Yöre halkı, hiristiyan yönetici Araguelden sıkılmıştı. Bir müslüman yönetici İspir Beyinden istadiler, Araguel avanesini alarak taş deresinin baş tarafına kaçarak yerleşti (şimdiki Araklı deresine). Demekki Fatih Trabzonlu olmadan, iç kesimler islamlaşmış ve müslümanların yönetimine girmişlerdi. Melikşah ve Saltuklular zamanındaki defterlere ulaşamadık. 1) Osmanlı Dönemi (Kuyudi Kadime) Eski Kayıtlar: Tapu tahrir defterleri, mühimme’ler maliyaden müdevver defterler. 2) Şeriye Defterleri: Bu defterler daha ziyade mahkeme ilanları ve vergileri, köy hudut, keza, yayla davaları, veraset ilanları, ceza-i davalar. İdari sistemdeki görevli kadılar; her 10-15 senedi bir elindeki görevli, ehil, memurları sistematik bir şekilde köylere göndermiş. Doğumlar, ölümler, hayvan sayıları, yapılan köprü-yol gibi imar faaliyetleri, şikayetler zapta, görevlinin kendi el yazısıyla geçirilmiş olup, yetkili kadılarca tasdik olunarak defterleri zamanımıza kadar ciddiyetle taşındı. Atına (Pazar) kazamıza ait bu defterden elimde üç adet var (fotokopi olarak). Araştırmacılar için oldukça iyi kaynak sayılırlar. 3) Temettuât Defterleri: Bu defterler, araştırmacılar için sağlıklı kaynak defterler olup, temin edilebilir hale getirildiler. Ömer Lütfi Barkan Hoca bunlar üzerinde 1939 yılından beri özverili çalışmalar yaptı. Tahrir defterleri, vergi mükelleflerinin adresini, ailesini, sulalesini, ebeveynini açıklamaz. Temettuâtlar ise adrese, soya-sopa, anayababaya, sulaleye, ünvana dikkatlice yer verir. Trabzona ait bu defterleri bulamadım. Ama iç kesimleri, Erzurum Temettuât, kapsar. 4) Salnameler: Bu vesikalar Osmanlının her yöre için çıkardığı çok yönlü resmi risalelerdirler. Kapsamları çok geniş değildir. Doğu Karadeniz için “ŞAKİR ŞEVKET”in Trabzon salnamelerini tavsiye ederiz. 5) Avariz Defterleri: Müslüman halktan alınan vergi defterleri. Özel Not: Yabancı uzmanlar fotokopi alıp arşivlerimizi ülkelerine götürüp tercüme ederek bize para ile satmak için hummalı bir çalışma içindeler. Fas-Cezayirden, Basra körfezine, kırımdan Kosovaya kadar olan ülkelerin yukarda bahsi geçen defterlerdeki bilgileri kitap haline getirip bize ve 18 arap ülkesi ile 5 balkan ülkesine satarak; kâr sağlamak için uğraş veriyorlar. Her sene osmanlıca bilen 100-200 kişi üniversitelerde yetiştiriyorlar. Birçok arap talebesi paraları elinde olduğu halde İstanbul’da bekliyor atalarından bilgi almak için. Biz ne yapıyoruz? Bu kültürhaznemizi de Amerikaya kaptırdık. Doğu Karadeniz Osmanlı Dönemi Belgeleri: Tapu tahrir, mühimme, temet, tuat, şeriye gibi kayıtlardan ipuçları bularak, Trabzon Musassal Ahkâm defterlerinde araştırmacılar için çok mühim bilgilere ulaşabiliyoruz.
171