Πόλης Σημεία by Pinelopi Pappa

ένα μανιφέστο για την υπερνεωτερική πόλη με αφορμή τη λεωφόρο συγγρού

Ειρήνη Βέργα - Πηνελόπη Παππά επιβλέπων καθηγητής

Παναγιώτης Τουρνικιώτης

φεβρουάριος 2017 - διάλεξη αρχιτεκτόνων μηχανικών εμπ

περιεχόμενα _ η συνθήκη η θεωρία της υπερνεωτερικότητας _ σελ. 9 η ανάλυση του Marc Augé η υπερνεωτερικότητα στην αρχιτεκτονική οι αναφορές στην πόλη

τα νέα σημεία _ σελ. 23 η έρευνα πεδίου

_ τα σημεία της υπερβολής η επιτάχυνση του χρόνου _ σελ. 33 η ταχύτητα το φαινόμενο Las Vegas

η γιγάντωση του χώρου _ σελ. 43 ο τύπος copy - paste ο μηχανισμός της προβολής

η συνιστώσα του εγώ _ σελ. 53 η εξατομίκευση του νοήματος το ίχνος του αρχιτέκτονα

_ το νέο όραμα ένα μανιφέστο για την υπερνεωτερική πόλη

_ η συνθήκη

- η συνθήκη -

_ η θεωρία της

υπερνεωτερικότητας

πόλη σήμερα, περίπλοκη σε σχέση με το αρχικό πρότυπό της και αντιφατική, λειτουργεί υπό όρους τοπικούς και διεθνείς ταυτόχρονα. Η έννοια του διοικητικού, θρησκευτικού, οικονομικού και κοινωνικού κέντρου δεν γίνεται πλέον αντιληπτή ως μία χωρική ενότητα μέσα στον αστικό ιστό. Οι σύγχρονες ανάγκες αποκεντρώνουν τον άλλοτε οχυρωμένο λόφο1 με αποτέλεσμα οι ανθρώπινες δραστηριότητες να διαχέονται και να επεκτείνονται σε ευρύτερο πεδίο. Η σύγχρονη μητρόπολη συνεχώς γιγαντώνεται με το “εγγύ” και το “τοπικό” να αποκτούν νέο νόημα. Η συνθήκη της παγκοσμιοποίησης επαναπροσδιορίζει την κλίμακα ιεράρχησης της τοπικότητας - τοπικό, περιφερειακό, εθνικό, διεθνές. Οι εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου κινούνται σε παγκόσμιο πλαίσιο και υπερβαίνουν τα όρια της ήδη γιγαντωμένης πόλης. Ειδικότερα σε επίπεδο οικονομίας και πολιτικής, παρατηρείται ένα φαινόμενο αποεθνοποίησης και επανεθνοποίησης2 όπου το προιόν αν και παράγεται στις συγκεκριμένες χωρικές και χρονικές συντεταγμένες που αφορούν έναν τόπο, τελικά νοηματοδοτείται με όρους παγκόσμιων δεδομένων. Με τη χαλάρωση των ορίων, η πόλη φαίνεται να λειτουργεί περισσότερο ως ένα δίκτυο όπου το τοπικό και το διεθνές συσχετίζονται πιο άμεσα από ποτέ. Σε αυτό το πλαίσιο δομείται η παγκόσμια πόλη.

- η συνθήκη -

Coruscant, Star Wars O σκηνοθέτης και σεναριογράφος της σειράς ταινιών Star Wars, George Lucas, ήδη από τη δεκαετία του ‘70, οραματίζεται την Coruscant, την πρωτεύουσα της Γαλαξιακής Αυτοκρατορία, ως μία πόλη που γιγαντώνεται σε διαστάσεις πλανήτη.

- η συνθήκη -

Αυτό το πλαίσιο θα επιχειρήσουμε να μελετήσουμε και να αποσαφηνίσουμε με την παρούσα ερευνητική εργασία. Μεθοδολογικά, στην αρχή, θα αναλύσουμε το θεωρητικό υπόβαθρο που θέτει τις βάσεις ενός κοινού λεξιλογίου προκειμένου να εξελιχθεί η συζήτηση. Παράλληλα, θα εντοπίζουμε τη συνθήκη σε ένα τμήμα της πόλης της Αθήνας που θεωρούμε ενδεικτικό των σύγχρονων φαινομένων, την λεωφόρο Συγγρού. Το case study αυτού του άξονα θα αποτελέσει τόσο πεδίο εφαρμογής της θεωρητικής ανάλυσης, όσο και αντικείμενο προσωπικής έρευνας. Ο στόχος της εργασίας τελικά θα προκύψει διττός και θα αφορά αφενός τον προβληματισμό σχετικά με τους όρους που δομούν τη σύγχρονη μητρόπολη, αφετέρου την υιοθέτηση μίας κριτικής συνείδησης και στάσης που ενδεχομένως αναθεωρεί τις αρχικές παραδοχές και συντάσσει έναν νέο τρόπο με το οποίο την αναγιγνώσκουμε και την οραματιζόμαστε.

Antrhopopolis, Κωνσταντίνος Δοξιάδης Στη συζήτηση για τη νέα συνθήκη της παγκόσμιας πόλης που αναδύεται ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα εντοπίζονται συμβολικές αναφορές, όπως η Megalopolis του Jean Gottmann (1961). Σε ελληνικά δεδομένα, ενδιαφέρον παρουσιάζει η “Ecomenopolis – Antrhopopolis” του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 που προτείνει ένα μοντέλο πόλης για τον άνθρωπο και την ανάπτυξή του που δυνητικά επεκτείνεται σε όλον τον πλανήτη.

- η συνθήκη -

η ανάλυση του Marc Augé Σημείο κλειδί της θεωρητικής ανάλυσης αποτελεί η ανθρωπολογική προσέγγιση του Marc Augé μέσα από το βιβλίο του “Non-Lieux: Introduction à une anthropologie de la surmodernité”. Ο Augé προκειμένου να κατανοήσει τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννάται η παγκόσμια πόλη εισάγει την έννοια της υπερνεωτερικότητας - surmodernité - την οποία περιγράφει μέσα από τρεις συνιστώσες - trois figures de l’ excès3 - : επιτάχυνση του χρόνου, γιγάντωση του χώρου, συνιστώσα του εγώ. Η επιτάχυνση του χρόνου - l’ accélération de temps4 - σχετίζεται με την συσσώρευση και πολλαπλασιασμό γεγονότων στο τώρα. Ως κοινωνία βιώνουμε ένα πλεόνασμα σημείων - σταθμών σε πυκνή αλληλουχία και διαθέτουμε ελάχιστο χρόνο να ωριμάσουμε προτού το παρελθόν μας γίνει ιστορία. Στο παράδειγμα της Ελλάδας, ήδη από την εποχή της Μεταπολίτευσης και σε διάστημα μικρότερο από 50 χρόνια, εθνικά βιώματα έχουν καταγραφεί ως ιστορία (π.χ. είσοδος στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ, κρίση Ιμίων, Ολυμπιακοί Αγώνες, ξεσπασμα οικονομικής κρίσης κτλπ). Γινόμαστε υποκείμενα μίας πραγματικότητας όπου τα γεγονότα γίνονται ιστορικά σχεδόν τη στιγμή που ξεσπούν. Με την αύξηση μάλιστα του προσδόκιμου ζωής, στην κοινωνία συνυπάρχουν όλο και περισσότερες γενιές με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία συλλογική μνήμη που βρίσκεται εξαιρετικά κοντά με την προσωπική ιστορία του καθενός. Η δεύτερη συνιστώσα, η γιγάντωση του χώρου - l’ excès d’ espace5 -, προκύπτει ως αποτέλεσμα συνεχών αλλαγών κλίμακας με τις οποίες τον αντιλαμβανόμαστε. Πιο συγκεκριμένα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας σε συνδυασμό με την εξάπλωση της πληροφορίας δίνουν τη δυνατότητα να μετακινούμαστε τόσο φυσικά, όσο και νοητά (διαδίκτυο) σε σημεία του πλανήτη σε ελάχιστο χρόνο. Άμεσο επακόλουθο αποτελούν απτά παραδείγματα όπως αστικές συγκεντρώσεις, μετακινήσεις πληθυσμών, πύκνωση δικτύου μεταφορών και συγκοινωνιών κλπ. Παράλληλα, αναπτύσσεται μία οικειότητα με τόπους και πρόσωπα τα οποία αναγνωρίζουμε από απομακρυσμένες παραστάσεις χωρίς απαραίτητα να έχουμε βιωματική σχέση με αυτά. Δημιουργούμε, έτσι, την πλασματική εικόνα ενός κόσμου που παρά τις εγγενείς διαφορές δείχνει ομογενοποιημένος. Ο κόσμος αυτός υποβάλλει κοινά κριτήρια και κοινές αξίες σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά δεν αναιρεί την ανάγκη εύρεσης ενός τόπου με τον οποίο θα ταυτιστούμε, έναν τόπο για να ανήκουμε. Η συνιστώσα του εγώ - la figure de l’ego6 - συνδέεται με την εξατομικευμένη νοηματοδότηση των παραστάσεων που λαμβάνουμε και είναι άμεσο επακόλουθο των συνιστωσών που έχουμε ήδη περιγράψει. Σε έναν κόσμο μεγάλης ταχύτητας και μηδενικών αποστάσεων, τα σημεία αναφοράς τείνουν να αποδυναμώνονται. Έτσι, το υποκειμενικό φίλτρο που συχνά αντικαθιστά την αντικειμενική καταγραφή, η ερμηνεία

- η συνθήκη -

της πληροφορίας που βρίσκουμε μόνοι για μας εμάς από εμάς, καθίστανται πιο αναγκαία από ποτέ. Ακόμη κι αν η διαδικασία αυτή υποστηρίζεται από μία παγκόσμια διαφημιστική μηχανή και έναν ομογενοποιημένο πολιτικό λόγο, επικρατεί η ατομική παρά η συλλογική ανάγνωση της εμπειρίας. Το γεγονός αυτό θέτει ερωτήματα που αναθεωρούν και επανατοποθετούν το άτομο στο σύνολο. Οι τρεις συνιστώσες συλλειτουργούν και ορίζουν την σύγχρονη μητρόπολη η οποία σκιαγραφείται ως ένα πεδίο αντιφάσεων: οι αποστάσεις μηδενίζονται ενώ το πεδίο δράσης αυξάνεται, τα όρια του σύγχρονου και του ιστορικού αλληλεπικαλύπτονται, η ανάγκη για ατομικές αναφορές οξύνεται όσο η κοινωνία διαχέεται. Η πόλη εμφανώς εξελίσσεται ως μοντέλο και απομακρύνεται αισθητά από το πρότυπο σύμφωνα με το οποίο την περιγράφαμε εως τώρα. Προκειμένου, λοιπόν, να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς αλλά και την ίδια την έννοια της “παγκόσμιας πόλης” μετερχόμαστε τους όρους της υπερνεωτερικότητας και των τριών συνιστωσών που περιγράφει ο Marc Augé.

“

Les trois figures de l’ excès par lesquelles nous avons essayé de caractériser la situation de surmodernité (la surabondance événtementielle, la surabondance spatiale et l’ individualisation des références) permettent d’ appréhender celle-ci sans en ignorer les complexités et les contradictions, mais sans en faire non plus l’ horizon indépassable d’ une modernité perdue dont nous n’ aurions plus qu’ à relever les traces, répertorier les isolats ou inventorier les archives7. Marc Augé Non-Lieux: Introduction à une anthropologie de la surmodernité

” 13

_ η συνθήκη

η υπερνεωτερικότητα στην αρχιτεκτονική Με όρους υπερνεωτερικότητας η πόλη γίνεται αντιληπτή σαν ένα δίκτυο τόπων και μη τόπων. Επανερχόμαστε στον Marc Augé προκειμένου να αποσαφηνίσουμε αυτές τις δύο έννοιες. Με τον όρο τόπος εννοείται ένας συγκερασμός από χωρικά στοιχεία που αλληλεπιδρούν και συνυπάρχουν υπό μία συγκεκριμένη διάταξη στο χρόνο με αποτέλεσμα τη δημιουργία μίας κοινής ιστορικής μνήμης και ταυτότητας. Στον αντίποδα, οποιοσδήποτε τόπος δε μπορεί να προσδιοριστεί με βάση αυτές τις παραμέτρους ονομάζεται μη τόπος - non lieux8. Δηλαδή, τόπος όπου οι σχέσεις μεταξύ των χρηστών του ορίζονται μόνο σε σχέση με την κοινή ανάγκη που εξυπηρετείται, είναι άχρονος και λειτουργεί με βάση μία κοινή σημειολογία που αναγνωρίζεται από τους χρήστες του και μόνο. Οι μη-τόποι αποτελούν ίσως την απόλυτη χωρική έκφραση της υπερνεωτερικότητας, καθώς σε εκείνους εμφανίζονται σε έξαρση οι τρεις συνιστώσες που περιγράψαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Το οδικό δίκτυο, οι αεροσταθμοί, τα λιμάνια και τα τελωνεία συνιστούν παραδείγματα μη τόπων και σύμφωνα με αυτή τους την ιδιότητα λειτουργούν ανεπηρέαστα από τον χρόνο. Καλούνται σε μία αέναη διαδικασία να εξυπηρετούν την ανάγκη για την οποία έχουν δημιουργηθεί και έχει επικυρωθεί ως μία σύμβαση μεταξύ αυτών και των χρηστών. Το utilitas ανακύπτει ως προτεραιότητα και, εφόσον η σημειολογία του χώρου είναι αναγνώσιμη από τους χρήστες, αυτό επιτελείται. Θέματα μνήμης και ιστορίας μερικώς παραβλέπονται μιας και εδώ ο χρόνος δεν αθροίζει εμπειρίες και μνήμες, αλλά σβήνεται και ξαναγράφεται.

_ η συνθήκη

Terminal 2, Heathrow International Airport, London

Οι αεροσταθμοί αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μη τόπων. Λειτουργούν άχρονα σε μία συνεχή διαδικασία κάλυψης των αναγκών που προβλέπει η σύμβαση του χώρου. Τα υποκείμενα με την είσοδο τους υιοθετούν μία προσωρινή ταυτότητα η οποία και τους εκχωρεί το δικαίωμα να κινούνται σε αυτόν.

Στην περίπτωση όμως των τόπων, αλλάζει η σχέση του ατόμου με αυτούς, καθώς εδώ ο χρόνος παράγει ιστορία. Μέσα στο παλίμψηστο του τόπου, το άτομο αναζητά αναφορές. Αναφορές σε ευρεία κλίμακα, διαχρονικές και σταθερές, σύμφωνα με τις οποίες θα αναγνωρίσει και τον τόπο αλλά και τον εαυτό του μέσα σε αυτόν. Οι αναφορές αυτές μπορεί να ποικίλουν σε κλίμακα, από τον τρόπο που το άτομο αναγνωρίζει τον ήλιο που ανατέλλει και φωτίζει το δωμάτιό του μέχρι και την διαδρομή που θα ακολουθήσει για να φτάσει στο δημαρχείο της πόλης. Η εύρεση αναφορών στις μέρες της υπερνεωτερικότητας γίνεται συνεχής και περιπλέκεται και όσο πιο διάχυτες γίνονται οι συνθήκες της πόλης, τόσο πιο περίπλοκη γίνεται και η διαδικασία με την οποία τη σχεδιάζουμε. Και ο αρχιτέκτονας, που έχει την ιδιότητα να σχεδιάζει αυτούς τους τόπους και μη τόπους, λειτουργεί ως κάτοικος της υπερνεωτερικότητας. Με τον όρο αυτό περιγράφεται ως μία διεθνοποιημένη φιγούρα. Ήδη σε επίπεδο εκπαίδευσης, δεν περιορίζεται σε ένα ακαδημαϊκό ίδρυμα της χώρας του, αλλά συχνά επιλέγει να εμπλουτίζει τις σπουδές του σε αντίστοιχα ιδρύματα του εξωτερικού. Διδάσκεται την αρχιτεκτονική σύνθεση καλούμενος πολλές φορές στο σχεδιαστηριό του να πάρει αποφάσεις για τόπους μη οικείους. Ως εργαλεία του στη διαδικασία αυτή διαθέτει πληθώρα από διεθνείς παραστάσεις άμεσα προσβάσιμες μέσω του διαδικτύου, καθώς και ξένη βιβλιογραφία. Αυτή η ευρεία εκπαίδευση τον προετοιμάζει για την μελλοντική του εργασία, η οποία γίνεται ομοιότροπα διεθνής, με τα αρχιτεκτονικά γραφεία σήμερα να δραστηριοποιούνται με υλοποιημένο έργο ή σε πλαίσιο διαγωνισμών σε παγκόσμια κλίμακα. 15

- η συνθήκη -

“

What started as a website to collect the best information to help architects build better architecture, became a fast growing technology company that delivers inspiration, tools and knowledge to the 10 million architects that visit and use ArchDaily every month. We are proudly driven to help architects design a better world. [...] Everyday hundreds of architects from around the world send to us the most interesting architecture projects, news suggestions and building products recommendations, we curate the best and deliver it through innovative technologies to the millions of architects that connect every month from 232 countries to our deep database of projects, news, tools, images, blueprints and products9.

Συντελεστές Archdaily Ιστότοπος www.archdaily.com

”

- η συνθήκη -

Εδραιώνεται, με αυτό τον τρόπο, ένα δίκτυο αρχιτεκτονικής δραστηριότητας, τόσο παγκόσμιο όσο και τοπικό. Στο αντίστοιχο της οικονομίας και της πολιτικής, η αποεθνοποίηση και επανεθνοποίηση του αρχιτεκτονικού έργου10 υλοποιείται μέσω της απομάκρυνσης του φυσικού προσώπου από το έργο του. Δεν είναι προϋπόθεση πλέον για τον αρχιτέκτονα η βιωματική σχέση με τον εκάστοτε τόπο, μιας και οι παραστάσεις που δέχεται μέσω του διαδικτύου μπορούν να εξασφαλίσουν μία θεωρητικά επαρκή, πλασματική όμως, σχέση οικειότητας με αυτόν. Τα σύνορα του σχεδιαστηρίου μοιάζουν πιο διεσταλμένα από ποτέ και ο αρχιτέκτονας θεωρείται καταρτισμένος να σχεδιάζει για οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη, ή και εκτός αυτού11. Αυτό δίνει περιθώριο στο να εγείρονται ερωτήματα που αφορούν την “επάρκεια ικανοτήτων” του αρχιτέκτονα, αυτού του κατοίκου της υπερνεωτερικότητας, να δώσει απαντήσεις στα προβλήματα που καλείται κάθε φορά να λύσει. Θέτωντας το φαινόμενο σε υπερνεωτερική βάση, η περίπτωση των μη-τόπων φαντάζει σχετικά απλή. Εδώ η σημειολογία του χώρου επικοινωνεί σε παγκόσμια γλώσσα και η γνώση αυτής είναι σχεδόν ικανή συνθήκη για να παρέχει στον αρχιτέκτονα το know-how του σχεδιασμού του έργου. Στην περίπτωση όμως των τόπων, αυτό δεν αρκεί και υπεισέρχονται πολλοί περισσότεροι παράγοντες που αφορούν σε μεγάλο βαθμό το genius loci12. Ζητήματα μνήμης και βιώματος περιπλέκουν την διαδικασία σχεδιασμού και η “επιτυχία” του στόχου της αρχιτεκτονικής τίθεται προς συζήτηση.

The Terminal (2004)

Ο Tom Hanks στην ταινία “The Terminal” του Steven Spielberg υποδύεται έναν χαρακτήρα από την Κρακοβία που κατά την άφιξή του στο αεροδρόμιο, η μη εγγυρότητα των εγγράφων του καθιστά αδύνατη την αναγνώρισή του από τις αρχές. Έτσι, μένει παγιδευμένος χωρίς ταυτότητα και χωρίς κανένα αποδεικτικό στοιχείο της υπαρξής του στον τερματικό του JFK.

Λεπτομέρεια από La Nuova Topografia di Roma, Giambattista Nolli (1748) Η πόλη γίνεται αντιληπτή ως ένα δίκτυο αστικών γεγονότων, με βάση τα οποία ο κάτοικος προσανατολίζεται και δομεί την οπτική εικόνα της. Ήδη από το 1748, στον χάρτη του Giambattista Nolli συντάσσεται η νέα τοπογραφία της Ρώμης, ως ένα πολύπλοκο δίκτυο από “fatti urbani” που απαριθμούνται.

- η συνθήκη -

οι αναφορές στην πόλη Το άτομο, όπως είδαμε, μονίμως αναζητά αναφορές προκειμένου να αυτοπροσδιοριστεί στον χώρο που τον περιβάλλει. Αναφορές πρωτογενείς και διαχρονικές, μοναδικές αλλά και αναγνωρίσιμες, κατάλληλες ώστε να του προσφέρουν το αρχέγονο αίσθημα του ανήκειν. Υπερνεωτερικότητα όμως είναι “η συνεχόμενη διαδικασία σύνταξης αφηγήσεων του χώρου”13. Και ο χώρος, ο οποίος κατά τον Michel de Certeau ορίζεται ως ο “τόπος στον οποίο συχνάζεις”14, νοηματοδοτείται εκ νέου εφόσον το άτομο πλέον δεν “συχνάζει” στους ίδιους τόπους, καθώς μετακινείται με ιδιαίτερη ευκολία και οι σχέσεις που δημιουργεί με αυτούς γίνονται προσωρινές. Κατά συνέπεια, η σχέση του ανθρώπου με τον τόπο σε υπερνεωτερικό χρόνο, συνεχώς επαναπροσδιορίζεται και ανασυντάσσεται. Όσο απομακρυνόμαστε από τα τύμπανα της φυλής, η διαδικασία του να κατοικείς τον τόπο, η ανακάλυψη και οικειοποίηση αυτού, ταυτίζεται με την διαδικασία εύρεσης αναφορών. Μέσα στον χάρτη της πόλης, συναντούμε μία σειρά από αστικά γεγονότα - fatti urbani15-, που ποικίλουν σε κλίμακα, από την ιδιωτική κατοικία, την εκκλησία της γειτονιάς ή το δημαρχείο μέχρι το υπερτοπικό δημόσιο κτήριο. Τα αστικά γεγονότα διαφοροποιούνται ως προς την ερμηνεία που τους δίνει ο δέκτης στον οποίο απευθύνονται. Για παράδειγμα, για τους κατοίκους μιας γειτονιάς σημείο αναφοράς μπορεί να αποτελέσει το δέντρο της πλατείας, ενώ ένας νέος επισκέπτης της πόλης κατά πάσα πιθανότητα δε θα αναγνωρίσει κάποια ιδιαίτερη σημασία σε αυτό. Αντιθέτως, θα αναγνωρίσει αξία στο ξενοδοχείο στο οποίο θα διαμείνει, στο μουσείο που θα επισκεφτεί κλπ. Ανεξαρτήτως κλίμακας, όμως, ο άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει τα αστικά αυτά γεγονότα προκειμένου να δομήσει τον χάρτη της πόλης ο οποίος θα προκύψει ως ένα δίκτυο “σημείων στίξης”16. Στους υπερνεωτερικούς χρόνους, όπου οι ανάγκες πληθαίνουν, ομοίως και τα αστικά γεγονότα συναντώνται σε μεγαλύτερη συχνότητα με αποτέλεσμα το δίκτυο αυτό των σημείων να πυκνώνει αισθητά. Μέσα σε αυτό το δίκτυο, παρατηρείται ένα παράδοξο. Εμφανίζονται κτίρια που συνιστούν σημαντικές χωρικές αναφορές και, ενώ φαίνεται να λειτουργούν αντίστοιχα με τα τοπόσημα, δεν πληρούν τις προυποθέσεις για να λειτουργήσουν ως τέτοια. Σύμφωνα με τον Kevin Lynch, το τοπόσημο17 αναγνωρίζεται λόγω της μοναδικότητάς του, της αντίθεσης με το τοπίο και της ξεκάθαρης γενικής μορφής. Αν και δεν είναι απαραίτητα αντικείμενο μεγάλης κλίμακας, γίνεται σημαντικό όταν τοποθετείται στο σωστό σημείο, είναι χωρικά περίοπτο και ακόμα περισσότερο όταν συνδέεται νοηματικά με ένα γεγονός ή μία μνήμη. Στα κτίρια αυτά που περιγράφουμε όμως, υπό συνθήκες διάχυτης πόλης, η μοναδικότητα εκλείπει. Σηματοδοτούν τόπο, αλλά χρειάζονται έναν νέο ορισμό για να αποκτήσουν νόημα.

- η συνθήκη -

Στο παράδειγμα της Αθήνας, η λεωφόρος Συγγρού αποτελεί έναν από τους κυριότερους οδικούς άξονες που συνδέουν το ιστορικό κέντρο της πόλης με το μέτωπο προς την θάλασσα, αλλά και ένα όριο των παρακείμενων περιοχών κατοικίας. Ήδη χαραγμένη από το 1898, σήμερα φιλοξενεί σύγχρονα κτίρια μεγάλης κλίμακας, ευρέως αναγνωρίσιμα, τα οποία σχεδιάζονται και υλοποιούνται τόσο από Έλληνες όσο και από ξένους αρχιτέκτονες και συνυπάρχουν με προγενέστερα. Συγκεκριμένα, απομακρυνόμενοι από το ιστορικό κέντρο, στα αριστερά μας συναντούμε το νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, πρώην εργοστάσιο ΦΙΞ, σε αποκατάσταση των 3SK Architects. Στη συνέχεια, το κτήριο της φαρμακευτικής εταιρίας Sanofi και τα γραφεία της Interamerican από τον Δημήτρη Πορφύριο, η Εθνική Ασφαλιστική σε συνεργασία Sparch και Mario Botta, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, μελέτη των Architecture Studio, το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο από τους βρετανούς LlewelynDavies Weeks, το προσφάτως ολοκληρωμένο Κέντρο Αποκατάστασης Θησέας από το γραφείο BETAPLAN και πολλά άλλα, σε συνεργασία ελλήνων και ξένων αρχιτεκτόνων, δημιουργούν μία έκθεση από κτίρια – σημεία αναφοράς σύγχρονης αρχιτεκτονικής μέσα στην πόλη στην πιο πυκνή της μορφή. Και ενώ η διαδρομή της Συγγρού μοιάζει να βρίσκει προορισμό και να κορυφώνεται στο κτίριο της νέας Εθνικής Λυρικής Σκηνής, το πλεον πολυσυζητημένο τοπόσημο του μετώπου προς τη θάλασσα, και το κλειστό γήπεδο Tae Kwon Do, το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος προκηρύσσει διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προς αναζήτηση του νέου “Τοποσήμου του Φαληρικού Όρμου” (2012), πρώτο βραβείο στον οποίο κατακτούν οι Point Supreme. Φαίνεται σαν η πόλη να ονοματίζει συνεχώς νέα “τοπόσημα”, γεγονός το οποίο ίσως δημιουργεί ερωτηματικά σε σχέση με την πραγματική σημασία του όρου. Μέσα σε αυτά τα κτίρια, τα πυκνά και διάχυτα στην πόλη, εντοπίζονται κάποια που ανήκουν σε αυτή την νέα κατηγορία που συζητάται και ακροβατούν ανάμεσα στις κατά Lynch έννοιες του “σημείου” - node18 - εστίες στον αστικό ιστό που νοηματοδοτούνται από τη συγκέντρωση ορισμένων έντονων χαρακτηριστικών χωρίς απαραίτητα να αποκτούν κτιριακή υπόσταση - και του “τοποσήμου” - landmark19 - αναγνωρίσιμα σημεία αναφοράς που η μορφή τους ξεχωρίζει σε σχέση με τον αστικό ιστό και συμβολοποιούνται συνδεόμενα με ένα γεγονός, ένα νόημα ή μία λειτουργία (βλ. σελ. 32). Αν και τα κτίρια αυτά διαθέτουν ιδιότητες των αστικών συντελεστών του Lynch, δεν εντάσσονται απόλυτα σε κάποιον από αυτούς. Εκλείπει η μοναδικότητα του τοποσήμου και ταυτόχρονα, υλοποιούνται με σαφή κτιριακή δομή σε αντίθεση με τα σημεία. Παράλληλα, διαθέτουν νέα επιπλέον χαρακτηριστικά, άμεσα συνυφασμένα με τις συνιστώσες της υπερβολής. Η πυκνή παρουσία τους στον ιστό τα καθιστά αναπόσπαστο κομμάτι της εικόνας της σύγχρονης πόλης και μεταθέτει το ενδιαφέρον σε πολεοδομική κλίμακα, γεγονός που εντείνει την ανάγκη για ένα πιο σαφή ορισμό τους.

- η συνθήκη -

Ο άξονας της λεωφόρου Συγγρού το 1950 και σήμερα Στη σύγχρονη πόλη της Αθήνας, η λεωφόρος Συγγρού ως άξονας ταχείας κυκλοφορίας συνδέει το κέντρο με το παραλιακό μέτωπο. Με την πάροδο του χρόνου, έχουν συσσωρευθεί σε αυτήν πολυάριθμα κτίρια μεγάλης κλίμακας, συνιστώντας μία έκθεση αρχιτεκτονικής μέσα στην πόλη. Η Συγγρού αποτελεί ίσως το καταλληλότερο παράδειγμα για την μελέτη των νέων σημείων στην πόλη της Αθήνας.

σ υ νPier θήκη Πρώτο βραβείο αρχιτεκτονικού διαγωνισμού_ -ηFaliro Point Supreme (2012) Η πόλη σήμερα φαίνεται να αναζητά συνεχώς νέα τοπόσημα. Στην εικόνα παρουσιάζεται η ερμηνεία του νέου τοποσήμου του Φαληρικού Όρμου από την αρχιτεκτονική ομάδα των Point Supreme στα πλαίσια του διαγωνισμού που διεξήχθη από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

- η συνθήκη -

_ τα νέα

σημεία

ε αφετηρία τη θεωρητική βάση της υπερνεωτερικότητας, η λεωφόρος Συγγρού, λόγω του χαρακτήρα που διατηρεί σε μία πρώτη ανάγνωση, μοιάζει το πλέον κατάλληλο παράδειγμα προκειμένου να εντοπίσουμε αυτή την νέα κατηγορία κτιρίων στον αστικό ιστό. Προς εμπλουτισμό του προβληματισμού μας και χρησιμοποιώντας τον άξονα ως case study, διεξάχθηκε έρευνα πεδίου που περιελάμβανε κοινωνική έρευνα, συνεντεύξεις με αρχιτέκτονες που έχουν δραστηριοποιηθεί επί της λεωφόρου, καθώς και επισκέψεις στα σχετικά αρχεία της πολεοδομίας. Σαν πρώτο βήμα για την αποσαφήνιση της νέας έννοιας, έγινε η απόπειρα αναγνώρισης των στοιχείων που ξεχωρίζουν και καθιστούν αναγνωρίσιμα αυτά τα κτίρια. Γι αυτό τον λόγο, στα πλαίσια της κοινωνικής έρευνας, οι ίδιοι οι δέκτες της αρχιτεκτονικής, οι κάτοικοι της πόλης κλήθηκαν μέσω ενός ερωτηματολογίου να εντοπίσουν σημεία αναφοράς επί της Λεωφόρου Συγγρού και να αξιολογήσουν τους παράγοντες - λειτουργία, εξωτερική μορφή, προβολή στα μέσα, αρχιτεκτονικό brand - που πιθανώς τα αναδεικνύουν. Χωρίς να ανάγονται τα αποτελέσματα της έρευνας σε επιστημονική τεκμηρίωση, σίγουρα αντιμετωπίζονται ως αφορμή για τη συζήτησή μας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στην πλατεία Νέας Σμύρνης και την Μαρίνα Φλοίσβου, ως δημόσιους χώρους προσκείμενους στη λεωφόρο μελέτης. Σε ενδεικτικό δείγμα 100 ατόμων (ανδρών-γυναικών, ηλικίας 18 ετών και άνω) στην κάθε περιοχή – συνολικό δείγμα 200 ατόμων, απευθύνθηκε μία ερώτηση που στόχευε αφενός στον προσδιορισμό του πλήθους και του είδους των αναγνωρίσιμων από τους κατοίκους και τους χρήστες των περιοχών επί της λεωφόρου κτιρίων και αφετέρου στην αποσαφήνιση της ιεράρχησης των πιθανών συνιστωσών που τα αναδεικνύουν. 23

- η συνθήκη -

Από την αρχή της λεωφόρου Συγγρού έως το τέλος της, ονοματίστε τρία (3) κτίρια τα οποία γνωρίζετε και επιλέξτε για το καθένα από αυτά όσα ισχύουν:

έ ρ ε υ ν α

Επικρατέστερα κτίρια σε ποσοστό % του δείγματος Πλατεία Νέας Σμύρνης 26.07.2016 _ 17:00-18:00

π ε δ ί ο υ

Πάντειος Σχολή (32) Odeon Starcity (27) Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο (26) Ευγενίδειο Ίδρυμα (21) Intercontinental (17) Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (17) Μαιευτήριο Ρέα (15) Εθνική Ασφαλιστική (15) Alcatraz (12) Media Markt (12) ΕΜΣΤ - Κτίριο Φιξ (11) ΚΠΙΣΝ (11)

Μαρίνα Φλοίσβου

26.07.2016 _ 18:30-19:30 Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο (25) Μαιευτήριο Ρέα (20) Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (16) Πάντειος Σχολή (15) Media Markt (13) Odeon Starcity (12)

- η συνθήκη -

Παράγοντες αναγνωρισιμότητας σε ποσοστό % του συνόλου των απαντήσεων

το έχω επισκεφθει λόγω της λειτουργίας του

42 %

το έχω επισκεφθεί από περιέργεια

14 %

μου έχει κάνει εντύπωση εξωτερικά

22 %

το έχω δει στα ΜΜΕ / έχω διαβάσει για αυτό

19 %

γνωρίζω ποιός το σχεδίασε

Αναγνωρισιμότητα κτιρίων σε ποσοστό % του δείγματος

20 - 22,5%

17,5 - 20%

15 - 17,5%

12,5 - 15%

10 - 12,5%

7,5 - 10%

5 - 7,5%

2,5 - 5%

0 - 2,5%

Χάρτης πύκνωσης αναγνωρίσιμων κτιρίων

250

500

750

1000 m

- η συνθήκη -

Και στις δύο περιοχές υπήρξε πληθώρα απαντήσεων. Ενδεικτικά αναφέρθηκαν σχεδόν 40 διαφορετικά κτίρια, με τα επικρατέστερα, όπως φαίνονται και από τα διαγράμματα, αν και σε γενικές γραμμές να ποικίλουν, τελικά να συνοψίζονται στην Πάντειο Σχολή, το Ωνάσειο, το Odeon Starcity, το Μαιευτήριο ΡΕΑ, τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών κ.ά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως η ιεράρχηση των επικρατέστερων κτιρίων στην κάθε περιοχή μεταβάλλεται ελαφρώς σχετικά με την εγγύτητά τους σε αυτήν. Όσον αφορά την ιεράρχηση των παραγόντων της αναγνωρισιμότητας, και στις δύο περιπτώσεις το κριτήριο της λειτουργίας αναδείχθηκε κυρίαρχο, με την εξωτερική μορφή και τον παράγοντα της προβολής να έπονται με μικρή διαφορά μεταξύ τους. Επικουρικά, η επαφή με τους οδηγούς ταξί στις πιάτσες επί της οδού οδήγησε σε παρόμοια συμπεράσματα. Στη διαδρομή από την Ακρόπολη έως το Φάληρο, κυρίαρχους προορισμούς αποτελούν τα νοσηλευτικά ιδρύματα, όπως το Ωνάσειο και το Μαιευτήριο Ρέα, η Πάντειος Σχολή, και κτίρια – χώροι εργασίας στην περιοχή του Αγίου Σώστη (ο οποίος αν και ιστορικό σημείο αναφοράς για χρόνια στη λεωφόρο, αγνοήθηκε παντελώς από το δείγμα της έρευνας που όπως φάνηκε “προτιμά” το διπλανό κατάστημα εστίασης Ciao) και το κατάστημα Media Markt. Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις προκύπτουν και από τη μελέτη των στάσεων των αστικών γραμμών επί της λεωφόρου. Σε γενικές γραμμές, οι στάσεις, πέρα από τα ονόματα των εγκάρσιων οδών, φέρουν πολλές φορές το όνομα σημαντικών κτιρίων αναφοράς (πχ Πάντειος, Ιντεραμέρικαν, Ωνάσειο). Σε αντίθεση με τις στάσεις που παίρνουν τα ονόματα δρόμων και παραμένουν χωρικά απροσδιόριστες για τον τυπικό χρήστη, εκείνες που φέρουν ονόματα τοποσήμων δείχνουν να ανήκουν στο πεδίο που σχηματίζεται από αυτά. Αν και σε ορισμένες περιπτώσεις το κτίριο αναφοράς παύει να υπάρχει – εργοστάσιο Φιξ | στάση “Συγγρού – Φιξ”, πρώην γραφεία Ολυμπιακής | στάση “Ολυμπιακή” - , η μνήμη του παραμένει, ακόμα και σε επίπεδο ονόματος της αντίστοιχης στάσης. Όσον αφορά τους παράγοντες που αναδεικνύουν τα κτίρια αναφοράς, το δείγμα ξεχωρίζει το κριτήριο της λειτουργίας με το συντριπτικό ποσοστό των ερωτηθέντων να επιλέγουν κτίρια τα οποία αναγνωρίζουν λόγω της χρήσης τους. Πέρα όμως από αυτή τη συνιστώσα, ξεχωρίζει και η μορφή του εξωτερικού περιβλήματος που διακρίνεται στον ιστό και προκαλεί εντύπωση. Ως παράγοντας το όνομα του αρχιτέκτονα έρχεται να εντείνει την αναγνωρισιμότητα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, χωρίς ο ρόλος του να αποτελεί την μοναδική συνθήκη για να συμβεί αυτό. Ο βαθμός επιρροής εξαρτάται από τον παράγοντα του marketing και το φορέα χρηματοδότησης, στον οποίο συχνά αποδίδεται η πατρότητα του έργου. Ενδεικτικά, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών αναφέρεται ως ίδρυμα Ωνάση, όπως

- η συνθήκη -

και η νέα Λυρική Σκηνή και Βιβλιοθήκη της πόλης που κατά γενική ομολογία είναι το “κτίριο του Νιάρχου”. Εξετάζοντας το σύνολο των συμπερασμάτων φαίνεται σαν η λειτουργία και μόνο ενός κτιρίου να είναι ικανή συνθήκη για την ανάδειξή του ως αναγνωρίσιμο. Στη βάση αυτής της παρατήρησης και ως άμεση συνέπεια της μονίμως αυξανόμενης ανάγκης της υπερνεωτερικής μητρόπολης για λειτουργίες, ερμηνεύεται μερικώς και η τάση συσσώρευσης κτιρίων αναφορας στον ιστό. Το ποσοστό στο οποίο οι υπόλοιποι παράγοντες επηρεάζουν την ανάδειξή τους μεταβάλλεται ανάλογα με τον σκοπό που έρχεται να επιτελέσει ο σχεδιασμός σε κάθε μία μεμονωμένη περίπτωση. Έτσι, αν και σε πρώτη ανάγνωση η έρευνα συνηγορεί στην αρχική μας παραδοχή σχετικά με την ύπαρξη αυτής της νέας κατηγορίας κτιρίων μέσα στην πόλη, σε μία δεύτερη ανάλυση αποκαλύπτει μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Όταν το Media Markt έρχεται να αναμετρηθεί με το κτίριο Φιξ και να επικρατήσει ως περισσότερο αναγνωρίσιμο για το κοινό, φαίνεται ότι αλλάζουν οι ισορροπίες στους μηχανισμούς της αστικής δομής και ότι η συνθήκη της υπερνεωτερικότητας περιπλέκει την έννοια των αναφορών που αναζητά το άτομο στην πόλη. Τα κτίρια τα οποία μετουσιώνουν αυτή την αναδυόμενη πραγματικότητα μέσα στον ιστό θα τα αντιμετωπίσουμε ως έναν νέο αστικό συντελεστή και θα τα ονομάσουμε “νέα σημεία” της πόλης. Μέσω της ανάλυσής τους και με εργαλείο τις τρεις συνιστώσες που ορίζει ο Marc Augé, θα προσπαθήσουμε να αποκωδικοποιήσουμε τα φαινόμενα της υπερνεωτερικότητας στη διάχυτη πόλη.

Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Ιδρύματος Ωνάση

Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο

Κέντρο Πολιτισμού Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος

28 Πάντειο Πανεπιστήμιο

“

[...] φαίνεται ότι αλλάζουν οι ισορροπίες στους μηχανισμούς της αστικής δομής και ότι η συνθήκη της υπερνεωτερικότητας περιπλέκει την έννοια των αναφορών που αναζητά το άτομο στην πόλη.

Media Markt

”

_ τα σημεία της υπερβολής

- τα σημεία της υπερβολής -

_ η επιτάχυνση του χρόνου

η ταχύτητα

πόλη αναγιγνώσκεται σε διαστάσεις χώρου και χρόνου ως αλληλουχία γεγονότων, ως μία σειρά από παραστάσεις που συνθέτουν την αστική εμπειρία. Ο Kevin Lynch, στο βιβλίο του “The image of the city”1, ανάγει την αλληλουχία αυτή στον αλληλοσυσχετισμό πέντε χωρικών συντελεστών - path | edge | district | node | landmark (δρόμος | όριο | περιοχή | σημείο | τοπόσημο)2 - που συλλειτουργούν σε πολλαπλές κλίμακες. Η σύνθεση της αστικής εμπειρίας οργανώνεται από αυτούς τους συντελεστές σε επίπεδο χώρου, αλλά επηρεάζεται σημαντικά από τον παράγοντα του χρόνου. Η αφήγηση που δομείται αποκτά χρονικές συντεταγμένες και άλλοτε συμπυκνώνεται σε διάρκεια και γίνεται στιγμιότυπο, άλλοτε διαστέλλεται και καταγράφεται σε μία περίοδο της ιστορίας ως κοινή μνήμη. Το πλεόνασμα γεγονότων που ορίζει την εποχή της υπερνεωτερικότητας μεταβάλλει τον συντονισμό των παραπάνω σχέσεων. Ο πολλαπλασιασμός των fatti urbani3 στο τώρα οξύνεται και συγχρόνως, γίνεται αντιληπτός σε όλο και συρρικνούμενο χρόνο. Στην αναλογία των ερεθισμάτων ως προς τον χρόνο, η συνεχής συσσώρευση αυξάνει τον αριθμητή, ενώ ο παρονομαστής μειώνεται σε αντίστοιχο βαθμό. Ο διαρκώς επιταχυνόμενος ρυθμός της εμπειρίας που προκύπτει πραγματώνει το φαινόμενο της επιτάχυνσης του χρόνου στον πολυχρηστικό οργανισμό της σύγχρονης μητρόπολης. Το χωρικό αποτύπωμα της συνθήκης αισθητοποιεί η ανάδειξη των νέων σημείων4. 33

- τα σημεία της υπερβολής -

α σ τ ι κ ο ί σ υ ν τ ε λ ε σ τ έ ς

Κανάλι μέσω του οποίου κινείται ο παρατηρητής. Παίρνουν τη μορφή δρόμου, πεζοδρόμου, καναλιού, σιδηροδρόμου κ.τ.λ. και σε σχέση με αυτά οργανώνονται όλα τα υπόλοιπα στοιχεία της πόλης. Γραμμικά όρια που δεν χρησιμοποιούνται ή θεωρούνται μονοπάτια για τον παρατηρητή. Είναι στοιχεία που σπάνε την συνέχεια (πχ τείχη, ακτές κλπ) και οριοθετούν περιοχές.

ακμή / όριο _ edge

Τομέας της πόλης μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους που γίνεται αντιληπτός ως δυσδιάστατος χώρος, διατηρεί μία εσωτερική ταυτότητα και γίνεται αναγνωρίσιμος από τον εξωτερικό παρατηρητή ως μία ενότητα-αναφορά.

περιοχή _ district

Στρατηγικά σημεία σε μία πόλη που δημιουργούν εστίες αναφοράς και συχνά με το να κατέχουν ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα εξελίσσονται σε πόλους-κέντρα.

Φυσικά αντικείμενα τα οποία λειτουργούν ως σημειακές αναφορές για τον εξωερικό παρατηρητή της πόλης και άλλοτε είναι αναγνωρίσιμα από μακριά και άλλοτε σε επίπεδο τοπικό (γειτονιά). κατά Kevin Lynch 34

διαδρομή _ path

σημείο _ node

τοπόσημο _ landmark

- τα σημεία της υπερβολής -

Στην κατεύθυνση αυτή, επανερχόμενοι στην περιοχή ενδιαφέροντος και στην έρευνα πεδίου, βλέπουμε ότι στη λεωφόρο Συγγρού η συσσώρευση των αστικών γεγονότων επιβεβαιώνεται, όταν σε δέιγμα 200 ατόμων καταγράφονται 40 διαφορετικά κτίρια αναφοράς5. Δεν αναγνωρίζονται μόνο 2-3 χαρακτηριστικά σημεία, αλλά οι αναφορές είναι πολυάριθμες και διαχέονται σε όλο το εύρος της λεωφόρου, γεγονός που ενδεχομένως δικαιολογείται μερικώς από το μεγάλο μήκος της, που της επιτρέπει να φιλοξενεί πολλά κτίρια. Σημειώνεται μάλιστα ότι το δείγμα περιορίζει ως επί το πλείστον τις απαντήσεις του στο τμήμα όπου ο δρόμος είναι ταχείας κυκλοφορίας6, ανάλογα με την εγγύτητα προς την εκάστοτε περιοχή μελέτης. Σε κάθε περίπτωση, η πυκνή συστοιχία κτιρίων αναφοράς ενδεχομένως ξεπερνά τη δυναμική της οδού και την καθιστά διάχυτη στην ανάγνωσή της. Η επιτάχυνση του χρόνου στην περίπτωση της λεωφόρου Συγγρού εντείνεται λόγω της ιδιότητάς της ως δρόμου ταχείας κυκλοφορίας. Η σύνταξη της αφήγησης της αλληλουχίας κίνησης και χώρου σε αυτήν υπό το καθεστώς της ταχύτητας που προσφέρει το μέσο του αυτοκινήτου συμπυκνώνεται στο ελάχιστο χρονικό διάστημα των 5 λεπτών. Σε αυτά τα δεδομένα, περιγράφεται μία κιναισθητική εμπειρία, όπως σημειώνεται στο βιβλίο “The view from the road”7, η οποία αφορά ένα ευρύ πεδίο χρηστών που την βιώνουν άλλοτε ως οδηγοί, άλλοτε ως επιβάτες. Αυτοί οι χρήστες γίνονται μέτοχοι, έστω και υποσυνείδητα, των οπτικών γεγονότων στην πορεία του δρόμου, συλλέγοντας αποσπασματικές εικόνες ενός αστικού περιβάλλοντος, που αν και φυσικά στατικό, βρίσκεται εν κινήσει για το κάθε υποκείμενο. Η αίσθηση της κίνησης εντοπίζεται τόσο στην σχετική κίνηση του επιβάτη μέσα στο όχημα όσο και σε σχέση με την εναλλαγή της οπτικής εικόνας των αντικειμένων που τον περιβάλλουν, είτε αυτά κινούνται παράλληλα με αυτόν – π.χ. λοιπά οχήματα - είτε βρίσκονται σταθερά στο τοπίο. Ταυτόχρονα, το οπτικό πεδίο ερμηνεύεται και υπό την έννοια του χώρου ως ένα κενό στο οποίο ο παρατηρητής μπορεί να κινείται, φυσικά ή οπτικά. Ως πεδίο μεταβάλλεται σε αναλογίες, άλλοτε περιορίζεται και άλλοτε απελευθερώνεται, συνθέτωντας μία χωρική αφήγηση του τώρα. Η κιναισθητική εμπειρία στο σύνολό της εξαρτάται από τον παράγοντα της ταχύτητας που καθορίζει τον βαθμό λεπτομέρειας που αποκτούν τα ερεθίσματα στα μάτια του υποκειμένου, αλλά και την εγγύτητα και το βάθος του οπτικού πεδίου. Μέσα από το φίλτρο του μέσου (αυτοκίνητο), η εμπειρία της οδήγησης συνδέεται με την αυτόματη απόπειρα του παρατηρητή να νοηματοδοτεί τα παραπάνω οπτικά ερεθίσματα, λαμβάνοντας πληροφορίες σχετικά με την λειτουργία, την ιστορία και την ανθρώπινη δραστηριότητα της περιοχής. Κατά τον Christian Norberg Schulz8, η έννοια του δρόμου λειτουργεί ως ένα θεμελιώδες

Φωτογραφική απόδοση της κίνησης στην αρχή της λεωφόρου Συγγρού μέσα από το φίλτρο του αυτοκινήτου

ανάγνωση από τα αριστερά προς τα πάνω

Η μελέτη ενός δρόμου προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας τεχνικής καταγραφής της οπτικής αλληλουχίας και των στοιχείων που τη συνθέτουν, η οποία γίνεται μέσω της χρήσης λεπτομερών χαρτών, αεροφωτογραφιών ή φωτογραφιών στο επίπεδο του δρόμου ακόμη και προοπτικά σκίτσα κτλ. Αυτές οι τεχνικές βέβαια ελλοχεύουν τον κίνδυνο να αποκόψουν την εμπειρία του δρόμου από την δυναμική που αποκτά σε πραγματικό χρόνο και ακόμη κι αν και προσεγγίζουν, τελικά αποδεικνύονται ανεπαρκή μέσα στην απόλυτη μεταφορά της οπτικής εμπειρίας. Σε κάθε περίπτωση, κάθε μέθοδος συμβάλλει με συγκεκριμένο τρόπο, αν όχι πλήρως, στην κατανόηση της κιναισθητικής εμπειρίας του δρόμου.

Την μέθοδο της φωτογραφικής καταγραφής μέσα από το φίλτρο του αυτοκινήτου χρησιμοποιήσαμε για να αποτυπώσουμε τμήμα στην αρχή του άξονα της λεωφόρου Συγγρου, όπως φαίνεται και από την αλληλουχία στιγμιοτύπων στα αριστερά. Ξεκινώντας από το ιστορικό κέντρο και με κατεύθυνση προς τη θάλασσα, ο δρόμος εξελίσσεται με συνεχές μέτωπο και στις δύο πλευρές μέχρι λίγο πριν από το ύψος της στάσης του Μετρό “Συγγρού – Φιξ”. Εκεί αποκαλύπτεται ένα άνοιγμα του οπτικού πεδίου και ο οδηγός αποκτά οπτική επαφή με τον άξονα της οδού Καλλιρρόης που στο σημείο εκείνο συγκλίνει. Το βλέμμα στρέφεται προς τα αριστερά στο στέγαστρο λεωφορείων το οποίο διαδέχεται ο στιβαρός όγκος του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Στο μεταξύ, ο οπτικός ρυθμός του δρόμου ενισχύεται από την παράλληλη κίνηση των αυτοκινήτων, ενώ στο κόκκινο του φωτεινού σηματοδότη στην οδό Αμβροσίου Φραντζή, το βλέμμα έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί στο οπτικό πεδίο και να εστιάσει σε αντικείμενα του χώρου όπως το ΕΜΣΤ.

- τα σημεία της υπερβολής -

υπαρξιακό σύμβολο που συγκεκριμενοποιεί την έννοια του χρόνου. Πολλές φορές οδηγεί σε ένα τέρμα, δηλαδή σε ένα στόχο με νόημα όπου η κίνηση αναστέλλεται και ο χρόνος μετατρέπεται σε μονιμότητα. Στην περίπτωσή μας ο χρόνος συγκεκριμενοποιείται με ιδιαίτερο τρόπο. Η λειτουργία του δρόμου ως συνδετήρια οδός του κέντρου με τη θάλασσα, αν και παραμένει σαφής στην κατεύθυνση του χρήστη, δεν υλοποιεί οπτικά τα σημεία - άκρα του. Αντιθέτως, τον ρόλο των στοιχείων προσανατολισμού σε μεγάλο βαθμό θα αναλάβουν τα συσσωρευμένα αστικά γεγονότα στο μήκος του, όπως και η σημειολογία των οδικών σημάτων. Το σύνολο των χαρακτηριστικών που συλλέγει ο άξονας συνοψίζονται στην επιτάχυνση του χρόνου9 που συντελείται και επικυρώνει τον χαρακτήρα της Συγγρού ως δρόμος της υπερνεωτερικότητας. Η αρχιτεκτονική σύνθεση, λοιπόν, της αστικής εμπειρίας εδώ καλείται να προσαρμοστεί τόσο σε επιταγές τόπου, όσο και χρόνου.

O Robert Venturi και η σύζυγός του Denise Scott Brown οδηγούν στην Las Vegas Strip, 1968 Οι συγγραφείς του βιβλίου “Learning from Las Vegas” επιχειρούν την καταγραφή και ανάλυση της διαδρομής της Las Vegas Route 91, μίας τυπικής εμπορικής λωρίδας, ενός νέου αστικού αρχέτυπου που ραγδαία εξελίσσεται την δεκαετία του ‘70 σε Ευρώπη και Αμερική. Συστατικό στοιχείο της μεθόδου καταγραφής συνιστά το φίλτρο του αυτοκινήτου. Ο παράγοντας της ταχύτητας επηρεάζει την αντίληψη του δρόμου, η οποία δεν στηρίζεται πλέον στο εγγύ και λεπτομεριακό γιατί αυτό συνεχώς μεταβάλλεται. Αντιθέτως, αναζητά μεγαλύτερες και πιο γενικευμένες φόρμες.

- τα σημεία της υπερβολής -

το φαινόμενο Las Vegas Στην οργάνωση του αστικού ιστού δομείται μία νέα συνθήκη την οποία ο Robert Venturi αναγιγνώσκει και περιγράφει στο βιβλίο του “Learning from Las Vegas10”. Πιο συγκεκριμένα, αναλύοντας τους αυτοκινητόδρομους του Las Vegas, εντοπίζει μία αρχιτεκτονική της επικοινωνίας έναντι του χώρου που συσχετίζεται με την νέα κλίμακα του τοπίου, στην οποία κυριαρχεί το στυλ και το σύμβολο. Σε αντίθεση με τους απλούς δρόμους, εδώ, η αίσθηση του προσανατολισμού στηρίζεται στη σημειολογία των πινακίδων και τα μέτωπα των κτιρίων νοηματολογικά υποχωρούν σε σχέση με την δύναμη του διαφημιστικού μηχανισμού τον οποίο φέρουν. Το φίλτρο του αυτοκινήτου συρρικνώνει τον χρόνο ανάγνωσης των παρακείμενων μετώπων με αποτέλεσμα το μάτι του παρατηρητή να μην αντιλαμβάνεται συνολικά την πληροφορία της μορφής, αλλά να εστιάζει στο εύληπτο, μέσω της ταμπέλας. Ανάγοντας τις παρατηρήσεις στο παράδειγμα της λεωφόρου Συγγρού, θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε να συντάξουμε την εικόνα του δρόμου απομονώνοντας και μόνο την αλληλουχία των πινακίδων. Η αντιπροσωπεία αυτοκινήτων Σπανός με το χαρακτηριστικό αναρτημένο αυτοκίνητο στην όψη, το Media Markt με την ομώνυμη υπερμεγέθη φωτεινή πινακίδα, το Odeon Starcity με τις αφίσες ταινιών στην όψη του και τα πολυάριθμα κέντρα νυχτερινής διασκέδασης με τις κραυγαλέες επιγραφές που προηγούνται σε σχέση με τα μέτωπα των εισόδων τους είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα της αρχιτεκτονικής της επικοινωνίας. Ο δρόμος της λεωφόρου Συγγρού δομείται από τέτοια κτίρια τα οποία έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την νοηματοδότησή τους υπό όρους ταχύτητας μέσω της επιχειρηματικής επωνυμίας που φέρουν, προσδίδοντας μία συμβολική διάσταση στην εικόνα του δρόμου. Το φαινόμενο αυτό, που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε “φαινόμενο Las Vegas”, ενισχύεται αν ληφθεί υπόψιν ο παράγοντας του τεχνητού φωτισμού. Kατά τις νυχτερινές ώρες, η εικόνα της Συγγρού μεταλλάσσεται με τον παράγοντα αυτόν να κυριαρχεί στην ανάγνωση της έναντι οποιουδήποτε άλλου. Εκτυλίσσεται ένα παιχνίδι εντυπώσεων στο οποίο υπερισχύει ο πιο λαμπερός. Τότε τα βλέμματα στρέφονται προς τα φωτισμένα κέντρα εστίασης και νυχτερινής διασκέδασης, τις πολύχρωμες περσίδες του Κέντρου Αποκατάστασης Θησέας και την εντυπωσιακή βραδινή όψη της Νέας Λυρικής Σκηνής, ενώ κτίρια μεγάλης κλίμακας, όπως το κτίριο της Εθνικής Ασφαλιστικής - που κατά της διάρκεια της ημέρας πρωτοστατούν στην εικόνα του δρόμου – τείνουν να μένουν στο παρασκήνιο. Γι αυτό τον λόγο, πολλές φορές η αρχιτεκτονική στο επίπεδο της σύνθεσης λαμβάνει σοβαρά υπόψιν τον τρόπο που θα σκηνοθετήσει την εικόνα του κτιρίου τις νυχτερινές ώρες.

_ τα σημεία της υπερβολής

Η Las Vegas Route 91 Στον αυτοκινητόδρομο, η αρχιτεκτονική υποχωρεί σε σχέση με το μέτωπο του δρόμου,τόσο σε χώρο όσο και σε συμβολισμό, έναντι της σημειολογίας των διαφημιστικών πινακίδων. Γίνεται μία αρχιτεκτονική της επικοινωνίας έναντι του χώρου που μετέρχεται της εμπορικής πειθούς και της διαφήμισης προκειμένου να γίνει πιο ελκυστική.

39 38

Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Ιδρύματος Ωνάση

Σε αυτή τη λογική, το κτίριο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών (Architecture Studio), ένας περίκλειστος στιβαρός όγκος κατά τη διάρκεια της μέρας, το βράδυ φωτίζεται και αποκαλύπτει στον κινούμενο παρατηρητή το λαμπερό εσωτερικό του. Το ημιδιαφανές πλέον φίλτρο των περσίδων της όψης ξεχωρίζει και το ίδιο το κτίριο διαφημίζει τον εαυτό του και τη λειτουργία του. Σε αυτό το πλαίσιο του ελάχιστου χρόνου, το φαινόμενο του Las Vegas έρχεται να ενισχύσει την παρουσία της διαφημιστικής πινακίδας στην ανάδειξη των νέων σημείων που την φέρουν. Όταν μοιάζει να αρκεί η φωτεινή επιγραφή μίας αλυσίδας καταναλωτικού προτύπου για να κάνει ένα κτίριο αναγνωρίσιμο και σημαντικό μέσα στην πόλη, όταν το μέγεθος της αναγνωρισιμότητας γίνεται ανάλογο με το μέγεθος της πινακίδας, όταν η αρχιτεκτονική υπό τους όρους “I am a monument11” κατά Venturi μετατρέπεται σε “I am important”, τότε εύλογα προκύπτουν ερωτηματικά σχετικά με την εικόνα της σύγχρονης μητρόπολης, αλλά και τη στάση που υιοθετεί ο αρχιτέκτονας – πολεοδόμος που τη σχεδιάζει.

“

The building is designed as a very pure translucent volume, made of Thassos marble, and raised above a glass base. When visitors move closer to the building, the opaque facade becomes more and more transparent. The opacity of the stone is balanced by a work on transparency, rhythm and materials. This urban scenography relies on the particular design of the facades, imagined like a living membrane, thus expressing the Onassis Foundation’s spirit of openness to the city and the world. The simplicity of the volume and the abstraction of the architectural expression create a monumental quality on a challenging plot. Inside, a precious and surprising object brings together the three auditoriums, fills the entire building and acts as the heart of the project12. Architecture Studio Ιστότοπος www.architecture-studio.fr

” 41

Εσωτερικό καταστήματος ηλεκτρικών ειδών Οι μεγάλες αλυσίδες εμπορικών καταστημάτων, όπως το Media Markt ή ο Κωτσόβολος επί της Συγγρου, διαμορφώνουν δίκτυα μη τόπων σε διεθνές πεδίο. Εκεί, το υποκείμενο, με την προϋπόθεση της γνώσης της σημειολογίας του χώρου, αναπτύσσει ένα αίσθημα οικειότητας και ασφάλειας με αυτούς οπουδήποτε και αν τους συναντήσει μιας και η ταυτότητα του πελάτη ανεξαρτητοποιείται από τον τόπο.

- τα σημεία της υπερβολής -

_ η γιγάντωση του χώρου

ο τύπος copy - paste

έννοια της “παγκόσμιας πόλης13” εξ ορισμού ανατρέπει το πρότυπο μιας σαφώς ορισμένης χωρικής δομής. Τα γεωγραφικά της όρια καθίστανται πορώδη μιας και η ανθρώπινη δραστηριότητα δεν αναγνωρίζει σύνορα και επεκτείνεται σε διεθνές πεδίο. Οι άλλοτε φυλετικές ενότητες μετατρέπονται σε αστικές συσσωρεύσεις εκατομμυρίων κατοίκων, η σχέση των οποίων με τον τόπο δεν είναι απαραίτητα αιματοσυγγενική. Οι συνδετικές δομές, όπως η οικονομία, η εργασία, η βιομηχανία και το εμπόριο, επανιεραρχούνται σε σημασία και ορίζουν σε πολλαπλά επίπεδα ένα νέο παγκόσμιο ήθος. Η γιγάντωση του χώρου14, η δεύτερη συνιστώσα της υπερβολής, προσφέρει έτσι ένα νέο έδαφος στο οποίο ανατρέπεται τόσο η αντίληψη της ίδιας της έννοιας του χώρου όσο και η υλοποίηση των σχέσεων που προκύπτουν σε επίπεδο αστικού ιστού. Τα “νέα σημεία” αποτελούν άμεση συνεπαγωγή αυτού του φαινομένου σε όρους αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Διακρίνονται ως “σημεία στίξης15” που απευθύνονται στο ευρύ φάσμα των αυξανόμενων αναγκών της διάχυτης πόλης και συσχετίζονται σε μεγάλο ποσοστό με τον τριτογενή τομέα παραγωγής.

κυρίως θέμα

Πιο συγκεκριμένα, έρχονται να μετουσιώσουν το καταναλωτικό πρότυπο των εμπορευματοποιημένων λειτουργιών της, στεγάζοντας επιχειρήσεις, υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης, ψυχαγωγικές ή πολιτιστικές δραστηριότητες κλπ. Η σημασία τους για την

- τα σημεία της υπερβολής

“

Το Room18 είναι ένα πρόγραμμα διερεύνησης της αρχιτεκτονικής της φιλοξενίας με στόχο τον αναστοχασμό και την παραγωγή ιδεών που θα αναθεωρήσουν τα ισχύοντα δεδομένα στον τομέα του τουρισμού. Έχοντας περάσει την περίοδο της τυποποίησης και της ομοιομορφίας αναζητούμε την ποικιλία και την εξατομίκευση που θα ανταποκριθεί στις ιδιαίτερες ανάγκες του σύγχρονου ταξιδιώτη, πλην όμως, με συνείδηση των περιορισμών που αυτός θέτει. Συντελεστές Room18 Ιστότοπος www.room18.gr

Elyseum | Λεωνίδας Παπαλαμπρόπουλος (2016) Το Elyseum αποτελεί την πρώτη διάκριση στα πλαίσια του πανευρωπαϊκού διαγωνισμού σχεδιασμού “Room18: Ο Σχεδιασμός ενός Τυπικού Δωματίου Ξενοδοχείου”. Στην πρόταση αυτή ο αρχιτέκτονας προτείνει μία αναλογία στο μη τόπο ενός τυπικού δωματίου ξενοδοχείου και το αρχιτεκτονικό ανάλογο της ουτοπίας των Ηλισίων Πεδίων.

”

- τα σημεία της υπερβολής -

λειτουργία του μηχανισμού της υπερνεωτερικής μεταμοντέρνας μητρόπολης οδηγεί στην πύκνωση τους και τα καθιστά σημεία αναφοράς μέσα στον ιστό, ακόμη κι αν δεν πληρούν τις προϋποθέσεις του landmark. Ως δοχεία των λειτουργιών της πόλης, υποτάσσονται στον κανόνα του εμπορευματοποιημένου καταναλωτικού προτύπου. Για την εξυπηρέτηση της ανάγκης χρησιμοποιούν μία τυπική σημειολογία λέξεων και εικόνων, ανεξάρτητη από κάθε χωρική και χρονική υπόμνηση. Έτσι, ένα ξενοδοχείο θα κληθεί να παρέχει μία τυπική φιλοξενία στους χρήστες του, ένα πολυκατάστημα να εξυπηρετήσει βέλτιστα τον κανόνα προσφοράς – ζήτησης για τον μέσο καταναλωτή, ένας κινηματογράφος να προσφέρει μία ποικιλία θεάματος και ψυχαγωγίας. Και όλα αυτά με μία περιοδικότητα που ούτε προσωποποιεί ούτε διαφοροποιείται ανά τον τόπο. Ο υπερνεωτερικός δρόμος της Συγγρού σφύζει από ένα σύνολο τέτοιων παραδειγμάτων. Το Media Markt, το Odeon Starcity, το Γυάλινο Μουσικό Θέατρο, το Ledra Marriot, το Intercontinental και πολλά άλλα υπακούουν στη λογική ενός κοινού γενικευμένου λεξιλογίου το οποίο θα υποβάλλει στο υποκείμενο τις “οδηγίες χρήσης” του. Έτσι, η είσοδος στο Media Markt συνεπάγεται την αυτόματη υιοθέτηση της ιδιότητας του “πελάτη” , αλλά και την υποχρέωση του καταστήματος, στο ανάλογο μίας σχέσης σύμβασης, να προσφέρει “τη μεγαλύτερη γκάμα στις καλύτερες τιμές της αγοράς”. Το άτομο θα κινηθεί υπό μία προσωρινή ταυτότητα που τον αποστασιοποιεί στιγμιαία από την καθημερινότητά του και του αναθέτει έναν ρόλο. Σαν η έννοια της προσωπικής ταυτότητας να παραδίδεται κατά την άφιξη και να επιστρέφεται κατά την αναχώρηση. Όλα κυλούν σαν ο χώρος να έχει παγιδευτεί από τη λειτουργία του, με το παρόν να επαναλαμβάνεται συνεχώς, κάθε μέρα επί δώδεκα ώρες. Ο χώρος εδώ δεν βιώνεται με εγγενή τρόπο, δεν παράγει μνήμη. Συνιστά μη τόπο16. Οι μη τόποι για να εξυπηρετήσουν με βέλτιστο τρόπο το utilitas και την τυποποιημένη

- τα σημεία της υπερβολής -

“

Στα δεδομένα της νέας μεταμοντέρνας μητρόπολης, η ψυχαγωγία και ο πολιτισμός εξομοιώνονται με την κατανάλωση, γεγονος το οποίο υλοποιείται στη χωρική συνεύρευση των αντίστοιχων δραστηριοτήτων σε ενότητες όπως τα εμπορικά mall. Σε ανάλογο βαθμό το ίδιο φαινόμενο εντοπίζεται και σε μονάδες επιχειρηματικού ή αναπτυξιακού ενδιαφέροντος, όπως τα κτίρια γραφείων, ασφαλιστικών εταιριών, τραπεζικών και χρηματοπιστωτικών επιχειρήσεων. Έχοντας σαν κοινό σημείο αναφοράς την παραγωγική διαδικασία, δημιουργείται αυτός ο τύπος κτιρίων που κατά κανόνα συσσωρεύεται σε περιοχές - τομείς της πόλης (districts) που συνορεύουν με περιοχές κατοικίας, όπως είναι και οι άξονες Κηφισίας και Συγγρού στο παράδειγμα της Αθήνας.

Ευάγγελος Ασπρογέρακας Μηχανισμοί Διαμόρφωσης του Αστικού Περιβάλλοντος στη Μεταμοντέρνα Πόλη

”

- τα σημεία της υπερβολής -

σημειολογία σε ένα διάχυτο, γιγαντωμένο πεδίο απαιτούν ανάλογη διαχείριση του χωρικού τους αποτυπώματος. Η γνώση του κοινού κώδικα και η δυνατότητα εφαρμογής του ιεραρχείται προτεραιότητα. Όπως αναγνωρίζει και ο Ευάγγελος Ασπρογέρακας17, συνιστούν έναν τύπο ο οποίος κατά κανόνα εντοπίζεται σε μονάδες επιχειρηματικού ή αναπτυξιακού ενδιαφέροντος18 και συσσωρεύεται σε αντίστοιχες περιοχές – τομείς της πόλης (districts19), όπως είναι και ο υπερνεωτερικός δρόμος της Συγγρού. Η μεγάλη κλίμακα των μονάδων αυτών συνεπάγεται έναν σχεδιασμό συγκεκριμένου κεφαλαίου και χρονικών απαιτήσεων. Η μέγιστη κάλυψη του οικοπέδου και η εκμετάλλευση των συντελεστών δόμησης, η οικονομία της κατασκευής, η επίλυση της κατακόρυφης κυκλοφορίας, ο μέγιστος αριθμός θέσεων στάθμευσης οχημάτων είναι λίγοι μόνο από αυτούς τους περιορισμούς. Η ικανοποίηση αυτών των προδιαγραφών, ως βασικό ζητούμενο της κατασκευής, τείνει να διευκολύνεται από την τυποποίηση και να στρέφεται προς την “εγγύηση” που παρέχει μία κατασκευαστική εταιρία. Συνολικά, δημιουργείται ένας τύπος “copy – paste”, τον οποίο οι μη-τόποι συχνά υλοποιούν. Τα νέα σημεία - μετουσιώνοντας εν μέρει την έννοια των μη τόπων - θα έρθουν αντίστοιχα να παρουσιάσουν ένα συσχετισμό με την ανώνυμη κατασκευαστική εταιρία. Στον άξονα της Συγγρού, το Ledra Marriot, της γνωστής αλυσίδας ξενοδοχειακών μονάδων, είναι ένα από τα πολυάριθμα – και ένα από τα πρώτα - έργα μεγάλης κλίμακας του κατασκευαστικού κολοσσού J&P, ενώ το Odeon Starcity ανήκει στην οικογένεια Διάρχων Α.Ε. Με τα παραδείγματα αυτά ως ενδείξεις, η συνολική εξέταση του φαινομένου διαγράφει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο εξειδίκευσης. Πράγματι, με μία μόνο επίσκεψη στις αντίστοιχες ιστοσελίδες, η υπογραφή J&P, εκτός από όλα τα υπόλοιπα έργα – έργα υποδομής, εμφανίζεται κυρίως σε μία πυκνή συστοιχία νοσοκομειακών ιδρυμάτων και πέρα από τη λεωφόρο μελέτης, ανάμεσα στα οποία βρίσκεται ένα από τα κτίρια της Βιοιατρικής Ιδιωτικής κλινικής, το Τζάνειο Νοσοκομείο, το Ιπποκράτειο ακόμη και το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, ενώ η Διάρχων Α.Ε. απασχολείται κυρίως με την κατασκευή εμπορικών κέντρων όπως το Athens Heart καθώς και πολλά άλλα στην Λεωφόρο Αθηνών, στην Αργυρούπολη, στο Ηράκλειο, στη Λάρισα μέχρι και το Κατάρ. Με αυτήν την εξειδικευμένη προσέγγιση, το αρχιτεκτονικό προϊόν τυποποιείται και ο τύπος “copy – paste” λειτουργεί παντού. Στο πλαίσιο της υπερβολής, η εμπορευματοποίηση και η εξειδίκευση διαμορφώνουν μία τάση στον σχεδιασμό. Στην όξυνσή του, το φαινόμενο μερικώς εκτοπίζει τον αρχιτέκτονα στην παραγωγή του έργου, καθώς μοιάζει σαν τον ρόλο του σχεδιαστή να μπορεί δυνητικά να καλύψει οποιοσδήποτε κατέχει τη γνώση του κατάλληλου πρότυπου εγχειριδίου – manual.

“Κουτιά” με χαρακτήρα και υπογραφή Δημήτρης Ρηγόπουλος 17.02.2008 | Εφημερίδα “H Καθημερινή” Τη δεκαετία του ‘80 ανέτελε στην Αθήνα το άστρο του Μπάμπη Βωβού. Ηταν η εποχή που η λεωφόρος Κηφισίας έμοιαζε σχεδόν με οποιοδήποτε άλλο μεγάλο δρόμο, αν εξαιρέσουμε την ελκυστική όχθη του Ψυχικού και της Φιλοθέης. Χρειάστηκαν λίγα χρόνια για να γίνει η Κηφισίας αυτό που είναι σήμερα, ο πιο μεγαλόσχημος εμπορικός δρόμος της πρωτεύουσας. Και η εταιρεία του μεγαλύτερου κατασκευαστή στον χώρο του real estate έβαλε τη σφραγίδα της ανεξίτηλα στη νέα φυσιογνωμία της λεωφόρου: με τον πρώτο «ουρανοξύστη» των βορείων προαστίων, το «Atrina Center» (1980), τα εμπορικά συγκροτήματα του «Agora» (1987) και του «Polis» (1995) και, πιο τελευταία, το σούπερ γκλάμορους «Monumental Plaza» (1999), ό,τι πιο φανταχτερό έχει να επιδείξει σήμερα η αθηναϊκή αγορά γραφείων. Η αναγνωρίσιμη επιγραφή «babis vovos» που ξεπροβάλλει πάνω σε κάθε νέα κατασκευή της εταιρείας έγινε γρήγορα κόκκινο πανί. Οι αυτάρεσκες προσόψεις, η εμμονή στα ενιαία υαλοπετάσματα και η επαναλαμβανόμενη μορφολογία προκάλεσαν αντιπάθειες ανάμεσα σε πολλούς αρχιτέκτονες που έσπευδαν να υπογραμμίσουν ότι ο κ. Βωβός δεν είναι αρχιτέκτονας. Η απαξίωση των κτιρίων του έγινε ιδεολογικό ρεύμα: ό,τι ήταν Βωβός δεν ήταν αρχιτεκτονική και η Αθήνα εξελίσσεται σε «βωβούπολη». Στην πραγματικότητα τα κτίρια του Βωβού εξυπηρέτησαν μία πραγματική ανάγκη: η νέα ευημερία της δεκαετίας του ‘80 και το σταδιακό άνοιγμα της ελληνικής αγοράς αποκάλυψαν ένα δραματικό έλλειμμα σε χώρους γραφείων. Το κέντρο της Αθήνας ήταν ήδη παλιό και ξεπερασμένο, οι μεγάλοι πελάτες αναζητούσαν καινούργια εικόνα, περισσότερο συμβατή με τις φαντασιώσεις της «Δυναστείας» και του «Ντάλλας». Ο Μπάμπης Βωβός και όχι μόνο (η εταιρεία του Ηλία Μπαρμπαλιά είχε το δικό της μερίδιο όπως και τα κτίρια του Ελληνοκύπριου αρχιτέκτονα Στέλιου Αγιοστρατίτη) συνέλαβε στον αέρα το συλλογικό αίτημα επινοώντας μία καινούργια Κηφισίας με αλαζονικά γυάλινα κτίρια σε παράταξη. [...] Ηταν πολιτική της εταιρείας να μην προβάλλονται τα ονόματα των αρχιτεκτόνων. Αντίθετα η υπογραφή «babis vovos» δεσπόζει σε όλα τα κτίρια που κατασκευάζει, ένα αναγνωρίσιμο brand name που δημιουργεί περισσότερους εχθρούς παρά φίλους. Επίσης, είναι γνωστό ότι το «μεγάλο αφεντικό» έχει την τελευταία λέξη. Αν η αρχιτεκτονική μελέτη δεν ικανοποιεί τον κ. Βωβό, επιστρέφεται πάραυτα.

- τα σημεία της υπερβολής -

ο μηχανισμός της προβολής Τα νέα σημεία με την ιδιότητα τους να λειτουργούν κατά περίπτωση ως μη τόποι20, καλούνται πολλές φορές να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός “τύπου”. Παρέχουν, έτσι, το κέλυφος το οποίο στεγάζει λειτουργίες της σύγχρονης μητρόπολης ταυτισμένες με μία εμπορική επωνυμία. Η αναγνωρισιμότητά τους αυτόματα προκύπτει ανάλογη με την αναγνωρισιμότητα αυτής της επωνυμίας και αναπόφευκτα υπακούει σε κανόνες διαφημιστικού λόγου. Δημιουργείται μία σχέση αλληλεξάρτησης και ανατροφοδότησης με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η οποία παράλληλα με την εικόνα υποστηρίζει και μία λεκτική σημειολογία, καθώς και τον συνειρμό που αυτή προκαλεί. Στο άκουσμα “Media Markt”, για παράδειγμα, συνειρμικά σχηματίζεται στο μυαλό μας η εικόνα του αντίστοιχου λογότυπου, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται ένα αίσθημα οικειότητας και ασφάλειας. Παράλληλα, οι απαιτήσεις του σχεδιασμού αναθεωρούνται. Αφενός, η ικανοποίηση τεχνικών αναγκών και προδιαγραφών συνιστά μεταβλητή, που, εφόσον ορίζεται, επικυρώνει μερικώς την επιτυχία της σύνθεσης. Αφετέρου, ο παράγοντας του τόπου εξετάζεται με διαφορετικό τρόπο, μιας και στα δεδομένα διάχυσης η βιωματική γνωριμία αντικαθίσταται από μία απλή επίσκεψη στο Google maps. Δυνητικά ο αρχιτέκτονας γίνεται ικανός να χειριστεί οποιαδήποτε συνθήκη, γεγονός που αισθητοποιείται χωρικά ως μία διεθνής πλατφόρμα αρχιτεκτονικής δραστηριότητας που προσφέρει μία γκάμα παραστάσεων σε οποιαδήποτε κλίμακα. Στην εποχή της πληροφορίας, οι νέες δυνατότητες που προσφέρονται είναι αυτές που θέτουν τις βάσεις τόσο για τη γένεση όσο και για τη συντήρηση αυτής της πλατφόρμας. Οι παραστάσεις της αρχιτεκτονικής ψηφιοποιούνται, ανάγονται σε επίπεδο κυβερνοχώρου και γίνονται κτήμα κάθε user ανά πάσα στιγμή. Παρεμβαίνοντας στην διαδικασία οργάνωσης, δόμησης και ταύτισης με το περιβάλλον, τείνουν να αποδυναμώσουν την insitu εμπειρία. Η οικειοποίηση της αρχιτεκτονικής στηρίζεται στην αποδοχή της εικόνας, η οποία όσο μεγαλύτερη δύναμη διαθέτει, τόσο πιο δημοφιλή την καθιστά. Συνολικά, διαμορφώνεται ένας μηχανισμός οπτικών ερεθισμάτων και προβολής. Σε συνθήκες διάχυσης, ο μηχανισμός αυτός επιδρά στο πεδίο της αρχιτεκτονικής εισάγωντας νέες γι’ αυτό έννοιες, μεταξύ των οποίων και η έννοια του brand. Ειδικά στο πλαίσιο της συνολικής εμπορευματοποίησης που αντανακλάται μερικώς στα νέα σημεία, το brand ταυτίζεται με την επιχειρηματική επωνυμία και λειτουργεί ως εγγύηση της ποιότητας.

- τα σημεία της υπερβολής -

Ωστόσο, ως έννοια είναι αρκετά ευρεία και συχνά προσωποποιείται. Πολλές φορές αφορά τον ίδιο τον αρχιτέκτονα - δημιουργό. Για παράδειγμα, την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, η ελληνική κοινωνία στην πλειοψηφία της γνώρισε την επωνυμία του Σαντιάγκο Καλατράβα, ταύτισε το γήπεδο ΟΑΚΑ με αυτό το όνομα και εντόπισε συνειρμικά το ιδίωμα και την υπογραφή του στην πόλη. Άλλες φορές εντοπίζεται στον φορέα χρηματοδότησης. Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Στάυρος Νιάρχος στην απόληξη της Συγγρού ήδη σε επίπεδο ονόματος ταυτίζεται με την επωνυμία του ομώνυμου ιδρύματος, παράλληλα με την επωνυμία του διεθνώς καταξιωμένου αρχιτέκτονά του Renzo Piano. Παρόλα αυτά, η εξάρτηση του brand από τα διαφημιστικά μέσα εισάγει τον ανταγωνισμό στην διεκδίκηση της μοναδικότητας. Στο παράδειγμα της Συγγρού, το Ωνάσειο αναδεικνύεται σημαντικό ούτως ή άλλως λόγω της λειτουργίας του ως νοσοκομείο. Το brand του ιδρύματος χρηματοδότησης προσθέτει σε αυτό επιπλέον αξιοπιστία, αλλά φαίνεται να υπερισχύει έναντι του brand των δημιουργών. Οι Llewelyn – Davies Weeks, αν και δραστηριοποιούνται σε έργα μεγάλης κλίμακας, ελάχιστα αναγνωρίζονται στην ελληνική κοινωνία, καθώς το αρχιτεκτονικό τους brand φαίνεται να υποχωρεί σε σχέση με την δύναμη του brand που φέρει το ίδρυμα χρηματοδότησης. Το ίδιο συμβαίνει και λίγο παραπάνω στον άξονα μελέτης, με τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών να ταυτίζεται με την επωνυμία “Ωνάση” από τον τίτλο της και μόνο, παραλείποντας την αναφορά στους διεθνούς φήμης αρχιτέκτονες του έργου, Architecture Studio. Συνολικά, η έννοια του brand και ο μηχανισμός της προβολής, ως άμεσες συνεπαγωγές της υπερβολής του χώρου, φαίνεται να επιδρούν στις ισορροπίες με τις οποίες σχεδιάζεται, παράγεται και αναπαράγεται η αρχιτεκτονική μέσα στην πόλη. Αν και ενθαρρύνουν την προβολή της στα μέσα, αποπροσανατολίζονται από την πραγματική ουσία της αρχιτεκτονικής συζήτησης. Για την μεγαλύτερη μερίδα της κοινωνίας μας, που τα θέματα περί αρχιτεκτονικής, αν και ελκυστικά, μοιάζουν να λειτουργούν προσθετικά και όχι κυρίαρχα στην οικειοποίηση των σημαντικών κτιρίων μέσα στην πόλη, ο χώρος της πληροφορίας προσφέρεται ως πεδίο για την ανάπτυξη αυτής της συζήτησης. Οι όροι που θέτει φιλτράρουν και επηρεάζουν την κοινή γνώμη αντανακλώντας το κοινωνικό ήθος. Και όταν οι όροι αυτοί στρεβλώνονται, τότε οδηγούμαστε σε ένδεια αρχιτεκτονικής παιδείας.

- τα σημεία της υπερβολής -

Έργα ανά τον κόσμο από το γραφείο BIG – Bjarke Ingels Group Η αρχιτεκτονική φίρμα BIG έχει την έδρα της στην Κοπενχάγη και στην Νέα Υόρκη και απασχολείται με έργα που κινούνται σε παγκόσμια κλίμακα, όπως σε Ευρώπη, Βόρεια Αμερική, Ασία, Μέση Ανατολή κ.ά. Η έντονη δραστηριοποίησή τους προσελκύει την προβολή τους στα διεθνή μέσα, γεγονός που τους φέρνει στο επίκεντρο της επικαιρότητας. Το γραφείο είναι ένα από τα πολλά αρχιτεκτονικά brand που με τη δράση τους επικυρώνουν τη νέα συνθήκη διάχυσης στο πεδίο της αρχιτεκτονικής.

- τα σημεία της υπερβολής -

Παγκόσμιος χάρτης μετανάστευσης

- τα σημεία της υπερβολής -

_ η συνιστώσα του εγώ

η εξατομίκευση του νοήματος

άθε κοινωνική δομή αποτυπώνεται χωρικά. Η εγκατάστασή της στον τόπο αυτόματα γεννά μία σχέση αλληλεπίδρασης, αλληλεξάρτησης και αναγνώρισης με αυτόν. Kατά τον Michel de Certeau21, η εγκατάσταση αυτή περιγράφεται με όρους συνύπαρξης, καθώς δύο στοιχεία που μοιράζονται τον ίδιο τόπο αλληλεπιδρούν και τελικά αποκτούν ως ένα βαθμό κοινή ταυτότητα. Στις πρώιμες φυλετικές κοινωνίες, μέσω της μόνιμης διαδικασίας επανεξέτασης των χωρικών και κοινωνικών ορίων, το άτομο αποκτά την ταυτότητα του αυτόχθονα, η οποία διατηρεί ισχυρά τοπικό χαρακτήρα και νοηματοδοτείται από κοινούς συσχετισμούς και ιστορία. Η αντιστοίχιση μεταξύ ατόμου και τόπου στην ιδανική περίπτωση, και όπως περιγράφει ο Mauss22, συνδέει το μέσο άνθρωπο - και κατ’ επέκταση τη φυλή στην οποία ανήκει - με ένα συγκεκριμένο τόπο, με αποτέλεσμα να φαίνεται σαν να υπάρχει ένας τόπος για κάθε μέσο άνθρωπο. Με την εξέλιξη όμως των κοινωνικών – και χωρικών – δομών, η μοναδικότητα της σχέσης ατόμου – τόπου τείνει να εκλείπει. Στην υπερβολή της νεωτερικότητας, ο τοπικός χαρακτήρας της ατομικής ταυτότητας εξασθενεί και ο αυτόχθονας μετατρέπεται σε ταξιδευτή, ενώ ο χώρος που αυτός κινείται δομεί το αρχέτυπο του μη τόπου. Το άτομο συλλέγει στιγμιότυπα τα οποία στο σύνολό τους μεταφράζονται με βάση την αίσθηση που αποκομίζει από αυτή την εμπειρία. Περισσότερη σημασία πλέον αποκτά όχι το

- τα σημεία της υπερβολής -

αντικείμενο της θέασης αλλά το υποκείμενο, το οποίο αντανακλά τον εαυτό του με φόντο τα στιγμιότυπα του ταξιδιού. Στην αργή διαδικασία ανάπτυξης ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας, ο σημερινός κινούμενος κόσμος καθηλώνει τον άνθρωπο σε ένα εγωκεντρικό στάδιο ανάπτυξης. Σε αυτό το πλαίσιο, η εικόνα της πόλης συλλέγεται περισσότερο από ποτέ ως ένα δίκτυο αποσπασματικών παραστάσεων και προσωπικών νοημάτων. Ως μία αλληλουχία αστικών συντελεστών που συμβολοποιούνται με κριτήρια που ορίζει η συνιστώσα του εγώ και που στον πολλαπλασιασμό τους παύουν να φέρουν μοναδική σημασία. Το οπτικό σχέδιο που τελικά συντάσσει ο κάθε κάτοικος διαχειρίζεται τις αλληλοσυσχετίσεις των στοιχείων περισσότερο ως μία προβολή της ατομικής ερμηνείας, παρά ως μία συνολική ορατή φόρμα που απηχεί τις πεποιθήσεις και την ιστορική ανάμνηση των ανθρώπων, τις λειτουργίες, τις δραστηριότητες και τα σύμβολα της πόλης. Η εξατομικευμένη νοηματοδότηση που συντελείται συχνά φτάνει να αγνοεί την διαδικασία παραγωγής κοινής μνήμης. Κάπως έτσι γεννώνται τα νέα σημεία23. Ως μη τόποι στην πλειοψηφία τους φέρουν σημασία μεταβλητή ανάλογα με τα προσωπικά νοήματα που ερμηνεύει ο κάθε χρήστης σε σχέση με την προσωρινή ταυτότητα που λαμβάνει. Σε αντίθεση με τα τοπόσημα, που σηματοδοτούν τον εκάστοτε τόπο και αποκτούν διαχρονική αξία δημιουργώντας παραστάσεις συλλογικής μνήμης, εξατομικεύονται στην ανάγνωσή τους και λειτουργούν σε οποιονδήποτε τόπο. Έτσι, αν το εργοστασίο Φιξ, ακόμη και ως άδειο βιομηχανικό κέλυφος μέσα στην πόλη, συντηρεί μία εικόνα τόπου χαραγμένη στο μυαλό των κατοίκων, τα νέα σημεία φαίνονται να μην φέρουν την ικανότητα να επικοινωνήσουν με αντίστοιχο τρόπο συλλογικά νοήματα. Σε ένα διαρκώς παλλόμενο, αεικίνητο περιβάλλον, η τρίτη συνιστώσα, η συνιστώσα του εγώ, φαίνεται να λειτουργεί ως έκφραση της βασικής ανθρώπινης ανάγκης για stabilitas loci24. Προκύπτει ως μία αναγκαιότητα και καλύπτεται εν μέρει από τα νέα αστικά σημεία αναφοράς τα οποία προσθέτουν σημαντικά στην εικόνα της πόλης. Σε συνδυασμό όμως με τις άλλες συνιστώσες της υπερβολής, δημιουργείται μία πύκνωση ατομικών ερμηνειών που οδηγεί σε μία κρίση νοήματος, ανατρέποντας τους κοινούς συσχετισμούς που έως τώρα διατηρούσαν συνεκτική την αστική δομή.

- τα σημεία της υπερβολής -

ΚΠΙΣΝ, Renzo Piano – Σκίτσο συνθετικής ιδέας Στη συνθετική πρωτοβουλία του διεθνώς αναγνωρισμένου Renzo Piano, το ΚΠΙΣΝ φιλοδοξεί να αποκαταστήσει τη σχέση της περιοχής τόσο με το αστικό τοπίο όσο και με τη θάλασσα. Διαμορφώνει προς αυτή την κατεύθυνση μία τεχνητή ανάβαση (artificial cliff) με τρόπο τέτοιο που επιστρέφει το βλέμμα προς το λεκανοπέδιο και επαναπροσδιορίζει τη σχέση του επισκέπτη με το νερό. Ήδη από την απ’ αρχής κεντρική ιδέα της σύνθεσης, ο Renzo Piano συνειδητά σχεδιάζει ένα δημόσιο κτίριο που δημιουργεί τόπο και έτσι, το προσωπικό όραμα και η έκφραση του αρχιτέκτονα γίνεται συστατικό στοιχείο της εικόνας της πόλης.

- τα σημεία της υπερβολής -

το ίχνος του αρχιτέκτονα Όσο η πόλη γιγαντώνει τα όρια της, επιταχύνει τους ρυθμούς της και εξατομικεύεται ως προς την ερμηνεία της, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η επίτευξη της συνεκτικής και ευανάγνωστης αστικής δομής. Με την έννοια αυτή δεν εννοείται μία ομοιογενής ή ομοιόμορφη εικόνα, αλλά περιγράφεται η διατήρηση ενός χαρακτήρα που εύκολα αναγνωρίζει συσχετισμούς και συνδέσεις μεταξύ των επιμέρους στοιχείων, παράγοντας μία ενιαία εμπειρία. Στη συνολική της εντύπωση η σύγχρονη μητρόπολη μοιάζει να μην διαθέτει συγκεκριμένη ταυτότητα, δομή και νόημα. Αντιθέτως, προκύπτει ως ένα ετερόκλητο κολάζ σχεδιαστικών επιλογών που εξελίσσεται τόσο χωρικά όσο και χρονικά, ως ένα παλίμψηστο στο οποίο ο καθένας προσθέτει, όχι πάντα με γνώμονα την αναγνωσιμότητα. Σε αυτές τις συνθήκες, η αρχιτεκτονική της πόλης προκύπτει εξίσου αποσπασματική και ετερογενής. Η έξαρση των αναγκών όσο ενθαρρύνει την παραγωγή τύπων - όπως copy – paste25 -, τόσο αναζητά την επικοινωνία στη φόρμα του χτιστού περιβάλλοντος μέσω κτιρίων που παρέχουν στον κάτοικο απαραίτητα ερεθίσματα προκειμένου να αναγνωρίσει τους συσχετισμούς που καθιστούν την πόλη μία ολότητα. Ο σχεδιασμός των πέντε αστικών χωρικών συντελεστών, καθώς και των αναδυόμενων νέων σημείων, προσκαλεί τον αρχιτέκτονα και τον πολεοδόμο να συμπληρώσει στην εικόνα του αστικού ιστού με τρόπο αναγνώσιμο για το παρόν και το μέλλον. Αποδεσμευμένος από το ρυθμολογικό πρότυπο του παρελθόντος, εκείνος θα στραφεί στο προσωπικό του ιδίωμα προκειμένου να συντάξει λειτουργικές δομές. Η σχεδιαστική υπογραφή θα γίνει το μέσο με το οποίο θα προσδώσει στη σύνθεσή του – και κατ’επέκταση στην πόλη – τα ζητούμενα δομή και νόημα, έστω και σημειακά. Στον άξονα της Συγγρού, λόγω της τοποθεσίας και των προδιαγραφών του, εγκαθίστανται σε πυκνή αλληλουχία κτίρια λειτουργιών επιχειρηματικού, οικονομικού – αναπτυξιακού, πολιτισμικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου, η μορφή των οποίων αρθρώνεται προσδίδοντας στην οδό έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Η ταυτότητα που προκύπτει από τη μία πλευρά τροφοδοτείται από την ετερόκλητη αρχιτεκτονική μεταχείριση που τυγχάνει, από την άλλη δίνει το περιθώριο της ελεύθερης σχεδιαστικής έκφρασης. Έτσι, διαδοχικά στη λεωφόρο διακρίνονται κτίρια με ισχυρό αρχιτεκτονικό ιδιώμα, ένα σύνολο χαρακτηριστικών που τους προσδίδουν αναγνωρισιμότητα σε σχέση με την εικόνα του δρόμου και της πόλης. Ενδεικτικό – και όχι τυχαίο – γεγονός αποτελεί η συνειρμική σηματοδότηση της αρχής του

- τα σημεία της υπερβολής -

“

Εργοστάσιο Φίξ , Τάκης Ζενέτος

Οι παλιότεροι θα θυμούνται τη χαρακτηριστική μυρωδιά όταν περπάταγες στο πεζοδρόμιο, αλλά και τους όμορφους χάλκινους βραστήρες που έβλεπες μέσα από τις μεγάλες τζαμαρίες του ισογείου, μια βιτρίνα των χώρων παραγωγής προς τον δημόσιο χώρο της πόλης. [...] Είναι μία νέα δημιουργία που πρόκειται να ενταχθεί μέσα σε μια παλιότερη, που υπήρξε στο παρελθόν και δικαιώθηκε από τον χρόνο. Εδώ υπάρχει κάτι ξεχωριστό. Μια κρυφή “συνομιλία”, μια ιδιότυπη, φανταστική “συνεργασία” με τον αρχιτέκτονα του χτες, που βέβαια απουσιάζει ως βιολογική οντότητα, αλλά είναι παρών και μάλιστα έντονα μέσω του έργου του. Δεν μπορεί, δηλαδή, να δουλέψεις, για παράδειγμα, μέσα στου ΦΙΞ και να μη “ρωτήσεις”, να μη “συμβουλευτείς” τον Ζενέτο! Θα είναι πάντα εκεί, δίπλα σου, να κοιτάει την κάθε σου γραμμή και θα σε συνοδεύει πάντοτε η αγωνία αν θα συμφωνήσει τελικά με το σχέδιό σου26.

Τάσης Παπαϊωάννου Εφημερίδα των Συντακτών

”

- τα σημεία της υπερβολής -

άξονα από το παλιό εργοστάσιο ζυθοποιίας Φιξ, ακόμη και αν η οδός Ανδρέα Συγγρού τυπικά ξεκινάει νωρίτερα. Η αρχιτεκτονική του Τάκη Ζενέτου, ορατή στο ιδίωμα που έφερε το παλιό βιομηχανικό κέλυφος, δημιούργησε μία εμβληματική εικόνα του κτιρίου μέσα στον ιστό με ιδιαίτερη σημασία για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Ο αρχιτέκτονας επενέβη στην κατά τα άλλα τυπική εξωτερική μορφή του εργοστασίου δομώντας ένα νέο σκηνικό με νόημα χαραγμένο στη μνήμη του τόπου. Η δύναμη της σχεδιαστικής του υπογραφής έγινε διαχρονική και απέκτησε συμβολική αξία. Ακόμη και σήμερα που η μορφή έχει αλλοιωθεί σε σχέση με την αρχική και η χρήση έχει αλλάξει, το κτίριο εξακολουθεί να συνδέεται με αυτή την πρώτη εικόνα που ιδιωματικά αποδίδεται στον Ζενέτο, με αποτέλεσμα η αναφορά σε αυτόν να είναι αναπόφευκτη για οποιονδήποτε καλείται να παρέμβει – ακόμη και να το σχολιάσει. Προχωρώντας στη λεωφόρο, η Εθνική Ασφαλιστική αποτελεί άλλο παράδειγμα κτιρίου με διακριτή σχεδιαστική υπογραφή. Ακόμη και σε εκείνους που δεν γνωρίζουν το όνομα Mario Botta ή το συνεργαζόμενο γραφείο Sparch, είναι ευανάγνωστο ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ιδίωμα το οποίο αποτυπώνεται στην εικόνα του δρόμου και διακρίνεται σε σχέση με τα υπόλοιπα κτίρια της Συγγρού και τον περιβάλλοντα ιστό. Ο συμπαγής χειρισμός των όγκων, η στιβαρότητα της μορφής και η υλικότητα προσδίδουν στο κτίριο μία χαρακτηριστική ταυτότητα ακόμη και σε δεδομένα υπερνεωτερικότητας, σε επιτάχυνση και μέσα από το φίλτρο του αυτοκινήτου. Και αυτό το ιδίωμα, που αυτόματα εκφράζεται από τον αρχιτέκτονα στη σύνθεση, υπερβαίνει τον παράγοντα του τόπου. Δημιουργούνται υπερτοπικοί συσχετισμοί, από το κτίριο της Εθνικής Ασφαλιστικής στη λεωφόρο Συγγρού και το Μέγαρο Καρατζά στην Αιόλου έως και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Σαν Φρανσίσκο. Η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, η Interamerican, το προσφάτως υλοποιημένο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, καθώς και πολλά άλλα εμπλουτίζουν με τη χαρακτηριστική διακριτή ιδιωματική μορφή τους την εικόνα αυτού του παζλ του υπερνεωτερικού δρόμου27 που συζητάμε, προσφέροντας ταυτότητα και δομή, στοιχεία απαραίτητα για την σύγχρονη μητρόπολη. Ωστόσο, δεν παύουν να υπάρχουν παραθετικά σε συνθήκες συσσώρευσης και πολλαπλών νοημάτων. Το ιδίωμα που φέρουν προστίθεται σε μία ήδη ετερόκλητη από σημεία στίξης εικόνα του αστικού ιστού. Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής επανατοποθετείται, λοιπόν, μέσα στην πόλη της υπερβολής και ο αρχιτέκτονας καλείται να βρει τη χρυσή τομή για να απευθυνθεί σε αυτή την πολυσημία στίξεων που στερείται συλλογικού νοήματος.

- τα σημεία της υπερβολής -

Εθνική Ασφαλιστική

- τα σημεία της υπερβολής -

Η αστική εμπειρία συντελείται πλέον υπό όρους υπερβολής, κατακερματίζεται σε στιγμιότυπα και αναζητά τη συνοχή της μετερχόμενη ένα όλο και πιο διάχυτο δίκτυο μη τόπων. Εδραιώνεται μία νέα πολιτισμική, κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, μία αλλαγή στα νοήματα, με ορατά σημάδια, σημεία των καιρών, που αποκτούν χωρική υπόσταση και γίνονται νέα σημεία28 στον χάρτη της πόλης. Τα νέα σημεία λειτουργούν ως εκφραστές της υπερνεωτερικότητας, δημιουργούν τις απαιτούμενες αναφορές σε ένα περιβάλλον που θέτει νέα δεδομένα, ταχύτητας και διάχυσης. Εμφανίζονται σε συσσώρευση για να εξυπηρετήσουν τις όλο και αυξανόμενες ανθρώπινες ανάγκες και η αρχιτεκτονική τους προσαρμόζεται προκειμένου να απευθυνθεί στις συνιστώσες της υπερβολής. Αντανακλώνται μέσω αυτών νέοι μηχανισμοί, προβολής και ανταγωνισμού, που επενδύουν στην φωτεινή πινακίδα ή το brand προκειμένου να διακριθούν στο διάχυτο πεδίο των ατομικών νοημάτων. Γεννώνται ως νέοι τύποι ικανοί να απευθυνθούν στην εξυπηρέτηση της λειτουργίας σε οποιονδήποτε τόπο. Αλλά ταυτόχρονα προκύπτουν αντιφατικοί. Φανερώνουν ένα παράδοξο: αν και ο σχεδιασμός τους αφορά το άτομο και τις ανάγκες του, φαίνεται τελικά να μην το προσεγγίζει. Προκύπτει ένας χρήστης με τυπική ταυτότητα και μικρός σε κλίμακα σε σχέση με τον κόσμο που τον περιβάλλει. Χάνεται ο ανθρώπινος χαρακτήρας και το άτομο εγκλωβίζεται σε ένα εγωκεντρικό στάδιο ανάπτυξης. Κινείται σε μία πόλη που είναι περισσότερο από ποτέ ατομική υπόθεση. Αν επιστρέψουμε λοιπόν στους όρους του Marc Augé που θέσαμε ήδη από την αρχή της έρευνας, βλέπουμε ότι αυτή η νέα συνθήκη όχι μόνο αισθητοποιείται στη λεωφόρο Συγγρού μέσω του συντελεστή των νέων σημείων, αλλά αποκαθιστά την αξία μιας ανθρωπολογικής προσέγγισης που επαναφέρει τον ανθρώπινο παράγοντα στην ανάγνωση της πόλης και της αρχιτεκτονικής της. Τα ερωτήματα ταχύτητας, διάχυσης και κλίμακας αποκτούν ανθρώπινη διάσταση. 61

_ το νέο όραμα

“Ο Άτλαντας του Μεγάλου Χαν περιέχει επίσης τους χάρτες των τόπων της επαγγελίας που υπάρχουν στη σκέψη αλλά, δεν έχουν ανακαλυφθεί οι θεμελιωθεί: η Νέα Ατλαντίδα, η Ουτοπία, η Πόλη του Ήλιου, η Ωκεανία, η Ταμοέ, η Αρμονία, η Νέα Λανάρκ, η Ικαρία. Ο Κουμπλάι ρώτησε τον Μάρκο: “Εσύ που γυρνάς τον κόσμο εξερευνώντας και βλέπεις τα σημάδια, θα ήξερες να μου πεις σε ποιους απ’ αυτούς τους μελλοντικούς τόπους μας σπρώχνουν οι ευνοϊκοί άνεμοι”. “Γι’ αυτά τα λιμάνια δε θα μπορούσα να χαράξω την πορεία πάνω στο χάρτη ούτε να ορίσω την ημερομηνία προσόρμισης. Μερικές φορές μου φτάνει μία γρήγορη ματιά, ένα άνοιγμα στη μέση ενός παράλογου τοπίου, μία αναλαμπή φώτων μέσα στην ομίχλη, ο διάλογος δυο περαστικών που συναντιούνται μες στο πλήθος, για να σκεφτώ ότι φεύγοντας από εκεί θα συναρμολογήσω κομμάτι κομμάτι την τέλεια πόλη, φτιαγμένη από συντρίμμια ανακατεμένα με τα υπόλοιπα, από στιγμές που τις χωρίζουν μεσοδιαστήματα, από μηνύματα που στέλνει κάποιος και δεν ξέρει ποιος τα παίρνει. Αν σου πω ότι η πόλη που είναι ο σκοπός του ταξιδιού μου δείχνει μια ασυνέχεια στον χώρο και το χρόνο, άλλοτε αραιώνοντας κι άλλοτε πυκνώνοντας, δεν πρέπει να πιστέψεις πως η αναζήτησή της μπορεί να σταματήσει. Ίσως ενώ μιλάμε, υψώνεται διάσπαρτη μέσα στα σύνορα της αυτοκρατορίας σου - μπορείς να προσπαθήσεις ν’ ανακαλύψεις τα ίχνη της, αλλά μόνο με τον τρόπο που σου είπα”. Ήδη ο Μέγας Χαν ξεφύλλιζε στον άτλαντά του τους χάρτες των πόλεων που απειλούν μέσα στους εφιάλτες και τις κατάρες: Ενόχ, Βαβυλώνα, Γιάχου, Μπούτουα, Γενναίος Νέος Κόσμος. Είπε: “Όλα είναι ανώφελα, αν ο τόπος της τελικής άφιξης δεν μπορεί παρά να είναι η κολασμένη πόλη, κι είναι εκεί που μας τραβάει το ρεύμα με κύκλους που όλο και στενεύουν”. Και ο Πόλο: “Η κόλαση των ζωντανών δεν είναι κάτι που θα υπάρξει - αν υπάρχει μία, είναι αυτή που βρίσκεται ήδη εδώ, η κόλαση που κατοικούμε κάθε μέρα, που φτιάχνουμε με το να ζούμε μαζί. Δυο τρόποι υπάρχουν για να γλιτώσεις από το μαρτύριό της. Ο πρώτος είναι εύκολος σε πολλούς - δέξου την κόλαση και γίνε μέρος της έτσι που να μην την βλέπεις πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση και γνώση: ψάξε και μάθε ν’ αναγνωρίζεις ποιος και τί, στη μέση της κόλασης, δεν είναι κόλαση, κι αυτά κάνε να διαρκέσουν, δώσ’ τους χώρο1.”

Οι αόρατες πόλεις, Italo Calvino

- το νέο όραμα -

_ το νέο

όραμα

Η σύγχρονη πόλη διαρκώς μεταλάσσεται και η ανάλυσή της αποτελεί ανεξάντλητη πηγή συζητήσεων και προβληματισμών. Όσο, όμως, δελεαστική και να είναι η αναπαραγωγή αυτών, αργά ή γρήγορα φέρνει στο προσκήνιο, ατομικά και συλλογικά, το δίλημμα που θέτει και ο Καλβίνο στις Αόρατες Πόλεις του: ή θα αποδεχθούμε τα σημεία των καιρών και θα επιτρέψουμε στις αστικές δυνάμεις που αναπτύσσονται να μορφώσουν την πόλη, ή θα πάρουμε το ρίσκο της συμμετοχής παίρνοντας σαφή θέση. Η πρώτη επιλογή συνεπάγεται την αποδοχή της σύγχρονης συνθήκης ως αντικείμενο ανάλυσης, στο οποίο και η πόλη προσαρμόζεται. Η δεύτερη, ωστόσο, επιλογή ενέχει την αμηχανία της ευθύνης. Θέτει ως προϋπόθεση την γνώση των συνθηκών και εισάγει μία διαδικασία (αυτο)κριτικής και συνειδητής απόφασης σχετικά με την εικόνα της. Επικαλείται ένα όραμα που θα απευθυνθεί στα σύγχρονα ερωτήματα που εκτενώς αναλύσαμε, τα ερωτήματα της ταχύτητας, διάχυσης και κλίμακας. Ας επιστρέψουμε στη λεωφόρο Συγγρού, το παράδειγμα που χρησιμοποιήσαμε για την Αθήνα, και με την αφορμή αυτής, ας προσπαθήσουμε να αναρωτηθούμε για τη σύγχρονη πόλη. Τι θα γινόταν αν ο χρόνος επιβραδύνονταν, αν ο χώρος ισορροπούσε ως προς την κλίμακα του, αν το εγώ υποχωρούσε μπροστά στη συλλογικότητα; Πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί η ανθρωπολογία του Augé στην πόλη μας; Πώς θα λειτουργούσε μία πόλη χαμηλότερων ταχυτήτων, ανθρώπινων ρυθμών και κλίμακας; Πώς θα μεταλλάσσονταν η εικόνα της Συγγρού αν υιοθετούσε μία βραδύτητα στους ρυθμούς της; Και πώς θα συντάσσονταν τότε η αρχιτεκτονική των σημείων της; Φαινεται σαν τα σημεία των καιρών να καθιστούν πιο επιτακτική από ποτέ την ανάγκη να ορίσουμε ένα νέο ήθος για την παγκόσμια πόλη στην οποία θέλουμε να ζήσουμε, να οραματιστούμε ξανά τα σημεία της. Να συντάξουμε ένα νέο μανιφέστο. 67

- το νέο όραμα -

_ ένα μανιφέστο για την υπερνεωτερική

πόλη

ητούμενο δεν είναι να αγνοήσουμε τη νέα συνθήκη, αλλά βάσει αυτής να διαχειριστούμε την πόλη ως ένα πεδίο που εκ των πραγμάτων λειτουργεί και αναπτύσσεται στα δεδομένα της υπερνεωτερικότητας απευθύνοντας τον σχεδιασμό στα φαινόμενα που προκαλούν οι τρεις συνιστώσες της υπερβολής. Η μελέτη της ανθρωπολογίας και η συνείδηση του κοινωνικού υπόβαθρου που προκύπτει αντιμετωπίζεται ως προϋπόθεση και εμπλουτίζει τον αρχιτέκτονα με βαθύτερη κατανόηση του νέου διεσταλμένου κοινωνικού προτύπου για το οποίο σχεδιάζει. Η ανθρωπολογική προσέγγιση αναγνωρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη ως διαχρονική σταθερά στην πόλη. Ο σχεδιασμός θέτει τον άνθρωπο ως προτεραιότητα, εντοπίζει την κλίμακα του στον δημόσιο χώρο και επιστρέφει στο ανθρώπινο μέτρο. Ο διάχυτος χώρος της πόλης αποκαθιστά τους αναγκαίους δεσμούς του ατόμου με τον τόπο και οργανώνει τα αστικά γεγονότα με τρόπο τέτοιο ώστε να παρέχουν αναφορές και ερεθίσματα με δομή και νόημα. Το άτομο προσδιορίζει τον εαυτό του στο κοινό αστικό πεδίο, αποκτά ένα αίσθημα ασφάλειας και οικειότητας και συντάσσει μία εικόνα της πόλης, που ακόμη κι αν προκύπτει αποσπασματική μέσα από ένα δίκτυο μη τόπων, βρίσκει τη συνέχεια στη θραυσματικότητά της. Ο σχεδιαστής των ερεθισμάτων υποβάλλεται σε μία διαδικασία αυτοκριτικής και φέρει πλήρη συνείδηση του ίχνους που αφήνει στην πόλη. Το προσωπικό του ιδιώμα

- το νέο όραμα -

αποτυπώνεται στον ιστό, αλλά αξιολογείται εκ νέου. Άλλοτε κυριαρχεί, άλλοτε σιωπά και παραμένει ουδέτερο. Σε κάθε περίπτωση, μπροστά στη συνεκτικότητα και αναγνωσιμότητα της πόλης, η συνιστώσα του εγώ του υποχωρεί. Το άτομο διεκδικεί χώρο μέσα στην πόλη, ώστε να αναπτυχθεί ατομικά και συλλογικά. Εγκαθιδρύται μία νέα σχέση με την κοινωνία και τον τόπο, συνεχής και ουσιαστική. Τα νοήματα επιστρέφουν από την εξατομικευμένη ανάγνωση στη συλλογική θεώρηση και ο δημόσιος χώρος λειτουργεί ως πεδίο παραγωγής συλλογικής μνήμης. Γεννάται ένα νέο ήθος που επιστρέφει την αρχιτεκτονική στον κάτοικο ως κοινωνικό αγαθό εισάγοντας την έννοια της βραδύτητας. Η αστική εμπειρία χαμηλώνει τους ρυθμούς της και παρατείνει τα στιγμιότυπα που συναντά ο ταξιδευτής, ο οποίος άλλοτε φέρει την ιδιότητα του περιπατητή άλλοτε του οδηγού χαμηλών ταχυτήτων. Διεκδικείται μία χαλαρότητα στην προσοχή, που αφήνει το περιθώριο ερμηνεία των αστικών γεγονότων. Η πόλη της υπερνεωτερικότητας βρίσκει το νόημα και τον ρυθμό στην πολυσημία της, εκπαιδεύει τον κάτοικο στο να την αναγιγνώσκει. Γίνεται βιβλίο της αρχιτεκτονικής της.

- το νέο όραμα -

“

Αγαπώ τη βραδύτητα, γιατί είναι ο ρυθμός της μνήμης. Η ταχύτητα είναι το τέμπο της λησμονιάς2.

Milan Kundera

” 71

_ παράρτημα

- παράρτημα -

_ παραπομπές _ η συνθήκη 1 _ Αναφορά στην ινδοευρωπαϊκή ρίζα του ορισμού της λέξης πόλις _ Η αρχαία πόλη, Γεώργιος Μ.Σαρηγιάννης, Αθήνα, 2011, σελ.51 2 _ The global city, Saskia Sassen, Princeton University Press, 2001, σελ.18 3 – 6 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ. 29, 30, 31, 36 7 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.40-41 Μετάφραση κειμένου: “Οι τρεις συνιστώσες της υπερβολής με τις οποίες επιχειρήσαμε να χαρακτηρίσουμε τη συνθήκη της υπερνεωτερικότητας (το πλεόνασμα γεγονότων, η αφθονία χώρου και η εξατομίκευση των αναφορών) επιτρέπουν να την κατανοήσουμε χωρίς να αγνοήσουμε τις πολυπλοκότητες και αντιφάσεις, αλλά και χωρίς να την θεωρήσουμε ως έναν αδιαπέραστο ορίζοντα μίας χαμένης νεωτερικότητας για την οποία δεν έχουμε πλέον παρά να βρούμε τα ίχνη της, να προσδιορίσουμε ό,τι έχει απομονωθεί ή να ανακαλύψουμε τα αρχεία της.” 8 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.77-78 9 _ Ιστότοπος http://www.archdaily.com/content/about Μετάφραση κειμένου: “Αυτό που ξεκίνησε ως μία ιστοσελίδα που συλλέγει την καλύτερη πληροφορία για να βοηθήσει τους αρχιτέκτονες να παράξουν καλύτερη αρχιτεκτονική, έγινε μία ταχύτατα αναπτυσσόμενη τεχνολογική εταιρία που προσφέρει έμπνευση, εργαλεία και γνώση στα δέκα εκατομμύρια αρχιτέκτονες που επισκέπτονται και χρησιμοποιούν την Αrchdaily κάθε μήνα. Με περηφάνια βοηθούμε τους αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν ένα καλύτερο κόσμο. […] Κάθε μέρα εκατοντάδες αρχιτέκτονες από όλο τον κόσμο μας στέλνουν τα πιο ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά έργα, νέες - σχεδιαστικές - προτάσεις και προτάσεις οικοδομικών προϊόντων, εμείς επιλέγουμε τα καλύτερα και τα προσφέρουμε μέσω καινοτόμων τεχνολογιών στους εκατομμύρια αρχιτέκτονες που συνδέεονται κάθε μήνα από 232 χώρες στην πλούσια από σχέδια, νέα, εργαλεία, εικόνες, προσχέδια και προϊόντα βάση δεδομένων μας.” 10 _ ό.π. σελ. 9 11 _ Αναφορά σε άρθρο του ιστοτόπου http://www.archdaily.com σχετικά με σχεδιαστικές προτάσεις για τον εποικισμό στον Άρη 12 _ Ορισμός έννοιας genius loci _ Genius Loci, Christian Norberg-Schulz, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2009, σελ.22 13 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.93 14 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.53-54 15 _ Η αρχιτεκτονική της πόλης, Aldo Rossi, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.31

- παράρτημα -

16 _ Αναφορά στη διάλεξη “Η συγκρότηση της εικόνας και ο σχεδιαστικός καθορισμός του χωρικού αντικειμένου”, Κωνσταντίνος Πανταζής, Αθήνα, 2001 17 – 19 _ The Image of the City, Kevin Lynch, MIT Press, Massachusetts,1960, σελ.47 - 48

_ τα σημεία της υπερβολής 1 _ The Image of the City, Kevin Lynch, MIT Press, Massachusetts,1960 2 _ The Image of the City, Kevin Lynch, MIT Press, Massachusetts,1960, σελ.47 - 48 3 _ Η αρχιτεκτονική της πόλης, Aldo Rossi, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.31 4 _ ό.π. σελ.27 5 _ ό.π. σελ.26 6 _ Οδός ταχείας κυκλοφορίας: Οδός ειδικής μελέτης και κατασκευής για την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων και μοτοσικλετών, η οποία δεν εξυπηρετεί τις συνορεύουσες με αυτήν ιδιοκτησίες παρά μόνο με παράπλευρες βοηθητικές οδούς και κόμβους και η οποία: α) συνδέεται μόνο με ειδικής διάταξης ισόπεδους και ανισόπεδους κόμβους με το υπόλοιπο κύριο οδικό δίκτυο, β) δε διασταυρώνεται ισόπεδα με άλλη οδό, μονοπάτι, σιδηροδρομική ή τροχιοδρομική γραμμή και γ) έχει χαρακτηριστεί με απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ και έχει ειδική σήμανση με πινακίδες ως οδός ταχείας κυκλοφορίας _ Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας, Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών, Αθήνα 2007 7 _ The View from the Road, Donald Appleyard, Kevin Lynch,John R. Myer, The MIT Press, Cambridge,1965, σελ.4-5 8 _ Genius Loci, Christian Norberg-Schulz, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2009, σελ.198 9 _ ό.π. σελ.12 10 _ Learning from Las Vegas, Robert Venturi, Denise Scott Brown, Steven Izenour, The MIT Press, Cambridge, London, 1972, σελ.8-13 11 _ Learning from Las Vegas, Robert Venturi, Denise Scott Brown, Steven Izenour, The MIT Press, Cambridge, London, 1972, σελ.155-156 12 _ Ιστότοπος http://www.architecture-studio.fr Μετάφραση κειμένου: “Το κτίριο είναι σχεδιασμένο ως ένας πολύ καθαρός ημιδιαφανής όγκος, κατασκευασμένος από μάρμαρο Θάσου, που υψώνεται πάνω σε μία γυάλινη βάση. Όταν οι επισκέπτες κινούνται κοντά στο κτίριο, η αδιαφανής όψη γίνεται όλο και περισσότερο διαφανής. Η αδιαφάνεια της πέτρας εξισορροπείται από ένα συνδυασμό διαφάνειας, ρυθμού και υλικών. Αυτή η αστική σκηνογραφία στηρίζεται στο σχεδιασμό των όψεων σαν μία ζωντανή μεμβράνη, εκφράζοντας έτσι το πνεύμα του Ιδρύματος Ωνάσση για ανοιχτότητα στην πόλη και τον κόσμο. Η απλότητα του όγκου και η αφαίρεση της αρχιτεκτονικής έκφρασης δημιουργούν μία μνημειακή ποιότητα σε ένα δύσκολο οικόπεδο. Εσωτερικά, ένα πολύτιμο αντικείμενο που προκαλεί την έκπληξη, συνδέει τα τρία αμφιθέατρα, απλώνεται σε ολόκληρο το κτίριο και λειτουργεί σαν τον πυρήνα του έργου.” 76

- παράρτημα -

13 _ ό.π. σελ.9 14 _ ό.π. σελ.12 15 _ Αναφορά στη διάλεξη “Η συγκρότηση της εικόνας και ο σχεδιαστικός καθορισμός του χωρικού αντικειμένου”, Κωνσταντίνος Πανταζής, Αθήνα, 2001 16 _ ό.π. σελ.14 17 _ Αναφορά στο δοκίμιο “Μηχανισμοί Διαμόρφωσης του Αστικού Περιβάλλοντος στη Μεταμοντέρνα Πόλη”, Ευάγγελος Ασπρογέρακας, Πόλη και Χώρος από τον 20 στο 21 αιώνα, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Αθανάσιο Ι. Αραβαντινό, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2004, σελ.42-43 18 _ Αναφορά στο παράρτημα XIV αρθρο 30, παρ 4, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Αριθμός Φύλλου 156, Νόμος Υπ. Αριθ. 4277, Αθήνα 2014 19 _ The Image of the City, Kevin Lynch, MIT Press, Massachusetts,1960, σελ.47 - 48 20 _ ό.π. σελ.14 21 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.53-54 22 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ.48-49 23 _ ό.π. σελ.27 24 _ Genius Loci, Christian Norberg-Schulz, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2009, σελ.195 25 _ ό.π. σελ.45 26 _“Ενα «κτίριο-τοπίο» στην πόλη”, Τάσης Παπαϊωάννου, 28.10.2016, Η Εφημερίδα των Συντακτών 27 _ό.π. σελ.35 28 _ ό.π. σελ.27

_ το νέο όραμα 1 _ Οι Αόρατες Πόλεις, Italo Calvino, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1983, σελ.188 2 _ Η βραδύτητα, Milan Kundera, Εστία, Αθήνα, 2016, σελ.44 3 _ Non-places,introduction to an anthropology of supermodernity, Marc Augé, Verso, 1995, σελ. 35-36 Μετάφραση κειμένου: “Ο κόσμος της υπερνεωτερικότητας δεν είναι ακριβώς στα μέτρα του κόσμου στον οποίο πιστεύουμε ότι ζούμε, διότι μένουμε σε έναν κόσμο που δεν έχουμε μάθει ακόμα να βλέπουμε. Πρέπει να μάθουμε ξανά τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τον χώρο.”

- παράρτημα -

_ πηγές εικόνων 1 _ σελ.10, Ιστότοπος http://www.imdb.com/ 2 _ σελ.11, Εισήγηση στο συνέδριο “Η παγκόσμια πόλη σήμερα” στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση από τον συντονιστή Παναγιώτη Τουρνικιώτη, Καθηγητή Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου - http://www.sgt.gr/gre/SPG570/ 3 _ σελ.14-15, Ιστότοπος http://www.londonheathrowguide.com 4 _ σελ.16, Ιστότοπος http://www.archdaily.com/ 5 _ σελ.17, Ιστότοπος http://www.imdb.com/ 6 _ σελ.18, Ιστότοπος https://cronicascartograficas.wordpress.com/ 7 _ σελ.21, Μηχανή αναζήτησης https://www.google.gr/ 8 _ σελ.22, Ιστότοπος http://www.pointsupreme.com/ 9 _ σελ.24-25, Υλικό από έρευνα πεδίου 10 _ Μηχανή αναζήτησης https://www.google.gr/ και προσωπικό αρχειακό υλικό 11 _ σελ.34, The Image of the City, Kevin Lynch, MIT Press, Massachusetts,1960, σελ.47 - 48 12 _ σελ.36, Προσωπικό αρχειακό υλικό 13 _ σελ.37, Μηχανή αναζήτησης https://www.google.gr/ 14 _ σελ.39, Learning from Las Vegas, Robert Venturi, Denise Scott Brown, Steven Izenour, The MIT Press, Cambridge, London, 1972, σελ.63 15 _ σελ.40, Learning from Las Vegas, Robert Venturi, Denise Scott Brown, Steven Izenour, The MIT Press, Cambridge, London, 1972, σελ.156 16 _ σελ.40-41, Προσωπικό αρχειακό υλικό 17 _ σελ.42, Μηχανή αναζήτησης https://www.google.gr/ 18 _ σελ.44-45, Ιστότοπος https://www.room18.gr/ 19 _ σελ.48, Μηχανή αναζήτησης https://www.google.gr/ 20 _ σελ.51, Ιστότοπος http://www.big.dk/ 21 _ σελ.52, Ιστότοπος http://metrocosm.com/ 22 _ σελ.55, Προσωπικό αρχειακό υλικό 23 _ σελ.56, Αρχειακό υλικό Ανδρέα Βεντουράκη 24 _ σελ.58, Ιστότοπος http://m.popaganda.gr/ 25 _ σελ.60, Ιστότοπος http://www.botta.ch/ 26 _ σελ.64, εξώφυλλο βιβλίου Invisible Cities, Italo Calvino, A Harvest/HBJ Book

- παράρτημα -

_ βιβλιογραφία _ βιβλιογραφία 1 _ Appleyard, Donald - Lynch, Kevin - Myer, John _ The View from the Road _ The MIT Press, Cambridge,1965 2 _ Augé, Marc _ Non-lieux, introduction à une anthropologie de la surmodernité _ Le Seuil, Paris, 1992 3 _ Calvino, Italo _ Οι Αόρατες Πόλεις _ Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1983 4 _ Kundera, Milan _ Η βραδύτητα _ Εστία, Αθήνα, 2016 5 _ Lynch, Kevin _ The Image of the City _ MIT Press, Massachusetts,1960 6 _ Norberg-Schulz, Christian _ Genius Loci _ Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 2009 7 _ Rossi, Aldo _ Η αρχιτεκτονική της πόλης _ University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991 8 _ Sassen, Saskia _ The global city _ Princeton University Press, 2001 9 _ Venturi, Robert - Scott Brown, Denise - Izenour, Steven _ Learning from Las Vegas _ The MIT Press, Cambridge, London, 1972 10 _ Συλλογικό έργο _ Πόλη και Χώρος από τον 20ό στο 21ο αιώνα, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Αθανάσιο Ι. Αραβαντινό _ Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο - Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2004

_ άρθρα 1 _ Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας, Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών, Αθήνα 2007 2 _ Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Αριθμός Φύλλου 18, Νόμος Υπ. Αριθ.1515, Αθήνα 1985 3 _ Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Αριθμός Φύλλου 156, Νόμος Υπ. Αριθ. 4277, Αθήνα 2014 4 _ “Διακοπές με Ποδήλατο” _ Γιώργος Φραντζεσκάκης, 23.05.2016, Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 5 _ “Η Συγγρού θα γίνει ξανά αστική λεωφόρος” _ Δημήτρης Ρηγόπουλος, 01.05.2013, Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 6 _ “Γιατί το ΦΙΞ δεν έγινε Tate Modern” _ Δημήτρης Ποτηρόπουλος, 21.04.2016, Ιστότοπος http://www.andro.gr/ 7 _ “Φιξ: Χάθηκε η συνομιλία με το Ζενέτο” _ Τάσης Παπαϊωάννου,12.11.2014, Ιστότοπος http://www. greekarchitects.gr/ 8 _ “Ενα «κτίριο-τοπίο» στην πόλη” _ Τάσης Παπαϊωάννου, 28.10.2016, Η Εφημερίδα των Συντακτών 9 _ “Η σύγχρονη γεωμετρία του καθολικού ναού” _ Ρένα Σακελλαρίδου, 31.05.1998, Το Βήμα Online, Ιστότοπος http://www.tovima.gr/ 10 _ «Κουτιά» με χαρακτήρα και υπογραφή _ Δημήτρης Ρηγόπουλος, 17.02.2008, εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 11 _ Stavros Niarchos Foundation Cultural Centre - Renzo Piano Building Workshop, 04.07.2016, Ιστότοπος http://www.archdaily.com/

_ ευχαριστίες

Η διάλεξη αυτή δεν θα γινόταν πραγματικότητα χωρίς τον πολύτιμο διάλογο με τον καθηγητή μας, Παναγιώτη Τουρνικιώτη, που με την εμπειρία του εντόπισε ήδη από την πρώτη συνάντηση την ιδέα στη διάχυτη σκέψη μας και με την καθοδήγησή του βοήθησε ώστε αυτή να αποτυπωθεί στο χαρτί. Θερμές ευχαριστίες απευθύνουμε και στους αρχιτέκτονες που μας φιλοξένησαν στο γραφείο τους πρόθυμοι να συζητήσουν μαζί μας, να απαντήσουν στα ερωτήματά μας και να εξελίξουν τον προβληματισμό μας. Με τη σειρά που τους επισκεφτήκαμε, ευχαριστούμε τον καθένα ξεχωριστά: Ρένα Σακελλαρίδου (Sparch), Ανδρέας Βεντουράκης (BETAPLAN), Δημήτρης Ποτηρόπουλος (Potiropoulos and Partners), Κωνσταντίνος Πανταζής (Point Supreme), Κώστας Σιώνης (3SK Architects). Το μεγαλύτερο ευχαριστώ, όμως, χρωστάμε σε όλους τους φίλους και συγγενείς για την αμέριστη συμπαράστασή τους, αλλά και την υπομονή τους να δεχθούν να διαβάσουν αυτές τις σελίδες γνωρίζοντας κι αυτοί μαζί με εμάς την υπερνεωτερική πόλη.

“

Le monde de la surmodernité n’est pas aux mesures exactes de celui dans lequel nous croyons vivre, car nous vivons dans un monde que nous n’avons pas encore appris à regarder. Il nous faut réapprendre à penser l’espace3.

Marc Augé Non-Lieux: Introduction à une anthropologie de la surmodernité

”