museumstoomtram hoorn-medemblik
1968 - 2018
50 jaar verbindend
museumstoomtram hoorn - medemblik
1968 - 2018
50 jaar verbindend
COLOFON Uitgave Museumstoomtram Hoorn – Medemblik Samenstelling, tekst en titelfoto: Rein Korthof Tekstbijdragen: RenÊ van den Broeke en Jaap Nieweg Onderzoek en adviezen: Marius van Rijn Redactie: Bob Boekhout en Hans de Lange Vormgeving en productie: Drukkerij DR&DV Media Services, Amsterdam
Opgedragen aan alle medewerkers van de Museumstoomtram en hun begripvolle ’thuisfront’
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Inhoud
Inhoud
.........................................................................................................................................................................................................
4
Vijftig jaar Museumstoomtram Hoorn – Medemblik Vijftig jaar verbindend
..........................................................................................................................................................................
De geboorte van de museumstoomtram Hoorn – Medemblik: wat ging daar aan vooraf?
................................
8
................................................................................................................................................
11
......................................................................................................................................................................................
14
23 mei 1968 en wat daarop volgde ir. P.H. Bosboom
De stoomtram in Nederland
..............................................................................................................................................................
Op weg naar een professionele organisatie Goederenvervoer
21
...................................................................................................................................................................................
28
.....................................................................................................................................
32
....................................................................................................................................................................................
38
..........................................................................................................................................................................................
42
Wissels en seinen
Op weg naar een compleet Stoomtrammuseum
.....................................................................................................................
46
............................................................................................................................
51
............................................................................................................................................................................
55
Licht aan het einde van de financiële tunnel Bergopwaarts verder
4
17
..............................................................................................................................
De lokaalspoorweg Hoorn – Medemblik
Ups en Downs
7
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Met de Stoomtram op tournee
.........................................................................................................................................................
Een collectie vol rijdende topstukken De werkplaats Hoorn
58
...........................................................................................................................................
65
...........................................................................................................................................................................
98
Het Stoomtram Documentatie Centrum
.....................................................................................................................................
Van vroeg, klassiek bestuursmodel naar een hedendaags Raad van Toezicht-model
104
............................................
104
De Museumstoomtram als deelnemer aan en aanjager van belangenbehartiging ...................................................
106
Stoomtram en milieu
............................................................................................................................................................................
109
........................................................................................................................................................................................
112
Samenwerking
Door de bollenvelden
..........................................................................................................................................................................
De Museumstoomtram als proeftuin
............................................................................................................................................
118
.....................................................................................................................................................
122
..............................................................................................................................................................
128
Onontbeerlijk: de medewerkers Reizigers uit de hele wereld
114
Reizigers: Hoe Floortje en Koen de Driehoek doen
................................................................................................................
132
Rijtuigprojecten in het jubileumjaar
.............................................................................................................................................
136
Epiloog: Op weg naar het eeuwfeest
...........................................................................................................................................
142
5
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Een op 23 mei 1968 verspreid strooibiljet. Foto SDC-archief. 6
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Vijftig jaar Museumstoomtram Hoorn - Medemblik Vijftig jaar verbindend Grote dingen beginnen met een goed idee. De Tramweg Stichting bijvoorbeeld werd opgericht om historische transportmiddelen te bewaren. Niet ‘achter glas’, maar om er ‘gewoon’ datgene mee te doen waarvoor ze gemaakt zijn: rijden en mensen (en goederen!) vervoeren. ‘Het rijden met deze oude trams zou zoveel opleveren, dat het geheel zichzelf in stand zou kunnen houden en bovendien andere trams konden worden gerestaureerd`, schreef wijlen ‘Oom Tram’ Herman Duparc nu 25 jaar geleden in ons donateursblad De Stoomtram. Maar hij vertelde er wel bij dat snel duidelijk werd, dat zo’n ‘Perpetuum Mobile voor oude trams’ helaas niet bestond. Misschien was dat ook wel erg optimistisch. Aan de andere kant… de rijdende railmusea die uit dit initiatief voortkwamen, bleken zich te ontwikkelen tot culturele ondernemingen bij uitstek. Bijzonder eigenlijk. Dat een levend museum als het onze vanuit zo’n optimistisch idee van de grond kon komen vanaf 1968. Een jaar, dat nu zelf alweer een halve eeuw achter ons ligt en waarin zoiets als stoomtractie, in ieder geval in de landen om ons heen, (nog) alledaags was. Maar ook een jaar waarin de wederopbouw min of meer was voltooid en de toegenomen welvaart blijkbaar ruimte bood aan initiatieven als dit. Want laten we eerlijk zijn: het gegeven dat gemotiveerde geïnteresseerden in hun vrije tijd zoiets complex als een spoorwegbedrijf gingen runnen, is misschien wel fundamenteler voor het
ontstaan van een museumlijn, dan de locomotieven die ze daarbij gebruiken. Persoonlijk boeit 1968 me omdat het ook mijn geboortejaar is. Mijn generatiegenoten en die na ons kennen de geschiedenis van de stoomtram in Nederland – helaas – alleen maar uit overlevering en de railmusea zelf. Daarmee rust naar mijn gevoel juist op onze en volgende generaties een extra verantwoordelijkheid ons museum zorgvuldig als historisch verantwoord railvervoerbedrijf te blijven vormgeven. Die Museumstoomtram presenteert een collectie, maar ook een proces uit het begin van de 20e eeuw. Het is fascinerend te zien hoe ons levende museum zich heeft kunnen ontwikkelen in zijn omgeving en de wereld om ons heen. Een wereld die na een halve eeuw steeds verder af is komen te staan van het tijdsbeeld dat wij willen laten zien en alles wat daarbij hoort. En dat is eigenlijk wel de grootste prestatie. Een prestatie die voor het overgrote deel voor rekening komt van diezelfde gemotiveerde collega’s die de afgelopen vijftig jaar onbaatzuchtig aan ‘hun Museumstoomtram’ hebben gewerkt. Zij zijn de echte verbindende kracht bij de verbindingen die wij leggen. Aan hen dragen we dit boek op. Een werk dat de vele facetten van ons mooie museum verwoordt en in beeld brengt. René van den Broeke, directeur Museumstoomtram Hoorn – Medemblik 7
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
de geboorte van de mus hoorn - medemblik: wat
Op 23 mei 1968 reden er voor het eerst weer stoomtreinen op de alleen nog voor goederenvervoer gebruikte lokaalspoorweg Hoorn – Medemblik. Feitelijk was dit de geboorte van de huidige Museumstoomtram, maar er ging veel aan vooraf. Cruciaal voor het begin was de oprichting van de Tramweg-Stichting (TS) op 11 augustus 1965 vanuit de gelederen van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en Tramwegwezen (NVBS). Aanleiding was de opheffing van het laatste Nederlandse smalsporige interlokale tramwegbedrijf, de Rotterdamse Tramweg-Maatschappij (RTM) in het begin van 1966. Doelstelling van de TS was enerzijds het door aankoop redden van zoveel mogelijk materieel van de RTM en het voor museale doeleinden bewaren daarvan en anderzijds het realiseren en exploiteren van een museumtramlijn. Voor dat laatste had men de lokaalspoorweg Hoorn – Medemblik op het oog. In 1967 had de directie van de Suikerfabriek Dinteloord in Roosendaal de daar voor rangeerdoeleinden gebruikte stoomtramlocomotief 18, die afkomstig was van de Gooische Stoomtram (GS), aan de TS geschonken. Het bestuur van de TS zocht naar mogelijkheden om deze locomotief op Hoorn – Medemblik te gebruiken. Voor het vervoer van de reizigers dacht men aan het al beschikbare rijtuig B 26 van de NZH (Noord-Zuid-Hollandsche Vervoer Maatschappij), 8
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
seumstoomtram ging daar aan vooraf?
Loc GS 18 nabij Schipluiden, 15 december 1967. Foto SDC-archief. 9
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
23 mei 1968 (Vervolg pagina 8) ex GS 21, dat reeds in 1962 in de NS-motorrijtuigenloods Hoorn onder dak was gebracht, rijtuig 43 van de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM) en stadstrams uit Den Haag en Amsterdam. De zaak kwam in een stroomversnelling toen de studentenvereniging Leeghwater van de TH (Thans TU) Delft de wens te kennen gaf, een jubileum met stoomritten over de sporen van de vroegere Westlandsche StoomtramwegMaatschappij te willen vieren. De TS wilde hier wel aan meewerken en liet loc GS 18 in de NS-werkplaats Tilburg reviseren en van een luchtreminstallatie voorzien om met de jubileumtreinen te kunnen rijden. De studentenvereniging hielp met het financieren hiervan, wat geëerd werd met het vernoemen van de loc, die de naamplaten ‘Leeghwater’ kreeg. Bovendien werd door de TS van het Gemeentelijke Gasbedrijf Rotterdam stoomloc 30 aangekocht; geen tramlocomotief, maar vanwege haar kleine gestalte zeker bruikbaar voor tramdiensten. Deze loc werd bij de firma Spoorijzer in Delft gereviseerd en van een luchtreminstallatie voorzien. De jubileumritten vonden op 15 december 1967 plaats en als rijtuigen werden van de NS gehuurde zogenaamde ‘Blokkendozen’ gebruikt: rijtuigen, afkomstig van het elektrische materieel dat in 1924 voor het eerst werd gebruikt. Daags erna werd er nog een rit gemaakt voor leden van de NVBS. De regie en het stellen van bevoegd personeel voor deze ritten was geheel in handen van de NS. Maar de Tramweg-Stichting mocht wel de beide stokers van de locomotieven leveren.
Loc GS 18 nog in dienst bij de Suikerfabriek in Roosendaal in de jaren ’60. Foto SDC-archief. 10
Treinkaartje eerste rit, 23 mei 1968. Foto Rein Korthof.
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
8 en wat daarop volgde
Hoorn, 23 mei 1968: vertrek van de eerste stoomtram naar Medemblik achter loc 18, links loc 30 die de tweede tram voor haar rekening zal nemen. Foto Luud Albers. 11
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Eindelijk was het dan zover: op Hemelvaartsdag, 23 mei 1968 maakten de stoomlocomotieven 18 en 30 van de Tramweg-Stichting hun eerste ritten met reizigers tussen Hoorn en Medemblik. Bruikbare rijtuigen waren in Hoorn nog niet voorhanden, maar dat was in eerste instantie geen probleem, omdat de deelnemers deze ritten maakten in het kader van een NVBS-excursie die in Amsterdam CS was begonnen. Een elektrisch motorpostrijtuig trok drie ‘Blokkendoosrijtuigen’ naar Alkmaar, waar een DE-loc van de serie 2200-2300 de tractie tot Hoorn overnam. In de Coenstad werd één rijtuig achter loc 18 gehaakt, terwijl loc 30 de beide andere voor haar rekening nam. Vervolgens werd een rit naar Medemblik en terug uitgevoerd, waarbij de beide treinen op de terugrit in Zwaag werden gecombineerd. Het locomotief- en treinpersoneel werd net als bij de ritten in het Westland door NS gesteld, met uitzondering van de beide stokers, die van de TS waren. Deze geslaagde premièrerit kreeg veel aandacht in de media. Later in het jaar volgden nog twee andere ritten ten behoeve van gezelschappen, waarvoor telkens rijtuigen van de NS moesten worden gehuurd. In 1969 konden twee voormalige lokaalspoorrijtuigen worden verworven, die nog voor werktreinen bij NS in gebruik waren. Nadat ze in allerijl weer geschikt waren gemaakt voor het reizigersvervoer, werden ze gebruikt voor allerlei ritten op de lijn Hoorn – Medemblik. Omdat er veel werk moest worden verricht aan dit materieel en de beide stoomlocomotieven, verplaatsten werkgroepleider Piet
Scholten en zijn medewerkers van het ‘depot’ Zaandam de activiteiten naar Hoorn, wat in elk geval een verbetering van werkomstandigheden opleverde. In plaats van in een gammele loods konden zij nu in een echte spoorwegwerkplaats, de voormalige NS-motorrijtuigenloods, aan het werk. Later werden ook de drie nog in Zaandam verblijvende RTM-locomotieven naar Hoorn overgebracht, waar zij op een kort stukje smalspoor werden gestald. Er moest nog steeds veel geld uitgegeven worden aan de diensten van NS, zodat de ritten slechts kostendekkend waren; voor het verwerven en restaureren van historisch materieel bleef niets over. In 1973 besloot NS de goederendienst te staken en daarmee ook de lokaalspoorweg Hoorn – Medemblik te sluiten. Tussen de gemeente Medemblik en de NS-directie is toen afgesproken dat de lijn, die voor het vervoer van in Medemblik gebouwde jachten cruciaal was, open zou blijven als de Stoomtram het goederenvervoer op de lijn Hoorn – Medemblik van NS over zou nemen. Zo kon ook het recreatieve personenvervoer worden voortgezet. Een sterke trekkracht was sinds eind 1969 al aanwezig in de vorm van de vierassige en 52 ton zware dieselloc 46, een geschenk van Hoogovens. De overname werd een feit per mei 1973, waarbij de Stoomtram de lijn van NS huurde, die daaraan de voorwaarde stelde, dat de TS voor de exploitatie een B.V. oprichtte. Daarvan werd de TS de grootste aandeelhouder.
TS-medewerkers, die hun schouders onder de stoomtram in Hoorn zetten, hier nog in Zaandam. Een aantal van hen is na een halve eeuw nog altijd betrokken bij de Museumstoomtram. Foto SDC-archief. 8
12
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
Bij het veertigjarige jubileum werden de eerste ritten herhaald. Medemblik, 1 mei 2008. Foto Rein Korthof.
Volop aspirant loc- en treinpersoneel aan boord van loc 18, maar de chef-trein (geheel links) is in 1969 nog altijd een NS-er. Foto SDC-archief. 13
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
ir. p.h. bosboom Stoomlocomotief LTM 26 draagt als een bijzonder eerbetoon voor zijn vele verdiensten ten aanzien van de Museumstoomtram de naam ir. P.H. Bosboom. Het is de moeite waard om eens na te gaan wie hij was en wat hij voor de Museumstoomtram heeft betekend. Ir. Bosboom, geboren 15 juli 1911, was van 1941 tot 1944 werkzaam bij de Noord-Zuid-Hollandse Tramweg-Maatschappij. Van 1944 tot 1969 voerde hij de directie over het organisatieadviesbureau Bosboom en Hegener. Naast dit directeurschap was hij vanaf 1954 adviseur voor de NS. Aanvankelijk golden de adviezen de uitvoerende diensten. Vanaf 1958 werd Bosboom door toedoen van NS-directeur Wansink adviseur voor de gehele bedrijfsvoering en per 1 januari 1969 werd hij benoemd tot Hoofddirecteur van de NS, welke functie hij tot 1 juni 1973 bekleedde. Bosboom had een groot hart voor stoomtramwegen en toen de Tramweg-Stichting in 1966 in de gelegenheid werd gesteld, een deel van het materieel van de RTM te kopen en de financiën hiervoor niet toereikend waren, financierde Bosboom dit uit eigen middelen. Daarna ging hij – niet alleen op de achtergrond, maar dikwijls ook ter plaatse en in eigen persoon – een rol spelen bij de ontwikkeling van de Museumstoomtram en ruimde daarbij vele ambtelijke beletselen uit de weg. Hierover zijn aardige anekdotes overgeleverd, zoals van het onderhoud dat hij met de verantwoordelijke ploegbaas van de lijn Hoorn – Medemblik begin jaren 70 had, nadat spoorverwijdingen aanleiding hadden gegeven voor problemen. Bosboom eiste dat de spoorwijdte weer op orde werd gebracht, door betonnen blokken voor een deel te vervangen door houten dwarsliggers. De ploegbaas, die niet wist, wie hij vóór zich had, vroeg Bosboom, wie hij dan wel helemaal was, om zulks te eisen. Het antwoord: “Uw directeur” deed wonderen! Een andere belangrijke interventie van Bosboom betekende de redding van de ophaalbrug bij de Overlekersluis in Medemblik. NS wilde deze weghalen om een in slechte staat verkerende brug in het noorden des lands te vervangen. Dit zou hebben betekend, dat het eindpunt van de museumlijn zich nog slechts vóór de poorten van Medemblik zou hebben bevonden. Een belangrijke kostenpost bij het organiseren van stoomtramritten tussen Hoorn en Medemblik was in de eerste jaren na 1968 het inhuren van bevoegd NS-personeel als machinist en als chef-trein. Bosboom beijverde zich ervoor, dat deze functies konden worden 14
museumstoomtram hoorn - medemblik 1968 - 2018 50 jaar verbindend
De naamgever op loc LTM 26 tijdens de indienststellingceremonie, 11 mei 1974. Foto fam. Bosboom. 15