Ο Homo-Medicus & η Πόλη Νοσοκομείο | Βίκυ Μπαλή, Πετρίνα Χρονοπούλου

Πανεπιστήμιο Πατρών

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό Έτος 2019-20

Ερευνητική Εργασία

Ο Homo-Medicus & η Πόλη Νοσοκομείο

Βασιλική Μπαλή Πετρούλα Χρονοπούλου

Επιβλέπων Καθηγητής

Λεωνίδας Παπαλαμπρόπουλος

Πάτρα, Οκτώβριος 2020

4

Περίληψη

Στο πλαίσιο του προβληματισμού σχετικά με το πως μπορεί να είναι η πόλη του αύριο, προκύπτει το ερώτημα της σχέσης αυτής με την υγεία. Η ουσία της έννοιας της υγείας, όπως και όσων τη συνοδεύουν, δεν καθορίζεται αποκλειστικά από την επιστήμη της ιατρικής. Οι μεταβολές στην ερμηνεία της, ανά τους αιώνες, είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών της κάθε εποχής, ενώ η διασφάλισή της αποτελεί φυσικό επακόλουθο εξουσιών και προνομίων.

Στην κοινωνία του σήμερα, λόγω της έντονης εισβολής της υγείας στη καθημερινότητα, ο σύγχρονος άνθρωπος εξελίσσεται σε ένα ιατρικοποιημένο υποκείμενο, τον Ηomo-Μedicus. Ταυτόχρονα, η έννοια της ίασης από νοσοκομειακή περίθαλψη μετατρέπεται σε μια μορφή φροντίδας μέσα στο αστικό περιβάλλον της πόλης, οδηγώντας στην αμφισβήτηση των κτιριακών ορίων του νοσοκομείου. Οι μεταβολές της θρησκευτικότητας, ανά τους αιώνες, φαίνεται να καθορίζουν την τυπολογία του νοσοκομείου. Αρχίζει, λοιπόν, να αναπτύσσεται ένα νέο πρότυπο “αστικής” περίθαλψης, η Πόλη Νοσοκομείο, με προσανατολισμό πια τη λατρεία προς την υγεία.

Αυτό το νέο μοντέλο καθημερινής θεραπείας, αναδύεται μέσα από το παράδειγμα των Γεροντοπιών. Κοινωνίες αποκλειστικά για ανθρώπους Τρίτης Ηλικίας, παρέχουν μια καθημερινή φροντίδα αστικής κλίμακας, παρουσιάζοντας μια νέα προσέγγιση της θρησκευτικότητας των δομών περίθαλψης. Μέσα από την ανάλυσή τους, επομένως, υπό το πρίσμα της σύγχρονης ιατρικοποίησης, φαίνεται οι Γεροντοπίες να συγκροτούν εκείνα τα πιθανά χαρακτηριστικά μιας μελλοντικής πόλης της υγείας.

5

Abstract

The concern of how the city of tomorrow will possibly be like brings to surface a new question about the relation between that city and healthcare. The essential meaning of healthcare, as well as of every aspect that is linked to it, is not exclusively defined by the science of medicine itself. Throughout the centuries the variation of healthcare’s interpretation is the result of social, political, and economic conditions that characterize every historical period. However, assuring health is a natural consequence of authorities and privilege.

Today, due to the intense invasion of healthcare into daily life, modern man evolves into a subject of medicalization, “Homo-Medicus”. Simultaneously, the essence of healing alters from hospital caring to a type of aid inside the urban environment of a city, which in turn disputes the typical compound limits of a hospital. In addition, it seems that religiousness variation, throughout the ages, determines hospital typology. Consequently, a new model of “urban” caring is evolving into the City Hospital, which is directed towards the idolization of healthcare.

This new model of daily healing is derived from the example of Gerontopias. Societies, designed exclusively for senior citizens, can provide daily, urban rate caring and subsequently offering a new approach to the religiousness of the health system. Τherefore, the analysis of these societies, based on modern medicalization, shows that Gerontopias can possibly fulfill the requirements of a future healthcare city.

Περιεχόμενα Περίληψη/Abstract

4

Εισαγωγή

8

Α.

Homo-Medicus: To Ιατρικοποιημένο Υποκείμενο

1.

2.

10

1.1. Η έννοια της υγείας 1.2. Η έννοια της ασθένειας

1.2.1. Κοινωνία

1.2.2. Τρόπος ζωής 1.3. Η έννοια της ίασης 1.4. Ο ασθενής, ο γιατρός και η σχέση μεταξύ τους

12 15 15 16 19 22

2.1. Ιατρικοποίηση της καθημερινότητας 2.2. Εναλλακτικές μορφές θεραπείας

2.2.1. Ενεργητικές

2.2.2. Παθητικές

26 30 30 31

Β.

Νοσοκομείο: Θρησκευτικότητα και Τυπολογία

3.

3.1. Πνευματική και Σωματική Θεραπεία 3.2. Εξασφάλιση Σωτηρίας 3.3. Μηχανή Ίασης 3.4. Εμπορική Θεραπεία 3.5. Από τη Θεραπεία στην Περίθαλψη

36 40 45 51 59 66

Γ.

Ανάδυση της Πόλης Νοσοκομείου: Μαθαίνοντας από τις Γεροντοπίες

80

4.

85 92

4.1. Τι είναι Γεροντοπία 4.2. Τα χαρακτηριστικά της Γεροντοπίας μέσα από το ιατρικό βλέμμα

4.2.1. Ουτοπία της Συνταξιοδότησης

4.2.2. Ηλικιακός Διαχωρισμός

4.2.3. Ιδιωτική Διακυβέρνηση

4.2.4. Κινητικότητα

4.2.5. Θεματική

4.2.6. Οργάνωση

94 98 103 107 111 114

Συμπεράσματα

122

Βιβλιογραφία

128

Πηγές Εικόνων

134

8

Εισαγωγή

Τόσο οι εξελίξεις στον τομέα της υγείας όσο και η θέση της αρχιτεκτονικής σε σχέση με αυτές, γέννησαν τον προβληματισμό σχετικά με την πορεία του σχεδιασμού των δομών περίθαλψης. Στη σημερινή καθημερινή προσπάθεια για διασφάλιση της υγείας, λύση χρειάζεται να δώσουν νέες προσεγγίσεις, αφού η θέση του ασθενή έχει επαναπροσδιοριστεί. Μήπως η παροχή φροντίδας του σύγχρονου ανθρώπου μπορεί να ξεφύγει από τα κτιριακά της όρια; Μπορεί να επιτευχθεί η επέκταση της περίθαλψης σε μια αστική κλίμακα; Ενώ, πως μπορεί να είναι η νέα πόλη του μέλλοντος και ποια η σχέση της με την υγεία; Η ανάγκη, λοιπόν, για μια εναλλακτική μορφή παροχής θεραπείας μας οδήγησε στην αναζήτηση ενός νέου μοντέλου περίθαλψης στην κλίμακα της πόλης.

Για την κατανόηση του προβληματισμού και την εύρεση απαντήσεων στα ερωτήματα, αρχικά θεωρήθηκε απαραίτητη η ανάλυση βασικών εννοιών που απαρτίζουν την ιατρική επιστήμη. Σκοπός του πρώτου μέρους, λοιπόν, είναι η απόκτηση μιας βαθύτερης νόησης των εννοιών αυτών, όπως της υγείας, της ασθένειας, της ίασης αυτής, του αρρώστου, του γιατρός καθώς και της μεταβολής αυτών ανάλογα τη χρονική περίοδο και τη κοινωνία στην οποία αναπτύσσονται. Στη σύγχρονη εποχή, η πρόοδος των επιστημών και της τεχνολογίας, σε συνδυασμό με την γενικότερη εξέλιξη του πολιτισμού, έχουν οδηγήσει στη σχεδόν εμμονικό προσανατολισμό της κοινωνίας προς την υγεία. Πράξεις της καθημερινότητας αξιολογούνται με βάση αυτή, προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος μιας γενικής ευημερίας στη ζωή του ανθρώπου, ο οποίος μετατρέπεται στο προϊόν αυτής της ιατρικοποίησης, τον Homo-Medicus. Επιπλέον, παύει να αποτελεί την εικόνα μιας νοσοκομει-

9

ακής περίθαλψης και μετατρέπεται σε μια μορφή φροντίδας και πρόληψης του εν δυνάμει ασθενή, μέσω του κοινωνικού, κτιριακού και αστικού του περιβάλλοντός.

Στο δεύτερο μέρος, η έρευνα επικεντρώνεται στο κτιριακό αποτύπωμα της ανάγκης για ίαση, το νοσοκομείο. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται ανάλυση των δομών περίθαλψης με επίκεντρο τη θρησκευτικότητα, οι μεταβολές της οποίας οδήγησαν σε μετατροπές στην τυπολογία του νοσοκομείου. Η μορφή και η λειτουργία του, από φιλανθρωπικούς ξενώνες σε τεχνολογικά κέντρα, εξετάζεται μέσα από τους μεταβαλλόμενους, ανά αιώνα και κοινωνία, ορισμούς του κανονικού, του παθολογικού, της ίασης, της πίστης και της ηθικής. Με τη μεταφορά της νοσοκομειακής φροντίδας στην αφετηρία της, πίσω στην ίδια την κατοικία του ασθενή, και το σχεδιασμό σύγχρονων νοσοκομείων ως μικρές πόλεις ασθενών, φαίνεται να αμφισβητείται το όριο του νοσοκομείου, σαν κτίριο και έννοια, και να μετατρέπεται σε σύστημα μιας πόλης της ίασης.

Στο τρίτο μέρος παρουσιάζεται το παράδειγμα των Γεροντοπιών, κοινωνιών αποκλειστικά σχεδιασμένων για ηλικιωμένους. Υπακούουν στην ιδέα μιας ουτοπίας για την Τρίτη Ηλικία και παρέχουν υπηρεσίες που εξασφαλίζουν την προσαρμογή των ανθρώπων αυτών στον νέο τρόπο ζωής τους. Aπό την ανάλυση των χαρακτηριστικών τους, υπό το πρίσμα της ιατρικοποίησης της κοινωνίας και εμπορευματοποίησης της υγείας, γίνεται ο παραλληλισμός με το νέο πρότυπο “αστικής” περίθαλψης, που έχει προκύψει από τα σύγχρονα δεδομένα, με επίκεντρο μια σύγχρονη θρησκευτικότητα. Συνεπώς, οι Γεροντοπίες φαίνεται να συγκεντρώνουν τα στοιχεία μιας καθημερινής και αστικής περίθαλψης, υπογραμμίζοντας τη σχέση αναλογίας ασθενή-νοσοκομείου και ηλικιωμένου-γεροντοπίας, η οποία μπορεί να γενικευθεί στη σχέση του κατοίκου με το περιβάλλον μιας πόλης της ίασης, της νέας πόλης του μέλλοντος.

«Υπάρχει ιατρική, λοιπόν, προπαντός επειδή οι άνθρωποι αισθάνονται άρρωστοι. Μόνο δευτερογενώς οι άνθρωποι γνωρίζουν από τι είναι άρρωστοι επειδή υπάρχει η ιατρική.»

- Georges Canguilhem The Normal and the Pathological, 1966

11

A. Homo-Medicus: Το Ιατρικοποιημένο Υποκείμενο Η αρχή της νεότερης ιατρικής επιστήμης προσδιορίζεται στα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα και ταυτίζεται με την περίοδο που το ιατρικό βλέμμα αρθρώνει μια γλώσσα, η οποία αργότερα θα αναγνωριστεί ως γλώσσα «θετικής επιστήμης». Πρόκειται για την επανερμηνεία και επαναδιατύπωση όσων επί αιώνες είχαν μείνει «στο σκοτάδι του αοράτου» σχετικά με την υγεία του ανθρώπου και δημιουργείται ακριβώς «στο σημείο της διαίρεσης εκείνων που εκφωνούνται και εκείνων παραμένουν στη σιωπή.»1 Τι την καθιστά όμως ορθολογική, σε σχέση με όσα είχαν ήδη ειπωθεί; Η κλινική εμπειρία, ένας εμπειρισμού που ταυτίζεται με το προσεκτικό βλέμμα του γιατρού προς τον ασθενή και μετατρέπει το κρεβάτι του σε πεδίο έρευνας. Η κλινική, στην απλότητά της, αναδιοργανώνει την ιατρική γνώση και προσφέρει μια κοινή δομή σημαίνοντος - σημαινόμενου, μια δομή δηλαδή στη σχέση των συμπτωμάτων που εκφράζονται και στην ίδια την ασθένεια που προσβάλλει το άτομο.2

Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, θα αναλυθούν οι βασικότερες έννοιες που απαρτίζουν την ιατρική επιστήμη· αυτές της υγείας, της ασθένειας, της ίασης της, του αρρώστου και του γιατρού που τον φροντίζει, καθώς και ο χαρακτήρας της μεταξύ τους σχέσης. Σκοπός της ανάλυσης αυτής είναι η βαθύτερη κατανόηση των εννοιών, μέσα από τις πιθανές ερμηνείες από τις οποίες έχουν οριστεί στο πέρας των αιώνων, καθώς και ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που τις επηρέασαν. Καταλήγοντας στην κοινωνία του σήμερα, με τις αλλαγές στον ιατρικό κλάδο και τον έντονο προσανατολισμό της προς την υγεία, εξετάζεται το προϊόν αυτής της ιατρικοποιημένης πραγματικότητας, ο σύγχρονος άνθρωπος, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο κατοικεί.

1. Ζορζ Κανγκιλέμ, 1904-1995.

13

1. 1. Η έννοια της υγείας

Με την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης η έννοια της υγείας δείχνει να μεταβάλλεται ανά τους αιώνες. Το τι θεωρείται σήμερα ως υγιές έχει απομακρυνθεί από την άποψη που παραθέτει ο Ζορζ Κανγκιλέμ, γάλλος φιλόσοφος και ιατρός, στο βιβλίο του «Το Κανονικό και το Παθολογικό», πως «όταν λέμε ότι μια αδιάλειπτα τέλεια υγεία είναι μη κανονική, εκφράζουμε το γεγονός ότι η εμπειρία του ζώντος συμπεριλαμβάνει στην πραγματικότητα και την ασθένεια»3, δηλαδή πως υγεία υπάρχει όταν απουσιάζει η έννοια του παθολογικού. Πλέον, η ουσία της υγείας εκφράζεται σαν μια κατάσταση που συμπεριλαμβάνει μια γενική ευεξία, «φυσική, ψυχική και κοινωνική», σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε το 1948 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.4

Ο άνθρωπος που έχει εξασφαλίσει το προνόμιο της αισθάνεται σιγουριά στη ζωή. Παύει να αποτελεί γι’ αυτόν σκοπό του να ζει, ενώ «η υγεία γίνεται αντιληπτή ως ένα απόθεμα για την καθημερινότητα του», παρέχοντας του την δυνατότητα να ικανοποιήσει τις ανάγκες του και, ταυτόχρονα, να ανταπεξέλθει στο περιβάλλον του.5 Όταν ένας άνθρωπος είναι υγιής μπορεί να επικεντρωθεί σε διαφορετικές αξίες από αυτή της επιβίωσης, όπως είναι «η ζωή, μια μακριά ζωή, η ικανότητα αναπαραγωγής, η ικανότητα φυσικής εργασίας, η δύναμη, η αντίσταση στην κόπωση, η απουσία πόνου».6 Η ύπαρξη της υγείας, λοιπόν, δίνει την αίσθηση στο άτομο πως όχι μόνο κατέχει μια αξία, αλλά πως μπορεί και να δημιουργήσει. Παράδειγμα που επιβεβαιώνει την αντίληψη αυτή να αποτελεί η θελκτική εικόνα ενός νεανικού και γυμνασμένου σώματος, που γοητεύει ανέκαθεν τον ανθρώπινο νου7, καθώς δημιουργεί την αίσθηση της δύναμης και της προσαρμογής.

Φαίνεται, επομένως, πως οι σταθερές μεταβάλ-

14

λονται, προκύπτοντας διάφορες ερμηνείες. Όπως θα γίνει κατανοητό στη συνέχεια, η υγεία δεν πρέπει να συγχέεται με την προσέγγιση μιας κανονικής κατάστασης, αφού και η ίδια η παρουσία του παθολογικού είναι ένα είδος κανονικού. Για να χαρακτηρίσει κανείς σήμερα έναν άνθρωπο ως υγιή χρειάζεται να εξετάσει όλους τους τομείς της ζωής του, όχι αποκλειστικά εκείνον που θα αποκλείσει την παρουσία κάποιας ασθένειας. Αυτή η πολυδιάστατη προσέγγιση της υγείας, όπως και κάθε ερμηνεία της στο παρελθόν, καθορίζεται όχι μόνο από την επιστήμη αλλά και από παράγοντες φαινομενικά άσχετους με την ιατρική, όπως η πολιτική, η οικονομία, ακόμη και η κουλτούρα μιας κοινωνίας, ενώ είναι αδιαμφισβήτητα και αποτέλεσμα εξουσιών και προνομίων.8

15

1.2. Η έννοια της ασθένειας Αντιλαμβανόμαστε, όμως, ουσιαστικά την αξία της υγείας όταν μια ασθένεια απειλεί να προσβάλλει τον ανθρώπινο οργανισμό. Όπως είδαμε προηγουμένως, ένας άνθρωπος θεωρείται υγιής όταν χαρακτηρίζεται από μια γενικότερη ευημερία, κατ’ επέκταση η σωματική και ψυχική του κατάσταση βρίσκονται σε μια ισορροπία. Αυτή η ισορροπία μπορεί να διαταραχθεί από την εμφάνιση μιας ασθένειας. Ωστόσο, η ασθένεια δεν είναι μόνο η διατάραξη αυτής της αρμονίας της φύσης του ανθρώπου. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία γίνεται προσπάθεια από το ίδιο το ανθρώπινο σώμα να επιτύχει μια νέα ισορροπία.9 Η κατάσταση της υγείας με αυτή της ασθένειας δεν έχουν μια σχέση φύση - παρά φύσιν, «αλλά, μέσα σε μια φυσική τάξη που τους είναι κοινή, εφαρμόζουν η μία μέσα στην άλλη και αλληλεπικαλύπτονται»10, όπως αναφέρει ο Μισέλ Φουκώ στο βιβλίο «Η Γέννηση της Κλινικής». Επομένως, «οι ασθένειες δεν είναι παρά αποτελέσματα απλών αλλαγών έντασης στη δράση ερεθισμάτων, απαραίτητων για τη διατήρηση της υγείας»11, ενώ γεννάται το ερώτημα για το ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες που ιστορικά καθόρισαν την ουσία τους.

1.2.1 Κοινωνία Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που καθορίζουν την έννοια της ασθένειας, το υποκείμενο που προσβάλλει, καθώς και τη γενικότερη αντίληψη για το τι θεωρείται παθολογικό, αποτελεί το κοινωνικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής. Το σύνολο που ορίζει μια κοινωνία, οι συνήθειες και οι αντιλήψεις της, είναι αυτό που διαμορφώνει τις έννοιες της κανονικότητας και της παθολογίας της φύσης

16

του ανθρώπου και που στο παρελθόν επηρέασε ολόκληρη την πορεία της ιατρικής επιστήμης. Κατά τον 18ο αιώνα κυριαρχούσε η άποψη, όπως μας την παραθέτει ο Μισέλ Φουκώ, πως «Όσο πιο σύνθετος γίνεται ο κοινωνικός χώρος όπου τοποθετείται, τόσο αλλοιώνεται η φύση της [ασθένειας]. Πριν από τον πολιτισμό, οι λαοί είχαν μόνο τις απλούστερες και πιο αναγκαίες ασθένειες»12 και αυτό δεν συμβαίνει λόγω της πιθανής απουσίας πολυπλοκότερων αλλά λόγω της γενικότερης απλούστερης προσέγγισης της ζωής.

Αντίστοιχα αυτή η διαφοροποίηση στο τι θεωρείται ασθένεια παρουσιάζεται και μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων της ίδιας κοινωνίας. «Όσο ανερχόμαστε στην κλίμακα των βιοτικών συνθηκών και σφίγγει γύρω από τα άτομα το κοινωνικό δίκτυο, “η υγεία μοιάζει να μειώνεται βαθμηδόν”· οι ασθένειες αποκτούν ποικιλομορφία και συνδυάζονται μεταξύ τους· ο αριθμός τους είναι ήδη μεγάλος “στην ανώτερη τάξη των αστών· [...] και γίνεται ο μέγιστος δυνατός στους ανθρώπους της υψηλής κοινωνίας”.»13

1.2.2. Τρόπος ζωής Στα χρόνια πριν και μετά την Γαλλική Επανάσταση εκφράζεται η πεποίθηση πως οι συνθήκες διαβίωσης και ο τρόπος ζωής των ανθρώπων, ανάλογα με την εποχή και τον τόπο, είναι ένας ακόμη παράγοντας που καθορίζει το είδος των ασθενειών. Έθνη που δεν έχουν βιώσει πολέμους ή εξαθλίωση δεν θα γνωρίσουν ποτέ ασθένειες που εμφανίζονται υπό αυτές τις συνθήκες, όπως για παράδειγμα την εποχή του Μεσαίωνα όπου πλήθος πολέμων και λιμών έπλητταν τους λαούς. Αντίστοιχα, «τον 16ο και τον 17ο αιώνα βλέπουμε να ατονεί το αίσθημα για την πατρίδα και οι υποχρεώσεις του προσώπου απέναντί της· ο εγωισμός αναδιπλώνεται στον εαυτό του, κυριαρχούν η λαγνεία και η λαιμαργία»14

2. Οι συνθήκες ζωής ως παράγοντας που επηρεάζει την έννοια της ασθένειας.

18

συνεπώς, δικαιολογείται η εμφάνιση αφροδίσιων νοσημάτων. Ενώ, κατά τον 18ο αιώνα, «ο κόσμος πηγαίνει στο θέατρο, διαβάζει μυθιστορήματα, παθιάζεται με μάταιες συζητήσεις· ξαγρυπτούν τη νύχτα, κοιμούνται τη μέρα· εξού και οι υστερίες, οι υποχονδρίες, οι ασθένειες των νεύρων.»15 Ανάλογα, λοιπόν, το χαρακτήρα των συνηθειών των ανθρώπων μιας εποχής, σε καιρό ειρήνης ή πολέμου, καθορίζονται και οι παθήσεις που προσβάλλουν τους λαούς.

Όπως αναφέρει ο Φουκώ, την εποχή της Επανάστασης πίστευαν επίσης πως διαφορές στις ασθένειες παρατηρούνται και ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς, αυτή τη φορά όμως με γνώμονα τις συνθήκες διαβίωσης τους. Η ζωή των ευκατάστατων βασίζεται στις ανέσεις και τις απολαύσεις της ζωής, ενώ οι άποροι αναγκάζονται να ζουν στην εξαθλίωση. Συνεπώς, είναι επόμενο οι παθήσεις που προσβάλλουν έναν οργανισμό εκτεθειμένο σε ανθυγιεινές συνθήκες να αποτελούν μεγαλύτερη απειλή για την υγεία του.16

19

1.3. Η έννοια της ίασης

Η ανάγκη του ανθρώπου να ανακουφιστεί από τον πόνο προϋπήρχε της συστηματοποίησης της γνώσης της ιατρικής. Πρόκειται για ένστικτο που οδηγούσε ανέκαθεν τον άρρωστο άνθρωπο στην εύρεση μιας μορφής θεραπείας που θα τον βοηθούσε να αντιμετωπίσει αυτό που τον βασάνιζε, αναπτύσσοντας μια σχέση που «εδραιώθηκε από το άτομο, προτού εμπλακεί σε ένα κοινωνικό δίκτυο», ενώ αργότερα αρχίζει να κοινοποιεί την εμπειρική αυτή γνώση και στους υπόλοιπους.17

«Ο Τόμας Σίντεναμ ήταν αυτός που σκέφτηκε ότι για να βοηθήσουμε τον άρρωστο πρέπει να οροθετήσουμε και να προσδιορίσουμε από τι πάσχει.»18 Ενώ ταυτόχρονα, παρατηρώντας την κανονική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού κατακτάται η γνώση, μέσω μιας συστηματοποιημένης πια εμπειρίας, για την επαναφορά εκείνου του οργανισμού που έχει αποκλίνει.19 Η ασθένεια και η σχέση της με την προηγούμενη κανονική κατάσταση, λοιπόν, γίνονται το αντικείμενο μελέτης για την απόκτηση των γνώσεων που θα ορίσουν τους τρόπους που ο άνθρωπος θα καταφέρει να την καθυποτάξει. Δεδομένου ότι το σύστημα της αναγνώρισης της ασθένειας και της αντίληψης της ίδιας της ασθένειας μεταβάλλονται ταυτόχρονα, η ιατρική θα χαρακτηριστεί από ένα σύνολο θεραπευτικών τεχνικών, με την προϋπόθεση της γνώσης του νοσούντος και μη νοσούντος ανθρώπου.20

Όπως και κάθε ερμηνεία τη υγείας, έτσι και η ίαση αλλάζει περιεχόμενο, ιστορικά και κοινωνικά. Τεχνικές θεραπείας που εφαρμόζονταν κατά το παρελθόν, σήμερα μπορεί να θεωρούνται αδιανόητες, ακόμη και θανάσιμες. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η αντιμετώπιση της σύφιλης τον 18ο αιώνα. Κατά την εγκάθειρξη των συφιλιδικών σε ιδρύματα εφαρμόζοντας σε αυτούς τελετές εξαγνισμού,

3. Η εξέλιξη των μορφών θεραπείας.

21

καθώς, αφού πρόκειται για αφροδίσιο νόσημα, συνδεόταν με την ανηθικότητα και την αμαρτία, κι επομένως, η αντιμετώπιση της αποζητούσε τιμωρία θρησκευτικού χαρακτήρα.21 Ωστόσο, με την εξέλιξη της επιστήμης, στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες δεν εμφανίζονται πια τέτοιες τεχνικές ίασης, ενώ πολλές από τις θανατηφόρες ασθένειες που έπλητταν για αιώνες την ανθρωπότητα, όπως η πανούκλα, εξαλείφονται. Ταυτόχρονα, σύγχρονες παθήσεις αρχίζουν να αντιμετωπίζονται με εναλλακτικές μορφές θεραπείας, απομακρυσμένες από το πεδίο της ιατρικής, όπως για παράδειγμα η συνταγογράφηση «φύσης» σε ασθενείς.22

Γνωρίζοντας, επομένως, τη φύση του ανθρώπου και έχοντας ορίσει το πρόβλημα που τον απειλεί, κατανοούμε την ουσία της ασθένειας και τότε μόνο μπορούμε να προχωρήσουμε στην θεραπεία του άρρωστου ανθρώπου. Ωστόσο, η ίαση, είτε βρίσκεται πιο κοντά στην ασθένεια είτε στην υγεία, δεν αποτελεί επιστροφή στην προηγούμενη βιολογική κατάσταση, αλλά θέτει «νέους κανόνες ζωής, καμιά φορά ανώτερους από τους παλιούς».23

22

1.4. Ο ασθενής, ο γιατρός και η σχέση μεταξύ τους Ο άρρωστος άνθρωπος είναι το υποκείμενο της ασθένειας, το οποίο, εντούτοις, αποτελεί «ένα εξωτερικό γεγονός ως προς εκείνο από το οποίο πάσχει», δηλαδή δεν λειτουργεί η ασθένεια ως «παρά φύσιν» αλλά εκείνος σε σχέση με την ίδια.24 Ο ασθενής αποτελεί εκείνη τη μορφή της νόσου που κατέχει πια, αναπόφευκτα, εξατομικευμένα χαρακτηριστικά. Ανά τους αιώνες, το πρόσωπο της ασθένειας έχει την ιδιότητα να μεταβάλλεται. Τον 18ο αιώνα, παραδείγματος χάρη, ως ψυχικά ασθενείς κρίνονταν τα άτομα που κατηγορούνταν για διαταραγμένη σεξουαλικότητα, όπως σοδομία ή ομοφυλοφιλία.25 Πλέον, μια τέτοια πεποίθηση θεωρείται αναχρονιστική, ενώ το ρόλο του ασθενή καταλαμβάνουν πια άτομα που στο παρελθόν μπορεί να θεωρούνταν υγιή, όπως έχει αποδειχθεί με το παράδειγμα του αλκοολισμού. Τα χαρακτηριστικά εκείνα, λοιπόν, που καθορίζουν μια κοινωνία επηρεάζουν και την θεώρηση του υποκειμένου της ασθένειας. «Ο ίδιος άνθρωπος, με τα ίδια όργανα, μπορεί να είναι άλλοτε κανονικός και άλλοτε μη κανονικός»26, ανάλογα με το πλαίσιο που τον περιβάλλει. Προκύπτει, επομένως, πως όλοι οι άνθρωποι είναι εν δυνάμει ασθενείς.

Παρά την τάση των ανθρώπων να επιθυμούν να βρίσκονται κοντά στον άρρωστο προκειμένου να τον φροντίσουν, η ασθένεια είναι μια κατάσταση που εντούτοις τον απομονώνει, σύμφωνα με τον Σιζερίστ, λόγω των συνθηκών κάτω από τις οποίες ο υγιής θα επιλέξει να προσεγγίσει τον νοσούντα.27 Στην πορεία της ιστορίας, όπως είναι φυσικό, το επάγγελμα του θεραπευτή ή γιατρού κατέστη απαραίτητο. Ο γιατρός βασισμένος στις ιατρικές του γνώσεις, άλλοτε υποχρεωτικά ακαδημαϊκές και άλλοτε απλά εμπειρικές, καθώς και στις αφηγήσεις του ίδιου του ασθενή, έχει ως

4. Η ανάγκη του ασθενή για την παρουσία του γιατρού.

24

μοναδικό σκοπό να διαγνώσει τη νόσο, αφαιρώντας τα ενικά γνωρίσματά της, και να προβεί στην θεραπεία της. Ωστόσο, πολλές φορές ο ρόλος του διευρύνεται πέρα από το πεδίο του ιατρικού βλέμματος. Στο πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης, λόγου χάρη, εκφράζεται η ανάγκη ο γιατρός να διαθέτει ενεργό πολιτική συνείδηση και να θεωρεί καθήκον του «τον πόλεμο εναντίον των κακών κυβερνήσεων» προκειμένου να αντιμετωπίσει την ασθένεια.28 Την ίδια εποχή, κατά την περίοδο της αμφισβήτησης των νοσοκομειακών δομών, αναλαμβάνει ταυτόχρονα και την οργάνωση της παροχής βοήθειας σε απόρους, καθορίζοντας ο ίδιος σε ποιους θα δοθεί αρωγή και σε τι βαθμό. Παίζει, λοιπόν, ρόλο οικονομικό, ηθικό και σχεδόν δικαστικό, στην ορισμένη κοινωνία.29

Παρόλα αυτά, η σχέση ασθενή - γιατρού δεν είναι πάντοτε θεραπευτική. Προκειμένου ο θεράπον γιατρός να αποκρυπτογραφήσει την αλήθεια της ασθένειας, μετατρέπει, ενίοτε, τον ασθενή από υποκείμενο σε προσωρινό αντικείμενο της νόσου που τον έχει προσβάλλει, μπροστά στο βλέμμα εκείνου που επιζητά την γνώση προς χρήση των υπολοίπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η σχέση τους καταλήγει να γίνεται εκπαιδευτική. Άρα, υπό αυτό το πρίσμα, θεραπευμένος ασθενής υπάρχει μόνο σε μια κοινωνία όπου «τα δεινά των μεν μετατρέπονται σε εμπειρία για τους δε».30

Στη σύγχρονη εποχή, οι πεποιθήσεις σχετικά με το τι θεωρείται υγιές, τι ασθένεια και πως αντιμετωπίζεται, ποιος είναι ο άρρωστος άνθρωπος, καθώς και ποιος ο ρόλος της ιατρικής επιστήμης, πλέον φαίνεται να έχουν φτάσει σε ένα οριακό σημείο. Η πρόοδος των επιστημών και της τεχνολογίας, σε συνδυασμό με την γενικότερη εξέλιξη του πολιτισμού, παρουσιάζουν μια στροφή προς το ζήτημα της υγείας στο βαθμό της εμμονής, όπου η έννοια της ασθένειας μπορεί να χαρακτηρίζει πια ακόμη και καθημερινά ζητήματα.

25

Το φαινόμενο αυτό θα αναλυθεί στη συνέχεια, όπου και θα παρουσιαστεί η γενικότερη στάση της σύγχρονης κοινωνίας απέναντι στην υγεία.

26

2.1. Ιατρικοποίηση της Καθημερινότητας Ζούμε σε μια εποχή όπου ολόκληρη η κοινωνία είναι στραμμένη προς την υγεία. Κυρίως στον δυτικό πολιτισμό παρατηρείται μια σταδιακή διαδικασία ιατρικοποίησης της ζωής των ανθρώπων. Υπάρχει η αντίληψη, σύμφωνα με τους Giovanna Borasi και Mirko Zardini, πως «το ανθρώπινο σώμα βρίσκεται μονίμως σε κίνδυνο»31 με αποτέλεσμα η βέλτιστη λειτουργία του να τίθεται ως προτεραιότητα και όλες οι δραστηριότητες της ανθρώπινης καθημερινότητας να περνούν μέσα από τον ιατρικό φακό.

Τεχνικές της βιομηχανίας και του θεάματος εφαρμόζονται στον τομέα της ιατρικής, με πλήθος διαφημίσεων να προβάλλουν καθημερινά πρότυπα υγείας τόσο για την σωστή λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού όσο και για τον ίδιο τον τρόπο ζωής του ανθρώπου. Η εικόνα ενός νεανικού και αθλητικού σώματος , αποτελεί το απόλυτο αντικείμενο της νέας αυτής αισθητικής.

Καθώς οι κοινωνίες εξελίσσονται, οι αντιλήψεις και οι επιστημονικές γνώσεις διαφοροποιούνται και προβλήματα που στο παρελθόν δεν χαρακτηρίζονταν από την ιατρική επιστήμη ως τέτοια, πλέον τιτλοφορούνται ως ασθένειες ή διαταραχές, όπως για παράδειγμα η παχυσαρκία ή ο αλκοολισμός.32 Ωστόσο, παρατηρείται και μια σταδιακή «διαδικασία κατά την οποία ακόμη και τα μη-ιατρικά προβλήματα της καθημερινής ζωής αντιμετωπίζονται όλο και περισσότερο ως ιατρικά».33

Το φαινόμενο αυτό της ιατρικοποίησης των -ίσως μέχρι πρότινος απλούστερων στην αντιμετώπιση τους- ζητημάτων, γίνεται αισθητό με την παρείσφρηση ιατρικής ορολογίας στον καθημερινό λόγο, είτε με σκοπό να προσδώσει μια επιστημονικότητα είτε με μια πιο ποιητική χρήση, με τη μορφή μεταφορών. Η χρήση ιατρικής γλώσσας για την

27

περιγραφή μη ιατρικών ζητημάτων, λοιπόν, τα μεταφέρει σε ένα ιατρικό πλαίσιο από το οποίο αποζητούν και τη θεραπεία τους.

Λόγω αυτής της εμμονής με την υγεία «έχει δημιουργηθεί μια νέα ηθικολογική φιλοσοφία» αυτή του «υγιεινισμού»34, κατά την οποία όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες -από τις βασικές ανάγκες, όπως ο ύπνος και η τροφή, μέχρι την εργασία και την κατοίκηση- αξιολογούνται, πρακτικά αλλά και ηθικά, βάσει των επιπτώσεών τους στην υγεία, με αποτέλεσμα να «διαχωρίζονται σε εγκεκριμένες και μη-εγκεκριμένες, [...] υπεύθυνες και ανεύθυνες».35 Ο ηθικός παράγοντας αυτής της αξιολόγησης ορίζεται από την ίδια την ιατρική, αφού όπως αναφέρει και ο Ivan Illich το 1975 στο βιβλίο του «Limits to Medicine», «Η ιατρική επιστήμη αποτελεί μια ηθική επιχείρηση και επομένως αναπόφευκτα καθορίζει το καλό και το κακό. Σε κάθε κοινωνία, η ιατρική, όπως ο νόμος και η θρησκεία, ορίζει τι είναι φυσιολογικό, κατάλληλο ή επιθυμητό.»36

Αποτέλεσμα, λοιπόν, αυτής της εισβολής του ζητήματος της υγείας στην καθημερινή ζωή είναι ο επαναπροσδιορισμός του σύγχρονου ανθρώπου στην κοινωνία. Λόγω της αντίληψης μιας συνεχόμενης απειλής της υγείας του και της καθημερινής προσπάθειας για τη διατήρησή της, μετατρέπεται στο προϊόν αυτής της εμμονής. Γίνεται το ιατρικοποιημένο υποκείμενο της κοινωνίας, αποτελώντας την σύγχρονη εξέλιξη του είδους του, τον Homo-Medicus.

5. Το πρότυπο της σύγχρονης ιατρικοποιημένης κοινωνίας.

30

2.2. Εναλλακτικές Μορφές Θεραπείας

Η αξιοπιστία της ιατρικής δεν είναι αδιαφιλονίκητη. Η αμφισβήτηση των γνώσεων της υπήρχε ανέκαθεν σαν ζήτημα, σύμφωνα με τον Μισέλ Φουκώ, τόσο λόγω της πεποίθησης περί ατέλειας της ίδια της επιστήμης όσο και της πολυπλοκότητας του αντικειμένου που εξετάζει, τον σύνθετο ανθρώπινο οργανισμό και των ποικίλων γεγονότων που το συνοδεύουν.37 Η αβεβαιότητα αυτή εμφανίζεται και στην εποχή μας, καθώς το βιοϊατρικό μοντέλο38 στο οποίο βασίζεται το δυτικό ιατρικό σύστημα αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία του39 κι αυτό οφείλεται στο γεγονός πως όλο και περισσότεροι ασθενείς στρέφονται σε εναλλακτικές μορφές θεραπείας, τις οποίες σταδιακά αρχίζει να αποδέχεται ο ιατρικός κλάδος.

2.2.1. Ενεργητικές

Η απόκτηση φυσικής κατάστασης είναι μια από τις σημερινές εναλλακτικές μεθόδους πρόληψης των απειλών για την υγεία. Η κοινωνία αντιμετωπίζει την φυσική άσκηση σαν μια ατομική ευθύνη που οφείλει να αναλάβει ο άνθρωπος για την υγεία του και ως ένα μέσο προώθησης της επιλέγει την τεχνολογία. Έξυπνες συσκευές μέχρι και ολόκληρες έξυπνες πόλεις καταγράφουν τις λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού με σκοπό να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής του. Αυτό το φαινόμενο συνοδεύεται και με τις αντίστοιχες διατροφικές συνήθειες, με τα βιολογικά προϊόντα, τις τροφές με χαμηλά λιπαρά και τις υπερτροφές να κατακλύζουν το εμπόριο. Άλλες μορφές θεραπείας, απομακρυσμένες από την ιατρική, αποτελούν και δραστηριότητες όπως η yoga, και άλλες παρόμοιες τεχνικές που συνδέονται

31

με την πνευματικότητα, προωθούμενες από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Κοινωνικής Δικτύωσης ως τεχνικές ίασης, καθώς συνδυάζουν την φυσική άσκηση και την απόκτηση εσωτερικής γαλήνης.40

2.2.2. Παθητικές Θέση στις εναλλακτικές μεθόδους αντιμετώπισης ασθενειών παίρνουν και παθητικές μορφές θεραπείας, κατά τις οποίες ο ασθενής δεν έχει άμεση συμμετοχή στη διαδικασία, σε αντίθεση με τις προηγούμενες περιπτώσεις όπου κατέχει ενεργό ρόλο. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η θέα ενός νοσοκομειακού παραθύρου. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη από τον Roger S. Ulrich κατά τη δεκαετία του 1980, ασθενείς οι οποίοι είχαν οπτική επαφή σε κάποιου είδους φυτεμένη περιοχή ανάρρωσαν γρηγορότερα από εκείνους που δεν είχαν αυτό το προνόμιο.41 Με αυτή την απλή τεχνική της θέασης, ο ασθενής μετατρέπεται έμμεσα σε συμμέτοχο της θεραπευτικής του διαδικασίας.

Ένα ακόμη παράδειγμα όπου η θεραπεία μιας ασθένειας επιτυγχάνεται με χρήση μη παραδοσιακών μέσων είναι και αυτό των κέντρων φροντίδας καρκινοπαθών Maggie’s Centres. Σκοπός τους είναι η παροχή μιας θεραπείας ψευδαισθήσεων, μέσω των άνετων και φιλικών χώρων τους, που επιτρέπουν την κοινωνικοποίηση των ασθενών, και καταφέρνουν να έχει αποτελέσματα στην σωματική και ψυχική τους υγεία. Δημιουργώντας, λοιπόν, ένα περιβάλλον απομακρυσμένο από τα νοσοκομειακά πρότυπα, προσφέρουν μια ιδιαίτερη μορφή ίασης, συνδυάζοντας το κτίριο με την υγεία με μια σύγχρονη προσέγγιση, που επικεντρώνεται σε μια γενικότερη βελτίωση της ψυχοσωματικής κατάσταση του ανθρώπου, μέσω του σχεδιασμένου χώρου.42

32

Οι ασθένειες, επομένως, είτε πρόκειται για αυτές που προσβάλλουν αιώνες τον ανθρώπινο οργανισμό είτε για εκείνες που η σύγχρονη ιατρικοποίηση της ζωής θέτει σαν πρόβλημα, φαίνεται να αντιμετωπίζονται από έναν συνδυασμό μεθόδων, ιατρικών και μη. Η καθοριστική αυτή εισβολή, επομένως, ζητημάτων υγείας στην καθημερινότητα του σήμερα, καθώς και το χωρικό αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου, της εφαρμογής δηλαδή εναλλακτικών μορφών θεραπείας μέσω του σχεδιασμένου χώρου, γεννά τον προβληματισμό για το ποιο είναι εκείνο το περιβάλλον στο οποίο ο σύγχρονος Homo-Medicus, εν τέλει, κατοικεί. Προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, ορθό θα ήταν να αναλυθεί η λειτουργική και τυπολογική πορεία του κτιριακού έργου που φαίνεται να εκπροσωπεί τον τομέα της υγείας, αυτό του νοσοκομείου.

33

Βιβλιογραφία Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος.

2 Ό.π. σσ. 9-23.

3 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 176.

4 World Health Organization, 1948. Constitution of WHO: Principles. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.who.int/about/who-we-are/constitution (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) 5 World Health Organization Regional Office for Europe, 1984. Health Promotion: A Discussion Document on the Concept and Principles. [online] Διαθέσιμο στο: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/107835/E900607.pdf;jsessionid=8B82382286A34C9E06F17005BCCA2871?sequence=1 (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) 6 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 159.

7 Ό.π. σσ. 248-9.

8 Metzi, J. και Kirkland, A., 2010. Against Health. New York: NYU Press. σσ. 1-2.

9 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 64.

10 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 31.

11 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 72.

12 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεαφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 44.

13 Ό.π. σ. 44.

14 Ό.π. σ. 66.

15 Ό.π. σ. 66.

16 Ό.π. σσ. 66-67.

17 Ό.π. σ. 96.

18 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 64.

19 Ό.π. σσ. 159-160.

20 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 68.

1

34

Ό.π. σ. 72.

Carrel, S., 2018. ‘Scottish GPs to begin prescribing rambling and birdwatching’, The Guardian. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/uk-news/2018/oct/05/scottish-gps-nhs-begin-prescribing-rambling-birdwatching (τελευταία πρόσβαση στις 5 Αυγούστου 2020) 23 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 280.

24 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 32.

25 Φουκώ, Μ., 2004. Η Ιστορία της Τρέλας. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Φ. Αμπατζοπούλου. Αθήνα: Ηριδανός. σ. 72.

26 Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. σ. 248.

27 Ό.π. σ. 155.

28 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 67.

29 Ό.π. σ. 78.

30 Ό.π. σ. 136.

31 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 15.

32 Conrad, P., 2007. The Medicalization of Society: On the Transformation of Human Conditions into Treatable Disorders. Baltimore: Johns Hopkins University Press. σ. 3.

33 Ό.π. σ. 5.

34 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 15.

35 Skrabanek, P., 1994. Death of Humane Medicine and the Rise of Coercive Healthism. London, UK: Social Affairs Unit. σ. 12.

36 Illich, Ι., 2010. Limits to Medicine. Medical Nemesis: The Expropriation of Health. London: Marion Boyars. σ. 45.

37 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 153.

38 Το βιοϊατρικό μοντέλο, σύμφωνα με τη Sara Nettleton, «στηρίζεται σε πέντε παραδοχές: Πρώτον, ότι το πνεύμα και το σώμα μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ξεχωριστές οντότητες [...]. Δεύτερον, ότι το σώμα μπορεί να επισκευαστεί με τη έννοια που επισκευάζεται μία μηχανή [...]. Τρίτον, και ως συνέπεια των παραπάνω, τα οφέλη από τις τυχόν ιατρικής φύσης παρεμβάσεις υπερτιμώνται, πράγμα που οδηγεί στην παραδοχή, εκ μέρους της ιατρικής, της επιτακτικής αναγκαιότητας της τεχνολογίας. Τέταρτον, η βιοϊατρική [...] εστιάζει την προσοχή 21 22

35

στα βιολογικά αίτια των ασθενειών, παραβλέποντας κοινωνικούς ή ψυχολογικούς νοσογόνους παράγοντες. Τέλος, αυτός ο περιορισμός ενισχύθηκε από την υιοθέτηση της ‘θεωρίας των μικροοργανισμών’ κατά τον 19ο αιώνα». Βλ. Nettleton, S., 2002. Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Α. Βακάκη. Αθήνα: Τυπωθήτω - Γιώργος Δαρδάνος. σσ. 23-24.

39 Nettleton, S., 2002. Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Α. Βακάκη. Αθήνα: Τυπωθήτω Γιώργος Δαρδάνος. σσ. 23-24.

40 Πετρόπουλος, Π., 2018. Από το Αποχετευτικό Σύστημα στο Ψυχαναλυτικό Ντιβάνι - Ερμηνείες της Υγείας στην Αρχιτεκτονική. Ερευνητική Εργασία [Online]. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών. σσ. 18-20. Διαθέσιμο στο: https://issuu.com/panagiotis_petropoulos/docs/___ _______________________________________________ (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) 41 Ulrich, R., 1984. View through a Window May Influence Recovery from Surgery. Science, 224, σσ. 420-1.

42 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σσ. 27-28.

«Ένα νοσοκομείο είναι μόνο ένα κτίριο έως ότου ακουστεί ο ήχος των λίθινων οπλών των ονείρων να καλπάζουν στην οροφή του. Τότε ακούς και ξέρεις ότι δεν είναι απλά ένας σωρός από πέτρα, κομμένος με ακρίβεια ξύλου, αλλά ένας εσωτερικός χώρος γεμάτος πόνο και ανακούφιση. Ένα τέτοιο μέρος προσκαλεί την ανθρωπότητα στον ηρωισμό.»

- Richard Selzer Taking the World in for Repairs, 1987

37

B. Νοσοκομείο: Θρησκευτικότητα και Τυπολογία Λόγω της σπουδαιότητας και του κύρους τους σε μια κοινωνία, τα νοσοκομεία βρίσκονταν πάντα στο προσκήνιο. Η ιδεολογία του νοσοκομείου, το όραμα και η πολιτική του, είναι το αποτέλεσμα της συγκέντρωσης αξιών και στόχων, που αλλάζουν σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες, τις ανάγκες υγείας, το πολιτικό πλαίσιο και τις οικονομικές διακυμάνσεις.1 Ταυτόχρονα, οι μεταβολές στην θρησκευτικότητα της κάθε κοινωνίας, η πίστη των ανθρώπων σε κάτι ανώτερο, δείχνουν να επηρεάζουν την κτιριολογική μορφή των νοσοκομειακών δομών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η έννοια του νοσοκομείου, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, να αλλάζει από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία.

Ιστορικά οι δραστηριότητες ενός νοσοκομείου μπορούν να χωριστούν σε θρησκευτικές, ιατρικές, χειρουργικές, καθώς και δραστηριότητες φιλοξενίας, και η χρήση τους από φιλανθρωπικούς ξενώνες μέχρι ιατρικούς χώρους περίθαλψης. «Το να πηγαίνει κανείς στο νοσοκομείο μοιάζει με ένα ταξίδι σε μια ξένη, εξωτική γη, ένα πολλές φορές συχνό ταξίδι για “προσκύνημα”, στο οποίο οι ασθενείς περνούν σε έναν κόσμο παράξενων τελετών, θαυματουργών παρεμβάσεων και συχνού θανάτου.»2 Όπως πολλά άλλα ταξίδια ζωής, έτσι και η διαμονή σε ένα νοσοκομείο, μπορεί να προκαλέσει βαθιές προσωπικές μεταλλάξεις, συμπεριλαμβανομένων αλλαγών στον τρόπο ζωής και πνευματική καλλιέργεια.

Η πορεία του νοσοκομείου ταυτίζεται με την πορεία του ανθρώπινου είδους, καθώς το προσωπικό δράμα του να βιώνεις τον πόνο, αντικατοπτρίζει βασικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης που φιλτράρονται μέσω των εκάστοτε πολιτιστικών, κοινωνικών και ιατρικών πλαισίων.3 Για να κατανοήσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη

38

φύση του νοσοκομείου στο σύγχρονο κόσμο και τη θέση του στην ιατρική και την κοινωνία μας, ορθό θα ήταν να εξετάσουμε πρώτα την προέλευση και την εξέλιξή του.

Η εξέλιξη του νοσοκομείου φανερώνεται μέσω της ετυμολογίας της ίδιας της λέξης. Η αγγλική λέξη «hospital» σύμφωνα με το Λεξικό της Αγγλικής Ετυμολογίας, έχει τις ρίζες της στις λατινικές λέξεις «hospitium», που σημαίνει «κατάλυμα για ξένους», και «hospitalis» η οποία προέρχεται από τις «hospes» και «hospitis», που σημαίνει «σύνδεση με τους επισκέπτες, σπιτονοικοκύρης, διασκεδαστής, οικοδεσπότης, καλεσμένος».4 Το 13ο αιώνα η λέξη hospital χρησιμοποιείται μόνο με την έννοια του «ξενώνα για αυτόν που τον έχει ανάγκη»και προέρχεται από τις αρχαίες γαλλικές λέξεις hospital και ospital που σήμαιναν «ξενώνας, καταφύγιο, κατάλυμα». Η έννοια του νοσοκομείου σαν «φιλανθρωπικό ίδρυμα για την φιλοξενία και συντήρηση αυτών που έχουν ανάγκη» στα Αγγλικά εμφανίζεται τον 15ο αιώνα. Η μετάφραση της λέξης ως «ίδρυμα για άρρωστους ή τραυματισμένους ανθρώπους» καταγράφεται πρώτη φορά το 1540 μ.Χ., σύμφωνα με την ετυμολογία του δίνει το Online Etymology Dictionary. 5

6. Η μορφολογική εξέλιξη του νοσοκομείου.

40

3.1. Πνευματική και Σωματική Θεραπεία

Ο πόνος και η ταλαιπωρία είναι μακροχρόνιες ανθρώπινες εμπειρίες, συχνά πολύ δύσκολο να γίνουν κατανοητές. Στην κλασική εποχή, οι προσδοκίες ανάρρωσης και θεραπείας ήταν περιορισμένες λόγω της λιγοστής ιατρικής γνώσης και θεραπευτών. Κατά την άποψη των Ελλήνων και των Ρωμαίων εκείνη την περίοδο, η ασθένεια μπορούσε να προκληθεί από τους θεούς και η θεραπεία της βρισκόταν αποκλειστικά στα χέρια αυτών.6

Από τον 9ο αιώνα π.Χ. ο ελληνικός πολιτισμός αποτέλεσε ένα «ναό καλλιέργειας και πολιτισμού», ιδρύοντας χώρους πολιτιστικής ταυτότητας και κύρους στους οποίους οι πολίτες θα μπορούσαν να έρχονται σε επαφή με τα θεία. Ως κατοικίες θεών με διάφορα χαρακτηριστικά, οι ναοί έγιναν χώροι οργανωμένοι γύρω από ένα σύνολο θρησκευτικών αρχών και πεποιθήσεων. Όπως και σε άλλους σύγχρονους πολιτισμούς, η θρησκεία συνδέθηκε άρρηκτα με την καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα. Όλες οι σημαντικές συναλλαγές, δημόσιες και ιδιωτικές, χρειάζονταν θρησκευτική έγκριση και αποδοχή. Οι ναοί μπορούν να θεωρηθούν εκείνη την περίοδο ως κοινωνικά συστήματα που διευκολύνουν την κοινωνία, καθώς προσδίδουν νόημα σε ανθρώπινα γεγονότα, όπως ο πόνος, η ασθένεια και ο θάνατος.7 Αποφεύγοντας μια κεντρική ορθοδοξία, ένας σημαντικός αριθμός διαδεδομένων θεοτήτων προστάτευαν όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και κάλυπταν διάφορες ανάγκες συμπεριλαμβανομένου αυτή της υγείας.8

Στην Αρχαία Ελλάδα, οι ναοί που ήταν αφιερωμένοι στο γιό του θεού Απόλλωνα, το θεό της ιατρικής Ασκληπιό, λειτουργούσαν ως κέντρα ιατρικής συμβουλής, πρόγνωσης και θεραπείας και ήταν γνωστοί με το όνομα Ασκληπιεία. Όπως σε όλους τους ελληνικούς ναούς, ο

41

βασιλεύοντας θεός, σε αυτή την περίπτωση ο Ασκληπιός, ήταν ο κύριος του σπιτιού ή του τεμένους. Οι ιεροί περίβολοι παρείχαν καταφύγιο και άσυλο σε ταξιδιώτες.9 Η οργάνωση τελετών σε μέρη όπως τα Ασκληπιεία ήταν σύμφωνη με τις παραδοσιακές συνήθειες του ναού και η πρόσβαση στο ιερό ήταν συνδεδεμένη με τις έννοιες της ελληνικής ευσέβειας και αγνότητας, με αυστηρές προδιαγραφές στην ένδυση και τη συμπεριφορά. Η πίστη και το συναίσθημα ήταν κρίσιμοι παράγοντες που διευκόλυναν την ανάκαμψη του αρρώστου που αναζητούσε την ίαση.10

«Κάθε θεραπευτική πράξη είναι ένα μυστήριο.»11 Στο ναό, οι επισκέπτες μπορούσαν να βρουν το νόημα των ταλαιπωριών τους και του πεπρωμένου της ζωής τους απευθείας μέσω της επικοινωνίας με τον Ασκληπιό.12 Άτομα που ζητούσαν συμβουλές, επισκέπτονταν το ναό για σύντομο χρονικό διάστημα, κυρίως για ερμηνείες ονείρων, προκειμένου να απαλύνουν τον πόνο και να αναζητήσουν θεραπείες για πολλές καταστάσεις που θεωρούνταν σοβαρές ή απελπιστικές για αυτούς.13 Στο ναό, έμφαση δόθηκε στη μαντεία και την πρόγνωση, σε συνδυασμό με την υπερφυσική θεραπεία. «Οι ερχόμενοι στο Ασκληπιείο, αιτούμενοι υγεία συνήψαν μια σχέση με το θεό, σε αντίθεση με εκείνη ενός πελάτη που αναζητούσε απλά ένα εμπόρευμα.»14

Αποκομμένοι οι επισκέπτες από το γύρω περιβάλλον και συνδεδεμένοι προσωρινά με ένα θεϊκό περίβλημα, προσδοκούσαν τη Θεοφάνεια και τις προσωπικές συμβουλές από το θεό. Οι θεραπείες του ναού αντιπροσώπευαν μια συναισθηματικά φορτισμένη συνάντηση του επισκέπτη με τις δυνάμεις της ζωής και του θανάτου, καθώς η θεότητα επισκεπτόταν προσωπικά κάθε αιτούντα και του παρείχε συμβουλές ή εμφάνιζε θεραπείες. Αυτή η θεραπευτική σχέση είχε τη δυνατότητα να ικανοποιήσει τις ατομικές ανάγκες, συμπεριλαμβανομένης της αποκατάστασης της εμπιστοσύνης και της αυτοεκτίμησης.15

7. Κάτοψη Ασκληπιείου Κω, 4ος αι. π.Χ.

44

Η λατρεία του Ασκληπιού, υιοθετήθηκε και από τους Ρωμαίους. Οι Ρωμαίοι ήταν οι πρώτοι που θεσμοθέτησαν τη φροντίδα ασθενών και τραυματιών. Γύρω στο 100 π.Χ. χτίζουν κτίρια που ονομάζονται valetudinarian και είναι σχεδιασμένα για τη φροντίδα των αρρώστων σκλάβων, μονομάχων και στρατιωτών. Αφού οι τραυματισμένοι είχαν λάβει την πρώτη βοήθεια σε σκηνές στο πεδίο της μάχης, μετακινούνταν σε αυτές τις μορφές νοσοκομείου.16 Όπως και τα Ασκληπιεία, τα valetudinarian παρείχαν εγκαταστάσεις, εκπαιδευμένο προσωπικό και τελετές που συνέβαλαν τόσο στην πνευματική όσο και στη σωματική θεραπεία. Ο χώρος όπου βρισκόταν ο τραυματίας ήταν ήσυχος, περιορισμένος, μοιραζόταν με δύο ή τρεις άλλους τραυματίες και θεωρούταν ξεκούραστος και θεραπευτικός. Η προοπτική μιας εκτεταμένης περιόδου ανάρρωσης και αποκατάστασης, υπό τη φροντίδα ιατρών, σε ένα valetudinarium ήταν μια οικοδόμηση ηθικού. Η ανάκαμψη πολλών βοήθησε στην ενίσχυση της πίστης στην αποτελεσματικότητα των πανίσχυρων θεών και των θεραπευτών τους.17

Τέλος, οι επισκέπτες του ναού του Ασκληπιού και του valetudinarium είχαν έναν κοινό στόχο: όλοι ήθελαν να θεραπευτούν. Οι ελληνικοί ναοί θεραπείας και τα ρωμαϊκά στρατιωτικά νοσοκομεία της αρχαιότητας αναμφίβολα δομήθηκαν με τέτοιο τρόπο συμβάλοντας στην απάλυνση του ανθρώπινου πόνου. Παρείχαν πνευματική και μερικές φορές σωματική ανακούφιση και έτσι εκπλήρωσαν τον θεραπευτικό τους ρόλο. Το σύνθημα «εισάγετε έναν καλό άνθρωπο, αφήστε έναν καλύτερο», γραμμένο στο Ασκληπιείο στο Lambaesis της Αφρικής, απευθυνόταν με ευγλωττία σε ασθενείς της αρχαιότητας, με επίγνωση των περιορισμών της θεραπευτικής τέχνης, αλλά πάντα με αισιοδοξία για τη δύναμη των θεών και την ικανότητα των θεραπευτών για την ανακούφιση του πόνου.18 Η ανακήρυξη του Χριστιανισμού ως αποδεκτή θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

45

οδήγησε στην επέκταση της παροχής φροντίδας.

3.2. Εξασφάλιση Σωτηρίας

Στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή περίοδο, η περίθαλψη των ασθενών αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του ναού. Με τη γέννηση του Χριστιανισμού, έγινε μέρος της εκκλησίας και οι θρησκευτικές κοινότητες ανέλαβαν την ευθύνη και τη φροντίδα των ασθενών παίρνοντας πολλές μορφές. Από ξενώνες για προσκυνητές και ηλικιωμένους μέχρι πανδοχεία για άπορους ασθενείς και ετοιμοθάνατους, τα μεσαιωνικά νοσοκομεία ιδρύθηκαν ως πράξεις φιλανθρωπίας.19 20

Γύρω στο 529 μ.Χ. ο Άγιος Βενέδικτος της Νούρσιας (480-543 μ.Χ.) 21 ίδρυσε το πρώτο μοναστήρι στην Ευρώπη. Το Monte Cassino, έγινε πρότυπο για το δυτικό μοναχισμό και ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Ο Άγιος Βενέδικτος γράφοντας τον Κανόνα του Αγίου Βενέδικτου, όρισε ως ηθική υποχρέωση τη φροντίδα των ασθενών, δημιουργώντας αυτό το νέο πρότυπο χριστιανικού νοσοκομείου ως θρησκευτική κοινότητα με φροντίδα από μοναχούς και μοναχές. Τα Χριστιανικά νοσοκομεία απαιτούσαν μεγάλες θυσίες από εκείνους που δεσμεύτηκαν να βοηθήσουν τους ασθενείς. Η νοσοκομειακή υπηρεσία αποτελούσε μια μορφή μετάνοιας, ενώ με το λειτούργημα και την απόλυτη αφοσίωση τους σε αυτό, ανταμειβόταν μέσα από το Χριστιανικό πλαίσιο των καλών έργων.22 Μερικά νοσοκομεία είχαν πολλές χρήσεις, ενώ άλλα ιδρύθηκαν για συγκεκριμένους σκοπούς, όπως νοσοκομεία λεπρών, ή ως καταφύγια για φτωχούς και προσκυνητές. Ωστόσο, δεν ήταν όλα κατάλληλα για ασθενείς. Η κοινωνική τάξη, η ηλικία και η οικονομική κατάσταση ήταν καθο-

46

ριστικοί παράγοντες διαμονής σε αυτά όπως φαίνεται από την εισαγωγή κυρίως αστέγων, φτωχών και ηλικιωμένων.23

Η κύρια λειτουργία των μεσαιωνικών νοσοκομείων ήταν η λατρεία στο Θεό. Τα περισσότερα νοσοκομεία περιείχαν ένα παρεκκλήσι, τουλάχιστον έναν κληρικό και τρόφιμους που βοηθούσαν στην προσευχή. Η λατρεία ήταν υψηλότερη προτεραιότητα από τη νοσοκομειακή περίθαλψη. Η ίδια η λατρεία αποτελούσε μέσο ανακούφισης των παθήσεων των ασθενών και, ταυτόχρονα, εξασφάλισης της σωτηρίας τους αν η αντιμετώπιση κάποιας ασθένειας δεν ήταν δυνατή.24 Η θρησκευτική τελετή εισόδου των ασθενών συμπεριλάμβανε μετάνοια και την Ευχαριστία, ακολουθούμενη από τελετές εξαγνισμού που περιλάμβαναν το πλύσιμο του σώματος και νέα ρούχα.25 Οι άρρωστοι υιοθετούσαν μια θρησκευτική αντίληψη που απαιτούσε αγνότητα σώματος και ψυχής. Οι προσευχές, η εξομολόγηση και η λήψη της Θείας Κοινωνίας αποτελούσαν προτεραιότητες τους.26

Η δευτερεύουσα λειτουργία των νοσοκομείων ήταν η φιλανθρωπία για τους ασθενείς, τους φτωχούς και τους ταξιδιώτες. Η φιλανθρωπία τους εμφανιζόταν με διάφορους τρόπους, συμπεριλαμβανομένης της μακροχρόνιας συντήρησης και υποστήριξης της φροντίδας των ασθενών, της βραχυπρόθεσμης φιλοξενίας των ταξιδιωτών και της τακτικής διανομής ελεημοσύνης στους φτωχούς.27 Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δύο βασικών λειτουργιών των μεσαιωνικών νοσοκομείων αποτελεί το Hotel-Dieu. Νοσοκομείο που χρονολογείται το 650 μ.Χ. και αποτελεί το παλαιότερο νοσοκομείο παγκοσμίως που είναι σε λειτουργία μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Βρίσκεται στο Παρίσι και αποτέλεσε ίδρυμα πολλαπλών χρήσεων που εξυπηρετούσε τους ασθενείς και τους φτωχούς προσφέροντας καταφύγιο, τροφή και ιατρική περίθαλψη.28 Ο όρος hotel dieu δείχνει πως πρόκειται για ένα δημόσιο νοσοκομείο που θα αλλάξει την πορεία των νοσοκομείων στο μέλλον.29

47

Το κίνημα των νοσοκομείων εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη τους επόμενους αιώνες.30 Κατά τα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα, ο αυτοκράτορας Καρλομάγνος ανακατασκεύασε, σύμφωνα με τις ανάγκες της νέας εποχής, τα νοσοκομεία τα οποία είχαν μέχρι στιγμής παράξει έργο στον τομέα της περίθαλψης και της φιλανθρωπίας και διέταξε την ένταξη ενός νοσοκομείου σε κάθε καθεδρικό ναό και μοναστήρι.31 Σύντομα ιδρύθηκαν πολλά μοναστήρια σε όλη την Ευρώπη, τα οποία συμπεριλάμβαναν νοσοκομεία που πολλές φορές έπαιρναν τα ονόματα τους από την εκκλησία με την οποία ήταν συνδεδεμένα, όπως για παράδειγμα στην Τρίρ της Γερμανίας, τα νοσοκομεία του Αγίου Μαξίμιν, του Αγίου Ματθαίου, του Αγίου Συμεών και του Αγίου Ιακώβου. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1207-1577 μόνο στη Γερμανία ιδρύθηκαν τουλάχιστον 150 νοσοκομεία.

Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι για την αύξηση των νοσοκομείων στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Αρχικά, ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ το 1198 προέτρεψε τους πλούσιους χριστιανούς να χτίσουν νοσοκομεία σε κάθε πόλη, καθώς επικρατούσε η πεποίθηση πως η γενναιοδωρία και η ελεημοσύνη μέσω δωρεών επέφεραν πνευματικές ανταμοιβές μετά το θάνατο. Μέσω αυτών των πεποιθήσεων υπογραμμίζεται η προσέγγιση της υγείας ως αποτέλεσμα εξουσιών και προνομίων. Ο δεύτερος λόγος ήταν τα έσοδα από τις Σταυροφορίες τα οποία οδήγησαν στη δημιουργία ενός νέου είδους νοσοκομειακών δομών, τα στρατιωτικά νοσοκομεία κατά μήκος των διαδρομών των Σταυροφόρων. Τα νοσοκομεία τα οποία ιδρύθηκαν στην Ιερουσαλήμ με την Πρώτη Σταυροφορία το 1113 αποτέλεσαν πρότυπο για μεταγενέστερα και είχαν χώρο για 1000 έως και 2000 άτομα και κρεβάτια για 150. Απευθύνονταν κυρίως σε φτωχούς ανθρώπους που ήταν άρρωστοι και τραυματίες Σταυροφόρους.32

Την επιρροή και τη σύνδεση της θρησκείας στη ζωή του νοσοκομείου έρχεται να επικυρώσει ο αρχιτεκτονικός

8. Κάτοψη Ospedale Maggiore, Μιλάνο, 1456.

50

σχεδιασμός του νοσοκομείου S. Maria Nuova στη Φλωρεντία το 1334. Κέντρο της κάτοψης του κτιρίου ήταν ο ναός, όπου σχεδιάστηκε για πρώτη φορά σε μορφή σταυρού.33 Πρόκειται για έναν από τους παλαιότερους και σημαντικότερους οργανισμούς πρόνοιας της Φλωρεντίας, που στηρίχθηκε στην οικονομική ενίσχυση κληρονομιών και δωρεών πλούσιων οικογενειών, μια ακόμη πράξη, δηλαδή, που φανερώνει πως το κανονικό και το υγιές, για την εποχή εκείνη, έρχεται μέσα από το προνόμιο της δυνατότητας προσφοράς χορηγιών που θα επέφερε την ηθική κάλυψη στον φιλάνθρωπο. Αυτός ο τύπος κάτοψης καθιερώθηκε το 1456 όταν εφαρμόστηκε στο Μιλάνο από το διάσημο αρχιτέκτονα Antonio Filarete (1400-1469) στο Ospedale Maggiore.34 Το Ospedale Maggiore που παραδοσιακά ονομάστηκε Ca’ Granda, δηλαδή μεγάλο σπίτι, κατασκευάστηκε για να στεγάσει ένα από τα πρώτα κοινοτικά νοσοκομεία του 15ου αιώνα και αποτελεί ένα από τα πρώτα παραδείγματα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής στη Λομβαρδία.35 Κατασκευάστηκε ως δωρεά και προοριζόταν για φτωχούς ασθενείς οι οποίοι αντιμετωπίζονταν με ελπίδα ανάρρωσης. Ασθενείς με χρόνιες παθήσεις μεταφέρονταν σε νοσοκομεία που βρίσκονταν εκτός της πόλης. Έτσι το κεντρικό νοσοκομείο της πόλης αποτελούσε και κέντρο πληροφοριών και ερευνών για την κατάσταση της, ενέργεια που αποτελεί τη τρίτη βασική λειτουργία των νοσοκομείων.

Η τελευταία λειτουργία των μεσαιωνικών νοσοκομείων ήταν η υποστήριξη της εκπαίδευσης και της μάθησης. Δίδασκαν στους χώρους των νοσοκομείων θρησκευτικούς και ιερείς, παιδεία και ιστορία. «Μέχρι τον 13ο αιώνα, ορισμένα νοσοκομεία συμμετείχαν στην εκπαίδευση των φτωχών αγοριών και των νέων ενηλίκων. Λίγο αργότερα, τα νοσοκομεία άρχισαν να παρέχουν τροφή και καταφύγιο στους μελετητές του νοσοκομείου ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια στη λατρεία του παρεκκλησίου.»36

51

3.3. Μηχανή Ίασης

Από φιλανθρωπικές ενέργειες και όρκους θρησκευτικής αφοσίωσης κατά την πρώτη χιλιετία μ.Χ., στην ανθρωπιστική αφοσίωση τους στο Διαφωτισμό, τα νοσοκομεία παρουσιάζονταν ως οικίες του θεού και της επιστήμης. Η μεσαιωνική έννοια της χριστιανικής φροντίδας εξελίχθηκε σε κοσμική37 και σε ένα πιο ιατρικό πλαίσιο, άρχισε να μεγαλώνει το ζήτημα της φυσικής ανάκαμψης με βάση πιο αισιόδοξες αντιλήψεις για την υγεία και την ασθένεια.38 Με τη μόνιμη προσθήκη των γιατρών και των χειρουργών στο προσωπικό φροντίδας τους κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, πολλά ιδρύματα εξελίχθηκαν σε χώρους για την ανάπτυξη επαγγελματικών ημερήσιων διατάξεων, ιδίως κλινικής κατάρτισης και έρευνας.39 Κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού, καθιερώνεται η επίσκεψη του ασθενή από οικογένεια και φίλους, προγραμματισμένες ώρες μέσα στη μέρα. Παρά την τάση του ανθρώπου να φροντίσει τον ασθενή, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η ασθένεια επιφέρει την απομόνωση, έτσι η επίσκεψη από το κοντινό του περιβάλλον φαίνεται να είχε θετικά αποτελέσματα στην επίτευξη της επαναφοράς στην κανονική κατάσταση του ασθενή.40

Μέχρι τότε το ιατρικό επάγγελμα είχε το δικό του τελετουργικό μέσα στο νοσοκομείο, το οποίο συμπεριλάμβανε καθημερινές επισκέψεις στους ασθενείς, κύκλους διδασκαλίας, αναφορές και συμμετοχές στον τοπικό τύπο. Η σχέση, λοιπόν, του ασθενή με το γιατρό, αποκτά πέρα από θεραπευτικά αποτελέσματα και εκπαιδευτική μορφή. Οι ιατρικές συνταγές που αφορούσαν προσωπικά τον κάθε ασθενή, όπως χορήγηση φαρμάκων και φαγητού, καταχωρούνταν σε πίνακες που τοποθετούνται σε κάθε κρεβάτι. Οι καθημερινές μετρήσεις σφυγμού και αναπνοής, ακολουθούνται από μετρήσεις θερ-

52

μοκρασίας αργότερα τον 19ο αιώνα. Η θεραπεία λοιπόν εξελίσσεται σε μια καθημερινή φροντίδα του ασθενή.41

Τα κτίρια των νοσοκομείων σχεδιάζονταν ως αρχιτεκτονικά ορόσημα, με μνημειώδη εξωτερικά που ενέπνεαν θρησκευτική ευσέβεια και αποτελούσαν πηγές αστικής υπερηφάνειας. Ξεκινώντας, ωστόσο, τον 18ο αιώνα, ο συνωστισμός στα ιδρύματα και οι συνεχώς επαναλαμβανόμενες λοιμώξεις προκάλεσαν υψηλά ποσοστά θνησιμότητας στους ασθενείς αυτών.42 Το νοσοκομείο αρχίζει να παρουσιάζεται σαν ένας τεχνητός τόπος στον οποίο λαμβάνει χώρα η ασθένεια και απευθύνεται στους φτωχότερους μιας κοινωνίας, ενώ για πολλούς δεν είναι τίποτα άλλο από το «ναό του θανάτου».43 Τέτοιες διαδεδομένες απόψεις και τρομακτικές ασθένειες του νοσοκομείου, απέκλεισαν την αποδοχή της νοσοκομειακής περίθαλψης από τη μεσοαστική τάξη, η οποία επέλεγε την κατ’ οίκον θεραπεία έως ότου μπορούσε να διασφαλιστεί η βέλτιστη θεσμική οργάνωση και καθαριότητα των νοσοκομείων.44

Το νοσοκομείο Hotel-Dieu, που όπως αναφέρθηκε, κατασκευάστηκε το 650 μ.Χ. στο Παρίσι, άκουγε στο όνομα του πιο ανθυγιεινού νοσοκομείου από όλα καθώς το ποσοστό θνησιμότητας έφτανε μέχρι και το 25%. Διαθέτοντας 1200 κρεβάτια, αποτέλεσε το μεγαλύτερο νοσοκομείο του Παρισιού με πληθυσμό 3500 ασθενών. Το κάθε κρεβάτι μπορεί να ήταν κατειλημμένο από περισσότερα από 3 άτομα και δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ των ασθενών με μεταδοτικές ασθένειες.45 Η ανάγκη να «βρεθεί μια δομή συμβατή τόσο με τις αρχές του φιλελευθερισμού όσο και με την αναγκαιότητα της κοινωνικής προστασίας»46, όπως αναφέρει και ο Μισέλ Φουκώ για την κατάσταση των νοσοκομείων την περίοδο του 18ου αιώνα, φαίνεται να ήταν επιτακτική. Η αλλαγή αυτή, έρχεται μετά την καταστροφή μεγάλου μέρους του νοσοκομείου από πυρκαγιά, με την έναρξη συζητήσεων σχετικά με τις συνθήκες των νοσοκομειακών δομών και τις

9. Hotel Dieu, Παρίσι, 650 μ.Χ.

54

πιθανές μεταρρυθμίσεις του γενικού τους συστήματος.47 Έτσι, η ανακατασκευή του νοσοκομείου Hotel-Dieu, πυροδότησε ένα κύμα ουτοπικών έργων, που καθιέρωσε ένα νέο μοντέλο του νοσοκομείου, αυτό ως «μηχανή ίασης».48 Εκτός από βασικοί τόποι φροντίδας των ασθενών, εξελίσσονται σε κέντρα ιατρικής καινοτομίας και ανακάλυψης, ενώ μετατρέπονται και σε κύριο τόπο εκπαίδευσης και κατάρτισης μελλοντικών επαγγελματιών, με ορισμένους από τους μεγαλύτερους χειρουργούς και γιατρούς της εποχής να εργάστηκαν και να πέρασαν τις γνώσεις τους στα νοσοκομεία.49

«Μετά τον 18ο αιώνα, τα νοσοκομεία ήταν απτές αλλά και συμβολικές εκφράσεις της δέσμευσης του Διαφωτισμού για τον ορθολογισμό και την πρόοδο.»50 Τη θέση της θρησκείας έρχεται να πάρει σε ένα βαθμό η επιστήμη για το σχεδιασμό του νοσοκομείου, η κάτοψη χάνει το συμβολισμό της, αυτό του σταυρού, και τη θέση του παίρνει η λειτουργία βασισμένη σε επιστημονικά δεδομένα. Γίνεται γνωστό ότι η μόλυνση διαδίδεται μέσω του αέρα, έτσι τα νοσοκομεία αρχίζουν να σχεδιάζονται ως pavilions που συνδέονται μεταξύ τους με θαλάμους, δημιουργώντας την εικόνα ενός συστήματος.51 Πρώτο παράδειγμα αυτής της τυπολογίας αποτελεί το νοσοκομείο Royal Naval στο Stonehouse, κοντά στο Plymouth της Αγγλίας. Αποτέλεσε πρωτοπόρο στο σχεδιασμό νοσοκομείου έχοντας «περίπτερα» για την ελαχιστοποίηση της εξάπλωσης της μόλυνσης. Το 1785 ο θεολόγος John Wesley52, το επισκέφτηκε και σχολίασε, «Δεν έχω δει ποτέ κάτι τέτοιο, τόσο ολοκληρωμένο. Κάθε μέρος είναι τόσο βολικό, τόσο θαυμάσιο και τακτοποιημένο. Δεν υπάρχει τίποτα περιττό και τίποτα καθαρά διακοσμητικό, είτε εντός είτε εκτός.» Η πλήρης αποδοχή της συγκεκριμένης τυπολογίας γίνεται το 1854, με παράδειγμα να αποτελεί το νοσοκομείο Lariboisiere στο Παρίσι, και διατηρείται μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.53

Παράλληλα, λόγω της απόκτησης της γνώσης σχε-

55

τικά με τον τρόπο μετάδοση των ασθενειών προκύπτει μια νέα σύνδεση της υγείας με τον κτισμένο χώρο, ανεξάρτητα από το κτιριακό περιβάλλον του νοσοκομείου. Κατά τον 19ο αιώνα, αναπτύσσεται το Κίνημα της Εξυγίανσης στην Αγγλία. Ως συνέχεια του Βικτωριανού Κινήματος της Υγείας των αρχών του ίδιου αιώνα, κατά το οποίο γίνονται δημόσια έργα μεγάλης κλίμακας, όπως η κατασκευή του αποχετευτικού συστήματος και η κατεδάφιση ολόκληρων γειτονιών, το κίνημα της εξυγίανσης επικεντρώνεται στην επιμόρφωση των κατοίκων σχετικά με θέματα υγιεινής, μέσω ομιλιών, άρθρων και εκθέσεων, προκειμένου να εφαρμοστούν μέθοδοι αντιμετώπισης από τους ίδιους.54 Στην προσπάθεια καταπολέμησης των μολυσματικών ασθενειών, κτίρια και πόλεις αντιμετωπίζονται σαν ασθενείς προς εξέταση και αναζήτηση θεραπείας. Ιατροί άρχισαν να επεμβαίνουν στο πεδίο της κατασκευής των κτιρίων, με σκοπό να προσδώσουν μια επιστημονικότητα στον τομέα της αρχιτεκτονικής που θεωρούσαν πως υστερούσε, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο αντιπαλότητα μεταξύ των κλάδων, αφού ο ρόλος του αρχιτέκτονα φαίνεται να αμφισβητείται. Το κίνημα αυτό, στοχεύοντας στην συστηματοποίηση της κατοικίας, «έθεσε την υγεία ως δημόσιο ζήτημα, ενώ η έννοια της ασθένειας διευρύνθηκε από την κλίμακα του ατόμου, σε αυτή του σπιτιού και ολόκληρης της κοινότητας».55

Ο Benjamin Ward Richardson, αποτελώντας έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του κινήματος της εξυγίανσης, παρουσίασε το 1875, στην ετήσια συνάντηση του Τμήματος της Υγείας της Ένωσης των Κοινωνικών Επιστημών, μια ολόκληρη -εκ θεμελίων νέα- πόλη βασισμένη στις αρχές της υγείας του κινήματος, με τίτλο Hygeia: A City of Health. Παρόλο που θέτει κανόνες ως προς την έκταση της, το ύψος των κτιρίων, τα υλικά κατασκευής τους και τη διάρθρωση του εσωτερικού των κατοικιών, επικεντρώνεται περισσότερο στην οργάνωση της κοινωνίας και

10. Κάτοψη Lariboisiere, Παρίσι, 1854.

58

λιγότερο στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της, τόσο με την απαγόρευση της κατανάλωσης αλκοόλ όσο και με την απαίτηση να εργάζονται όλοι οι πολίτες της. Μαζί και με ένα πλήθος άλλων κανόνων φαίνεται να ασκείται ένας έλεγχος, που κατά τον οποίο είναι αναγκαίος, προκειμένου να μειωθεί η θνησιμότητα και να εκλείψει μεγάλος αριθμός ασθενειών. Ο σχεδιασμός μιας τέτοιας πόλης παραπέμπει σε μια προληπτική ιατρική, παρά σε μια μέθοδο θεραπείας, και η επιρροή που άσκησε ήταν καθοριστικής σημασίας για το χτίσιμο των κατοικιών, κυρίως της μεσαίας τάξης.

Η πόλη του Richardson, λοιπόν, αντιπροσωπεύει το κίνημα της εποχής, παρουσιάζοντας μια βελτιωμένη πολεοδομία, αρχιτεκτονική κτιρίων αλλά και ένα νέο μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας. Το κίνημα της εξυγίανσης, επομένως, έθεσε τις βάσεις για τον σχεδιασμό κατοικιών και ολόκληρων πόλεων που εξασφαλίζουν την υγεία των κατοίκων τους, επηρεάζοντας όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής.

59

3.4. Εμπορική Θεραπεία

Με την εξέλιξη της μικροβιολογίας και καθώς τα νοσοκομεία αποτελούσαν απτή έκφραση της επιστήμης και της εξέλιξης της τεχνολογίας, άρχισαν να βασίζονται στις οδηγίες αυτής. Έτσι, σταματά να είναι απαραίτητο να χτίζονται με βάση την τυπολογία των ανεξάρτητων περιπτέρων του προηγούμενου αιώνα και η νοσοκομειολογία βασίζεται πια στο έργο των L. Pasteur56 και J. Lister57. Οι ιατρικές ανακαλύψεις, όπως η αναισθησία, οι αποστειρώσεις στη χειρουργική επέμβαση και οι ακτίνες Χ, κάνουν τα νοσοκομεία μια πιο ελκυστική επιλογή για όλες τις οικονομικές τάξεις των ασθενών, καθώς παράλληλα εξαπλώνονται ως τεχνολογικά ιδρύματα και οι ασθενείς χωρίζονται σύμφωνα με τις νέες ταξινομήσεις των ασθενειών.58

Την περίοδο του μεσοπολέμου, αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α ένα μοντέλο νοσοκομείου βασιζόμενο στις νέες ιατρικές εξελίξεις και στην ανάγκη για μεγαλύτερο διαθέσιμο χώρο, πιο γρήγορες μετακινήσεις και μικρότερη εδαφική κάλυψη, πάντα με βάση τις νέες κατασκευαστικές δυνατότητες του 20ου αιώνα. Έτσι δημιουργείται το νέο μοντέλο πολυώροφων πύργων όπου το ύψος τους προσδίδει πιο εύκολη και γρήγορη μετακίνηση. Τα κατακόρυφα οριζόντια συγκροτήματα συνδέονται με έναν λαβύρινθο από διαδρόμους, σήραγγες και γέφυρες. Η εσωτερική χωρική διαμόρφωση ενός νοσοκομείου ακολουθούσε παραδοσιακά τη λειτουργία του.59 Από απλούς κοιτώνες γειτονικούς με εκκλησίες, τα νοσοκομεία επαναπροσδιορίζονται και σκορπίζουν το εσωτερικό τους σε θαλάμους, ιδιωτικούς χώρους, νοσηλευτικούς σταθμούς, εγκαταστάσεις λειτουργίας και εξέτασης, εργαστηριακούς και ακτινολογικούς χώρους, εντατικές και νεογνικές μονάδες.

Αρχίζουν να παρουσιάζονται ως λαμπερά πολυ-

60

ώροφα κτίρια με εσωτερικούς χώρους διακοσμημένους σαν να ήταν κατοικίες, τα οποία προμήνυαν ένα όραμα ασηψίας, επαγγελματισμού και άνεσης, απεικονίζονταν σε φυλλάδια και ετήσιες εκθέσεις, παίρνοντας μια πιο εμπορική μορφή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Columbia Presbyterian Medical Center με 27 ορόφους στη Νέα Υόρκη, το 1933, ένα δημόσιο νοσοκομείο που αποτελεί ένα από τα καλύτερα των Η.Π.Α. και, ταυτόχρονα, ένα πολύ μεγάλο ακαδημαϊκό ιατρικό κέντρο.

Την ίδια χρονιά ολοκληρώνεται το χτίσιμο του Paimio Sanatorium, σανατόριο στο Παΐμιο της Φιλανδίας, ένα έργο του αρχιτέκτονα Alvar Aalto. Το πολυώροφο κτίριο λειτούργησε αποκλειστικά ως σανατόριο φυματίωσης μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, όπου ανακαλύπτεται το αντιβιοτικό κατά της νόσου και έκτοτε λειτουργεί σαν γενικό νοσοκομείο. Κεντρική ιδέα στο σχεδιασμό του αποτελεί το ίδιο το κτίριο να συμβάλει σαν “ιατρικό όργανο”, ενώ ταυτόχρονα το περιβάλλον του κτιρίου να χαρακτηρίζεται από ένα ιδανικό κλίμα, αφού η μορφή θεραπείας που εφαρμοζόταν εκείνη την περίοδο κατά της φυματίωσης ήταν η έκθεση σε καθαρό αέρα και ηλιοφάνεια. Παράλληλα, η εκτεταμένη διαμονή των φυματικών στο σανατόριο είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ιδιαίτερης σχέσης ασθενών-προσωπικού, το όποιο και είχε προβλέψει ο αρχιτέκτονας σχεδιάζοντας τις κατάλληλες εγκαταστάσεις.60

Ένα ακόμη παράδειγμα εφαρμογής της έννοιας της υγείας στην αρχιτεκτονική, ανεξάρτητα από την φροντίδα μέσα στα κτιριακά όρια του νοσοκομείου, αποτελεί η περίπτωση του κινήματος του Μοντερνισμού. Την περίοδο κατά την οποία εξελίσσεται, ο αθλητισμός και η γυμναστική φαίνεται να κατέχουν σπουδαίο ρόλο, αφού όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης στο άρθρο του σχετικά με τον αθλητισμό και τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, στα τέλη του 19ου αιώνα γίνεται προσπάθεια για αναβίωση του

11. Νοσοκομείο ως μηχανή και το ιδανικό κλίμα.

12. Paimio Sanatorium, Φινλανδία, 1929.

64

αρχαίου ελληνικού ιδεώδους, με το ενδιαφέρον να στρέφεται προς τον αθλητισμό και το γυμνασμένο σώμα, καθώς και τον κοινωνικό επαναπροσδιορισμό του στη σύγχρονη εποχή.61 Η ένταξη της έννοιας του αθλητισμού στην αρχιτεκτονική εκφράζεται με δύο τρόπους. Στη μια περίπτωση η σχέση είναι μορφολογική, κτίρια σχεδιάζονται βασισμένα σε ένα εκμοντερνισμένο κλασικό ιδεώδες, με τη μεταφορά της αισθητικής της καθαρότητας και της αρμονίας ενός γυμνασμένου σώματος στο ίδιο το κτίριο. Στην άλλη περίπτωση, ο αθλητισμός γίνεται μέρος ενός υγιεινού τρόπου ζωής και μέσω της αρχιτεκτονικής επιτυγχάνεται η διάδοση της φυσικής αγωγής, διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο την υγεία του καθημερινού ανθρώπινου σώματος. Και από τις δύο κατευθύνσεις αποκαλύπτεται πως «ο αθλητισμός είναι στενά συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος και είναι στην ουσία του ένα αποτέλεσμα, μια έκφραση επαναπροσδιορισμού του σώματος από ιατρική, κοινωνική και αισθητική σκοπιά, που συνδυάστηκε με την εξίσου μοντέρνα εφεύρεση του ελεύθερου χρόνου, της αργίας του σαββατοκύριακου, των καλοκαιρινών διακοπών, της υγείας και ομορφιάς του γυμνασμένου σώματος».62

Τα έργα του Le Corbusier δεν θα μπορούσαν να μην έχουν επηρεαστεί από αυτές τις ερμηνείες της υγείας και των εφαρμογών τους στην αρχιτεκτονική. Στο πλαίσιο της αναβίωσης του αθλητικού πνεύματος, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του Unite d’habitation, πολυόροφο κτίριο μαζικής κατοίκησης στη Μασσαλία (1947-1952), σκοπός του οποίου ήταν να φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό κατοίκων της πόλης που εκτοπίστηκαν μετά τους βομβαρδισμούς στη Γαλλία, κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Θέλοντας να εφαρμόσει ένα μοντέλο κοινοτικής διαβίωσης, το κτίριο περιλαμβάνει χώρους που εξυπηρετούν όλες τις εκφράσεις της κοινωνικής ζωής, συμπεριλαμβανομένου και ενός χώρου εκγύμνασης στην ταράτσα της πολυκατοικίας,

65

με στίβο, πισίνες, καθώς και ένα ιδικά διαμορφωμένο τμήμα απευθυνόμενο σε παιδιά. Η αξία, επομένως, που δίνει ο Le Corbusier στο πνεύμα του αθλητισμού φαίνεται από το σημείο που τοποθετείται ο χώρος που το αντιπροσωπεύει, στην κορυφή δηλαδή του κτιρίου, «σε αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο ανύψωσης του ανθρώπινου σώματος πάνω από τη γη»63, ενώ ταυτόχρονα θέτει «την άθληση ως παράμετρο επαναπροσδιορισμού στο σχεδιασμό της κοινωνικής κατοικίας».64

Ο Le Corbusier, ωστόσο, προσεγγίζει την έννοια της υγείας και με έναν πιο σύνθετο τρόπο, συνδυάζοντας την με την έννοια της ηθικής. Για εκείνον υγιές θεωρείται ότι είναι αποτέλεσμα οργάνωσης και ιεράρχησης, ό,τι υπακούει σε μια λογική σκέψη, λαμβάνοντας με αυτόν τον τρόπο μια ηθική διάσταση, που στο πεδίο της αρχιτεκτονικής, σχεδιάζοντας μια κατοικία βασισμένα σε αυτή τη λογική, εξασφαλίζεται η φυσική υγεία του κατοίκου.65 Ο ηθικός σχεδιασμός, επομένως, για τον Μοντερνισμό είναι η προϋπόθεση για ένα υγιές σώμα και πνεύμα.

66

3.5. Από τη Θεραπεία στην Περίθαλψη

Οι τρεις βασικοί παράγοντες με τους οποίους έκλειος σε ο 20 αιώνας, διαμορφώνοντας τη νοσοκομειακή εργασία και κτιριολογία, είναι το επίπεδο των ιατρικών γνώσεων, την τεχνολογική πρόοδο και τη σχέση ασθενών-νοσοκόμων και ασθενών-ιατρών. Παράγοντες που αποτέλεσαν τις βάσεις πάνω στις οποίες εξελίχθηκε ο 21ος αιώνας και η σύγχρονη βλέψη του σχεδιασμού των νοσοκομείων.66

Στη δική μας σύγχρονη ιατρικοποιημένη κοινωνία, τα νοσοκομεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την υψηλή ποιότητα υπηρεσιών, την τεχνολογική εξέλιξη και την ένταξη αυτής τόσο στο νοσοκομειακό περιβάλλον όσο και στον ιατρικό τομέα και την έρευνα που καταλήγει στην τροφοδοσία των δύο παραπάνω.67 Ταυτόχρονα, η κοινωνία του 21ου αιώνα συνδέει τα ποσοστά θνησιμότητας, αλλά και της διατήρηση ενός υγιούς προτύπου, με την τεχνολογική ανάπτυξη και επιστήμη, δύο τομείς που είναι συνδεδεμένοι με το νοσοκομειακό περιβάλλον. Έτσι, η υγειονομική περίθαλψη γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη προτεραιότητα.68 Ωστόσο, οι ταχύτατοι ρυθμοί τεχνολογικής εξέλιξης τον 21ο αιώνα και η σύνδεση της με τον τομέα της υγείας φαίνεται πως έχει αρχίσει να επιφέρει νοσοκομεία και σχέσεις μέσα σε αυτά, με επίκεντρο την ίδια την επιστήμη και όχι τα άτομα στα οποία απευθύνεται. Η νόσος προκαλεί στον ασθενή ανησυχία και φόβο. Αυτό το συναίσθημα ενισχύεται όταν ο ασθενής μεταφέρεται σε έναν χώρο μακριά από το οικείο του περιβάλλον.69 Η υψηλή ιατροτεχνική τεχνολογία, μεταφράζεται σε ένα εξαιρετικά τεχνολογικά αναπτυγμένο περιβάλλοντα χώρο με εμφανή πλήθος μηχανημάτων, δημιουργώντας αρχικά ένα πρώτο αίσθημα ασφάλειας στον ασθενή.70 Ωστόσο, η επιθετική τεχνολογική κουλτούρα ενός σύγχρονου νοσοκομείου

13. Επίκεντρο του σχεδιασμού του νοσοκομείου η επιστήμη.

68

φαίνεται, εν τέλει, να οξύνει το συναίσθημα του φόβου.71

Η ενασχόληση με τους ασθενείς και τον σχεδιασμό των νοσοκομείων της κάθε κοινωνίας, ξεκίνησε ως μια προσωπική επίδειξη πίστης και φιλανθρωπίας, εξελίχθηκε από τα μέλη της εκκλησίας σε μια μορφή διαγωνισμού για επιρροή και επίδειξη πλούτου και κατέληξε σε τοπικούς χορηγούς, όπως κρατικές κυβερνήσεις και ιδιωτικές εταιρίες, που ζητούσαν αντάλλαγμα κοινωνικό έλεγχο και οικοδομήσεις μνημείων για τοπική και εθνική υπερηφάνεια, επιστημονική πρόοδο και ακαδημαϊκή αριστεία.72 Η λογική του οικονομικού κέρδους στη σύγχρονη εποχή, απειλεί να υπονομεύσει την ικανότητα του νοσοκομείου να λειτουργήσει ως οικία θεραπείας και ο σχεδιασμός του να είναι ηθικός.73

Η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος σε συνδυασμό με τον τρόπο αντιμετώπισης του τομέα της υγείας από τους βασικούς ευεργέτες αυτού, φαίνεται να δημιουργούν ένα κλίμα επικεντρωμένο στην επιστήμη, την τεχνολογία και την ανάπτυξη, παρά ένα περιβάλλον επικεντρωμένο στον ασθενή του 21ου αιώνα.74 Οι δραματικές αλλαγές στη σύγχρονη ιατρική πρακτική επιτρέπουν την μετάβαση της περίθαλψης εκτός των χώρων του νοσοκομείου, σε κινητές μονάδες και τη φροντίδα στο χώρο της κατοικίας του ασθενή.75 Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι το 46% της νοσοκομειακής περίθαλψης μπορεί να μετακινηθεί στο σπίτι του ασθενή76, ενώ η τεχνολογική πρόοδος φαίνεται να εξαλείφει αποστάσεις που κυμαίνονται τόσο από μια κατοικία μέχρι το πλησιέστερο νοσοκομείο, όσο και σε απόσταση 3.000 χιλιομέτρων.

Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη χειρουργική επέμβαση εξ αποστάσεως έλαβε χώρα σε έναν ασθενή στην Κίνα που έπασχε από τη νόσο του Πάρκινσον. Η επιχείρηση συνέβει το Μάρτιο του 2019 όπου ο γιατρός ξεκίνησε την επέμβαση στην πόλη Σανγιά, ενώ ο ασθενής βρισκόταν στην πόλη του Πεκίνο. Η αποστολή τεύχθηκε με επιτυχία, με το γιατρό να χειρίζεται τα χειρουργικά του εργαλεία 3000 χιλιόμετρα

69

μακριά από τον ασθενή του, τοποθετώντας επιτυχώς το κατάλληλο εμφύτευμα στη βέλτιστη τοποθεσία προορισμού, με τη βοήθεια του δικτύου 5G.77 Το παράδειγμα αυτό φανερώνει τη δυνατότητα παροχής καθοδήγησης από εμπειρογνώμονες ή ακόμη και την διεκπεραίωση της υπόθεσης σε πραγματικό χρόνο ανεξάρτητα από την τοποθεσία του περιστατικού.78 Έτσι, δίνεται έμφαση στην παροχή της κατάλληλης βοήθειας ανεξαρτήτως χώρας και αντίξοων συνθηκών, όπως δυσκολία προσβασιμότητας ή μετακίνησης.

Οι προκλήσεις του 21ου αιώνα, ωστόσο, φαίνεται να είναι πολλές. Γήρανση των πληθυσμών, ένα αυξανόμενο βάρος ασθενειών και μια νέα μορφή κανονικότητας στην ιατρικοποιημένη πια κοινωνία.79 Παράλληλα, το γραφείο Office Kersten Geers David Van Severen κάνει διάκριση «μεταξύ των εννοιών της θεραπείας και της περίθαλψης, ως προσωρινή θεραπεία για μια συγκεκριμένη ασθένεια, και ως απαραίτητη προϋπόθεση της ατελείωτης παράτασης της ζωής μας. Ενώ μια θεραπεία περιλαμβάνει φάρμακα, η φροντίδα περιλαμβάνει χωρικές και περιβαλλοντικές ιδιότητες».80 Προσανατολισμός που φαίνεται να ορίζει τον σχεδιασμό των νοσοκομείων του 21ου αιώνα, όπου οι πόλεις και η αρχιτεκτονική έχουν αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό ένα πρότυπο βασισμένο στους κανόνες και τις ανάγκες που θέτει ο σύγχρονος άνθρωπος, για τη διατήρηση της υγείας του κοινωνικού συνόλου.

Με βάση αυτή τη λογική σχεδιασμού, η φροντίδα και η πόλη συμπίπτουν, άποψη που φαίνεται να παίρνει μορφή σε δύο μεγάλα νοσοκομεία του 21ου αιώνα. Το 2013 οι BIG παρουσιάζουν το Nyt Hospital Nordsjaelland στην Κοπεγχάγη, όπου ο σχεδιασμός του ακολουθεί περισσότερο κανόνες ενός αστικού τοπίου μιας σύγχρονης πόλης που φροντίζει τον κάτοικο της. Η ευαισθησία πάνω στο θέμα της κλιματικής αλλαγή, που 21ος αιώνας έρχεται να αναδείξει, φαίνεται στο σχεδιασμό του νοσοκομείου με όλα τα υπάρχοντα φυσικά χαρακτηριστικά του χώρου να διατηρούνται

14. Nyt Hospital Nordsjaelland, BIG, 2013.

71

και να ενισχύονται, βελτιστοποιώντας ταυτόχρονα το νοσοκομειακό σύστημα σαν μηχανή υγείας και δίνοντας στο χώρο την οικειότητα που ένας ασθενής αναζητά. Δημόσιοι χώροι, εύκολες προσβάσεις και διαδρομές που δεν θυμίζουν κανένα μοντέλο προηγούμενου νοσοκομείου, ενσωματώνονται στο νέο αυτό μοντέλο μιας ευεργετικής πόλης.81

Απάντηση στην ανάγκη για παροχή μιας πιο ανθρωπιστικής φροντίδας έρχεται να δώσει άλλο ένα παράδειγμα νοσοκομείου, του αρχιτεκτονικού γραφείου Foster + Partners, στην πόλη του Κάιρο. Σχεδιασμένο ώστε τα κτιριακά όρια να είναι αμφισβητήσιμα, εντάσσει τον αστικό σχεδιασμό στη νοσοκομειακή μηχανή. Πράσινες εκτάσεις, όαση μονοπατιών και πάρκων προάγουν την ευημερία και δίνουν την αίσθηση στον ασθενή ότι δεν έχει μεταφερθεί σε ένα απρόσωπο κτιριακό σύνολο, αλλά σε μια νέα σχεδιασμένη πόλη βασισμένη στις δικές του ανάγκες.82 Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η ιδεολογία, το όραμα και ο σχεδιασμός ενός νοσοκομείου είναι αποτέλεσμα αξιών και στόχων που αλλάζουν ανάλογα με τις αντιληπτές κοινωνικές και υγειονομικές ανάγκες, τα πολιτικά πλαίσια και τις οικονομικές διακυμάνσεις.83 Η πίστη σε κάτι ανώτερο, είτε πρόκειται για μια θεϊκή οντότητα είτε για μηχανή, καθορίζει τόσο τη λειτουργία όσο και την κτιριακή μορφή του νοσοκομείου, καθώς και τα όρια αυτής. Η σύγχρονη κοινωνία και η νέα θρησκευτικότητά της προς την υγεία, εντάσσουν τόσο την υγεία όσο και τη νοσοκομειακή ζωή στο αστικό της τοπίο και σχεδιασμό. Πόλεις σχεδιασμένες να ικανοποιούν τις ανάγκες των πολιτών τους και να προωθούν την έννοια της συνεχόμενης περίθαλψης φαίνεται να αποτελούν το νέο είδος νοσοκομείου.

15. Η τυπολογική εξέλιξη του νοσοκομείου.

74

Βιβλιογραφία Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 7.

2 Ό.π. σ. 9.

3 Ό.π. σ. 11.

4 Wedgwood, H. και Atkinson, J., 1872. A Dictionary of English Etymology.

London: Trübner & Co. σ. 348.

5 Online Etymology Dictionary hospital (n.) [online]. Διαθέσιμο στο: https://www.etymonline.com/word/hospital#etymonline_v_14480 (πρόσβαση 8 Ιουνίου 2020) 6 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 56.

7 Ό.π. σ. 23.

8 Ό.π. σ. 56.

9 Ό.π. σ. 27.

10 Ό.π. σ. 57.

11 Ό.π. σ. 56.

12 Ό.π. σ. 58.

13 Ό.π. σ. 56.

14 Ό.π. σ. 56.

15 Ό.π. σ. 58.

16 Amin, Z., 2017. History of Hospital [online]. Διαθέσιμο στο: www. slideshare.net/zulfiquer732/history-of-hospital (τελευταία πρόσβαση στις 11 Αυγούστου 2020) 17 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 57.

18 Ό.π. σ. 58.

19 Mynday, A., 2019. Medieval Hospital. [online] Διαθέσιμο στο: https:// aprilmunday.wordpress.com/2019/04/21/medieval-hospitals/ (τελευταία πρόσβαση στις 16 Αυγούστου 2020) 20 Amin, Z., 2017. History of Hospital [online] Διαθέσιμο στο: www. slideshare.net/zulfiquer732/history-of-hospital (τελευταία πρόσβαση στις 16 Αυγούστου 2020) 21 Ο Άγιος Βενέδικτος, άγιος του Χριστιανισμού, ιδρυτής του δυτικού μοναχισμού και του τάγματος του Αγίου Βενέδικτου, αποτελεί σήμερα τον προστάτη της Ευρώπης.

22 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 7.

1

75

Ό.π. σ. 7.

Bowers, B. S., 2007. The Medieval Hospital and Medical Practice. Burlington: Ashgate Publishing Limited. σ. 79.

25 Ό.π. σ. 8.

26 Ό.π. σ. 8.

27 Orme, N. και Webster, M., 1995. The English Hospital. New Haven-London: Yale University Press. σ. 49.

28 Radcliff, W., 1989. Milestones in Midwifery and the Secret Instrument. n.d.:Norman Publishing.

29 Amin, Z., 2017. History of Hospital [online]. Διαθέσιμο στο: www. slideshare.net/zulfiquer732/history-of-hospital (τελευταία πρόσβαση στις 17 Αυγούστου 2020) 30 Hederson, E. F., 1896. Select Historical Documents of the middle Ages.

London: George Bell and Sons. σ. 4.

31 Ό.π. σ. 4.

32 Amin, Z., 2017. History of Hospital [online].Διαθέσιμο στο: www. slideshare.net/zulfiquer732/history-of-hospital (τελευταία πρόσβαση στις 17 Αυγούστου 2020) 33 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43.

34 Watson, S., 2006. The Origins of the English Hospital. Cambridge University Press, 16. σσ. 75-94.

35 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 48.

36 Orme, N., 1995. The English Hospital. New Haven-London: Yale University Press. σ. 49.

37 Cunningham, A., 2002.Health Care and Poor Relief in Protestant Europe 1500-1700. London: Taylor & Francis. σσ. 130-133.

38 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 7.

39 Ό.π. σ. 5.

40 Ό.π. σ. 5.

41 Ό.π. σ. 5 42 Ό.π. σ. 5.

43 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Αθήνα: Νήσος. σ. 45.

44 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 5.

45 Bynum, W.F., 1994. Science and the Practice of Medicine in the Nineteenth Century. New York: Cambridge University Press. σσ. 26-27.

46 Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Αθήνα: Νήσος. σ. 134.

23 24

76

Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 298.

48 OMA, 2019. Hospital of the Future. [online] Διαθέσιμο στο: https:// oma.eu/projects/hospital-of-the-future?fbclid=IwAR2Hd70SlSs8XaiARQckj59Kau0mtf5wURx_2RuGdmCc5FfTki1t6PDP33Y (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) 49 Reinarz, J., 2007. Corpus Curricula: Medical Education and the Voluntary Hospital Movement. Brain, Mind and Medicine: Essays in Eighteenth-Century Neuroscience. σσ. 43-52.

50 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 5.

51 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43.

52 Ο Τζον Γουέσλεϋ ή Γουέσλι (1703-1791) ήταν Αγγλικανός κληρικός και Χριστιανός θεολόγος. Θεωρείται ιδρυτής του Μεθοδιστικού κινήματος και είχε καταλυτικό ρόλο στην αρμινιανιστική κατεύθυνσης του κινήματος.

53 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43.

54 Πετρόπουλος, Π., 2018. Από το Αποχετευτικό Σύστημα στο Ψυχαναλυτικό Ντιβάνι - Ερμηνείες της Υγείας στην Αρχιτεκτονική. Ερευνητική Εργασία [online]. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών. σ. 37. Διαθέσιμο στο: https://issuu.com/panagiotis_petropoulos/docs/___ _______________________________________________ (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) 55 Ό.π. σ. 37.

56 Ο Λουί Ζαν Παστέρ (1822-1895) ήταν Γάλλος χημικός που έγινε διάσημος για τις ανακαλύψεις του στη Μικροβιολογία, τόσο ώστε να αποκαλεστεί «Πατέρας της Μικροβιολογίας» και της Ανοσολογίας.

57 Ο Τζόζεφ Λίστερ ήταν Βρετανός χειρουργός, πρωτοπόρος της αντισηψίας στις χειρουργικές επεμβάσεις. Ο Λίστερ προήγαγε την ιδέα των αποστειρωμένων χειρουργικών εργαλείων όταν εργαζόταν στο Βασιλικό Νοσοκομείο της Γλασκώβης.

58 OMA, 2019. Hospital of the Future. [online] Διαθέσιμο στο: https:// oma.eu/projects/hospital-of-the-future?fbclid=IwAR2Hd70SlSs8XaiARQckj59Kau0mtf5wURx_2RuGdmCc5FfTki1t6PDP33Y (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) 59 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43.

60 Heikinheimo, M., 2018. Architecture and technology: Alvar Aalto’s Pai47

77

mio Sanatorium. Διδακτορική διατριβή [online]. Helsinki: Aalto University School of Arts, Design and Architecture. Διαθέσιμο στο: http://www. paimiosanatorium.fi/ (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) 61 Τουρνικιώτης, Π., 2006. Ο Επαναπροσδιορισμός του Σώματος: ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Do.Co.Mo.Mo., 2, σ. 12.

62 Ό.π. σ. 16.

63 Ό.π. σ. 16.

64 Ό.π. σ. 16.

65 Ό.π. σσ. 5-6.

66 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 8.

67 Ό.π. σ. 8.

68 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 74.

69 Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43.

70 Ό.π. σ. 43.

71 Ό.π. σ. 43.

72 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 6.

73 Ό.π. σ. 685.

74 Ό.π. σ. 685.

75 Ό.π. σ. 3.

76 Namen, N., 2018. Why hospital of the future will be your own home. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.ted.com/talks/niels_van_namen_ why_the_hospital_of_the_future_will_be_your_own_home (τελευταία πρόσβαση 28 Σεπτέμβρη 2020) 77 ChinaDaily, 2019. China performs first 5G-based remote surgery on human brain [online] Διαθέσιμο στο: http://www.chinadaily.com. cn/a/201903/18/WS5c8f0528a3106c65c34ef2b6.html (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) 78 Ό.π.

79 Nantes, C., 2017. A hospital designed to fit 21st century medicine. [online] Διαθέσιμο στο: https://healthcare-in-europe.com/en/news/a-hospital-designed-to-fit-21st-century-medicine.html (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) 80 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 74.

81 Rosenfield, Κ., 2013. Nyt Hospital Nordsjælland Shortlisted Proposal / BIG [online] Διαθέσιμο στο: https://www.archdaily.com/421002/nyt-hos-

78

pital-nordsjaelland-shortlisted-proposal-big (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) 82 Crook, L., 2020. Foster+Partners Cairo hospital embodies «latest research on biophilia» [online] Διαθέσιμο στο: https://www.dezeen. com/2020/09/14/foster-partners-magdi-yacoub-global-heart-centre-cairo-hospital/?fbclid=IwAR3o6WwvI8eBsqUSUfoxcFneRhK4BXDVn3Cz1q7iZg-Z2tWFi3nX_5J3XGk (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) 83 Risse, G.B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals.

New York: Oxford University Press. σ. 5.

«Και σε μια επιτέλους ελεύθερη κοινωνία, όπου οι ανισότητες θα έχουν αμβλυνθεί, δεν θα υπάρχει πια ανάγκη του προσώπου του γιατρού, των ακαδημιών και των νοσοκομείων.»

- Michel Foucault The Birth of the Clinic, 1963

81

Γ. Ανάδυση της Πόλης Νοσοκομείου: Μαθαίνοντας από τις Γεροντοπίες

Μιλώντας για τον υγιή άνθρωπο, όπως αναλύθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια, δεν απευθυνόμαστε αποκλειστικά σε εκείνον που δεν πάσχει από κάποια ασθένεια, ενώ ταυτόχρονα όταν αναφερόμαστε στο περιβάλλον μέσα στο οποίο θεραπεύεται, όταν αυτός νοσήσει, δεν περιοριζόμαστε στα αυστηρά πλαίσια μιας νοσοκομειακής μονάδας. Η αναζήτηση μιας καλής και υγιούς ζωής έχει γίνει σκοπός του σύγχρονου ανθρώπου, ενώ η επιθυμία αυτή φαίνεται να κορυφώνεται κατά την περίοδο της ζωής του όπου βρίσκεται ξαφνικά «απαλλαγμένος από τους περιορισμούς της οικογένειας και της εργασίας»1, αλλά την ίδια στιγμή στο σώμα του δεν γίνονται ακόμη εμφανή τα σημάδια της φθοράς. Ο στόχος, λοιπόν, μιας γενικής ευεξίας για την ηλιακή ομάδα των συνταξιούχων φαίνεται να επιτυγχάνεται μέσω μιας, ορισμένου βαθμού, απομάκρυνσής τους από το περιβάλλον που ήδη κατοικούν.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, κάνουν την εμφάνιση τους ορισμένες οργανωμένες κοινότητες που διαφημίζουν, στα πλαίσια των ουτοπικών οραμάτων της εποχής, την ικανοποίηση των αναγκών εκείνων που έχουν συνταξιοδοτηθεί. Οι κοινότητες αυτές ονομάζονται Γεροντοπίες και πρόκειται για ειδικά σχεδιασμένες πόλεις, οι οποίες υπακούουν στην ιδέα μιας ουτοπίας για την τρίτη ηλικία και παρέχουν υπηρεσίες που εξασφαλίζουν την προσαρμογή των ανθρώπων αυτών στον νέο τρόπο ζωής τους, απομακρυσμένο από την εργασία.

Μέσα από το παράδειγμα των γεροντοπιών, η σχέση των ηλικιωμένων με την πόλη στην οποία κατοικούν μπορεί να παραλληλιστεί με εκείνη ενός ασθενή μέσα στο περιβάλλον όπου αυτός θεραπεύεται, το οποίο πια ξεπερνά

16. Το πρότυπο των κοινωνιών των Γεροντοπιών.

84

τα όρια του νοσοκομείου σαν κτίριο και επεκτείνεται σε μια μεγαλύτερη, αστικής κλίμακας, οργάνωση, στην Πόλη Νοσοκομείο. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η συσχέτιση, στη συνέχεια θα αναλυθούν οι κοινωνίες αυτές της τρίτης ηλικίας μέσα από το πρίσμα της ίασης του πληθυσμού που τις απαρτίζουν, των νέων αυτών ασθενών.

85

4.1. Τι είναι η Γεροντοπία

Η εμφάνιση των γεροντοπιών, των κοινοτήτων αυτών δηλαδή που απευθύνονται αποκλειστικά σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα, αυτή της “Τρίτης Ηλικίας”2, παρουσιάστηκε ως λύση στα προβλήματα που προκύπτουν είτε στο μοντέλο ενός νοικοκυριού που συμβιώνουν πολλές διαφορετικές γενιές είτε στις διάφορες μορφές θεσμοθετημένης φροντίδας για ηλικιωμένους. Προτάθηκε, σαν εναλλακτική αυτών των μορφών “κατ’ οίκον γήρανσης” διασφαλίζοντας μια ιδιωτικότητα που χάνεται στην περίπτωση της ζωής μέσα σε μια εκτεταμένη οικογένεια, ενώ ταυτόχρονα πετυχαίνοντας την απουσία στίγματος όπως στην παροχή φροντίδας από ένα ίδρυμα.3

Μιλώντας, όμως, για την ηλικιακή ομάδα της τρίτης ηλικίας αναφερόμαστε στους “Νέους-Ηλικιωμένους” (“Young-Olds”), όρο που επινόησε η Αμερικανίδα γεροντολόγος Bernice Neugarten το 19744, περιγράφοντας τους ανθρώπους εκείνους που βρίσκονται περίπου μεταξύ των ηλικιών 55 - 75, οι οποίοι αποτελούν μια νέα αναπτυσσόμενη πληθυσμιακή ομάδα των μέσων του 20ου αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρήθηκε μια ραγδαία αύξηση του αριθμού εκείνων που περνούν στην τρίτη ηλικία ως υγιείς και ανεξάρτητοι, αλλάζοντας τα δεδομένα και δημιουργώντας μια καινούρια φάση ζωής, απομακρυσμένη από την εικόνα των ασθενικών ηλικιωμένων που πλέον θα αποτελούν την “Τέταρτη Ηλικία”, αυτή των “Ηλικιωμένων-Ηλικιωμένων” (“Old-Olds”).5

Αυτό το φαινόμενο της νέας περιόδου στη ζωή του ανθρώπου, που σύντομα θα χαρακτηριστεί ως μια μόνιμη κατάσταση6, έχει τα χαρακτηριστικά μιας “ύστατης ελευθερίας”, κατά την οποία το άτομο είναι απαλλαγμένο από την παιδική ευθύνη της εκπαίδευσης και από εκείνες της ενήλι-

17. Διάγραμμα Μέσης Διάρκειας Ζωής.

18. Διάγραμμα Ποσοστιαίας Κατανομής Πληθυσμού ανά Ηλικία ΗΠΑ.

19. Διάγραμμα Αύξησης Πληθυσμού Ηλικιών 65+.

87

κης ζωής, όπως η εργασία ή η φροντίδα των παιδιών, ενώ ταυτόχρονα δεν αντιμετωπίζει τα προβλήματα υγείας που είναι συνδεδεμένα με τους ηλικιωμένους.7 Αυτή η κατάσταση ελευθερίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας ιδανικός τρόπος ζωής που παίρνει μορφή μέσα από την εμφάνιση εναλλακτικών μορφών αστικοποίησης. Οι γεροντοπίες, επομένως, είναι η χωρική απεικόνιση των στατιστικών εκείνων της ραγδαίας αύξησης του αριθμού των ηλικιωμένων και, συνεπώς, του μέσου όρου ζωής των ανθρώπων γενικότερα.

Η απομάκρυνση, όμως, της ηλικιακής ομάδας των συνταξιούχων από το περιβάλλον που ήδη κατοικούν, δεν αποτελεί μεμονωμένο φαινόμενο της περίπτωσης των γεροντοπιών. Σύμφωνα με ψηφοφορία του 2005, το 59% των Αμερικανών της γενιάς των “Baby Boomers”8 είχε ως στόχο την αγορά μιας νέας κατοικίας για την περίοδο της συνταξιοδότησή τους, ενώ μεγάλο ποσοστό αυτών επιθυμούσαν να βρίσκεται εκτός της πολιτείας.9 Γίνεται φανερό, λοιπόν, πως με την αλλαγή της καθημερινότητας του συνταξιούχου, ο οποίος περνά από την εποχή της εργασίας σε εκείνη του ελεύθερου χρόνου, γεννάται και η επιθυμία αλλαγής του χώρου όπου κατοικεί, προκειμένου το χωρικό του περιβάλλον να ανταποκρίνεται στις καινούριες του ανάγκες.

Ωστόσο, με την εμφάνιση των γεροντοπιών δεν επιδιώκεται απλά η πώληση κατοικιών στους συνταξιούχους που επιθυμούν να αλλάξουν το περιβάλλον τους, αλλά οι ίδιες προωθούνται σαν προϊόν ενός τρόπου ζωής συνταξιοδότησης, το οποίο βασίζεται σε οράματα μιας αστικοποίησης των μέσων του 20ου αιώνα, και συνοδεύεται από ένα εύρος δραστηριοτήτων που απευθύνονται αποκλειστικά στη συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, προκειμένου να δοθεί λύση στο φαινόμενο του άπλετου ελεύθερου χρόνου και στη διατήρηση μιας υγιούς ψυχικής και σωματικής κατάστασης10, μέσα σε ένα περιβάλλον ιδανικών συνθηκών διαβίωσης.

88

Οι δύο δυνάμεις, επομένως, που συμβάλλουν στην απομάκρυνση των ηλικιωμένων από τις πόλεις στις οποίες κατοικούν και την μετάβασή τους σε αυτές τις νέες οργανωμένες κοινότητες, αποτελούν οι παράγοντες ώθησης και έλξης. Παράγοντες ώθησης θεωρούνται οι συνθήκες εκείνες του περιβάλλοντος όπου ζουν τα άτομα της τρίτης ηλικίας, οι οποίες επιδρούν αρνητικά είτε στη σωματική είτε στην ψυχική τους υγεία. Παραδείγματα αυτών είναι συχνά «το δυσμενές κλίμα, το υψηλό κόστος διαβίωσης σε σχέση με το περιορισμένο εισόδημα, η ανασφάλεια ή ο φόβος της εγκληματικότητας, καθώς και η αποσταθεροποιητική επίδραση της απώλειας ενός συζύγου.»11 Αντίστοιχα, ως παράγοντες έλξης λειτουργούν οι ευνοϊκές συνθήκες των γεροντοπιών, η ασφάλεια, η οικονομική προσιτότητα, η ύπαρξη κοινωνικής ζωής, καθώς και η απουσία του στιγματισμού γύρω από την ηλικία.12 Η προώθηση, συνεπώς, ενός τέτοιου ελκυστικού προϊόντος τρόπου ζωής, ρομαντικοποιεί την έννοια της γήρανσης, ενώ εγγυάται μια βελτιωμένη εκδοχή της που βρίσκεται πιο κοντά σε αυτή της νεότητας.

Στο πλαίσιο της γενικής ευεξίας, που έχει σαν πρότυπο την εικόνα ενός νεανικού και γυμνασμένου σώματος, ο ηλικιωμένος άνθρωπος επιθυμεί να παραμείνει για πάντα νέος, επιλέγοντας να ζήσει σε ένα περιβάλλον που του υπόσχεται ακριβώς την επαναφορά της νεότητάς του. Όπως υπήρχε ανέκαθεν η ανάγκη να ανακουφιστεί από τον πόνο, οδηγώντας τον στην εύρεση ενός τρόπου να απαλλαχθεί από αυτόν, έτσι και η επιθυμία του ανθρώπου να αποφύγει τις επιπτώσεις της γήρανσης, δημιουργούσε μύθους ενός επίγειου παραδείσου ικανού να αποκαταστήσει τη νεότητα. Έτσι, η ίδια επιθυμία καθώς και το ηθικό στοιχείο που συνδέεται με αυτό το μέρος, οδήγησε στην αναζήτησή του.13 Μια μορφή, επομένως, του τόπου αυτού μπορεί να θεωρηθεί και η περίπτωση των γεροντοπιών. Ταυτόχρονα στη σύγχρονη εποχή, μέσα από το πνεύμα της ιατρικοποίησης της

89

καθημερινότητας, παρατηρείται πως «είτε πρόκειται για τον τομέα της ιατρικής, της ψυχαγωγίας, ή της βιομηχανίας καλλυντικών, νέα τμήματα μαζικής αγοράς προκύπτουν, όλα με στόχο να ικανοποιήσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες εκείνων που θέλουν να παραμείνουν νέοι με κάθε κόστος»14, με το παράδειγμα των γεροντοπιών να αποτελεί τη χωρική διάσταση αυτού του φαινομένου.

Όσον αφορά τις ιδιότητες που εξασφαλίζουν την επαναφορά της ζωτικότητας στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας, ένας συνδυασμός τεσσάρων εννοιών φαίνεται να είναι αυτός που καλύπτει τις ανάγκες και επιθυμίες τους. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Τεχνολογίας AgeLab της Μασαχουσέτης και το Κέντρο Μεταφορών και Επιμελητείας, οι παράγοντες των Δραστηριοτήτων, της Έντασης, της Πυκνότητας και της Προσιτότητας, είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση μιας γενικής ευεξίας στο περιβάλλον των γεροντοπιών.15

Πιο αναλυτικά, τα ενδιαφέροντα ενός ανθρώπου στην πορεία της ζωής του αλλάζουν, όπως και η σωματική και ψυχική του ικανότητα να τα ανακαλύψει, γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικό η πόλη στην οποία ζει να του παρέχει ένα ευρύ φάσμα πολιτικών, θρησκευτικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων προκειμένου να διατηρήσει το κίνητρο για ανακάλυψη, καθόλη τη διάρκεια του βίου του. Στον παράγοντα των δραστηριοτήτων προστίθεται και η ένταση αυτών, καθώς πλέον η έννοια της συνταξιοδότησης δεν περιλαμβάνει απλά την ξεκούραση σε ένα μέρος, αλλά και την παρακίνηση για δράση σε αυτό. Επιπλέον, η πυκνότητα αυτών των δράσεων, το πόσο κοντά βρίσκονται μεταξύ τους αλλά και στον κάτοικο, είναι ακόμη ένας συντελεστής που συμβάλλει στην ψυχική υγεία των ηλικιωμένων, αφού εξασφαλίζει την συμμετοχή τους στις κοινές δραστηριότητες, άρα και στην κοινωνικοποίησή τους. Η πυκνότητα, όμως, δεν μπορεί να λειτουργήσει ανασταλτικά αν δεν συνδέεται

90

άμεσα με την προσιτότητα, η οποία απαιτεί την οργάνωση του δημόσιου χώρου προκειμένου να διευκολυνθούν οι μετακινήσεις των κατοίκων, ανεξάρτητα από την φυσική τους ικανότητα.16

Τα χαρακτηριστικά αυτά, εκτός ότι κάνουν τις κοινότητες αυτές ελκυστικές και προσιτές προς την κοινωνική ομάδα των συνταξιούχων, ταυτόχρονα τις καθιστούν εξαιρετικά βιώσιμες, στα πλαίσια της εξασφάλισης μιας καλύτερης ποιότητας ζωής, ενώ ο σχεδιασμός τους μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για το χωρικό περιβάλλον ανθρώπων οποιασδήποτε ηλικίας.17

Γνωρίζοντας, επομένως, το εύρος της έννοιας των γεροντοπιών, γίνεται κατανοητός ο παραλληλισμός της ιδέας ενός περιβάλλοντος ευεξίας που απευθύνεται σε μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, με την ιδέα της σχέσης του περιβάλλοντος του νοσοκομείου με τον ασθενή. Το σχέδιο της γεροντοπίας δεν ταιριάζει στο εκμαγείο κάποιου καθορισμένου αστικού και αρχιτεκτονικού προτύπου, ενώ παράλληλα «δεν ορίζει μια μοναδική μορφολογική ή τυπολογική κατάσταση»18 με συγκεκριμένα χωρικά όρια, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση της απουσίας των κτιριακών ορίων στο νοσοκομείο του σήμερα. Στη δομή των κοινοτήτων των ηλικιωμένων παρατηρούνται ορισμένες επιμέρους τάσεις, οι οποίες θα αναλυθούν ως μια προσέγγιση ενός χωρικού και εννοιολογικού περιβάλλοντος, αντίστοιχου με εκείνου που δομεί τις έννοιες της υγείας.

20. Sun City, Αριζόνα, 1960.

92

4.2. Τα χαρακτηριστικά της ας μέσα από το ιατρικό βλέμμα

Γεροντοπί-

Σε αντίθεση με το σύστημα του νοσοκομείου, το οποίο καλύπτει ολόκληρο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο, οι κοινότητες των ηλικιωμένων συνταξιούχων ανταποκρίνονται αποκλειστικά στα τελευταία στάδια της ζωής του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, η αναγωγή της γεροντοπίας σε ένα μοντέλο τρόπου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου μπορεί να βασιστεί στην ανάλυση των χαρακτηριστικών της υπό το πρίσμα του φαινομένου της πόλης νοσοκομείου.

Στην αστικοποίηση της τρίτης ηλικίας, λοιπόν, από τις εννοιολογικές προσεγγίσεις έως τις τεχνικές σχεδιασμού και οργάνωσης, παρατηρούνται διαφορές ανάμεσα στις περιπτώσεις των γεροντοπιών. Οι κοινότητες αυτές εφαρμόζοντας διαφορετικές στρατηγικές, απευθύνονται στις διαφορετικές ανάγκες και επιθυμίες των ηλικιωμένων, προωθώντας με αυτόν τον τρόπο αποτελεσματικά το προϊόν του τρόπου ζωής που παρέχουν στις διάφορες πολιτικές, θρησκευτικές και κοινωνικές ομάδες της τρίτης ηλικίας. Παρόμοια στρατηγική σχεδιασμού παρατηρείται και στο σχεδιασμό των νοσοκομείων, ανάλογα με τις ασθένειες που φιλοξενούν, τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος στο οποίο οργανώνονται. Έτσι, προϊόν ανάλυσης του κεφαλαίου αποτελεί η γεροντοπία ως το νέο πρότυπο πόλης νοσοκομείου, ενώ ο ηλικιωμένος κάτοικός της παίρνει τη θέση του ασθενή της νοσοκομειακής κοινότητας.

Με βάση την κοινή δομή των στοιχείων τους, προκύπτουν ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία, σύμφωνα με τους Giovanna Borasi και Mirko Zardini, είναι: η ουτοπία συνταξιοδότησης (“retirement utopia”), ο ηλικιακός διαχωρισμός (“age-segregation”), η ιδιωτική διακυβέρνηση

93

(“private governance”), η κινητικότητα (“mobility”), η θεματική (“theming”), καθώς και η οργάνωση (“instrumentalization”)· τα στοιχεία αυτά αποτελούν «το αποτέλεσμα της αυξανόμενης εξειδίκευσης, της συστηματοποίησης και της εμπορευματοποίησης της πλέον μαζικής βιομηχανίας αστικοποίησης της συνταξιοδότησης.»19

94

4.2.1. Ουτοπία της Συνταξιοδότησης

Ο κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται η έννοια της γεροντοπίας είναι, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η ιδέα της συνταξιοδότησης και εκείνων των εννοιών που την συνοδεύουν, δηλαδή η αποδέσμευση από την εργασία και η μόνιμη κατάσταση ελεύθερου χρόνου. Αυτή η συνθήκη δημιουργεί μια “κοινωνία αναψυχής” που προσεγγίζει την καθημερινότητα σαν μια ουτοπική κατάσταση “διακοπών χωρίς τέλος”, σε ένα ασφαλές μέρος, σχεδιασμένο να παρέχει ανέσεις και με ιδανικό κλίμα, δημιουργώντας το φαινόμενο της “αστικής φωτοσύνθεσης”20. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πρώτης κοινότητας ηλικιωμένων “Sun City”, στην Αριζόνα των Ηνωμένων Πολιτειών, μοιάζοντας με ταξίδι αναψυχής που επιφέρει ριζικές μεταλλάξεις στον τρόπο ζωής των επισκεπτών της.

Στοιχεία αυτής της ιδανικής κοινωνίας, γενικότερα, μπορεί να είναι το έντονο στοιχείο της φύτευσης, που όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενα κεφάλαια, αναλαμβάνει θεραπευτικό καθώς και περιβαλλοντικό ρόλο, το εξωτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται, η έντονη πολιτιστική του ταυτότητα, ακόμη και η ελευθερία των ορίων που χάνονται σε μια κοινότητα χωρίς μόνιμη βάση. Αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίζονται, αντίστοιχα, στα παραδείγματα των “Urbanizaciones” στην ακτή Κόστα Ντελ Σολ της Ισπανίας, του θεματικού πάρκου “Huis Ten Bosch” στη νήσο Κιούσου της Ιαπωνίας, καθώς και της κοινότητας “Senior Recreational Vehicle” των Ηνωμένων Πολιτειών.21 Με αυτόν τον τρόπο, η γεροντοπία μετατρέπεται σε ένα θελκτικό προϊόν καθημερινότητας διακοπών, που βρίσκει τις βάσεις του στα θεωρητικά πρότυπα αστικοποίησης των μέσων του 20ου αιώνα, όπως στο παράδειγμα του μοντέλου νομαδικής ζωής στο έργο των Superstudio, “Supersurface-Life”22.

21. Διάγραμμα Μέσης Θερμοκρασίας Sun City, Αριζόνα.

22. Διάγραμμα Ηλιοφάνειας Sun City, Αριζόνα.

97

Παράλληλα, μέσω αυτής της εκτεταμένης περιόδου διακοπών και “ανάρρωσης” της τρίτης ηλικίας, αποφεύγεται η αντιμετώπιση των κατοίκων της ως ασθενείς.

Ωστόσο, στα πλαίσια του ατελείωτου ελεύθερου χρόνου επαναφέρεται η ανάγκη του ανθρώπου για απασχόληση μέσω της εργασίας. Αποτέλεσμα του ιδανικού περιβάλλοντος των κοινοτήτων αυτών, καθώς και της καθημερινής φροντίδας που δέχεται ο κάτοικος, αποτελεί η εξασφάλιση μιας γενικής κατάστασης ευεξίας που δίνει αξία στον ηλικιωμένο, ενώ προκαλεί και την επιθυμία δημιουργίας αξίας. Με τον ίδιο τρόπο που οι ασθενείς συμπεριφέρονται όπως τους «οδηγεί» το περιβάλλον τους, έτσι και οι κάτοικοι των γεροντοπιών, αφού ικανοποιούνται όλοι οι τομείς της ζωής τους, οδηγούνται στην εργασία προκειμένου να δημιουργήσουν αυτή την αξία, αποδεικνύοντας, όμως, ταυτόχρονα πως για ορισμένους το πνεύμα των διακοπών χωρίς τέλος στο ιδανικό περιβάλλον της συνταξιοδότησης δεν εκπληρώνει επαρκώς τις επιθυμίες τους.23

23. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό της ουτοπίας συνταξιοδότησης.

24. Η περιθωριοποίηση του ηλικιωμένου.

99

4.2.2. Ηλικιακός Διαχωρισμός

Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενο κεφάλαιο, παρόλο που υπάρχει η τάση για παροχή φροντίδας προς τον άνθρωπο που την έχει ανάγκη, συχνά καταλήγει αυτό που τον οδηγεί στη δυσμενή αυτή κατάσταση να τον απομονώσει. Το βασικό χαρακτηριστικό του σχεδιασμού και της οργάνωσης μια γεροντοπίας βρίσκεται στην ιδέα της απομάκρυνσης της ηλικιακής ομάδας των συνταξιούχων από το περιβάλλον τους και της μετακίνησής τους σε ένα τόπο που απευθύνεται αποκλειστικά σε εκείνους και στην κάλυψη των νέων αναγκών που προκύπτουν μετά την συνταξιοδότηση. Έτσι, χρησιμοποιώντας την κοινωνική και αστική περιθωριοποίηση που βιώνουν τα άτομα της τρίτης ηλικίας στην κοινωνία, ως επιτηδευμένη περιθωριοποίηση, ο ηλικιωμένος άνθρωπος από το πρόσωπο της γηρατιών, μετατρέπεται στο πρόσωπο του “κανονικού” μέσα στο περιβάλλον των ομοίων του, χωρίς να αντιλαμβάνεται την κατάσταση της ίδιας του γήρανσης.

Με τον ίδιο τρόπο που ένα νοσοκομειακό ίδρυμα προσπαθεί να επαναφέρει την κατάσταση της υγείας σε έναν ασθενή, δημιουργώντας το περιβάλλον μιας τεχνητής οικογένειας, έτσι και το ηλικιακά ομοιογενές περιβάλλον των γεροντοπιών, που έχει σχεδιαστεί με επίκεντρο τον ηλικιωμένο, φροντίζει στο να αποκτήσει αυτός μια νέα ισορροπία, διαφορετική από εκείνη της ζωής στην κοινωνία της εργασίας. Στην περίπτωση αυτή δεν αποτελεί μορφή θεραπείας αλλά είναι το αποτέλεσμα μιας προληπτικής ιατρικής. Στο παράδειγμα της πρώτης γεροντοπίας “Sun City”, αυτός ο ηλικιακός διαχωρισμός προς όφελος των ηλικιωμένων, υπογραμμίζεται από το περιορισμένο χρονικό διάστημα που άτομα ηλικίας μικρότερης των 19 χρόνων έχουν ως δυνατότητα επίσκεψης, μια περίπτωση αντίστοιχης λο-

100

γικής με αυτή των νοσοκομειακών ιδρυμάτων.24

Παρόλο που αυτός ο διαχωρισμός των ηλικιωμένων έχει παρατηρηθεί, μέσα από έρευνες και όπως έγινε αντιληπτό, πως έχει θετικές επιπτώσεις στην ψυχική αλλά και σωματική τους υγεία, επηρεάζοντας τη διάθεσή τους και αυξάνοντας το προσδόκιμο ζωής, εγείρει προβληματισμούς σχετικά με την αλλοίωση την οποία είναι πιθανό να προκαλέσει μακροπρόθεσμα στην ευρύτερη κοινωνία και οικονομία της.25

25. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό του ηλικιακού διαχωρισμού.

26. Η νέα σχέση ασθενή - παρόχου.

103

4.2.3. Ιδιωτική Διακυβέρνηση

Πριν την εμφάνιση των γεροντοπιών, στην περίπτωση της “κατ’ οίκον γήρανσης”, όπως τα ιδρύματα φροντίδας των ηλικιωμένων, ή ακόμη και στο παράδειγμα των νοσοκομείων του Μεσαίωνα, αναφερόμαστε σε έργα μιας αρχιτεκτονικής κλίμακας, την ανέγερση και οργάνωση των οποίων αναλάμβαναν κυρίως η Εκκλησία, η πολιτεία, ακόμη και πολίτες ως πράξη φιλανθρωπίας. Αντίθετα, οι κοινότητες των γεροντοπιών που αναπτύσσονται, αποτελούν έργα μιας μεγαλύτερης, αστικής κλίμακας, τη διακυβέρνηση των οποίων αναλαμβάνουν ιδιωτικές επιχειρήσεις.26

Επομένως, γίνεται αντιληπτό πως η ευθύνη της φροντίδας των ηλικιωμένων, στο πνεύμα του κοινού καλού, της πίστης και της ηθικής υποχρέωσης, μετατρέπεται σε επιθυμία για αύξηση των κερδών των εταιρειών, προωθώντας την γεροντοπία σαν προϊόν στην αγορά. Μια κατάσταση που, ωστόσο, δεν απέχει από την συμφεροντολογική προσέγγιση της νοσοκομειακής φροντίδας της περιόδου μετά τον Μεσαίωνα και πριν την αναθέτησή της στους δήμους, την εποχή του Διαφωτισμού. Όπως ο τομέας της υγείας, έτσι και η ευρύτερη έννοια της φροντίδας των ηλικιωμένων, περνά μέσα από το φίλτρο μιας, ταυτόχρονα, ηθικής και κερδοσκοπικής επιχείρησης, η οποία δημιουργώντας δομές επικεντρωμένες στο πρόσωπο που απευθύνεται, τις καθιστά θελκτικές, προκαλώντας θετικά αποτελέσματα στους χρήστες της, αλλά έχοντας πάντα ως στόχο το κέρδος.

Αυτή η επέκταση της κλίμακας και των συμφερόντων οδηγεί στην μεταβολή των δυναμικών μέσα στις κοινότητες, επηρεάζοντας τη σχέση κατοίκου και οργάνου εξουσίας. Με τον ίδιο τρόπο που η σχέση ασθενή - γιατρού μετατράπηκε από καθαρά θεραπευτική, σε εκπαιδευτική και αργότερα σε μια προσωπική σχέση εμπιστοσύνης, έτσι επηρεάζεται

104

και το δίπολο ηλικιωμένος - πάροχος, μέσα στο πλαίσιο της ιδιωτικοποιημένης φροντίδας. Είτε πρόκειται για αυστηρή οριοθέτηση των γεροντοπιών μέσα στα πλαίσια της ιδιωτικής τους διακυβέρνησης είτε για μια άτυπη σχέση πελάτη - παρόχου, η ιδιωτικοποίηση αυτή φαίνεται να δοκιμάζει τις υπάρχουσες έννοιες της αστικοποίησης, μετατρέποντας, πιθανόν, την επιθυμία για γήρανση σε ένα περιβάλλον αντίστοιχο των γεροντοπιών, σε προνόμιο για λίγους.27

27. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό της ιδιωτικής διακυβέρνησης.

28. Η μετάβαση της νοσοκομειακής φροντίδας σε κινητές μονάδες.

107

4.2.4. Κινητικότητα

Με τη χρήση του όρου της κινητικότητας, αναφερόμαστε σε εκείνες τις πιθανές ερμηνείες που μπορεί να πάρει η ιδέα της μεταβολής του χωρικού περιβάλλοντος, μέσα σε μια γεροντοπία. Όπως η περίπτωση της μετάβασης της νοσοκομειακής φροντίδας σε κινητές μονάδες, αποτελεί μια εκδοχή της έννοιας της περίθαλψης, έτσι και η μετανάστευση ενός ηλικιωμένου σε έναν ηλιόλουστο, εξωτικό προορισμό, η εφαρμογή ενός νομαδικού μοντέλου διαβίωσης, ή η μεταφορά των ιδιαίτερων μορφολογικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών ενός τόπου σε έναν άλλον, είναι μερικές εκφάνσεις της έννοιας της κινητικότητας μέσα στα διάφορα περιβάλλοντα των γεροντοπιών.28

Μια μορφή μετανάστευσης της τρίτης ηλικίας φαίνεται στο παράδειγμα των “Urbanizaciones” στην ακτή Κόστα Ντελ Σολ, όπου οι ηλικιωμένοι επιλέγουν να διανύσουν αυτή τη μακρινή απόσταση, προκειμένου να ζήσουν σε έναν τόπο ιδανικού κλίματος και χαμηλού κόστους ζωής.29 Αντίστοιχα, στην περίπτωση της κοινότητας των “Senior Recreational Vehicle” των Ηνωμένων Πολιτειών, το νομαδικό δίκτυο αστικοποίησης που επιλέγουν, προβάλλει μια εγκατάλειψη των ανέσεων της καθιστικής ζωής στο σπίτι για μια εμπειρία της “ζωής στον δρόμο”.30 Ενώ, τέλος, το θεματικό πάρκο “Huis Ten Bosch”, στα πλαίσια της προσέγγισης της έννοιας του τουρισμού μέσα από τη βιωματική εμπειρία μιας άλλης κουλτούρας, αποτελεί ένα αντίγραφο του αστικού τοπίου της Ολλανδίας στην χώρα της Ιαπωνίας, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο ένα υβριδικό περιβάλλον.31

Η παρουσία αυτού του χαρακτηριστικού στις κοινωνίες των ηλικιωμένων, συμβάλλει στο χάσιμο των συνόρων μεταξύ των ιδεών μετανάστευσης, νομαδισμού και τουρισμού, ενώ αμφισβητεί και την ίδια τη σημασία των ορίων

108

της κατοικίας, του κτιρίου γενικότερα, και της ταυτότητάς του, όπως είδαμε να συμβαίνει και στα χωρικά και εννοιολογικά όρια του νοσοκομείου, μέσα από την εξέλιξη της πορείας του.32 Ταυτόχρονα προβάλλει ένα σύγχρονο μοντέλο εκτεταμένης και προσαρμοστικής αστικοποίησης, που δείχνει να βασίζεται για άλλη μια φορά στα αστικά οράματα των δεκαετιών 1960, 1970, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του έργου των Archigram, “Instant City” (1968-1970).33

29. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό της κινητικότητας.

30. Η δημιουργία απόλυτων κόσμων.

111

4.2.5. Θεματική

Ένα από τα βασικά προβλήματα που οι κοινωνίες της τρίτης ηλικίας καλούνται να δώσουν λύση είναι, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αυτό του πλεονάσματος του ελεύθερου χρόνου. Εφαρμόζοντας τεχνικές της βιομηχανίας της ψυχαγωγίας, εργαλείο που χρησιμοποιεί και η σύγχρονη ιατρική, και επιλέγοντας μια συγκεκριμένη θεματολογία για να καθορίσει την οργάνωση των γεροντοπιών, επιτυγχάνεται η δημιουργία απόλυτων κόσμων με χαρακτηριστική συνέπεια στον σχεδιασμό τους.34 Αυτός ο σχεδιασμός με βάση κάποια συγκεκριμένη λογική, παραπέμπει στον ηθικό σχεδιασμό των κτιρίων του Μοντέρνου Κινήματος, με σκοπό, αυτή τη φορά, την αντιμετώπιση του φαινομένου της νωθρότητας που προκαλείται από τον άπλετο ελεύθερο χρόνο της συνταξιοδότησης. Επομένως, φαίνεται για άλλη μια φορά, πως τα θρησκευτικά κριτήρια της αξιολόγησης τέτοιου είδους ενεργημάτων, μετατρέπονται σε κριτήρια ενός υγιεινού τρόπου ζωής, μακριά από την εικόνα της ασθενικής τεμπελιάς.

Παράδειγμα μιας θεματικής αποτελεί η γεροντοπία “The Villages” στην Φλόριντα των Ηνωμένων Πολιτειών, ο σχεδιασμός της οποίας έγινε στα πρότυπα μιας ιδιαίτερης πατρίδας των παιδικών χρόνων ενός ηλικιωμένου.35 Παρόλο που πρόκειται για την δημιουργία ενός φαντασιακού τόπου χωρίς πραγματικό κάτοικο, η μεταφορά των συνταξιούχων σε ένα νοσταλγικό και ξέγνοιαστο περιβάλλον, που αντιπροσωπεύει την νεότητά τους, επιδρά θετικά στις φυσικές και ψυχικές τους επιδόσεις.36 Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό πως με τον ίδιο τρόπο που η εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης έχει επιτρέψει την επαναφορά της κατ’ οίκος ίασης των ασθενών, έτσι και η δημιουργία ενός οικείου περιβάλλοντος, χωρίς να είναι εμφανές το «επιθετικό» στοιχείο της τεχνολογίας, περιορίζει την αίσθηση της ανη-

112

συχίας στον ηλικιωμένο και οδηγεί στην αντιμετώπιση των ζητημάτων που η κοινωνία αυτή καλείται να επιλύσει.

Ταυτόχρονα, τέτοιου είδους θεματικοί σχεδιασμοί πόλεων έχουν σαν γενικότερο αποτέλεσμα τον πειραματισμό πάνω σε χωρικές και χρονικές πραγματικότητες μιας εκτεταμένης κατοίκησης, δίνοντας στον κάτοικο την ευκαιρία να συνεχίσει τη ζωή του μέσα σε ένα περιβάλλον που του παρέχει τη δυνατότητα απόκτησης μιας διαφορετικής ταυτότητας από αυτή του ασθενή/ηλικιωμένου.37

31. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό της θεματικής.

114

4.2.6. Οργάνωση

Τελευταίο χαρακτηριστικό που καθορίζει την ιδέα μιας γεροντοπίας αποτελεί η ίδια η οργάνωση του αστικού σχεδιασμού της. Λειτουργεί ως μια μορφή προληπτικής ιατρικής καθημερινών ζητημάτων της τρίτης ηλικίας, τα οποία επιζητούν μια λύση, μια θεραπεία, όπως και στο νέο μοντέλο νοσοκομείων του 21ου αιώνα που σχεδιάζονται με βάση αστικά πρότυπα. Ένα σύνολο από εργαλεία, με στοιχεία που αναφέρθηκαν προηγουμένως, όπως η επιλογή μιας θεματικής ή ο ηλικιακός διαχωρισμός, αλλά και επιπλέον ειδικές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου, αναπτύσσονται στο αστικό περιβάλλον των κοινοτήτων, προκειμένου να διευκολυνθεί η καθημερινότητα των κατοίκων τους, με τη χρήση της τεχνολογίας να παρουσιάζεται ως πανάκεια όλων των προβλημάτων.

Μια τέτοια μορφή οργάνωσης αποτελεί «η εναλλακτική αστική τυπολογία του “strip hospital”, η οποία αμφισβητεί την αρνητική σύνδεση του νοσοκομείου ως μοναδική αρχιτεκτονική εικόνα, μέσω της εφαρμογής της κατανεμημένης τυπικής και οργανωτικής λογικής της εμπορικής λωρίδας στην προγραμματική λογική της κλινικής.»38

Ένα ακόμη εργαλείο αστικής οργάνωσης είναι και ο σχεδιασμός των υποδομών για την άμεση και εύκολη μετακίνηση των ηλικιωμένων μέσω αμαξιδίων γκολφ, σε όλη την έκταση της πόλης. Παραλληλίζοντας τα με την εικόνα της νεότητας που αποτελεί το σύμβολο της καλής ζωής, τα αμαξίδια αυτά, εκτός από χρήση μετακίνησης, λειτουργούν και σαν σύμβολα διασκέδασης, νεανικής ξεγνοιασιάς και μιας μορφής απελευθέρωσης, αφού επιτρέπουν στους οδηγούς τους να μη διαθέτουν δίπλωμα οδήγησης, ενώ δεν θεωρείται παράνομη η χρήση τους υπό την επήρεια αλκοόλ, μετατρέποντάς τα σε

32. Το γκολφ ως αντικείμενο της νέας θρησκευτικότητας.

33. Η εξέλιξη του ασθενή με βάση το χαρακτηριστικό της οργάνωσης.

117

μοντέλα μιας “τεχνολογίας κοινωνικοποίησης”.39

Στην χαρακτηριστική περίπτωση του Sun City, εκτός από την διευκόλυνση στη μετακίνηση και την κοινωνικοποίηση των κατοίκων της, το σύμβολο του γκολφ αποκτά και μια μορφή θρησκευτικότητας. Το γήπεδο του αποτελεί το επίκεντρο των κατοικιών που διαμορφώνονται κυκλικά γύρω από αυτό, παραπέμποντας στην τυπολογία της κάτοψης του νοσοκομείου που έχει στο κέντρο τον χώρο λατρείας, τον ναό. Με αυτόν τον παραλληλισμό γίνεται αισθητική η μεταφορά της πίστης από την ανώτερη δύναμη ενός θεού σε αυτή ενός προϊόντος ελιτισμού.

Η εφαρμογή τέτοιων παραδειγμάτων οργάνωσης των αστικών κοινοτήτων των συνταξιούχων, επιτρέπει τη μετατροπή των χώρων φροντίδας των κατοίκων σε συστήματα δικτύων, όπως αυτά των νοσοκομειακών δομών, συμβάλοντας στην εξάπλωσή τους και στην ανάπτυξη ενός αισθήματος ασφάλειας λόγω της ένταξης του τεχνολογικού στοιχείου. Η παρείσφρηση, λοιπόν, της τεχνολογίας στην οργάνωση των κοινοτήτων των ηλικιωμένων, τεχνολογίας μιας διαφορετικής γενιάς από τη δική τους που, ωστόσο, φαίνεται να είναι περισσότερο χρήσιμη σε εκείνους, σε συνδυασμό με την εφαρμογή ανθρωποκεντρικών κανόνων, διευκολύνει τη συνέχεια του βίου τους στο περιβάλλον των γεροντοπιών.

Συνεπώς, από την ανάλυση των χαρακτηριστικών της γεροντοπίας μέσα από το πρίσμα της ίασης, διαφαίνεται η τάση της κοινωνίας των ηλικιωμένων να μοιάσει με το σύστημα της πόλης νοσοκομείου, και το αντίθετο. Το εγχείρημα της γεροντοπίας και ο σχεδιασμός της ως πόλη νοσοκομείο, αποτελεί μια προσπάθεια επίλυσης των προβλημάτων που επιφέρει η γήρανση, ή αντίστοιχα μια ασθένεια. Ο παραλληλισμός των χαρακτηριστικών, της θρησκευ-

118

τικότητας, των σχεδιαστικών μέσων και των σχέσεων που δημιουργούνται στις γεροντοπίες, με αυτά του αναπτυσσόμενου μοντέλου της πόλης νοσοκομείου, υπογραμμίζει την αμφισβήτηση των κτιριακών ορίων της νοσοκομειακής δομής.

119

Βιβλιογραφία Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 35.

2 Ο όρος “Τρίτη Ηλικία” (“Third Age”) χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Βρετανό κοινωνικό ιστορικό Peter Laslett το 1987.

Laslett, P., 1987. ‘The Emergence of the Third Age’, Ageing and Society, 7 (4), σσ. 113-160.

3 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 348.

4 Neugarten, B., 1974. ‘Age Groups in American Society and the Rise of the Young Old’, Annals of the American Academy of Political and Social Science, 415 (1), σσ. 187-198.

5 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 347.

6 MacCannell, D., 1976. The Tourist: A New Theory of the Leisure Class.

New York: Schocken Books.

7 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 347.

8 Με τον όρο ‘Baby Boomers’ χαρακτηρίζεται η γενιά εκείνη των ανθρώπων που είναι γεννημένοι τη χρονική περίοδο 1946 έως 1964, έπειτα από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όπου και παρατηρήθηκε απότομη αύξηση στις γέννες.

Sheehan, P., 2011. ‘Greed of boomers led us to a total bust’. The Sydney Morning Herald. Διαθέσιμο στο: https://www.smh.com.au/politics/ federal/greed-of-boomers-led-us-to-a-total-bust-20110925-1krki.html (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 9 Harris Interactive, 2005. Pulte Homes Baby Boomers Survey. [online] Διαθέσιμο στο: http://media.corporate-ir.net/media_files/ irol/14/147717/DelWebb/Results2005BabyBoomerSurvey.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 10 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 349.

11 Hurley, A., 2015. ‘Deane Simpson’s “Young-Old”’. ARCHITECT. Διαθέσιμο στο: https://www.architectmagazine.com/practice/deane-simpsons-young-old_o?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 12 Ό.π.

1

120

Simpson, D., 2015. Young-Old: Urban Utopias of an Aging Society. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 555.

14 Smith, W., 1956. ‘Product Differentiation and Market Segmentation as Alternative Marketing Strategies’, Journal of Marketing, 21 (1), σσ. 3-8.

15 Coughlin, J., n.d. ‘Mapping the Community of the Future’. The Atlantic. Διαθέσιμο στο: https://www.theatlantic.com/sponsored/ raymond-james/mapping-the-community-of-the-future/512/?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 16 Ό.π.

17 Ό.π.

18 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 354.

19 Ό.π. σ. 354.

20 Με τον όριο “αστική φωτοσύνθεση” περιγράφεται το φαινόμενο της μετανάστευσης των ηλικιωμένων πληθυσμών σε ηλιόλουστες περιοχές, μια τάση που υπήρξε ανέκαθεν και δεν φαίνεται να χάνεται με την πάροδο του χρόνου.

Simpson, D., 2015. Young-Old: Urban Utopias of an Aging Society. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 556.

21 “The Urbanizaciones of Costa del Sol”, “Huis Ten Bosch of Kyushu” και “The Senior Recreational Vehicle Community of the United States”.

Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σσ. 351-4.

22 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 356.

23 Ό.π.σ. 357.

24 Ό.π. σ. 328.

25 Ό.π. σ. 357.

26 Pastalan, L., 1989. The Retirement Community Movement: Contemporary Issues, New York: The Harworth Press.

27 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 358.

28 Ό.π. σ. 358.

29 Ό.π. σσ. 351-2.

30 Ό.π.σσ. 353-4.

31 Ό.π. σσ. 352-3.

32 Ό.π. σ. 358.

33 Hurley, A., 2015. ‘Deane Simpson’s “Young-Old”’. ARCHITECT. Διαθέσιμο στο: https://www.architectmagazine.com/practice/deane-simp13

121

sons-young-old_o?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 34 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σ. 359.

35 ‘The Villages of Florida’ (1960) Ό.π. σ. 350-1.

36 Hurley, A., 2015. ‘Deane Simpson’s “Young-Old”’. ARCHITECT. Διαθέσιμο στο: https://www.architectmagazine.com/practice/deane-simpsons-young-old_o?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) 37 Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers. σσ. 359-61.

38 Ό.π. σ. 361.

39 Ό.π. σ. 361.

«Αλλά εάν νιώθουμε την ανάγκη ενός καθησυχασμού είναι επειδή μια αγωνία κατατρέχει διαρκώς τη σκέψη, εάν αναθέτουμε στην τεχνική -μαγική ή θετική- το μέλημα να επαναφέρει στον κανόνα τον προσβεβλημένο από την ασθένεια οργανισμό, είναι επειδή δεν περιμένουμε πλέον τίποτα καλό από την ίδια τη φύση.»

- Georges Canguilhem The Normal and the Pathological, 1966

123

Συμπεράσματα

Το παράδειγμα των Γεροντοπιών, επομένως, μέσα από την ανάλυση εκείνων των κοινών στοιχείων που τις ορίζουν, φαίνεται να συγκεντρώνει το σύνολο των χαρακτηριστικών της σύγχρονης προσέγγισης της ιδέας του νοσοκομείου. Μιας ιδέας που, με τη συμβολή της τεχνολογίας, δεν περιορίζεται στα χωρικά και εννοιολογικά πλαίσια του παρελθόντος και συνεχώς εξελίσσεται. Οι ιδανικές αυτές κοινωνίες των συνταξιούχων, λοιπόν, των ασθενών του αύριο, μέσα από τη συσχέτιση και σύγκριση της κλίμακας του νοσοκομείου με αυτή της κατοικίας και ολόκληρης της πόλης, παρουσιάζονται ως μικρογραφία της Πόλης Νοσοκομείου, με κοινή τη σχέση αναλογίας κατοίκου-αστικού περιβάλλοντος.

Με την ανάλυση των παραδειγμάτων νοσοκομειακών δομών, με επίκεντρο την θρησκευτικότητά τους, στο χρόνο, τον τόπο και την κοινωνία στην οποία αναπτύχθηκαν, γίνεται αντιληπτό πως η τυπολογία του νοσοκομείου καταλήγει να απομακρύνεται από την αρχιτεκτονική κλίμακα και να οδεύει προς μια μεγαλύτερη, αστική οργάνωση, προς τον σχεδιασμό αυτής της πόλης της ίασης. Το αστικό περιβάλλον, καλείται να θεραπεύσει τον ασθενή, τον ηλικιωμένο, τον ίδιο του τον κάτοικο, όχι μόνο στην περίπτωση που αυτός νοσίσει, αλλά παίρνοντας τον ρόλο μιας προληπτικής ιατρικής, στους όρους της σύγχρονης ιατρικοποιημένης καθημερινότητας του Homo-Medicus. Από την κατ’ οίκον θεραπεία, στην θεραπεία του νοσοκομείου, η ίαση επιστρέφει ξανά στον οικείο χώρο της κατοικίας, αυτή τη φορά όμως, με τη μορφή φροντίδας και ως μέρος ενός μεγαλύτερου, σχεδιασμένου συστήματος.

Η πόλη ως τέτοιο σύστημα υγείας, παίρνει τη μορφή μιας εναλλακτικής θεραπείας και επιβεβαιώνει το γεγονός πως η έννοια της ίασης και η αντίληψη της ασθένειας

34. Η Πόλη Νοσοκομείο.

126

που καλείται να αντιμετωπίσει, μεταβάλλονται παράλληλα. Ιατρικά, καθώς και μη-ιατρικά ζητήματα, αντιμετωπίζονται ως απειλές για την υγεία, η οποία παίρνοντας τον άλλοτε ρόλο της θρησκείας, μετατρέπεται στο κριτήριο μέσω του οποίου αξιολογείται και καθορίζεται η καθημερινότητα του ανθρώπου και, κατά συνέπεια, οι αξίες της κοινωνίας. Το τι θεωρείται, λοιπόν, κανονικό και τι παθολογικό ιατρικά, κοινωνικά, αλλά και ηθικά, φαίνεται μέσα από τις συνήθειες των ανθρώπων, που αναπτύσσονται με προσανατολισμό την επίτευξη μιας κατάστασης γενικής ευημερίας, στα πρότυπα του διαφημιζόμενου προϊόντος υγείας.

Συνεπώς, η σύγχρονη προσέγγιση της υγείας, μετατρέπει «τον αγώνα ενάντια στην ασθένεια σε μια “αποστολή να εγκαθιδρύσει στη ζωή των ανθρώπων τις θετικές μορφές της υγείας, της αρετής και της ευτυχίας”»1. Πρόκειται, λοιπόν, για μια επανάσταση στον ιατρικό τομέα; Άνθρωπος, ή μηχανή; Θεραπεία, ή πρόληψη; Καινοτομία, ή συμπόνια; Υψηλή τεχνολογία, ή απουσία αυτής; Ενώ παράλληλα, ποιος ο ασθενής του αύριο; Ποιο το μελλοντικό νοσοκομείο; Μορφή, ή έννοια; Ένα μέρος της πόλης; Ή μια πόλη από μόνο της;2

127

Βιβλιογραφία Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος. σ. 68.

2 OMA, 2019. Hospital of the Future. [online] Διαθέσιμο στο: https://oma. eu/projects/hospital-of-the-future?fbclid=IwAR2Hd70SlSs8XaiARQckj59Kau0mtf5wURx_2RuGdmCc5FfTki1t6PDP33Y (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) 1

128

Βιβλιογραφία Borasi, G. και Zardini, M., 2012. Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Muller Publishers.

Bowers, B. S., 2007. The Medieval Hospital and Medical Practice. Burlington: Ashgate Publishing Limited.

Conrad, P., 2007. The Medicalization of Society: On the Transformation of Human Conditions into Treatable Disorders. Baltimore: Johns Hopkins University Press. σ. 3 Cunningham, A., 2002. Health Care and Poor Relief in Protestant Europe 1500-1700. London: Taylor & Francis.

Golant, S., 1985. ‘In Defense of Age-Segregated Housing’, Aging 348. σ. 24.

Hederson, E. F., 1896. Select Historical Documents of the Middle Ages. London: George Bell and Sons.

Illich, Ι., 2010. Limits to Medicine. Medical Nemesis: The Expropriation of Health. London: Marion Boyars. σ. 45.

Laslett, P., 1987. ‘The Emergence of the Third Age’, Ageing and Society, 7 (4), σσ. 113-160.

Lavin, S, 2004. Form Follows Libid: Architecture and Richard Neutra in a Psychoanalytic Culture. Cambridge: MIT Press. σσ. 83-84.

MacCannell, D., 1976. The Tourist: A New Theory of the Leisure Class. New York: Schocken Books.

Metzi, J. και Kirkland, A., 2010. Against Health. New York: NYU Press. σσ. 1-2.

Nettleton, S., 2002. Κοινωνιολογία της Υγείας και της

129

Ασθένειας. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Α. Βακάκη. Αθήνα: Τυπωθήτω - Γιώργος Δαρδάνος. σσ. 23-24.

Neugarten, B., 1974. ‘Age Groups in American Society and the Rise of the Young Old’, Annals of the American Academy of Political and Social Science, 415 (1), σσ. 187-198.

Nightingale, F., 1860. NOTES ON NURSING: What it is, and what it is not. New York: D. Appleton and Company.

Pastalan, L., 1989. The Retirement Community Movement: Contemporary Issues, New York: The Harworth Press.

Orme, N. και Webster, M., 1995. The English Hospital. New Haven-London: Yale University Press.

Radcliff, W., 1989. Milestones in Midwifery and the Secret Instrument. n.d.: Norman Publishing.

Reinarz, J., 2007. Corpus Curricula: Medical Education and the Voluntary Hospital Movement. Brain, Mind and Medicine: Essays in Eighteenth-Century Neyroscience.

Risse, G. B., 1990. Mending Bodies, Saving Souls: A history of Hospitals. New York: Oxford University Press.

Selzer, R., 1987. Taking the World in for Repairs. London: Penguin BKs. Simpson, D., 2015. Young-Old: Urban Utopias of an Aging Society. Montreal: Lars Muller Publishers. σσ. 555-8.

Skrabanek, P., 1994. Death of Humane Medicine and the Rise of Coercive Healthism. London, UK: Social Affairs Unit. σ. 12.

Smith, W., 1956. ‘Product Differentiation and Market Segmentation as Alternative Marketing Strategies’, Journal of Marketing, 21 (1), σσ. 3-8.

130

Ulrich, R., 1984. View through a Window May Influence Recovery from Surgery. Science, 224, σσ. 420-1.

Watson, S., 2006. The Origins of the English Hospital. Cambridge University Press, 16. σσ. 75-94.

Wedgwood, H. και Atkinson, J., 1872. A Dictionary of English Etymology. London: Trübner & Co. Κανγκιλέμ, Ζ., 2007. Το Κανονικό και το Παθολογικό. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Γ. Φουρτούνης. Αθήνα: Νήσος. Τουρνικιώτης, Π., 2006. Ο Επαναπροσδιορισμός του Σώματος: ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Do. Co.Mo.Mo., 2, σσ. 11-30. Φλώρος, Χ., 2007. Οργάνωση - Σχεδιασμός νοσοκομείων. Αθήνα: Παρισιάνου Α.Ε. σ. 43. Φουκώ, Μ., 2004. Η Ιστορία της Τρέλας. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Φ. Αμπατζοπούλου. Αθήνα: Ηριδανός. σ.

72. Φουκώ, Μ., 2012. Η Γέννηση της Κλινικής. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Κ. Καψαμπέλη. Αθήνα: Νήσος.

131

Ηλεκτρονικές Πηγές Amin, Z., 2017. History of Hospital [online]. Διαθέσιμο στο: www.slideshare.net/zulfiquer732/history-of-hospital (τελευταία πρόσβαση στις 11 Αυγούστου 2020) Carrel, S., 2018. ‘Scottish GPs to begin prescribing rambling and birdwatching’, The Guardian. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/uk-news/2018/oct/05/ scottish-gps-nhs-begin-prescribing-rambling-birdwatching (τελευταία πρόσβαση στις 5 Αυγούστου 2020) ChinaDaily, 2019. China performs first 5G-based remote surgery on human brain [online] Διαθέσιμο στο: http:// www.chinadaily.com.cn/a/201903/18/WS5c8f0528a3106c65c34ef2b6.html (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) Coughlin, J., n.d. ‘Mapping the Community of the Future’.

The Atlantic. Διαθέσιμο στο: https://www.theatlantic. com/sponsored/raymond-james/mapping-the-community-of-the-future/512/?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) Crook, L., 2020. Foster+Partners Cairo hospital embodies «latest research on biophilia» [online] Διαθέσιμο στο: https://www.dezeen.com/2020/09/14/foster-partners-magdi-yacoub-global-heart-centre-cairo-hospital/?fbclid=IwAR3o6WwvI8eBsqUSUfoxcFneRhK4BXDVn3Cz1q7iZg-Z2tWFi3nX_5J3XGk (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) Harris Interactive, 2005. Pulte Homes Baby Boomers Survey. [online] Διαθέσιμο στο: http://media.corporate-ir.net/media_files/irol/14/147717/DelWebb/Results2005BabyBoomerSurvey.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020)

132

Heikinheimo, M., 2018. Architecture and technology: Alvar Aalto’s Paimio Sanatorium. Διδακτορική διατριβή [online].

Helsinki: Aalto University School of Arts, Design and Architecture. Διαθέσιμο στο: http://www.paimiosanatorium.fi/ (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) Hurley, A., 2015. ‘Deane Simpson’s “Young-Old”’. ARCHITECT. Διαθέσιμο στο: https://www.architectmagazine. com/practice/deane-simpsons-young-old_o?fbclid=IwAR1OQDthSKiUuAmGn3r_ZMATpZQWVGuBxCyETeTBpc32G97OKyO1avQUfgU (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) Mynday, A., 2019. Medieval Hospital. [online] Διαθέσιμο στο: https://aprilmunday.wordpress.com/2019/04/21/medieval-hospitals/ (τελευταία πρόσβαση στις 16 Αυγούστου 2020) Namen, N., 2018. Why hospital of the future will be your own home. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.ted.com/ talks/niels_van_namen_why_the_hospital_of_the_future_will_be_your_own_home (τελευταία πρόσβαση 28 Σεπτέμβρη 2020) Nantes, C., 2017. A hospital designed to fit 21st century medicine. [online] Διαθέσιμο στο: https://healthcare-in-europe. com/en/news/a-hospital-designed-to-fit-21st-century-medicine.html (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) OMA, 2019. Hospital of the Future. [online] Διαθέσιμο στο: https://oma.eu/projects/hospital-of-the-future?fbclid=IwAR2Hd70SlSs8XaiARQckj59Kau0mtf5wURx_2RuGdmCc5FfTki1t6PDP33Y (τελευταία πρόσβαση στις 27 Σεπτεμβρίου 2020) Online Etymology Dictionary hospital (n.) [online]. Διαθέσιμο στο: https://www.etymonline.com/word/hospital#etymonline_v_14480 (πρόσβαση 8 Ιουνίου 2020) Rosenfield, Κ., 2013. Nyt Hospital Nordsjælland Shortlist-

133

ed Proposal / BIG [online] Διαθέσιμο στο: https://www. archdaily.com/421002/nyt-hospital-nordsjaelland-shortlisted-proposal-big (τελευταία πρόσβαση στις 28 Σεπτεμβρίου 2020) Sheehan, P., 2011. ‘Greed of boomers led us to a total bust’.

The Sydney Morning Herald. Διαθέσιμο στο: https://www. smh.com.au/politics/federal/greed-of-boomers-led-us-to-atotal-bust-20110925-1krki.html (τελευταία πρόσβαση στις 26 Σεπτεμβρίου 2020) World Health Organization, 1948. Constitution of WHO: Principles. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.who.int/ about/who-we-are/constitution (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) World Health Organization Regional Office for Europe, 1984.

Health Promotion: A Discussion Document on the Concept and Principles. [online] Διαθέσιμο στο: https://apps.who. int/iris/bitstream/handle/10665/107835/E900607.pdf;jsessionid=8B82382286A34C9E06F17005BCCA2871?sequence=1 (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020) Πετρόπουλος, Π., 2018. Από το Αποχετευτικό Σύστημα στο Ψυχαναλυτικό Ντιβάνι - Ερμηνείες της Υγείας στην Αρχιτεκτονική. Ερευνητική Εργασία [Online]. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών. σσ. 18-20. Διαθέσιμο στο: https:// issuu.com/panagiotis_petropoulos/docs/_____________ _____________________________________ (τελευταία πρόσβαση στις 12 Ιουνίου 2020)

134

Πηγές Εικόνων 14. https://www.archdaily.com/421002/nyt-hospital-nordsjaelland-shortlisted-proposal-big?fbclid=IwAR1YgHTzN9yMsG1v9_wn7XV_nsmuuZbRxF4sCdaL4h3ai7BwxTRKbDNME34 17. Neugarten, B. και Havighurst, R., 1977. Extending the Human Life Span: Social Policy and Social Ethics.

Chicago: Committee on Human Development, University of Chicago. σ. 1.

18. Ό.π. σ. 6.

19. Ό.π. σ. 6.

20. https://gr.pinterest.com/pin/443604632024121067/ 21. https://www.city-data.com/city/Sun-City-Arizona.html# 22. Ό.π. Διαγράμματα: Προσωπικό Αρχείο, Βασιλική Μπαλή Πετρούλα Χρονοπούλου