perspektywy kultury (nr 7)
sylwetki
Historia literatury niepodległej Polski Na przełomie XIX i XX wieku, gdy Kongresówka zdana była w dużej mierze na samouctwo z powodu braku polskich szkół średnich i wyższych, ze znakomitą inicjatywą wystąpili w 1897 roku Stanisław Michalski i Aleksander Heflich, rozpoczynając druk wielotomowego Poradnika dla samouków (wspierany przez Kasę im. Józefa Mianowskiego). Poradnik miał zastąpić szkołę polską. zawierał materiały (wykłady) z różnych dziedzin nauki – opracowania tematów, szczegółowe wskazówki metodyczne i bibliografię przedmiotu. Zrazu popularnonaukowy, z biegiem czasu zyskał również charakter naukowy (ułatwienie studiów wyższych, przygotowanie do pracy badawczej). Ich autorami byli wybitni znawcy poszczególnych dziedzin i tematów, m.in. Piotr Chmielowski, Zygmunt Wóycicki, Florian Znaniecki. Wtedy to, w owej atmosferze „wygłodzenia” brakiem dostępu do swobodnej nauki, i do lektury, Ignacy Chrzanowski podjął decyzję o napisaniu podręcznika przeznaczonego także do „samouczenia się” w kraju, w którym szkolnictwo i czytelnictwo było krępowane. Łączył on cele szkolne i pozaszkolne – historię polskiej literatury z bardzo obszernymi wypisami (z dzieł wówczas szerzej niedostępnych). Nie był to więc „rasowy” podręcznik, toteż do potrzeb stricte szkolnych trzeba go było „przykracać” i przeredagowywać 28, nie przypominał też typowych ówczesnych podręczników akademickich. Pierwsze wydanie, zatytułowane Historia literatury polskiej. Książka dla młodzieży. (Z wypisami) ukazało się nakładem Gebethnera i Wolffa w formie 3 zeszytów (z. I: 1906, z. II: 1907, z. III, kolejne wydanie, już całości, ukazało się w 1908 pod zmienionym tytułem jako Historia literatury niepodległej Polski. Następne wydania – do II wojny było ich dziesięć (łącznie 150 tys. egzemplarzy trafiło do rąk czytelników) przynosiły zmiany i uzupełnienia, czynione już na uniwersytecką modłę 29. Była to „książka niezwykła już choćby ze względu na rolę społeczną, jaką odegrała” 30. Historia literatury niepodległej Polski, wielbiona przez czytelników, i niezwykle wysoko oceniona przez profesora Stanisława Tarnowskiego, spotykała się jednak wśród polonistów z krytyką: że mówi komunały – oddawali jej tym samym największy hołd, stwierdzając zarazem, że poglądy Chrzanowskiego na literaturę weszły w krew ogółu. Można wręcz powiedzieć, że to, co najbardziej ujmowało jej czytelników wywoływało
206
28 Jak np. wydane w 1913 roku Wypisy polskie dla klas wyższych szkół średnich, opracowane przez K. Wojciechowskiego na podstawie Historii Chrzanowskiego. 29 W. Folkierski, Ignacy Chrzanowski. W drugą rocznicę, dz. cyt., s. 3. 30 W. Weintraub, Ignacy Chrzanowski, [w:] tegoż, O współczesnych i o sobie. Wspomnienia, sylwetki, szkice literackie, Wyd. Znak, Kraków 1994, s. 270; podaje on inny nakład Historii: „Rozeszła się w 120000 egzemplarzy – cyfra astronomiczna jak na nasze stosunki”, zob. tamże.