosonate in do klein op. 8, Sonate in re klein voor viool en piano op. 9, Variaties in si b klein voor piano op. 3 en Variaties op een Pools volksthema in si klein voor piano op. 10).

Szymanowski’s terughoudendheid tegenover het traditionalisme van de laat-19e-eeuwse Poolse muziek duwde hem bij zijn creatieve zoektocht in de armen van de postwagneriaanse Duitse muziek. Zo is zijn affiniteit met Richard Strauss goed voelbaar in de Concertouverture in mi groot op. 12, de Eerste Symfonie in fa klein op. 15 en in de opera Hagith op. 25, een eenakter op een libretto van Felix Dörmann. In de liederen op teksten van Duitse modernistische dichters zijn dan weer de vroege Arnold Schönberg en Alban Berg te horen. Twee stukken die qua vorm en constructie reeds meesterlijk zijn, kunnen we als de synthese van Szymanowski’s eerste compositorische periode beschouwen: de Tweede Symfonie in si b groot op. 19 en de Tweede pianosonate in la groot op. 21.

Szymanowski maakte in 1914 een reis van bijna een half jaar, die van kapitaal belang is gebleken voor zijn verdere oeuvre. Hij trok naar eerst Sicilië en Noord-Afrika (Algiers, Biskra, Tunis), daarna deed hij Taormina, Calabrië en Rome aan; vandaar voer de weg naar Parijs en Londen. Na de aanslag op de Oostenrijkse troonopvolger in Sarajevo, en door de daaropvolgende internationale spanningen, brak hij zijn reis af en keerde hij terug naar Warschau, om vandaar over Kiev naar Tymoszówka te reizen. Hier bracht hij de oorlogsjaren en de Russische Revolutie door.

De contacten die hij tijdens zijn reis had gemaakt met muzikale middens in West-Europa, en de ontdekking van Claude Debussy, Maurice Ravel en Igor’ Stravinskij, hadden een aanzienlijke invloed op Szymanowski’s muzikale denken. Maar ook de herinneringen aan de exotische streken,

en een diepgaande studie van de antieke mediterrane culturen, maakten van hem een rijper componist. Szymanowski’s esthetica wortelde weliswaar in het Europese modernisme, maar nu stak hij zijn muziekatelier in een fris tintje. Zijn stijl werd persoonlijker.

De werken die tot stand kwamen tussen 1914 en 1918 putten hun inspiratie vaak uit niet-muzikale bronnen, de ene keer is dat al duidelijk van bij de titel, zoals bij de Derde Symfonie “Lied van de nacht” op. 27, of de pianocyclus op. 34 Masques (“Schéhérazade”, “Tantris le bouffon”, “Sérénade de Don Juan”), de andere keer verdoken (zoals bv. in het Eerste Vioolconcerto op. 35). Er zijn twee hoofdmotieven: de oriëntaalse exotiek en antieke mythes. Het oriëntalisme was reeds eerder opgedoken, in het lied “Zuleikha”, op woorden van Friedrich von Bodenstedt (op. 13 n. 4), en in de eerste cyclus van Des Hâfis Liebeslieder op. 24.

In de herfst van 1914 beëindigde Szymanowski de tweede cyclus van acht liederen, Des Hâfis Liebeslieder voor stem en orkest op. 26. Een jaar nadien schreef hij de Liederen van de sprookjesprinses voor sopraan en piano op. 31, op de woorden van zijn zus Zofia. In 1918 tenslotte nam hij de teksten van Jarosław Iwaszkiewicz ter hand voor de Liederen van de hartstochtelijke muezzin op. 42. Het oosten heeft bij Szymanowski steeds iets fabelachtigs, het is oogverblindend mooi en kleurrijk, en tegelijk behoudt het iets raadselachtigs, mystieks, erotisch. Citaten van bestaande oosterse muziek heeft hij nooit in zijn composities verweven, het was veeleer de sfeer ervan die hij opzocht, door oriëntaalse elementen in zijn vocabularium te integreren. Het mythologische motief vinden we dan weer terug in Metopen (“Het sireneneiland”, “Kalypso”, “Nausikaä”) op. 29, en Mythen.

Drie gedichten voor viool en piano (“De Arethousabron”, “Narkissos”, “Dryaden en Pan”) op. 30.

De persoonlijkste creatie uit die periode is de opera in drie bedrijven Król Roger (Koning Roger) op. 46 (op een libretto van hemzelf en Jarosław Iwaszkiewicz), waarin hij uitdrukking gaf aan zijn credo, zowel op artistiek vlak als voor het leven. De componist greep hiervoor terug naar de

Szymanowski: Leven en werk Zofia Helman

18 / 19

filosoof Tadeusz Zieliński en diens theosofische concepten over de antieke voedingsbodem voor het christendom. Uit deze geschriften destilleerde hij het idee van een geheime verwantschap tussen Jezus en Dionysos. Hij blies de dionysische mythe nieuw leven in door de disputen van de hoofdpersonages te kaderen in het rijke en bontgekleurde 12e-eeuwse Sicilië van koning Roger II. Onder Rogers heerschappij mengden Griekse en Romeinse cultuurelementen zich met Arabische, en later ook met Italiaanse en Normandische.

Toen Szymanowski Król Roger (1918-1924) aan het schrijven was, deden zich in zijn leven ingrijpende veranderingen voor. Door de Oktoberrevolutie, die ook in Oekraïne woedde, verloren de Szymanowski’s immers hun eigendom. Het was pas eind 1919, in de korte periode dat de contrarevolutionairen aan de macht waren, dat de familie de benen kon nemen naar het onafhankelijk geworden Polen. In de jaren 1920-1922 ondernam Szymanowski samen met Artur Rubinstein en Paweł Kochański twee reizen naar de VS en de Europese hoofdsteden.

Door hernieuwde contacten met artistieke middens begon zijn muziek nu internationaal weerklank te krijgen. Terug thuis nam de componist diverse schnabbels aan om zijn familie te onderhouden. In 1927 werd hij benoemd tot directeur van het Nationale Muziekconservatorium te Warschau. Door het gekwakkel met zijn gezondheid was hij echter al gauw gedwongen zijn post te verlaten en vertrok hij naar de kuuroorden Edlach en Davos. Toen het conservatorium was herdoopt tot de academische Hogeschool voor Muziek, werd hij in 1930/1931 de eerste rector.

Maar in 1932 nam hij al ontslag. Hoewel zijn beleid allerminst een succes is gebleken, was zijn aanwezigheid toch van groot belang: jonge componisten zagen in hem hun geestelijke leider.

In de jaren ’20 en ’30 gooide Szymanowski zich in het debat over de groei van cultuur in het vrije Polen. Hij begon een publicistische carrière met als weerkerende thema’s de spanning tussen traditie en moderniteit in de muziek, de nationale stijl, en de rol van muziek in de maatschappij. De in deze artikelen verwoorde opvatting over de nationale stijl valt

samen met de premissen voor zowel zijn eigen werk als voor dat van zijn navolgers. Volksmuziek, met name die van de Tatra, zou dankzij haar archaïsche trekken het archetype van poolsheid worden. De verankering in folklore, en het gebruik van haar melodische, tonale en ritmische kenmerken, moesten daarbij gecombineerd worden met nieuwe exploratiemiddelen, in overeenstemming met eigentijdse stromingen in de Europese muziek. De folklore van de Tatra komt vooral sterk tot uiting in het ballet Harnasie op. 55, maar ook in de Mazurka’s voor piano op. 50. In de cantate Veni creator op. 57 vinden we er ook sporen van terug, en zelfs in het Tweede strijkkwartet op. 56. In andere stukken, zoals bv. de liedcyclus Słopiewnie op. 46bis, worden Poolse elementen minder geaccentueerd.

In Stabat Mater voor solisten, koor en orkest op. 53 creëert de componist een Poolse sfeer door archaïsche elementen te mengen met volksmuziek, maar hij volgt daarbij wel moderne harmonische en tonale procédés. In het Tweede strijkkwartet op. 56, de Concertante Symfonie op. 60 en het Tweede Vioolconcerto op. 61 zijn vooral meditaties op grotere cyclische vormen, hoewel er ook in deze werken aanknopingspunten met de folklore zijn, vooral qua melodie en ritmiek.

Tegen het einde van 1935 ging Szymanowski’s gezondheid met rasse schreden achteruit. Hij ging kuren in Grasse, nadien in Lausanne. Daar stierf hij ook. Zijn stoffelijke resten werden overgebracht naar Krakau en bijgezet in de Crypte der Verdienstelijken in de kerk op de Skałka. |

Szymanowski: Leven en werk Zofia Helman

Karol Szymanowski, Nałęczów 1897

P o u r l’ é t r ange r , F r é d é r i c C h o p i n – malg r é sa g r ande “ p o p u la r i t é ” e t ce t é t o n nan t at t r a i t d o n t ne se lasse jama i s l’ au d i t o i r e – ne r ep r é sen t e t o u t de m ê me q u ’ u n m o n u men t s u bl i me d u pass é , u ne vale u r s t r i c t emen t “ s tab i l i s é e ” e t cat a l o g u é e dans l’ i n v en ta i r e de l’ a r t u n i v e r sel . C o n t r a i r emen t à cela , p o u r n o u s au t r es – m u s i c i ens p o l o na i s – i l es t u ne r é al i t é to u j o u r s v i van t e , u ne f o r ce ac t i v e q u i exe r ce u ne i nfl u ence d i r ec t e . ( . . . ) C h o p i n r ep r é sen t e p o u r n o u s n o n se u lemen t u n s y mb o le de la v r a i e g r ande u r de la m u s i q u e p o l o na i se , ma i s pl u s q u e cela : – i l r es t e n ot r e ma î t r e u n i q u e q u i , pa r s o n m é t i e r adm i r able , a s u r é s o u d r e p r at i q u emen t le p r o bl è me essen t i el de t o u t le g r and a r t : c o mmen t at t e i nd r e dans u ne œ u v r e l’ exp r ess i o n pa r fa i t e d ’ u ne g r ande u r e t d ’ u ne d i gn i t é p r o f o nd é men t e t u n i v e r sellemen t h u ma i nes sans r i en pe r d r e de ses t r a i t s i nn é s e t de s o n o r i g i nal i t é nat i o nale . | Vo o r he t b u i t e n la n d i s F r é d é r i c C h o p i n , o n da n ks z i j n g ro t e ‘ p o p u la r i t e i t ’ e n d i e spec i ale aa n t r ekk i n g sk r ach t waa r he t p u b l i ek n o o i t g e n o e g va n k r i j g t, n i e t mee r da n ee n s u b l i em m o n u me n t u i t he t ve r lede n , ee n o n w r i k baa r vas t e waa r de i n de i n t e r n at i o n ale catal o g u s de r k u n s t e n . Vo o r o n s daa r e n t e g e n , P o o lse m u z i ka n t e n , i s h i j ee n sp r i n g leve n de r eal i t e i t, ee n ac t i eve k r ach t d i e r ech t s t r eeks i n vl o ed u i t o efe n t. ( . . . ) C h o p i n s y m b o l i see r t vo o r o n s de wa r e g r a n de u r va n de P o o lse m u z i ek , mee r zelfs, h i j b l i jf t o n ze e n i g e mees t e r d i e , da n kz i j z i j n b ew o n de r e n swaa r d i g e vakma n schap, he t ce n t r ale p ro b leem va n alle g ro t e k u n s t w i s t o p t e l o sse n : h i j slaag de e r i n o m ee n vo lko me n u i t d ru k k i n g t e g eve n aa n de d i epme n sel i jke u n i ve r sele waa r d i g he i d, z o n de r z i j n e i g e n pe r s o o n l i jkhe i d o f he t P o o lse vo lkse i g e n e t e ve r l o o che n e n . |

K. Szymanowski, « Frédéric Chopin et la musique polonaise moderne », in : La Revue musicale, no 121, Paris, 1931 (en français) K. Szymanowski, Frédéric Chopin et la musique polonaise moderne, “La Revue Musicale”, n. 121, 1931 (in het Frans)

Szymanowski et chopin Alistair Wightman

Les

carrières de Frédéric Chopin et de Karol Szymanowski, les deux plus grands compositeurs polonais, coïncident respectivement avec le début et la fin du siècle durant lequel la Pologne était sous tutelle étrangère. Chopin connut l’ordre européen post22 / 23

napoléonien, celui du Congrès de Vienne, et souffrit des effets de l’échec de l’insurrection de Novembre 1830 qui l’amena à terminer sa vie en exil.

Szymanowski, au contraire, vit la renaissance de l’Etat polonais en 1919 et, en 1920, la défaite des forces soviétiques qui tentaient de l’envahir.

Ces événements correspondent à son retour définitif en Pologne, quand il quitta pour toujours son Ukraine natale où il avait été forcé de résider durant la Première Guerre mondiale et durant la guerre civile qui suivit la révolution bolchévique de 1917.

Dans les années 1920 et 1930, Szymanowski écrivit une série d’articles éclairants sur Chopin dont il compara l’œuvre à une « fleur fantastique d’une beauté indicible » fleurissant dans la « jachère grise et désolée de la vie polonaise du XIXe siècle ». Compte tenu de l’importance primordiale donnée à l’art et à la culture dans la préservation de l’identité nationale, il n’est pas étonnant de trouver des traces évidentes de l’influence de Chopin dans les œuvres de jeunesse de Szymanowski, et particulièrement dans ses œuvres pour piano écrites dans les années 1890 et durant la première décennie du XXe siècle. Ses Préludes opus 1 et ses Etudes opus 4 comportent maintes concordances sur les plans stylistique et technique, au point que l’on put croire un temps qu’il allait suivre de près les traces de son grand prédécesseur. Des rythmes de mazurka apparaissent en effet

dans ses Variations opus 3, et plus tard encore, dans le dernier des Trois Fragments de poèmes de Jan Kasprowicz (opus 5), tandis que la musique populaire est utilisée dans les Variations sur un thème populaire polonais opus 10.

Le langage musical de Szymanowski se transforma et s’élargit de manière considérable avec le temps, mais toujours il resta fidèle à l’œuvre de Chopin et toujours il fit preuve d’une profonde compréhension de la signification qu’avait ce dernier pour la Pologne tant d’un point de vue musical que d’un point de vue politique, au sens large du terme. En effet, dans la perspective de Szymanowski, Chopin était devenu le plus efficace ambassadeur de la Pologne, parlant la langue intelligible de la volonté de survie d’une nation : « Des millions et des millions de personnes, au quatre coins du monde, ont pris connaissance de l’existence tragique mais inflexible de la Pologne uniquement grâce à cette sublime Apologie, la plus belle au monde, que constitue l’œuvre de Chopin... » Indubitablement, en cherchant à sonder le mystère de l’attraction universelle de Chopin, Szymanowski s’attachait indirectement à tracer des lignes de force dans la création d’une musique polonaise moderne qui pouvait toucher le public au-delà des frontières de la Pologne. Il était persuadé qu’une partie de la réponse se trouvait dans les qualités suprahistoriques de l’art de Chopin. Quelles que soient ses origines, sa « polonité » particulière existait au-delà et en deçà du tragique de son contexte immédiat, si bien que la valeur de l’art de Chopin était intrinsèquement liée à sa valeur purement musicale.

Szymanowski souligna à juste titre que pour beaucoup de ses contemporains, Chopin était un musicien futuriste. Dans sa recherche de nouvelles voies, il se distinguait si fort des traditions établies et des stéréotypes que des progressistes tels que Robert Schumann avaient du mal à apprécier certaines de ses œuvres tardives. Ce futurisme, en un sens comparable à celui de Richard Wagner, s’était libéré des conventions romantiques et évitait tout particulièrement les gestes théâtraux et le subjectivisme lié à l’époque. En somme, Szymanowski considérait le travail de Chopin

Szymanowski et chopin Alistair Wightman

24 / 25

comme un « jeu abstrait de formes qui sont surtout expressives par ellesmêmes à travers l’imperturbable harmonie de leurs éléments individuels ».

Il croyait donc que l’art de Chopin devait être apprécié de la manière dont il avait été conçu, c’est-à-dire libre de toute référence extramusicale. Il soulignait la faiblesse d’une imagination qui avait besoin d’une mazurka pour se représenter une scène d’auberge ou de l’Etude en ut mineur pour évoquer la révolution. Le travail de Chopin n’était pas fondé sur des pensées confuses ou des mots brumeux, il était l’assemblage parfait de la forme et du contenu. Ce qui était encore plus important pour Szymanowski, c’était que ce jeu unique de formes parfaites avait initié une transformation des valeurs à l’intérieur de la musique européenne, qui conduisit en particulier aux réalisations révolutionnaires des compositeurs russes et français au tournant du XXe siècle.

L’analyse que fit Szymanowski de la valeur du travail de Chopin pourrait s’appliquer au sien dans une mesure identique : ses pièces de jeunesse, ses chefs-d’œuvre de la maturité qui surent combiner les techniques inspirées d’Allemagne, de France et de Russie, ou ses magnifiques compositions « nationales » des dernières années forment un ensemble qui transcende leur contexte pour devenir un art européen à la signification universelle.

Ou, pour utiliser les mots de Szymanowski, quelque chose « que le “bon Européen” trouve beau et sympathique ». |

Karol Szymanowski avec sa sœur Stanisława, son oncle Gustaw Neuhaus et son père Stanisław, vers 1907 Karol Szymanowski met zijn zus Stanisława, zijn oom Gustav Neuhaus en zijn vader Stanisław, ca. 1907

Szymanowski en chopin Alistair Wightman

De

loopbanen van de twee grootste Poolse componisten, Frédéric Chopin en Karol Szymanowski, vallen respectievelijk samen met het begin en het einde van de eeuw waarin Polen niet bestond.

26 / 27

Chopin leefde tijdens de postnapoleontische Restauratie, die met het Congres van Wenen was ingezet. Hij leed ook onder de gevolgen van de mislukte Novemberopstand van 1830, die hem noopten zijn latere jaren in ballingschap te slijten. In 1919 beleefde Szymanowski de wedergeboorte van de Poolse staat, en een jaar later de nederlaag van de Russische strijdkrachten toen die het land binnenvielen. Tijdens deze stormachtige historische gebeurtenissen keerde Szymanowski definitief terug naar Polen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, en door de burgeroorlog die in Rusland uitbrak na de Oktoberrevolutie, was hij immers gedwongen geweest in Oekraïne te verblijven.

In een van de boeiende artikelen die hij in de jaren 1920 en 1930 aan Chopin wijdde, vergeleek Szymanowski diens oeuvre met een “fantastische bloem van onnoemelijke schoonheid” die bloeit in “het grijze, troosteloze braakland van het 19e-eeuwse Polen”. Gezien het enorme belang dat in die tijd werd gehecht aan het behoud van de Poolse nationale identiteit door middel van kunst en cultuur, is er niets verwonderlijks aan Chopins aanwezigheid in Szymanowski’s vroegste werken. Die invloed is vooral voelbaar in de werken voor piano geschreven tijdens de late jaren 1890 en het eerste decennium van de 20e eeuw. De Preludes op. 1 en Etudes op. 4 bevatten nogal wat stilistische en technische overeenkomsten met Chopins werk, en het zag er enige tijd naar uit dat Szymanowski

trouw in de voetsporen zou treden van zijn grote voorganger. In Variaties op. 3 duiken mazurkaritmes op, evenals in de laatste van de Drie Fragmenten op verzen van Jan Kasprowicz (op. 5), terwijl er volksmuziek wordt gebruikt in de Variaties op een Pools volksthema op. 10.

Szymanowski’s eigen muziektaal onderging uiteindelijk een grote verandering en werd veel rijker, maar hij bleef erg toegewijd aan Chopins werk en besefte goed diens betekenis voor Polen, zowel muzikaal als in bredere, politieke zin. In zijn ogen is Chopin immers Polens meest doeltreffende ambassadeur, die de overlevingswil van dit volk kenbaar heeft gemaakt aan de wereld in een makkelijk begrijpbare taal: “Ontelbare mensen in alle uithoeken van de wereld leerden het tragische maar moedige bestaan van deze natie kennen, dankzij deze prachtige Apologie, het oeuvre van Chopin...”

Toen Szymanowski het geheim van Chopins universaliteit ontraadselde, trachtte hij indirect een moderne Poolse muziektaal te scheppen die luisteraars zou aanspreken tot ver over de landgrenzen. Hij geloofde dat het antwoord deels lag in de supra-historische kwaliteiten van Chopins muziek. Wat ook haar oorsprong mag zijn, haar specifieke “Poolsheid” staat los van en steekt uit boven de directe tragische context waarin ze ontstond, zodat de waarde van Chopins werk voor de wijde wereld er een is van puur muzikale aard.

Szymanowski merkt terecht op dat Chopin door velen van zijn tijdgenoten als een muzikale futurist werd gezien. In zijn zoektocht naar nieuwe mogelijkheden liet hij de gevestigde waarden en de stereotypes zo ver achter zich, dat zelfs een vernieuwer als Robert Schumann het moeilijk vond sommige stukken uit de latere periode te appreciëren. Geheel anders dan bij Richard Wagner, brak Chopins vooruitstrevendheid met de romantische conventies, en hij ontweek met opzet de theatraliteit en het subjectivisme die doorgaans met deze periode worden geassocieerd.

Kortweg, Szymanowski ziet Chopins oeuvre als een abstract “spel van vormen die hun expressiviteit ontlenen aan de onverstoorbare harmonie van hun afzonderlijke elementen”.

Szymanowski en chopin Alistair Wightman

28 / 29

Daaruit vloeit de overtuiging voort dat Chopins werk beoordeeld moet worden zoals het is bedoeld – vrij van iedere extramuzikale referentie.

Szymanowski wijst voorts op de zwakte van de verbeeldingkracht als die bv. mazurka’s nodig heeft om zich herbergscènes te kunnen voorstellen, of de Etude in do klein om een revolutie te evoceren. Chopins stukken hebben niets te maken met verwarde gedachten of vage woorden, maar zijn een perfecte symbiose van vorm en inhoud. Nog belangrijker voor Szymanowski is dat dit unieke spel van volmaakte vormen heeft geleid tot een herijking van de waarden in de Europese muziek, en die leidde op haar beurt tot de revolutionaire prestaties van de Russische en Franse componisten rond de vorige eeuwwisseling.

Szymanowski’s conclusie over Chopins betekenis zou er ook een over de zijne kunnen zijn, over zijn nalatenschap voor ons, of het nu gaat om de vroege opusnummers, de meesterwerken uit de middenperiode met hun bijzondere versmelting van technieken uit de Duitse, Franse en Russische scholen, of om de groots opgezette ‘nationalistische’ composities van de laatste jaren. Szymanowski’s oeuvre vormt een corpus dat zijn historische context heeft overstegen, en is uitgegroeid tot Europese kunst met een universele betekenis: iets, om het met Szymanowski’s eigen woorden te zeggen, “dat de ‘goede Europeaan’ aangenaam en mooi vindt”. |

Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Arthur Rubinstein Vienne/Wenen 1912

Il n ’ es t pas u n v i r t u o se dans le sens hab i t u el d u t e r me , i l es t pl u t ô t, e t avan t t o u t, v é r i t ablemen t u n g r and m u s i c i en p o u r q u i la ph é n o m é nale fac i l i t é t echn i q u e , le m é t i er de p i an i s t e amen é à s o n p o i n t de pe r fec t i o n le pl u s é le v é , es t u n i q u emen t u n m oy en to u t- p u i ssan t, u ne cl é i nfa i ll i ble se r van t à o u v r i r t o u s les s é sames sec r e t s d u r oyau me de la m u s i q u e .

C ’ es t p o u r q u o i to u s ce u x q u ’ i l i n t e r p r è t e , q u ’ i ls s o i en t des ma î t r es m o r t s dep u i s l o ng t emps, des Bach , des B ee t h ov en o u des C h o p i n , o u d ’ h u mbles c o mp o s i t e u r s c o n t emp o r a i ns à la r eche r che de vo i es n o u v elles, v i v en t d ’ u ne v i e q u i le u r es t p r o p r e , d ’ u ne v i e i nd é n i able ple i ne d ’ u n fe u i n t é r i e u r . | H i j i s g ee n v i r t u o o s i n de g ewo n e b e t eke n i s va n he t w o o r d, maa r veelee r e n vo o r al ee n waa r l i jk g ro ot m u z i ka n t, vo o r w i e ee n fe n o me n ale t ech n i ek , ee n t o t i n de h o o g s t e g r aad va n pe r fec t i e d o o rg evo e r d p i a n i s t i ek m é t i e r , he t e n i g e e n allesve r m o g e n de m i ddel i s, d é a b s o l u t e sle u t el o m elke g ehe i me S esam i n he t r i jk de r m u z i ek t e o n t sl u i t e n .

E n b i j g evo l g, o f he t n u de r eeds la n g g es t o rve n mees t e r s z i j n - Bach , Bee t h ove n , C h o p i n - o f de r ad i caals t e hede n daa g se c o mp o n i s t e n o p n i e u we we g e n , allemaal leve n ze i n z i j n u i t vo e r i n g h u n e i g e n o n m i ske n ba r e leve n , vo l i n n e r l i jke g l o ed. |

K. Szymanowski, « Artur Rubinstein », in : Kurier Warszawski, no 282, Varsovie, 8 octobre 1924 K. Szymanowski, Artur Rubinstein, “Kurier Warszawski” n. 282, 8 oktober 1924

Szymanowski et Rubinstein : Histoire d’une amitié Didier van Moere

Karol

Szymanowski aurait-il écrit tant de mélodies, la plupart sur des textes de poètes polonais de son temps, si sa sœur Stanisława n’avait été chanteuse ? Aurait-il révolutionné la littérature du violon, 32 / 33

si le grand Paweł Kochański ne lui en avait enseigné les secrets ? Nous aurait-il légué tant d’œuvres pour piano s’il n’avait été le cousin du pianiste russe Henryk Neuhaus, futur professeur de Sviatoslav Richter et d’Emil Gilels, et s’il n’avait eu un ami nommé Arthur Rubinstein ? Cette amitié a peut-être décidé de sa carrière : de quatre ans son cadet, le célèbre interprète de Chopin fut le premier à déceler son génie, lorsqu’un ami commun lui présenta en 1904, à Zakopane, des Préludes d’un Szymanowski de vingt-deux ans.

Le pianiste, dont la carrière internationale commençait à prendre son essor, s’attacha aussitôt à promouvoir la musique de son compatriote. En avril 1909, il créait à Varsovie, en compagnie de Kochański, la Sonate pour violon et piano opus 9 (1904) ; en décembre 1911, il révélait à Berlin la redoutable Deuxième Sonate pour piano opus 21, qu’il avait travaillée avec le compositeur au manoir de Tymoszówka. Szymanowski lui dédia des partitions majeures, correspondant à différents stades de son évolution : les Variations opus 3 (1903), la « Sérénade de don Juan » opus 34 no 3 (1915), dernier volet du triptyque Masques, le premier cahier des Mazurkas opus 51 (1924) et la Symphonie concertante opus 60 (1932). S’il était lui-même pianiste, voire bon pianiste, il connaissait ses limites, préférant se cantonner à accompagner des violonistes ou des

chanteurs. La Concertante, adaptée à ses doigts, comme les Mazurkas, pour des raisons alimentaires, lui posait parfois quelques problèmes : il envisagea très vite de la « laisser aux vrais pianistes », se destinant un plus modeste Concertino jamais achevé. On regrette d’autant plus que le Concerto promis à Rubinstein dans les années 1920 soit resté à l’état d’esquisse. Du vivant de Szymanowski, le pianiste joua régulièrement sa musique dans le monde entier – ce que ne pouvait faire Neuhaus enfermé dans la Russie de Staline. Après la Seconde Guerre mondiale, il enregistra le premier cahier des Mazurkas et la Concertante.

Leur amitié dura jusqu’à la mort du compositeur, pour lequel Rubinstein tenait généreusement ouverts sa bourse et son carnet d’adresses. Au lendemain de la Première Guerre mondiale, alors que la révolution de 1917 a ruiné les Szymanowski, il l’emmène deux fois aux Etats-Unis, où lui-même part en tournée avec Kochański. A Paris, il l’introduit dans les cercles mondains et musicaux, le présentant au Groupe des Six, suggérant sans doute à la princesse de Polignac de lui passer commande de ce Requiem paysan qui ne vit jamais le jour. Leurs tempéraments, pourtant, les opposaient, suscitant quelques nuages. Szymanowski, par exemple, d’un naturel plutôt réservé, enviait à Rubinstein son optimisme conquérant et extraverti, son inépuisable énergie ; le pianiste, de son côté, s’agaçait parfois chez son ami d’une certaine tendance un peu narcissique à la mélancolie, aggravée ensuite par l’impécuniosité et la tuberculose, de son homosexualité aussi. Mais les nuages se dissipaient vite. Tandis que Szymanowski tente d’enrayer les progrès de la maladie à Grasse, à partir de 1935, Rubinstein, dès qu’il se produit à Cannes, lui rend visite et l’invite à venir l’écouter.

Le 27 avril 1936, il ne manque pas la première française du ballet montagnard Harnasie, très applaudi à l’Opéra de Paris. Dix mois plus tard, il revoit Szymanowski une dernière fois, ému aux larmes par la vue d’un homme terriblement amaigri, incapable de se nourrir.

Sans cesse à l’affût de la nouveauté, insatiable dévoreur de partitions, Rubinstein assuma peut-être, auprès de Szymanowski, une fonction de

Szymanowski et Rubinstein : Histoire d’une amitié Didier van Moere

34 / 35

passeur. Ces Français, ces Espagnols qu’il mettait si volontiers à ses programmes, ne les lui a-t-il pas interprétés ? Ne lui en a-t-il pas offert des partitions ? Il est difficile de croire qu’il n’ait pas joué de rôle dans l’ouverture progressive de son ami à l’impressionnisme d’un Claude Debussy ou d’un Maurice Ravel. Ils partageaient souvent les mêmes enthousiasmes. Pour Richard Strauss, d’abord : le pianiste pouvait jouer par cœur Salomé, que le compositeur disait « connaître à fond, jusqu’à la dernière note ». Plus tard, il l’accompagne dans sa découverte d’Igor Stravinsky : à la fin de l’été 1913, à Tymoszówka, tous deux jouent à quatre mains L’Oiseau de feu, Petrouchka et Le Sacre du printemps. Lassé de Strauss, Szymanowski est littéralement bouleversé par la nouveauté du Sacre, sans même en connaître l’instrumentation : « Stravinski [sic] est génial, je suis terriblement impressionné par lui. » En juin 1914, à Londres, Rubinstein présente son ami à Stravinsky et assiste à leur discussion sur la nature du piano, que le Polonais veut continuer à faire chanter et que le Russe veut définitivement ranger parmi les percussions. Sans Rubinstein, Szymanowski eût-il été le même ? |

Szymanowski en Rubinstein: Relaas van een vriendschap Didier van Moere

Zou

Karol Szymanowski evenveel melodieën hebben geschreven, meestal op teksten van Poolse dichters uit zijn tijd, als zijn zus Stanisława geen zangeres was geweest? Zou hij een revolutie

hebben teweeggebracht in de vioolliteratuur, mocht hij niet in haar geheimen zijn ingewijd door de grote Paweł Kochański? Zou hij ons evenveel pianowerken hebben nagelaten, als hij niet de neef was geweest van de Russische pianist Heinrich Neuhaus (de latere leraar van Svjatoslav Richter en Emil’ Gilel’s), en mocht er niet die ene vriend zijn geweest, genaamd Artur Rubinstein? De vriendschap met deze beroemde Chopinvertolker heeft vast een beslissende rol gespeeld in Szymanowski’s loopbaan: de vier jaar jongere pianist was de eerste die oor had voor zijn genie, toen een gemeenschappelijke vriend hem in 1904 te Zakopane de Preludes liet horen de tweeëntwintigjarige Szymanowski.

De pianist, wiens internationale carrière net op de rails stond, spande zich van toen af in om de muziek van zijn landgenoot bekender te maken. In april 1909 creëerde hij te Warschau met Kochański de Sonate voor viool en piano op. 9 (1904), en in december 1911 te Berlijn de duizelingwekkende Tweede Pianosonate op. 21, die hij samen met de componist op het landgoed Tymoszówka had bewerkt. Szymanowski droeg aan Rubinstein enkele belangrijke werken op, die de verschillende stadia illustreren van zijn evolutie: de Variaties op. 3 (1903), de “Sérénade de don Juan” op. 34 n. 3 (1915), dat het slotstuk is uit de triptiek Masques, het eerste cahier van de Mazurka’s op. 51 (1924) en tenslotte de Concertante Symfonie op. 60 (1932). Ook al speelde hij zelf niet onverdienstelijk

36 / 37

piano, toch kende hij zijn grenzen en verkoos zich te beperken tot het begeleiden van violisten of zangers. De Concertante en de Mazurka’s vormden, hoewel za aangepast waren aan zijn vingers, soms serieuze problemen, zodat hij al snel inzag dat hij “het toetsenwerk beter aan echte pianisten overliet”. Szymanowski begon dan maar aan een bescheidener Concertino voor eigen gebruik, maar dat raakte nooit af. Pijnlijker is dat hij Rubinstein in de jaren 1920 een concerto beloofde, waarvan behalve enkele vage ontwerpen nooit iets is geworden. Nog tijdens Szymanowski’s leven speelde Rubinstein zijn werk over zowat de hele wereld – iets wat Neuhaus, opgesloten in Stalins Rusland, onmogelijk kon. Rubinstein maakte na de Tweede Wereldoorlog ook een opname van het eerste cahier van de Mazurka’s en van de Concertante.

Hun vriendschap duurde tot de aan de dood van de componist. Al die tijd heeft Rubinstein zijn beurs en adresboekje gul voor hem opengehouden.

Zo nam hij de door de Oktoberrevolutie totaal verpauperde Szymanowski tweemaal mee naar de VS, toen hij er ging toeren met Kochański. In Parijs introduceerde hij hem in de mondaine en muzikale kringen, en hij stelde hem voor aan de Groupe des Six. Zonder twijfel heeft híj prinses de Polignac ingefluisterd om het Requiem paysan te bestellen, dat overigens nooit het daglicht aanschouwde. Toch zorgden hun tegengestelde temperamenten ook voor wrijvingen. De eerder teruggetrokken Szymanowski benijdde Rubinstein om diens onstuitbare optimisme, openheid en eindeloze energie; de pianist ergerde zich aan de andersgeaardheid van zijn vriend, en aan zijn narcistische neiging tot neerslachtigheid, die nog verergerd werd door tuberculose. Maar deze spanningen waren van tijdelijke aard.

Vanaf 1935 verbleef Szymanowski in Grasse, waar hij de voortgang van zijn ziekte trachtte af te remmen. Telkens hij in de buurt van Cannes was, ging Rubinstein hem opzoeken en nodigde hem uit te komen luisteren. Op 27 april 1936 woonde Szymanowski de Franse première bij van zijn ballet Harnasie, dat in de Parijse Opéra op luid applaus werd onthaald. Tien maanden later zag Rubinstein hem voor het laatst. Voor zijn ogen stond nu een fel vermagerde man, nauwelijks nog in staat te eten.

Doordat Rubinstein steeds uit was op iets nieuws en een onverzadigbare honger had voor partituren, was hij in zekere zin Szymanowski’s doorgeefluik. De Franse en Spaanse componisten die hij zo graag ten gehore bracht, moet hij immers ook voor Szymanowski hebben gespeeld, als hij hem de partituren al niet schonk. Het is moeilijk aan te nemen dat Rubinstein geen rol zou hebben gespeeld in Szymanowski’s ontdekking van het impressionisme van Claude Debussy of Maurice Ravel. Hun enthousiasme was vaak eensluidend. Eerst voor Richard Strauss: de pianist kon Salomé uit het hoofd spelen, een werk waarvan de componist beweerde “dat hij het à fond kende, tot de laatste noot”. Eens uitgekeken op Strauss ontdekten ze samen Igor’ Stravinskij: in de nazomer van 1913 speelden ze in Tymoszówka vierhandig De Vuurvogel, Petrusjka en Le Sacre du printemps. Szymanowski was van zijn sokken geblazen door de nieuwheid van dit laatste werk, zonder evenwel een notie te hebben van de instrumentatie: “Stravinskij is geniaal, ik ben zwaar onder de indruk.”

In juni 1914 stelde Rubinstein te Londen zijn vriend voor aan Stravinskij, en was er getuige van hoe prompt een discussie ontstond over het wezen van de piano, een instrument dat de Pool verder wilde laten zingen, maar dat de Rus voortaan beschouwde als een percussie-instrument. Wie zou Szymanowski geweest zijn zonder Rubinstein? |

Szymanowski eN Rubinstein: Relaas van een vriendschap Didier van Moere

Arthur Rubinstein, Karol Szymanowski, Zofia & Paweł Kochański Voyage en Amérique / Reis naar Amerika 1921

Pa r m i les pay sans p o l o na i s, le m o n t agna r d es t, o u en t o u t cas a nag u è r e é t é , u n ar t is t e pa r e x cellence . L es “ beau x esp r i t s ” m u s i cau x e t les nat u r es q u e l’ o n q u al i f i e de “ s u b t i les ” f u i en t ce t t e m u s i q u e “ cac o ph o n i q u e ” , ne voyan t en elle q u ’ u n ba r ba r e p r i m i t i v i sme . P e u t- ê t r e es t- ce v r a i dans le f o nd, ma i s elle n ’ en r es t e pas m o i ns v i v i f i an t e — c o n t r a i r emen t à de n o mb r e u ses “ s u b t i l i t é s ” pas t o u j o u r s s u b t i les de n ot r e c u lt u r e a r t i s t i q u e c o n t emp o r a i ne — de pa r sa p r o x i m i t é de sa nat u r e , sa f o r ce e t la sp o n t an é i t é de s o n t emp é r amen t ( . . . ) .

J ’ a i me r a i s q u e la je u ne g é n é r at i o n de m u s i c i ens p o l o na i s c o mp r enne q u ’ u ne r i chesse r é g é n é r at r i ce p o u r n ot r e m u s i q u e an é m i q u e se cache dans ce t t e “ barbari e ” polonais e q u e j ’ ai d e rni è r e m e n t “ d é c o u v e r t E ” e t c omprisE — à m o n u sage . | D e ‘ g ó r al’ ( b e rg b ew o n e r u i t de Tat r a ) i s o f was o o i t, t e n m i n s t e , de k u n s t e n a a r pa r e x c e ll e n c e o n de r de P o o lse la n dl i ede n . D e m u z i kale b eau x - esp r i t s e n de z o g e n aamde g evo el i g e n at u r e n l o pe n we g va n deze ´ kako f o n i e ´ waa r i n ze slech t s ba r ba r i j o n t wa r e n . M i ssch i e n i s he t dat wel , maa r da n t o ch i s deze m u z i ek o pwekke n d — i n t e g e n s t ell i n g t o t vele n i e t alt i jd s u b t i ele ‘ s u b t i l i t e i t e n ’ va n o n ze hede n daag se a r t i s t i eke c u lt u u r — d o o r haa r ve r b o n de n he i d me t de n at u u r , haa r k r ach t e n de d i r ec t he i d va n haa r t empe r ame n t ( . . . ) .

Ik z o u w i lle n dat de j o n g e r e g e n e r at i e P o o lse m u z i ka n t e n i n z i e t dat e r i n d e z e P o o l s e ´ ba r ba a r s h e i d ` ee n r i jkd o m sch u i l g aat d i e o n ze a n em i sche m u z i ek n i e u w leve n i n b laas t. Ik alt ha n s he b deze m u z i ek e i n del i jk ´ o n t dek t ´ , e n i k he b e r veel i n g evo n de n vo o r m i jzelf. |

K. Szymanowski, « O muzyce góralskiej » [De la musique des Tatras], in : Pani, no 8/9, Varsovie, 1924 K. Szymanowski, O muzyce góralskiej [Over de muziek van de Tatra], “Pani” n. 8/9, Warschau, 1924

Szymanowski et Zakopane Maciej Pinkwart

Diverses

raisons présidèrent, à la fin du XIXe siècle, à la transformation d’une petite bourgade montagnarde en une station thermale à la mode attirant les personnalités les plus importantes du monde de l’art polonais. La

40 / 41

première est sa situation au pied des Tatras, la partie la plus élevée des Carpates, un endroit que l’on commençait seulement à découvrir mais qui devenait déjà une attraction touristique et sportive pour les habitants des terres polonaises généralement constituées de plaines. Zakopane était à la fois proche et exotique. La région de Podhale était habitée par des montagnards dont les vêtements, la langue, les habitations, le sens esthétique et les maisons étaient très différentes de ceux que les Polonais rencontraient dans leurs régions d’origine. Cependant, on ne tarda pas à découvrir dans cet exotisme montagnard des éléments profondément polonais qui avaient presque complètement disparus au XIXe siècle. La Pologne était alors divisée entre la Russie, la Prusse et l’Autriche dont les monarques mettaient tout en œuvre non seulement pour écraser les aspirations à la liberté des Polonais mais également pour couper ceuxci de leurs racines culturelles. Ce processus touchait dans une mesure bien moindre la zone autrichienne, la Galicie, à laquelle était rattachée Zakopane. Le village, situé au milieu des montagnes, semblait alors une oasis de polonité, et les Tatras devinrent pour les Polonais un symbole de liberté. Autre chose encore attirait les artistes : la nature sauvage des montagnes et le contact avec la culture montagnarde, qui contribuèrent à la création d’œuvres fortement appréciées dans tous les domaines de

Dans la véranda chez Karpowicz / Op de veranda bij Karpowicz, Zakopane sept. 1922 : Jan Mieczysławski, Stanisław Mierczyński, Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Jarosław Iwaszkiewicz, Karol Szymanowski, Anna Iwaszkiewicz

42 / 43

l’art. Au tournant du XXe siècle, la littérature, la musique et l’art polonais étaient dans une large mesure tributaires des Tatras et de la langue montagnarde.

Il est encore un élément qui, dans une large mesure, poussa les sphères artistiques vers Zakopane et les Tatras. On considérait à l’époque que le climat de la montagne avait une importance capitale dans la lutte contre la tuberculose. On ne connaissait alors ni les antibiotiques ni la chirurgie des poumons, la guérison par le climat était la seule chance de recouvrer la santé. D’où de longs séjours en maison de santé, séjours qui pouvaient durer plusieurs années. En Pologne, ce rôle fut principalement dévolu à Zakopane.

C’est ainsi qu’en 1894, à la demande de sa mère Anna Taube, Karol Szymanowski, atteint de tuberculose osseuse depuis sa plus tendre enfance, mit pour la première fois les pieds dans cette bourgade. On le sait, cette thérapie ne parvint pas à le guérir, ni alors, ni plus tard, mais elle lia le compositeur à Zakopane où il reviendra de nombreuses fois dans les années qui suivirent et où il s’installa définitivement à la fin de sa vie.

Né avant la Première Guerre mondiale, le mythe de Zakopane se nourrit de lui-même : Zakopane était populaire parce que... Zakopane était populaire. Le village était considéré comme « l’Athènes polonaise », créatrice des canons de l’art polonais et source d’inspiration pour les scientifiques, mais également comme le « Piémont polonais », car c’est ici que se réunissaient quelquefois les politiciens dont les conceptions allaient dans le sens du recouvrement de l’indépendance polonaise. Incroyablement sensible aux questions d’esthétique, instruit et fin connaisseur des littératures polonaise et mondiale, Karol Szymanowski rencontra à Zakopane un milieu qui lui était éminemment proche. Le grand poète Jan Kasprowicz, qui connaissait alors une belle notoriété, y venait souvent ; Szymanowski mit en musique quelques-uns de ses poèmes (opus 5, 1902). Un autre hôte régulier de Zakopane était Kazimierz Tetmajer, un artiste majeur de la Młoda Polska qui naquit et vécut dans les Tatras ; il est l’auteur des textes des Mélodies opus 2 (1900-1902). Tadeusz Miciński inspira également

Szymanowski (opus 11, 1904-1905 et opus 20, 1909). En 1904, ce dernier rencontra Stefan Żeromski, un prosateur très respecté qui fonda cette année-là la Bibliothèque Publique au profit de laquelle le jeune compositeur se produisit lors de la soirée de la Saint-Silvestre 1904-1905. C’est toutefois à Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), peintre et écrivain puis dramaturge et philosophe, qu’il s’attacha le plus, c’est par lui qu’il découvrit le milieu littéraire, artistique et philosophique dans lequel jouaient un rôle de premier plan Leon Chwistek, le créateur du formisme, le célèbre anthropologue Bronisław Malinowski ou encore le peintre et écrivain Rafał Malczewski. Parmi ses camarades de Zakopane, on peut encore compter les écrivains Kornel Makuszyński, Zbigniew Uniłowski et Julian Tuwim ainsi que Michał Choromański et Jarosław Iwaszkiewicz, tous deux apparentés à Szymanowski. Il y avait aussi la « première dame » de la littérature polonaise, Zofia Nałkowska, qui tomba secrètement amoureuse de lui et passa un temps pour sa fiancée...

Durant les années qui précédèrent la Première Guerre mondiale, Szymanowski se rendait à Zakopane principalement pour sacrifier à l’effet de mode et pour se reposer. A partir de 1922, il commença à unir sa sympathie pour les Tatras à des visées professionnelles. Il pensa à l’époque créer un ballet national basé sur des musiques et des légendes montagnardes. Il était persuadé que ce travail allait être facile et trouverait sa concrétisation dans une œuvre qui, par sa mélodie et sa fougue, enthousiasmerait le public en Pologne et en dehors. Le travail sur le ballet Harnasie (opus 55) dura toutefois près de dix ans, et l’effet qu’il produisit ne fut pas celui auquel il s’était attendu. A la même époque, Szymanowski écrivit d’autres œuvres, elles aussi inspirées de l’esthétique musicale des Tatras, mais qui, contrairement à Harnasie, ne comprenaient aucune citation de musique montagnarde : les Mazurkas opus 50, le Second Quatuor à cordes opus 56, ainsi que le Stabat Mater opus 53. En 1930, lorsqu’il s’avéra que la tuberculose attaquait déjà ses poumons et son larynx, Szymanowski décida de résider à Zakopane à plein temps.

Il loua alors un petit chalet appelé « Atma » et tenta d’y mener de front

Szymanowski et Zakopane Maciej Pinkwart

travail de compositeur et cure climatique. Il était alors entouré de la sympathie de la bohème locale, dont il était l’un des représentants principaux, ainsi que des simples paysans sans le sou qui l’entouraient d’un grand respect.

Il fut contraint, pour des raisons d’argent, de faire de nombreux voyages en Pologne et en Europe pour s’y produire en tant que pianiste.

S’il en tirait un bénéfice certain, ces voyages ruinaient les effets de sa cure. La tuberculose ravagea son organisme, et Zakopane ne put plus l’aider. Dans son chalet de Zakopane, il termina Harnasie et composa entre autres ses Chants de Kurpie opus 58, la Symphonie concertante opus 60 et le Second Concerto pour violon opus 61. Ses dernières œuvres furent les deux Mazurkas pour piano opus 62. En novembre 1935, il quitta définitivement Zakopane. Il assista à la première de Harnasie à Paris, puis se rendit en Suisse, où il mourut en mars 1937.

Après sa mort, son corps fut ramené en Pologne.

Son cœur, qui devait être placé dans le cimetière historique de Zakopane, brûla malheureusement durant l’insurrection de Varsovie en 1944, son corps quant à lui repose à Cracovie. « Atma » abrite aujourd’hui un musée dédié à Szymanowski, une rue du quartier résidentiel de la ville porte son nom, tout comme une école maternelle et une association musicale. On peut encore trouver une plaque commémorative dans le cimetière de Zakopane. | Affiche annonçant Harnasie de Karol Szymanowski à Paris.

Auteur de l’affiche : Z. Czermański.

Photographie : J. Makowsky. Paris 1936 Affiche voor Harnasie van Karol Szymanowski, Parijs.

Ontwerp affiche: Z. Czermański.

Foto: J. Makowsky. Parijs 1936

Szymanowski en Zakopane Maciej Pinkwart

Er

zijn uiteenlopende redenen waarom aan het eind van de 19e eeuw een onooglijk bergdorpje in een handomdraai uitgroeide tot een populair kuuroord waar de belangrijkste figuren van de Poolse kunstwereld elkaar konden treffen. Vooreerst

ligt Zakopane aan de voet van de Tatra, hoog in de Karpaten. Hoewel de Tatrastreek pas onlangs was ontdekt, oefende ze reeds een sterke aantrekkingskracht uit op sportieve en toeristische Polen wier thuisomgeving veelal in de uitgestrekte laagvlaktes lag. Zakopane was tegelijk dichtbij en exotisch. De bergbewoners uit deze regio genaamd Podhale, verschilden sterk van de andere Polen qua kledij, spraak, architectuur, esthetisch gevoel en gewoonten. Maar al snel ontdekte men onder dit laagje Podhale-exotiek Poolse wortels, die in het 19e-eeuwse Europa al bijna helemaal verdwenen waren. In die tijd was Polen verdeeld tussen Rusland, Pruisen en Oostenrijk, mogendheden die niet alleen elke uiting van Poolse nationaal-gezinde of opstandige gevoelens de kop indrukten, maar ook trachtten het volk af te snijden van zijn culturele wortels. GaliciĂŤ, het door Habsburg geannexeerde deel, had het minst te lijden onder deze tendens. Zakopane, gesitueerd in de bergen, leek toen een oase van poolsheid, en de Tatra werd voor de Polen een vrijheidssymbool. Wat de aantrekkelijkheid voor kunstenaars nog verhoogde, was het feit dat zowel de bergen met hun wilde natuur als het contact met de lokale cultuur erg bevorderlijk werden geacht voor de creativiteit. Inderdaad kwamen hier in de meest diverse kunsttakken heel wat waardevolle werken tot stand.

16 4 2 / 4 17 3

Rond de eeuwwende was het al Tatra en bergpatois wat de klok sloeg in literatuur, kunst en muziek.

Maar er was nog een andere factor die in grote mate de populariteit mee bepaalde van Zakopane en de Tatra in artistieke middens: het klimaat. Berglucht werd in die tijd ingezet als probaat middel bij tuberculosebestrijding. Longchirurgie of antibiotica bestonden niet, en vaak lag de enige hoop op genezing in zuivere lucht. Wat zoveel betekende als langdurige, soms zelfs jarenlange verblijven in sanatoria. In Polen eiste Zakopane al snel de titel op van belangrijkste kuuroord.

Het was om deze reden dat Karol Szymanowski hier reeds als kind kwam: hij had al vroeg bottuberculose opgelopen, en in 1894 bracht zijn moeder, Anna Taube geheten, hem voor het eerst naar de Tatra. De behandeling leidde dan wel niet tot genezing (toen niet en later ook niet), maar ze liet Szymanowski tenminste kennismaken met Zakopane. Hij zou in de volgende jaren nog veel terugkomen, om zich hier aan het einde van zijn leven zelfs te vestigen.

De vóór de Eerste Wereldoorlog ontstane mythe rond Zakopane was er een die zichzelf in stand hield: Zakopane was populair... omdat het populair was. Het stadje werd geëerd als het ‘Poolse Athene’, omdat het een nieuwe canon voor de Poolse kunst had voortgebracht en omdat het wetenschappelijk onderzoek er goed gedijde, of men noemde het soms het ‘Poolse Piemonte’: immers, hier ontmoetten de politici elkaar die het pad zouden wijzen naar de Poolse onafhankelijkheid. Karol Szymanowski, een hypergevoelige estheet die goed zijn weg kende in de Poolse en internationale literatuur, ontdekte in Zakopane een milieu waarmee hij aanstonds een grote affiniteit voelde. Een van de getrouwen was de bekende dichter Jan Kasprowicz, wiens teksten hij op muziek zette (op. 5, 1902).

Andere vaak geziene gasten waren de in Podhale geboren en getogen Kazimierz Tetmajer, een spilfiguur van Młoda Polska, en Tadeusz Miciński.

De eerste leverde de woorden voor de liederen op. 2 (1900-1902), de tweede voor op. 11, 1904-1905 en op. 20, 1909. Het was eveneens hier dat Szymanowski in 1904 kennismaakte met Stefan Żeromski, een destijds

gewaardeerde proza-auteur, die in 1904 de Openbare Bibliotheek stichtte van Zakopane. Op oudejaarsavond 1904/1905 dirigeerde Szymanowski een concert waarvan de opbrengst integraal naar de bibliotheek ging. Maar de innigste vriendschap ontstond uiteindelijk met de drie jaar jongere schilder en schrijver (en later ook nog toneelauteur, filosoof en excentriekeling) Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), die hem introduceerde in de plaatselijke literaire, artistieke en filosofische kringen.

Zo ontmoette Szymanowski de ‘formist’ Leon Chwistek, de antropoloog Bronisław Malinowski, en de schilder/schrijver Rafał Malczewski. Konden zich verder tot zijn vrienden rekenen: de schrijvers Kornel Makuszyński, Zbigniew Uniłowski, Michał Choromański en Jarosław Iwaszkiewicz, de dichter Julian Tuwim, en de ‘eerste dame’ van de Poolse letteren Zofia Nałkowska, die verliefd werd op hem en zelfs enige tijd voor zijn aanstaande doorging...

In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog kwam Szymanowski meestal naar Zakopane omdat het een hippe plek was, en ook om uit te rusten.

Het was pas in 1922 dat hij de liefde voor Podhale aan zijn werkzaamheden begon te linken. Het was de tijd waarin hij met het idee speelde om een nationaal ballet te schrijven op melodische motieven en legendes uit de bergen. Hij meende dat dit hem gemakkelijk zou afgaan en dat een melodierijk en spontaan oeuvre zelfs tot over de landsgrenzen enthousiasme zou losweken. Maar het werk aan het ballet Harnasie (op. 55) duurde bijna tien jaar, en het verhoopte effect bleef uit. Niettemin ontstonden in die periode vele andere werken die geïnspireerd zijn op de muziek van Podhale, maar in tegenstelling tot Harnasie worden er geen bergmelodieën in geciteerd. Het gaat om de Mazurka’s op. 50, Tweede Strijkkwartet op. 56, en het oratorium Stabat Mater op. 53. Toen in 1930 longen en strottenhoofd aangetast bleken te zijn door tuberculose, besloot Szymanowski dan maar voorgoed in Zakopane te blijven. Hij huurde “Atma”, een bescheiden villa, en trachtte daar zijn luchtkuur te combineren met zijn compositorische activiteiten. Hij genoot hier de sympathie van zowel de lokale bohème, waar hijzelf een van de belangrijkste

Szymanowski en Zakopane Maciej Pinkwart

18 4 2 / 4 19 3

vertegenwoordigers van was, als van de simpele berglieden, die een grote eerbied voor hem voelden.

Maar zijn geldperikelen noopten hem tot reizen door Polen en Europa, waar hij als pianist met eigen werk optrad. Zo verdiende hij wat geld en verknoeide hij zijn gezondheid. De tuberculose hield zo lelijk huis in zijn lijf, dat Zakopane hier uiteindelijk nog weinig tegen vermocht. In “Atma” werkte hij zijn Harnasie af, componeerde nog o.a. De Liederen van Kurpie op. 58, het Tweede Vioolconcerto op. 61 en de Concertante Symfonie op. 60. De laatste werken waren Twee Mazurka’s voor piano op. 62. In november 1935 verliet Szymanowski Zakopane voorgoed, en ging in Parijs de première bijwonen van Harnasie; in maart 1937 overleed hij in Zwitserland.

Na zijn dood werd zijn lichaam naar Polen gebracht. Nog vóór men zijn hart kon bijzetten op het geschiedkundig kerkhof van Zakopane, ging het in vlammen op tijdens de opstand van Warschau. Zijn lichaam rust te Krakau. Vandaag is villa “Atma” een Szymanowski-museum, en er loopt een Szymanowskistraat door de villawijk. Verder zijn er een kleuterschool en een muziekgezelschap naar hem genoemd. Op het kerkhof staat tenslotte een gedenkplaat. |

Karol Szymanowski Alger/Algiers 1914

Il ne fau t pas che r che r dans ma m u s i q u e d u c o sm o p o l i t i sme , o u p i s q u e cela de l’ i n t e r nat i o nal i sme . On pe u t y t r o u v e r se u lemen t de “ l’ E u r o p é an i sme ” . C el u i c i n ’ excl u t pas le p o l o n i sme e t n o u s y avo ns d r o i t. C a r n o t r e p o l o n i sme d ’ au j o u r d ’ h u i es t d i ff é r en t de cel u i d ’ h i e r : i l es t l i b r e . | M e n zal i n m i j n m u z i ek t eve r g eefs n aa r ko sm o p o l i t i sme z o eke n , o f n aa r i n t e r n at i o n al i sme , wat n o g e r g e r i s . M e n v i n d t e r slech t s ‘ e u r o pea n i sme ’ .

H i e r i n i s o o k plaat s v o o r he t p o l o n i sme , w i j he b b e n e r r ech t o p. W a n t o n s p o l o n i sme va n va n daa g i s n i e t dat va n g i s t e r e n : he t i s v r i j . |

K. Szymanowski, in : La Revue musicale, no 5, Paris, 1923 K. Szymanowski, in: La Revue musicale, n. 5, Parijs, 1923

Szymanowski eT LA BelgiQUE Joëlle Van Hyfte

De

par ses nombreux voyages, ses recherches esthétiques et sa connaissance d’autres cultures, Karol Szymanowski a inscrit son œuvre dans une perspective européenne. Repoussant les limites de l’art pratiqué par ses 52 / 53

compatriotes, intégrant au plus profond de lui-même ces stimuli culturels, il a donné un nouveau souffle et un rayonnement à la musique polonaise.

Notamment grâce à ses voyages, au cours desquels, pour des raisons pécuniaires, il parcourut villes et capitales européennes pour se produire en tant que pianiste. La Belgique ne sera pas oubliée.

En 1930, la ville de Liège est choisie pour accueillir le Festival de la SIMC (Société Internationale de Musique Contemporaine) où des concerts consacré à la musique de chambre, avec les Français Albert Roussel et Germaine Tailleferre et le Belge Albert Huybrechts, côtoient des concerts de musique orchestrale. En marge du festival et des œuvres choisies par le jury, le public découvre l’opéra Wozzeck d’Alban Berg et le Stabat Mater opus 53 de Szymanowski.

Séjournant à Zakopane, Szymanowski reçoit la confirmation de son ami, le chef d’orchestre Grzegorz Fitelberg que son Stabat Mater sera donné à Liège le 6 septembre 1930 et confie dans une lettre à sa sœur Stasia « qu’il s’en réjouit et que c’est un grand honneur ». Cette exécution belge du Stabat Mater réunira entre autres ces deux artistes, déjà présents lors de la création à Varsovie, ainsi que le chœur des Concerts Spirituels de Bruxelles.

Ce concert aura un retentissement au-delà de la Belgique puisque dans La Revue Musicale à Paris, Henry Prunières, présent au festival,

considère le Stabat Mater comme une « page admirable de musique religieuse, la plus émouvante qu’on ait écrite depuis bien des années et qui marque le sommet de l’œuvre de Szymanowski ».

Dans la presse belge, parmi les quotidiens paraissant à Liège à cette époque, seul le journal La Meuse publie une critique élogieuse du Stabat Mater, présenté « comme une des plus belles œuvres que le festival de la SIMC révéla, qui fit grande impression » : « La pensée et la sensibilité du compositeur s’expriment avec une sincérité, une émotion, et je le répète, une originalité apte à satisfaire, à séduire quiconque l’écoute ». Le public présent à Liège semble avoir été enthousiaste.

Cinq ans plus tard, en novembre 1935, Szymanowski revient à Liège pour exécuter la partie pour piano de sa Symphonie concertante opus 60 sous la direction de Fitelberg. Depuis 1933, grâce à cette œuvre et afin d’améliorer sa situation financière, le compositeur se produit dans de nombreuses villes telles que Copenhague, Moscou, Paris, Sofia, Rome et finalement Liège et Maastricht.

De Zakopane, Szymanowski avait écrit à son cousin et ami l’écrivain Jarosław Iwaszkiewicz, alors en poste à l’Ambassade de Pologne à Bruxelles, qu’il aimerait passer quelques jours auprès de lui dans cette ville. La famille Iwaszkiewicz résidait à l’époque dans un bel immeuble à deux étages, avec porte cochère, situé dans la rue du Collège Saint-Michel. C’est dans cette grande maison, qui existe toujours, que Szymanowski, entouré et choyé, séjourne après les concerts de Liège et de Maastricht. A Liège, Jarosław, venu écouter Karol, trouve le compositeur presque aphone, souffrant de fièvre, restant alité une grande partie de la journée. Szymanowski interprétera sa partie dans un grand état d’énervement et d’épuisement. Malgré le froid, les amis Grzegorz, Jarosław, et Karol se retrouveront au restaurant après le concert. Un an et demi plus tard, Szymanowski décèdera.

Lors de cet événement musical, le Conservatoire de Liège met à l’affiche un « Concert Polonais » regroupant des œuvres de Frédéric Chopin, Bolesław Woytowicz, Michał Kondracki, Feliks Roderyk Łabuński et la

Szymanowski eT LA BelgiQUE Joëlle Van Hyfte

54 / 55

Symphonie concertante de Szymanowski. Mais l’accueil de la presse liégeoise en 1935 est très différent de celui de 1930. Le critique de La Gazette de Liège, axant son exposé sur la personnalité de Rosane Rackels, lauréate du Conservatoire de Liège et interprète du Second Concerto de Chopin, juge les œuvres contemporaines interprétées lors de ce concert de facture trop moderne et difficiles à comprendre d’emblée. Néanmoins, il ajoute que la Symphonie concertante, est une « œuvre chaleureuse et mouvementée où l’on décèle aussi de l’enthousiasme et l’affirmation d’une personnalité volontaire ». Utilisant pour sa part un style à la fois humoristique et proche de la science fiction, Jean Dumoulin, de La Wallonie, qualifie la musique de Szymanowski « d’ultra-contemporaine » aux sonorités « trop bruyantes », dont « la première partie nous transporte en l’an 2000 » ! Il conclut cependant : « M. Szymanowski tint la partie de “piano obligé” avec un très grand talent. Il fut chaleureusement acclamé ». La Meuse, par contre, qui, photos des deux interprètes à l’appui, avait lancé une publicité pour ce concert une semaine à l’avance en présentant Szymanowski comme un compositeur doublé d’un pianiste virtuose et l’un des musiciens modernes les plus hautement réputés, reste un fidèle défenseur du compositeur après l’audition de la Symphonie concertante. Le critique salue « cette œuvre d’envergure où cadre et pensées s’harmonisent… nulle outrance, rien de subversif… Tout cela dans un jeu de timbres fort bien entendu, dans des colorations et des intensités sonores chatoyantes ou rutilantes… Szymanowski au clavier fut persuasif ».

Suscitant de vives réactions, parfois controversées, les œuvres de Szymanowski ont imprégné le public et la presse belges. Telles sont les traces laissées par la figure la plus marquante de la musique polonaise du XXe siècle. |

Karol Szymanowski dans son chalet « Atma » Karol Szymanowski in zijn chalet “Atma” Zakopane 1935

Szymanowski en België Joëlle Van Hyfte

Door

zijn talrijke reizen, esthetische zoektochten, zijn onaflatende leergierigheid en zijn kennis van andere culturen, hoort Karol Szymanowski meer dan ooit thuis in de Europese context. Door in zijn oeuvre intensief gebruik te 56 / 57

maken van diverse culturele stimuli, liet hij een frisse wind waaien door de Poolse muziek, en wist hij er de grenzen van te verleggen. Op zijn reizen, die hij als pianist om den brode maakte, trok hij langs de grote Europese steden, en zo kwam hij ook in België.

In 1930 organiseerde Luik een tweedelig festival van de SIMC, Société Internationale de Musique Contemporaine. Het ene luik programmeerde kamermuziek, met o.a. de Franse componisten Albert Roussel en Germaine Tailleferre en onze landgenoot Albert Huybrechts. Het tweede was gewijd aan orkestraal werk. Naast de door de jury geselecteerde werken ontdekte het publiek Alban Bergs opera Wozzeck en het Stabat Mater op. 53 van Karol Szymanowski.

Tijdens een verblijf in Zakopane had Szymanowski van een goede vriend, de dirigent Grzegorz Fitelberg, te horen gekregen dat het Stabat Mater op 6 september 1930 in Luik zou worden opgevoerd. In een brief aan zijn zus Stasia gaf hij te kennen erg gelukkig te zijn met deze eer.

Szymanowski en Fitelberg waren persoonlijk aanwezig op de Belgische première, een opvoering met het koor van de Concerts Spirituels de Bruxelles.

Het concert vond weerklank tot buiten België: in het Parijse Revue Musicale omschreef Henry Prunières het Stabat Mater als “een wonderlijke

bladzijde uit de religieuze muziek, de ontroerendste die geschreven werd sinds jaren”. In zijn ogen was het stuk “Szymanowski’s magnum opus”.

In de Belgische pers gaf alleen het Luikse dagblad La Meuse een lovende kritiek op het Stabat Mater als “een van de mooiste werken op het SIMCfestival, het wekte diep indruk,” en verder: “de gedachten en de gevoeligheid van de componist worden uitgedrukt met een oprechtheid, een emotie en, ik herhaal het, een originaliteit die om het even welke luisteraar verleiden”. Het Luikse publiek moet enthousiast zijn geweest.

Vijf jaar later, in november 1935, kwam Szymanowski nogmaals naar Luik om er de pianopartij te vertolken van zijn Concertante Symfonie op. 60, onder leiding van Fitelberg. De voorbije twee jaar had hij zijn belabberde financiële toestand enigszins weten op te krikken dankzij het succes van dit stuk met optredens in Kopenhagen, Moskou, Parijs, Sofia, Rome en uiteindelijk Luik en Maastricht.

Vanuit Zakopane had Szymanowski aan de bevriende schrijver Jarosław Iwaszkiewicz geschreven dat hij graag een paar dagen bij hem zou doorbrengen in Brussel. Het gezin Iwaszkiewicz was gehuisvest in de SintMichielscollegestraat, in een groot gebouw met twee verdiepingen en een inrijpoort. In dit ruime huis, dat nog steeds bestaat, kende Szymanowski een prinsheerlijk verblijf na de concerten van Luik en Maastricht. Jarosław was in Luik komen luisteren en had er een stemloze, koortslijdende Karol aangetroffen, die het grootste deel van de dag in bed lag. Gejaagd en uitgeput had hij zijn pianopartij afgerammeld. Ondanks de kou waren Grzegorz, Jarosław en Karol na het concert uit eten gegaan. Anderhalf jaar later overleed Szymanowski.

Ten tijde van Szymanowski’s bezoek bokste het Luikse Conservatorium een ‘Pools Concert’ in mekaar, met werk van Frédéric Chopin, Bolesław Woytowicz, Michał Kondracki, Feliks Roderyk Łabuński en de Concertante Symfonie van Karol Szymanowski. Maar ditmaal reageerde de pers in Luik niet zo eensluidend. De commentator van La Gazette de Liège ging uit van de stijl van Rosane Rackels, de laureate van het Luikse Conservatorium die Chopins Tweede Pianoconcerto had gespeeld,

Szymanowski en België Joëlle Van Hyfte

18 5 2 / 5 19 3

en beoordeelde de hedendaagse werken als te modern en moeilijk.

Niettemin voegde hij eraan toe dat de Concertante Symfonie een “warm en levendig werk is waarin men het enthousiasme en de bevestiging van een wilskrachtige persoonlijkheid onderscheidt”. Jean Dumoulin van La Wallonie ging Szymanowski’s muziek met de nodige humor en in ware sciencefictionstijl te lijf met onschrijvingen als “ultra-hedendaags”, “lawaaierige sonoriteit”, en “het eerste deel transporteert ons naar het jaar 2000...”! Hij besloot desondanks met te zeggen dat “M. Szymanowski de piano obbligato met grote kunde had uitgevoerd. Hij werd warm onthaald.” Een week voor het concert had La Meuse dan weer reclame gevoerd met foto’s van Szymanowski, die werd voorgesteld als componist annex pianovirtuoos, en als een van de befaamdste hedendaagse muzikanten. Ook na het concert bleef de criticus van deze krant hem trouw en had hij warme woorden voor “dit werk van formaat waar vorm en ideeën in goede verhouding zijn... zonder excessen, zonder subversiviteit... Dit allemaal in een spel met fijne timbres, waar coloratuur en klankintensiteit immer boeien en schitteren... Szymanowski overtuigde aan de toetsen”.

De levendige en contrasterende reacties geven blijk van de indruk die Szymanowski’s muziek heeft gemaakt op het Belgische publiek, en zijn de sporen die in ons land werden nagelaten door de reus van de Poolse 20e-eeuwse muziek. |

Quelques dates E n kele da t a

pologne

szymanowski

1882 | Ouverture de la gare ferroviaire de Zakopane dans les Tatras (la ville appartenait alors à l’Autriche-Hongrie).

1891 | Début de la Jeune Pologne.

L’influence de ce courant perdura jusqu’à la Première Guerre mondiale.

1882 | Naissance dans le domaine familial de Tymoszówka, en Ukrainie, aux confins de l’ancienne Pologne.

Belgique et reste du monde 1882 | R. Koch découvre le bacille de la tuberculose.

1889 | Inauguration de la tour Eiffel.

1895 | Naissance du cinéma.

1901 | Ouverture de la Philharmonie de Varsovie (la ville appartenait alors à l’empire russe).

1901 |Installation à Varsovie où il prend des leçons de composition et de contrepoint auprès de Z. Noskowski et d’harmonie auprès de M. Zawirski.

1904 | Rencontre avec A. Rubinstein et Witkacy à 1903 | P. et M. Curie reçoivent le Zakopane. L’année suivante débutent les activités prix Nobel de Physique pour leurs du groupe Młoda Polska en musique. travaux sur les radiations.

1905 | H. Sienkiewicz reçoit le prix Nobel de Littérature.

1905 | Guerre russo-japonaise.

Première révolution russe.

1906 | Grèves dans les écoles polonaises de Prusse pour la reconnaissance de la culture polonaise.

1907 | Fondation des Ballets russes par S. Diaghilev.

1908 | Cession du Congo à l’Etat belge par le roi Léopold II qui meurt l’année suivante, laissant le trône à son fils Albert.

1911 | Prix Nobel de Chimie décerné à M. Skłodowska-Curie (M. Maeterlinck reçoit le prix Nobel de Littérature). Elle participe au Congrès Solvay à Bruxelles en compagnie d’A. Einstein.

1912 | L’école de logique de LvovVarsovie devient l’une des écoles philosophiques européennes de premier plan.

1914 | J. Piłsudski prend la tête d’un groupe de volontaires polonais et se bat contre l’empire russe aux côtés des armées austro-hongroises.

1918 | J. Piłsudski devient le chef du Gouvernement Provisoire au terme de la guerre.

1912 | Concerts à Berlin et à Vienne (Deuxième Symphonie et Deuxième Sonate pour piano).

1914 | Voyage en Italie, en Sicile et en Afrique du Nord. Intérêt accru pour l’Orient et l’Antiquité.

Une nouvelle période s’ouvre dans sa création.

La situation internationale le pousse à écourter son voyage et à rentrer à Tymoszówka.

1918 | Destruction du domaine de Tymoszówka par les armées soviétiques. Les Szymanowski sont ruinés. Début du travail sur Król Roger avec J. Iwaszkiewicz.

1912 | Naufrage du Titanic.

1913 | Création du Sacre du Printemps d’I. Stravinsky à Paris.

1914 | Début de la Première Guerre mondiale.

1917 | Révolution d’Octobre en Russie. Terribles combats en Ukraine.

1918 | Armistice.

pologne

szymanowski

1919 | Traité de Versailles : la Pologne redevient un état indépendant. Le pianiste J. I. Paderewski devient le premier ministre de la Deuxième République de Pologne.

1919 | Départ définitif d’Ukraine. Installation à Varsovie. Szymanowski devient un des grands animateurs de la scène culturelle de la Pologne indépendante. Il développe ses idées concernant le caractère national de la musique.

1920 | Guerre polono-soviétique.

Les troupes soviétiques sont arrêtées au niveau de la Vistule. Le Traité de Riga (1921) mettra fin à la guerre.

1921 | Début de la construction du port de Gdynia (près de Gdańsk), symbole de l’indépendance économique du jeune état polonais.

Belgique et reste du monde 1919 | L’Ukraine devient une république soviétique.

1920 | Début de la Prohibition aux Etats-Unis.

1921/1922 | Voyages aux Etats-Unis et en Europe avec A. Rubinstein et P. Kochański.

Rencontres avec I. Stravinsky et S. Diaghilev à Paris. Ses inspirations se développent au contact des courants européens.

1921 | Concerts du Groupe des Six à Paris.

Création du parfum Chanel no 5.

1924 | Première participation polonaise aux Jeux Olympiques.

1926 | Coup d’état de J. Piłsudski qui revient au pouvoir après l’avoir abandonné en 1922.

1927 | Création du Concours International F. Chopin à Varsovie.

1930 | S. I. Witkiewicz (Witkacy) publie L’Inassouvissement.

1926 | Première de Król Roger (terminé deux ans plus tôt) au Grand Théâtre de Varsovie.

1927 | Nomination au poste de directeur du Conservatoire de Varsovie.

Il démissionne deux ans plus tard pour des raisons de santé et se rend en cure à Davos et Eldach.

1930/1931 | Nomination au poste de recteur du Conservatoire de Varsovie. Il passe la plupart de son temps à Zakopane, dans son chalet « Atma ».

Séjour en Belgique.

1933 | Création de l’Académie Polonaise de Littérature, symbole de la renaissance culturelle de la Pologne.

1929 | Crash boursier aux Etats-Unis.

V. Horta termine le Palais des Beaux-Arts de Bruxelles.

1930 | Festival de la SIMC à Liège qui accueille l’Exposition Internationale. G. Fitelberg y joue le Stabat Mater de Szymanowski.

1933 | A. Hitler devient chancelier.

Création du jeu de Monopoly.

1934 | Léopold III devient le quatrième roi des Belges suite au décès de son père Albert I à Marche-les-Dames.

1935 | Mort de J. Piłsudski. Début du régime des colonels.

1937 | W. Gombrowicz publie Ferdydurke.

1935 | Départ de Zakopane pour la Suisse où il continue ses cures. Concerts en Europe, notamment à Liège.

1936 | Assiste aux répétitions et à la première de Harnasie à Paris.

1937 | Mort à Lausanne. Son corps est ramené en Pologne et enterré au monastère de Skałka à Cracovie.

1935 | Mort accidentelle de la reine Astrid.

1936 | Début de la guerre d’Espagne. Elle prendra fin en 1939.

1937 | Création du Concours Reine Elisabeth.

1938 | J. Diongre termine à Bruxelles la construction de la Maison de la Radio (Flagey).

polen

szymanowski

1882 | Opening van het treinstation van Zakopane in de Tatra (de stad maakte deel uit van het Habsburgse Rijk).

1882 | Wordt geboren in het Oekraïense Tymoszówka, het landgoed van de familie, in de grensstreek van het oude Polen.

1891 | Ontstaan van Młoda Polska, een stroming die invloedrijk blijft tot aan de Eerste Wereldoorlog.

België en de rest van de wereld 1882 | R. Koch ontdekt de tuberculosebacterie.

1889 | Inhuldiging van de Eiffeltoren.

1895 | Ontstaan van de film.

1901 | Opening van de Filharmonie van Warschau (de stad hoorde toe aan het Russische Rijk).

1901 | Vestigt zich in Warschau, waar hij compositie en contrapunt studeert bij Z. Noskowski, en harmonie bij M. Zawirski.

1904 | Ontmoet A. Rubinstein en Witkacy in Zakopane. Een jaar nadien gaat het muzikale Młoda Polska van start.

1903 | P. en M. Curie krijgen de Nobelprijs Fysica voor hun werk rond radioactiviteit.

1905 | H. Sienkiewicz krijgt de Nobelprijs voor Literatuur.

1905 | Russisch-Japanse oorlog.

Eerste revolutie in Rusland.

1906 | Stakingen in de Poolse scholen in Pruisen ter erkenning van de Poolse cultuur.

1907 | Stichting van de Ballets russes door S. Djagilev.

1908 | Leopold II voegt Congo toe aan België en sterft het jaar erop. Hij laat de troon aan zijn zoon Albert.

1911 | Nobelprijs Scheikunde voor M. Skłodowska-Curie (M. Maeterlinck krijgt de Nobelprijs Literatuur). Curie neemt deel aan de eerste Solvay-conferentie te Brussel met o.a. A. Einstein.

1912 | De school van Lvov1912 | Concerten te Wenen en Berlijn (Tweede Warschau voor logica wordt een van Symfonie en Tweede Pianosonate). de belangrijkste filosofische scholen in Europa.

1912 | De Titanic zinkt.

1913 | Wereldpremière van I. Stravinskijs Sacre du printemps te Parijs.

1914 | J. Piłsudski neemt de leiding over een groep Poolse vrijwilligers en strijdt aan de zijde van het Habsburgse leger tegen het Russische Rijk.

1914 | Reis naar Italië, Sicilië en Noord-Afrika.

Fel toegenomen interesse voor de Oriënt en de Oudheid. Een nieuwe creatieve fase breekt aan.

Internationale spanningen dwingen hem zijn reis in te korten en terug te keren naar Tymoszówka.

1914 | Uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

1917 | Oktoberrevolutie in Rusland.

Wrede gevechten in Oekraïne.

1918 | J. Piłsudski wordt regeringsleider voor de duur van de oorlog.

1918 | Vernieling door het Sovjetleger van het landgoed te Tymoszówka. De Szymanowski’s gaan bankroet. Met J. Iwaszkiewicz begint hij aan Król Roger.

1918 | Wapenstilstand.

polen

szymanowski

1919 | Verdrag van Versailles: Polen wordt opnieuw een onafhankelijke staat. De pianist J. I. Paderewski wordt de eerste president van de Tweede Poolse Republiek.

1919 | Definitief vertrek uit Oekraïne, vestigt zich te Warschau. Szymanowski wordt een van de grote namen van de culturele scene in het vrije Polen. Vormt zijn ideeën over het nationale karakter van muziek.

1920 | Pools-Russische oorlog. De Sovjets worden tegengehouden aan de Wisła. Het Verdrag van Riga (1921) beëindigt de oorlog.

1921/1922 | Reizen naar de VS en Europa met A. Rubinstein en P. Kochański. Ontmoetingen met I. Stravinskij en S. Djagilev te Parijs. Haalt veel inspiratie uit het contact met Europese stromingen.

1926 | J. Piłsudski pleegt een staatsgreep en komt weer aan de macht, na in 1922 te zijn afgetreden.

1926 | Première van Król Roger (twee jaar voordien afgewerkt) in het Groot Theater te Warschau.

1927 | Ontstaan van de Internationale Frédéric Chopinwedstrijd te Warschau.

1927 | Wordt tot directeur benoemd van het Conservatorium van Warschau.

Na twee jaar neemt hij ontslag omwille van gezondheidsredenen, en gaat kuren in Davos en Eldach.

1930/1931 | Wordt rector van het Conservatorium van Warschau. Hij brengt de meeste tijd door in Zakopane, in zijn villa “Atma”.

Verblijf te België.

1933 | Stichting van de Poolse Academie voor Literatuur, symbool van de culturele wedergeboorte van Polen.

1935 | Overlijden van J. Piłsudski.

Begin van het kolonelsregime.

1921 | Concerten van de Groupe des Six te Parijs.

Creatie van het parfum Chanel no 5.

1929 | Beurskrach in de VS. V. Horta werkt het Paleis voor Schone Kunsten af in Brussel.

1930 | SIMC-festival te Luik in het kader van de Wereldtentoonstelling.

G. Fitelberg brengt het Stabat Mater van Szymanowski.

1933 | A. Hitler wordt kanselier.

Het spel Monopoly wordt uitgevonden.

1935 | Vertrek uit Zakopane naar Zwitserland, waar hij verder kuurt. Concerten in Europa, o.m. in Luik.

1936 | Woont in Parijs repetities en première bij van Harnasie.

1937 | W. Gombrowicz brengt Ferdydurke uit.

1919 | Oekraïne wordt een Sovjetrepubliek.

1920 | Begin van de Drooglegging in de VS.

1921 | Bouw van de haven van Gdynia (bij Gdańsk) vangt aan, symbool van de economische onafhankelijkheid van de jonge Poolse staat.

1924 | Eerste Poolse deelname aan de Olympische Spelen.

1930 | S. I. Witkiewicz (Witkacy) publiceert Onverzadigbaarheid.

België en de rest van de wereld

1937 | Overlijdt te Lausanne. Zijn lichaam wordt naar Polen gebracht en begraven in het Skałkaklooster te Krakau.

1934 | Leopold III wordt de vierde koning der Belgen na het overlijden van zijn vader, Albert I, in Marcheles-Dames.

1935 | Koningin Astrid verongelukt.

1936 | Begin van de Spaanse oorlog, die zal duren tot F. Franco in 1939 de macht grijpt.

1937 | Eeerste Koningin Elisabethwedstrijd.

1938 | J. Diongre werkt het Huis van de Radio af (Flagey) in Brussel.

Le Roi Roger de Karol Szymanowski (scène du deuxième acte) Koning Roger van Karol Szymanowski (scène uit het tweede bedrijf) Národni Divadlo, Prague/Praag 1932. Centropress

C o nce r t s ( sa i s o n 2 0 1 1 - 2 0 1 2 ) C o n ce r t e n ( se i z o e n 2 0 1 1 - 2 0 1 2 )

La Monnaie | De Munt Samedi | Zaterdag 10.09.2011 20:00

Karol Szymanowski Król Roger, op. 46

www.lamonnaie.be www.demunt.be www.culturepolonaise.eu/Krol_Roger_fr www.culturepolonaise.eu/Krol_Roger_nl

Hartmut Haenchen | chef d’orchestre | dirigent Anna Szostak | chef de chœur | koorleider Orchestre symphonique de la Monnaie | Symfonieorkest van de Munt Camerata Silesia – Zespół Śpiewaków Miasta Katowice Chór Polskiego Radia Kraków

€ 85 | € 60 | € 35 | €15

(version concertante | concertante versie)

Roger II | Andrzej Dobber Roxana | Olga Pasichnyk Edrisi | John Graham-Hall Pasterz | Eric Cutler Archiereios | Jarosław Kitała Dyakonissa | Beata Morawska

Conservatoire Royal de Bruxelles | Koninklijk Conservatorium Brussel Mercredi | Woensdag 21.09.2011 20:00 www.bozar.be € 30 | € 19

Claude Debussy Sonate pour violon et piano Sonate voor viool en piano Guillaume Lekeu Sonate pour violon et piano Sonate voor viool en piano Karol Szymanowski Mythes. Trois poèmes pour violon et piano, op. 30 Mythes. Drie gedichten voor viool en piano, op. 30 Maurice Ravel Sonate pour violon et piano Sonate voor viool en piano Alina Ibragimova | violon | viool Cédric Tiberghien | piano

Henryk Mikołaj Górecki Amen, op. 34 Witold Lutosławski Concerto pour violoncelle Celloconcerto Krzysztof Penderecki Agnus Dei Polish Requiem Karol Szymanowski Troisième Symphonie, op. 27 « Chant de la nuit » Derde Symfonie, op. 27 “Lied van de nacht”

Muziekcentrum De Bijloke (Gand | Gent) Samedi | Zaterdag 08.10.2011 20:00 www.gentfestival.be www.culturepolonaise.eu/AntoniWit_fr www.culturepolonaise.eu/AntoniWit_nl Dans le cadre du Gent Festival Van Vlaanderen In het kader van het Festival Van Vlaanderen Gent

€ 22 | € 18 | € 16

Antoni Wit | chef d’orchestre | dirigent Gavriel Lipkind | violoncelle | cello Brussels Philharmonic Vlaams Radio Koor & Octopus Symfonisch Koor

Stanisław Moniuszko Ouverture et danses de Halka Ouverture en dansen uit Halka Karol Szymanowski Second Concerto pour violon, op. 61 Tweede vioolconcerto, op. 61 Maurice Ravel Boléro Henryk Mikołaj Górecki Troisième Symphonie, op. 36 « Symphonie des chants plaintifs » Derde Symfonie, op. 36 “Symfonie van treurliederen” Marc Minkowski | chef d’orchestre | dirigent Kuba Jakowicz | violon | viool Marita Solberg | soprano | sopraan Sinfonia Varsovia

Palais des Beaux-Arts de Bruxelles | Paleis voor Schone Kunsten Brussel BOZAR Lundi | Maandag 17.10.2011 20:00 www.bozar.be www.culturepolonaise.eu/Sinfonia_VarsoviaMinkowski_fr www.culturepolonaise.eu/Sinfonia_VarsoviaMinkowski_nl € 68 | € 55 | € 34 | € 18

Conservatoire Royal de Bruxelles | Koninklijk Conservatorium Brussel Vendredi | Vrijdag 04.11.2011 20:00 www.bozar.be www.culturepolonaise.eu/I-CultureOrchestra_fr www.culturepolonaise.eu/I-CultureOrchestra_nl € 29 | € 18

Sergueï Prokofiev | Sergej Prokofjev Suite scythe, op. 20 Scythische suite, op. 20 Karol Szymanowski Symphonie concertante pour piano et orchestre, op. 60 Concertante Symfonie voor piano en orkest, op. 60 Dmitri Chostakovitch | Dmitrij Sjostakovitsj Cinquième Symphonie, op. 47 Vijfde Symfonie, op. 47 Paweł Kotla | chef d’orchestre | dirigent Peter Jablonski | piano I, CULTURE Orchestra – Orchestra of the Polish EU Presidency

Conservatoire Royal de Bruxelles | Koninklijk Conservatorium Brussel Jeudi | Donderdag 24.11.2011 20:00 www.bozar.be € 35 | € 24

Joseph Haydn Streichquartett, op. 77/1, Hob.III:81 Karol Szymanowski Premier Quatuor à cordes en ut majeur, op. 37 Eerste strijkkwartet in do groot, op. 37 Robert Schumann Streichquartett Nt.3, op. 41/3 Tokyo String Quartet

CONCERTINI Karol Szymanowski Sonate pour violon et piano en ré mineur, op. 9 Sonate voor viool en piano in re klein, op. 9 Grażyna Bacewicz Quatrième Sonate pour violon et piano Vierde sonate voor viool en piano

La Monnaie | De Munt Vendredi | Vrijdag 25.11.2011 12:30 www.lamonnaie.be www.demunt.be www.culturepolonaise.eu/Concertini_fr www.culturepolonaise.eu/Concertini_nl € 7,5

Zygmunt Kowalski | violon | viool

La Monnaie | De Munt Karol Szymanowski Deuxième Sonate pour piano en la majeur, op. 21 Vendredi | Vrijdag 09.12.2011 12:30 Tweede sonate voor piano in la groot, op. 21 Reste du programme à déterminer Rest van het programma te bepalen Malibran String Quartet

www.lamonnaie.be www.demunt.be www.culturepolonaise.eu/Concertini_fr www.culturepolonaise.eu/Concertini_nl € 7,5

La Monnaie | De Munt Lundi | Maandag 12.12.2011 20:00 www.lamonnaie.be www.demunt.be www.culturepolonaise.eu/Nocturnes_fr www.culturepolonaise.eu/Nocturnes_nl € 37 | € 29 | € 20 | €10

NOCTURNES Frédéric Chopin Mélodies Nocturne en si mineur, op. 9/1 Nocturne in si klein, op. 9/1 Nocturne en mi mineur, op. 72/1 Nocturne in mi klein, op. 72/1 Nocturne en do dièse mineur, op. 27/1 Nocturne in do kruis klein, op. 27/1 Karol Szymanowski Rimes enfantines. Vingt chansons pour enfants sur des textes de Kazimiera Iłłakowiczówna, op. 49 Kinderrijmpjes. Twintig kinderliederen op teksten van Kazimiera Iłłakowiczówna, op. 49 Mieczysław Karłowicz Lieder Elżbieta Szmytka | soprano | sopraan Levente Kende | piano

Conservatoire Royal de Bruxelles | Koninklijk Conservatorium Brussel Mercredi | Woensdag 14.12.2011 20:00 www.conservatoire.be/ www.kcb.be www.culturepolonaise.eu/ ChamberMusicWorkshop_fr www.culturepolonaise.eu/ ChamberMusicWorkshop_nl Concert réalisé dans le cadre du programme « Promesa » avec des subventions du Ministre de la Culture et de la Patrimoine nationale Concert in het kader van het programma “Promesa” met subsidies van de Minister van Cultuur en Nationaal Erfgoed

15 € | 10 €

POLISH CONTEMPORARY MUSIC ACROSS EUROPE WITH FRIENDs Karol Szymanowski Premier Quatuor à cordes en ut majeur, op. 37 Eerste strijkkwartet in do groot, op. 37 Paweł Szymański Cinq pièces pour quatuor à cordes Vijf stukken voor strijkkwartet

Akademos String Quartet

Krzysztof Penderecki Quatuor avec clarinette Kwartet met klarinet Pierre Bartholomée Création Ensemble ON Gilles Gobert | chef d’orchestre | dirigent

CONCERTINI Karol Szymanowski Première Sonate pour piano en ut mineur, op. 8 Eerste pianosonate in do klein, op. 8 Reste du programme à déterminer Rest van het programma te bepalen Interprètes à déterminer | Uitvoerder nog niet gekend

Mieczysław Karłowicz Lieder, op. 1 Lieder, op. 1 Karol Szymanowski Trois fragments de poèmes de Jan Kasprowicz, op. 5 Drie gedichtfragmenten van Jan Kasprowicz, op. 5 Mélodies sur des textes de James Joyce, op. 54 Melodieën op teksten van James Joyce, op. 54 Cinq Mélodies sur des textes de poètes allemands, op. 13 Vijf melodieën op teksten van Duitse dichters, op. 13 Richard Strauss Nacht, op. 10/3 Wiegenlied, op. 41/1 Befreit, op. 39/3 Câcilie, op. 27/2 Urszula Kryger | mezzo-soprano | mezzosopraan Joanna Trzeciak | piano

La Monnaie | De Munt Vendredi | Vrijdag 16.12.2011 12:30 www.lamonnaie.be www.demunt.be www.culturepolonaise.eu/Concertini_fr www.culturepolonaise.eu/Concertini_nl € 7,5

Academiezaal (Saint-Trond | Sint-Truiden) Jeudi | Donderdag 16.02.2012 20:15 www.villarte.eu € 15 | € 14 | € 8

Cultureel Centrum Maasmechelen Vendredi | Vrijdag 17.02.2012 20:15 www.ccmaasmechelen.be € 14 | € 13 | € 5

Palais des Beaux-Arts de Bruxelles | Paleis voor Schone Kunsten Brussel BOZAR Mercredi | Woensdag 14.03.2012 20:00 www.bozar.be € 52 | € 42 | € 32 | € 16

Johann Sebastian Bach Partita für Klavier Nr. 3, BWV 827 Ludwig van Beethoven Sonate für Klavier Nr. 7, op.10/3 Frédéric Chopin Œuvres à déterminer Werken te bepalen Karol Szymanowski Premième Sonate pour piano en ut mineur, op. 8 Eerste pianosonate in do klein, op. 8 Rafał Blechacz | piano

Concertgebouw Bruges | Brugge Dimanche | Zondag 15.04.2012 15:00 www.concertgebouw.be € 15

Claude Debussy Quatuor à cordes en sol mineur, op. 10 Strijkkwartet in sol klein, op. 10 Jean Sibelius Quatuor à cordes, op. 56 « Voces Intimae » Strijkkwartet, op. 56 “Voces Intimae” Karol Szymanowski Premier Quatuor à cordes en ut majeur, op. 37 Eerste strijkkwartet in do groot, op. 37 Maeterlinck Kwartet

Béla Bartók Musique pour cordes, percussion et célesta, Sz. 106, BB 114 Muziek voor strijkers, slagwerk en celesta, Sz. 106, BB 114 Deuxième Concerto pour violon et orchestre, Sz. 112, BB 117 Tweede concerto voor viool en orkest, Sz. 112, BB 117 Karol Szymanowski Troisième Symphonie, op. 27 « Chant de la nuit » Derde symfonie, op. 27 “Lied van de nacht”

Palais des Beaux-Arts de Bruxelles | Paleis voor Schone Kunsten Brussel BOZAR Jeudi | Donderdag 03.05.2012 20:00 www.bozar.be www.lamonnaie.be www.demunt.be € 78 | € 60 | € 36 | € 18

Pierre Boulez | chef d’orchestre | dirigent Nikolaj Znaider | violon | viool Steve Davislim | ténor | tenor London Symphony Orchestra & Chorus

Claude Debussy Nocturnes Karol Szymanowski Premier Concerto pour violon, op. 35 Eerste Vioolconcerto, op. 35 Alexandre Scriabine | Aleksandr Skrjabin Le Poème de l’extase, op. 54

Palais des Beaux-Arts de Bruxelles | Paleis voor Schone Kunsten Brussel BOZAR Vendredi | Vrijdag 04.05.2012 20:00

Pierre Boulez | chef d’orchestre | dirigent Christian Tetzlaff | violon | viool London Symphony Orchestra & Chorus

€ 78 | € 60 | € 36 | € 18

www.bozar.be www.lamonnaie.be www.demunt.be

Toutes les informations données ci-dessus le sont sous réserve de modifications.

Consulter www.culturepolonaise.eu pour obtenir les dernières informations en date.

Alle onderstaande informatie wordt meegedeeld onder voorbehoud.

Ga naar www.poolsecultuur.eu voor updates.

Pour en savoir plus sur Karol Szymanowski www.karolszymanowski.pl www.polskamusic.pl www.pwm.com.pl

www.culturepolonaise.eu

Le Service culturel de l’Ambassade de Pologne en Belgique a pour but principal de faire connaître l’histoire, la langue et la culture polonaises en Belgique ainsi que d’y présenter l’actualité intellectuelle et artistique polonaise. Son travail consiste à encourager les échanges entre la Pologne et la Belgique dans le domaine de la culture, de l’éducation et des sciences humaines et exactes. Il œuvre à assurer la présence de la culture polonaise en Belgique et à cette fin il collabore tant avec des institutions et des ONG belges qu’avec des festivals, des ASBL, etc.

Le Service culturel de l’Ambassade de Pologne en Belgique est membre de EUNIC Bruxelles – Réseau Européen des Instituts Culturels Nationaux.

Nos remerciements vont aux auteurs pour leur disponibilité et leur amabilité durant tout le processus de création de cette brochure.

Nous voudrions remercier tout particulièrement Mme le professeur Zofia Helman qui a mis à notre disposition son savoir et sa gentillesse, l’un et l’autre sans limites, et M. Didier van Moere pour sa collaboration dynamique et passionnée.

Meer over Karol Szymanowski www.karolszymanowski.pl www.polskamusic.pl www.pwm.com.pl

76

/ 77

www.poolsecultuur.eu De Dienst Cultuur van de Ambassade van Polen stelt zich tot doel de kennis van de Poolse geschiedenis, taal en cultuur te bevorderen in België. Tevens willen we jullie op de hoogte houden van de intellectuele en artistieke ontwikkelingen in het Polen van vandaag. We willen tussen onze beide landen uitwisselingen aanmoedigen qua cultuur, onderwijs en wetenschap (zowel exacte als menswetenschappen). Hierbij werken we samen met Belgische instellingen en ngo’s, maar ook met festivals, vzw’s en andere partners.

De Dienst Cultuur van de Ambassade van Polen is lid van EUNIC-Brussel, de vereniging van Europese Nationale Instituten van Cultuur.

Onze dank gaat uit naar de auteurs voor hun beschikbaarheid en hun vriendelijkheid gedurende het hele ontstaansproces van deze brochure.

Heel in het bijzonder zouden wij mevrouw professor Zofia Helman willen bedanken, die ons zowel haar kennis als haar welwillendheid onbeperkt ter beschikking stelde, en de heer Didier van Moere voor zijn dynamische en enthousiaste medewerking.

Karol Szymanowski Taormina 1914

Auteurs | prof. Zofia Helman (Université de Varsovie), dr Alistair Wightman (Stafford, Royaume-Uni), dr Didier van Moere (Université Stendhal-Grenoble III), dr Maciej Pinkwart (Musée Karol Szymanowski « Atma »), Joëlle van Hyfte (Bruxelles) Coordination scientifique | Didier van Moere Conception et développement | Maria Winiarska Rédaction | Jeremy Lambert, Zofia Machnicka, Didier van Moere, Beata Podgórska, Alexandre Popowycz, Maria Winiarska Traduction | Jeremy Lambert, Alexandre Popowycz Projet graphique | Atelier graphique Temperówka, Maria Bukowska, Justyna Kosińska | www.temperowka.pl

Auteurs | prof. Zofia Helman (Universiteit van Warschau), dr. Alistair Wightman (Stafford, Verenigd Koninkrijk), dr. Didier van Moere (Universiteit Stendhal-Grenoble III), dr. Maciej Pinkwart (Museum Karol Szymanowski “Atma”), Joëlle van Hyfte (Brussel) Wetenschappelijke coördinatie | Didier van Moere Ontwerp en ontwikkeling | Maria Winiarska Redactie | Jeremy Lambert, Zofia Machnicka, Didier van Moere, Beata Podgórska, Alexandre Popowycz, Maria Winiarska Vertaling | Jeremy Lambert, Alexandre Popowycz Grafisch ontwerp | Grafisch atelier Temperówka, Maria Bukowska, Justyna Kosińska | www.temperowka.pl

Toutes les photographies proviennent des collections des Archives des Compositeurs Polonais de la bibliothèque de l’Université de Varsovie. www.buw.uw.edu.pl De gebruikte foto’s zijn afkomstig uit de collectie van het Archief van Poolse Componisten van de Universiteitsbibliotheek van Warschau.