ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΕ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ, Ιστορίες ενός γραφείου by Penny Pouliou

ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΕ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ Ιστορίες ενός γραφείου

Εικονογραφία, Steve Cutts (2015)

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΕ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ Ιστορίες ενός γραφείου

ΘΕΟΥ ΙΩΑΝΝΑ - ΠΟΥΛΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: ‘Εβελυν Γαβρήλου Ερευνητικό Θέμα 2015

Αξιότιμε κύριε, Είμαι ένας φτωχός, νέος, άνεργος στον τομέα των επιχειρήσεων, το όνομά μου είναι Wenzel, αναζητώ μια κατάλληλη θέση και παίρνω το θάρρος να σας ζητήσω, όμορφα και ευγενικά, αν ίσως στον ευάερο, φωτεινό, συμπαθή χώρο σας, μια θέση θα μπορούσε να είναι ελεύθερη. Γνωρίζω ότι η καλή επιχείρηση σας είναι μεγάλη, περήφανη, παλιά και πλούσια, έτσι εγώ θα μπορούσα να αποδώσω σε αυτήν την εργασία, όπου σε ένα ωραίο, εύκολο, όμορφο μικρό μέρος που θα είναι διαθέσιμο, μπορώ να γλιστρήσω . . . Robert Walser, “The job Application”, (1914)

00 01 02

Eισαγωγή

Η εννοιολογική σημασία της εργασίας

Ορισμός εργασίας Η χαρά της ανθρώπινης εργασίας Ο ρόλος του χρήματος

Το γραφείο και η εξέλιξη του

Εισαγωγή Ορισμός γραφείου Ιστορική αναδρομή γραφείου

03 04 05

Η περίπτωση της Ελλάδας Εισαγωγή Τα κτήρια γραφείων στην Ελλάδα Η εισχώρηση του γραφείου στην πολυκατοικία

Έρευνα ελληνικής πραγματικότητας Μέθοδος προσέγγισης Ερωτηματολόγιο Ανάλυση δεδομένων

Πρόταση

Εισαγωγή Οπτικοποίηση διαγραμμάτων Τελική Πρόταση

ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΕ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

Εισαγωγή

ύμφωνα με τον Daniel Bell (1977), υπάρχουν επαναλαμβανόμενοι υπαρξιακοί προβληματισμοί που είναι κοινοί σε όλες τις ανθρώπινες ομάδες: ερωτήσεις σχετικά με την έννοια του θανάτου, τη φύση της υποχρέωσης και του χαρακτήρα της αγάπης. Όλοι οι πολιτισμοί, προσφέρουν τους τρόπους με τους οποίους έρχονται οι άνθρωποι να συμβιβαστούν με αυτούς τους προβληματισμούς της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά φυσικά οι διαφορετικές κουλτούρες διαφέρουν ως προς το συγκεκριμένο τρόπο που τους προσεγγίζουν. Ένας αδιαμφισβήτητα τέτοιος προβληματισμός, είναι αυτός της εργασίας. Θα περιμέναμε κάθε κοινωνία, μέσα από τον πολιτισμό της, να έχει ένα χαρακτηριστικό τρόπο να απαντά στο ερώτημα της εργασίας, και ένα χαρακτηριστικό σύνολο αξιών και προτεραιοτήτων που να δίνουν οδηγίες στο πώς τα μέλη της θα πρέπει να προχωρήσουν σε αυτό. Όμως παρατηρούμε ότι ακόμα και σήμερα δεν υπάρχει ξεκάθαρη προσέγγιση στην έννοια της εργασίας, καθώς αυτή εξαρτάται από πολιτισμικούς παράγοντες. Εστιάζοντας λοιπόν στον πολιτισμό της δυτικής κοινωνίας, αναζητούμε την απάντηση στο τι είναι εργασία, γιατί δουλεύουμε, κάτω από ποιες συνθήκες η εργασία αυτή αποτελεί πηγή ικανοποίησης του ατόμου;

Στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, η εργασία και το εργασιακό περιβάλλον αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της καθημερινότητας του ανθρώπου, αφού μέσα από αυτό, ως εργαζόμενος, περνάει κανείς το μεγαλύτερο κομμάτι της ημέρας του. Σύμφωνα με τη Hannah Arendt, η σύγχρονη εποχή συνοδεύτηκε από μια θεωρητική εξύμνηση της εργασίας, κατάσταση η οποία οδήγησε τον άνθρωπο να αποκοπεί από όλες τις άλλες δραστηριότητες της ζωής του, κάνοντας τον να ζει για να δουλεύει και όχι να δουλεύει για να ζει. Αυτή η αποκοπή είχε ως αποτέλεσμα να μετασχηματίσει το σύνολο της κοινωνίας σε μια κοινωνία εργαζομένων. Σε μια τέτοια κοινωνία, παρατηρείται ένα ευρύ φάσμα εργασιών, μεγάλο μέρος του οποίου καταλαμβάνουν οι υπηρεσίες οι οποίες έχουν ως χώρο στέγασης τα γραφεία. Μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή, παραθέτονται οι διάφορες γραφειακές τυπολογίες που επικράτησαν τους τελευταίους δυο αιώνες, καταλήγοντας στο σήμερα, όπου οι συνθήκες εργασίας αναθεωρούνται, κάνοντας μας να αναρωτηθούμε: τι ορίζει έναν εργασιακό χώρο ως γραφείο; Ποιοι είναι οι παράγοντες που το καθορίζουν; Πώς επηρεάζουν την εργασία και τη ζωή έξω από αυτήν; Στην προσπάθεια μας να απαντήσουμε αυτά τα ερωτήματα, εστιάσαμε στο παράδειγμα της Ελλάδας. Στη χώρα μας, μεταπολεμικά, από την συχνά ερασιτεχνική οικοδομική δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα απουσίαζε σχεδόν ολοκληρωτικά η τυπολογία του κτιρίου γραφείων: ουσιαστικά, στα αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα ανεγείρονταν ενός και μοναδικού τύπου πολυώροφα κτίρια διαμερισμάτων κατοικίας που εναλλακτικά μετατρέπονταν συμβιβαστικά σε επαγγελματικούς χώρους. Μέσα από τη δημιουργία ενός ερωτηματολογίου, προσπαθούμε να διερευνήσουμε πώς οργανώνονται αυτοί οι γραφειακοί χώροι θέτοντας ζητήματα ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, ατομικής και ομαδικής εργασίας, σχέσεις εργοδότη-εργαζομένου, τα οποία οδηγούν σε διαφορετικές τυπολογίες εργασιακού περιβάλλοντος.

Î&#x2018;bstract

ccording to Daniel Bell (1977), there are repeated existential concerns that are common to all human groups: questions about the meaning of death, the nature of the liability and the nature of love. All cultures offer ways into which people come to terms with these concerns of human existence, but of course the different cultures differ in the way that approach them. An undeniably concern is the concern of working. We would expect every society through its culture, has a characteristic way to answer the question of work, and a characteristic set of values and priorities that give instructions on how members should proceed on it. But we notice that even today there is no clear approach to the concept of work as it depends on cultural factors. Focusing on the culture of western society, we seek the answer to what is working, why we work, under what conditions the work is a source of satisfaction of the person? In the modern Western society, labor and the working environment is an important part of everyday life, because through it, as a worker, the man spends the biggest part of his day. According to Hannah Arendt, the modern era has been accompanied by a theoretical glorification of work, a situation which led man to be cut out from all the other activities of his life, making him live to work rather than work to live. This cut resulted to transform the whole society into a society of workers. In a society like this, there is a wide range of tasks, most of them are occupied by offices which are housing them. Through a brief historical overview, the various clerical typologies that prevailed in the past two centuries, are quoted, resulting in today, where working conditions are revised, making us wonder: what defines a workplace as an office? What are the factors that determine the office? How they affect the work and the life outside of it? In our attempt to answer these questions, we focus on the example of Greece. In our country, during the postwar era, due to the often amateurish construction activity in the private sector, there is an almost completely absence of typologies of the office building: essentially, in developing urban areas, a single type of high-rise buildings are constructed with residential use, that alternatively turned by compromise into business premises. Through the creation of a questionnaire, we are trying to explore how these office spaces are organized by placing private and public space issues, individual and group work, employer-employee relations, issues that can lead to different typologies of the work environment.

H εννοιολογική σημασία της εργασίας

«Η εργασία παρέχει ένα «τεχνητό» κόσμο πραγμάτων που διαφέρουν σαφώς από το φυσικό περιβάλλον. Μέσα στα όρια αυτού του κόσμου στεγάζεται κάθε ατομική ζωή, ενώ ο ίδιος ο κόσμος κατασκευάζεται με σκοπό να ζήσει περισσότερο από κάθε άτομο και να τα υπερβεί όλα. Η ανθρώπινη προϋπόθεση της εργασίας είναι η εγκοσμιότητα». Hannah Arendt (1986)

Ορισμός εργασίας

άνθρωπος όπως όλα τα ζωντανά πλάσματα αυτού του πλανήτη ανάλωσαν κάποιο είδος προσπάθειας στη διαδικασία του να ενεργούν βάση του περιβάλλοντος τους και να παίρνουν οτιδήποτε χρειάζονται για την επιβίωση τους. Τα ανθρώπινα όντα δεν διαφέρουν από κάποιο άλλο ζώο από αυτή τη γενική σκοπιά. Είναι παρ’ όλα αυτά, διαφορετικά από τρεις σημαντικές σκοπιές. Πρώτον, ως είδος, έχουν αναπτύξει μια απείρως μεγαλύτερη ποικιλία τρόπων να αντιμετωπίζουν την υλική τους κατάσταση. Δεύτερον, είναι μοναδικά, στο βαθμό στον οποίο, έχουν κατανεμηθεί ειδικά καθήκοντα σε άτομα και ομάδες εντός του συνόλου και γενικά καθήκοντα που εξακολουθούν να υφίστανται. Και τρίτον, τα ανθρώπινα όντα διαφέρουν από τα ζώα στον τρόπο με τον οποίο προσδίδουν αξία με βάση τις αντιλήψεις των εναλλακτικών λύσεων για το πρόβλημα της διατήρησης της ζωής. Αυτό σημαίνει ότι οι μέθοδοι της εργασίας στις οποίες τα ανθρώπινα όντα προσαρμόζονται και η κοινωνική οργάνωση που τις συνοδεύει δεν μπορούν να εξηγηθούν με αναφορά σε οποιοδήποτε σαφώς οριοθετημένο σύνολο ενστίκτων. Ο ανθρώπινος οργανισμός, η επιλογή, οι αξίες και οι ερμηνείες είναι ουσιώδεις παράγοντες να εκτιμηθούν σε οποιαδήποτε μελέτη μορφών εργασίας και εμπειριών.1

Η δουλειά είναι βασική στον τρόπο με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που προκύπτουν από την έλλειψη των διαθέσιμων πόρων στο περιβάλλον. Η έλλειψη των πόρων αυτών επηρεάζει τα πρότυπα της σύγκρουσης και του ανταγωνισμού που προκύπτουν μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Ταυτόχρονα, καθώς τα προβλήματα της έλλειψης αντιμετωπίζονται, γίνονται προσπάθειες για δημιουργία συστημάτων νοήματος για τα μέλη της κοινωνίας. Όπως προκύπτει από αυτό, οι τρόποι με τους οποίους σκέφτονται και νιώθουν οι άνθρωποι για τη δουλειά θα σχετίζονται στενά με τις ευρύτερες πολιτικές και θρησκευτικές δοξασίες τους και τους εν γένει πολιτιστικούς προσανατολισμούς τους. Η εργασία μπορεί να οριστεί ως η εκτέλεση των καθηκόντων που επιτρέπει στους ανθρώπους να ζουν μέσα στο περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται.2 Αλλά αυτός ο ορισμός δεν είναι τόσο απλός όσο φαίνεται με την πρώτη. Η έννοια του «ζειν» σημαίνει πολύ περισσότερα από το να παράγεις αρκετά υλικά αγαθά για να εξασφαλίσεις τη φυσική επιβίωση. Οι άνθρωποι δεν εξάγουν μόνο τα προς το ζην από το περιβάλλον. Με πολλούς τρόπους η δουλειά αποτελεσματικά μετατρέπει το περιβάλλον, και κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, δημιουργεί για πολλούς ένα επίπεδο διαβίωσης που υπερβαίνει κατά πολύ τη μέση διαβίωση.3 Όχι μόνο αυτό αλλά η δουλειά που κάνουν οι άνθρωποι, γίνεται στενά συνδεδεμένη με την ίδια την έννοια του εαυτού τους. Στο «ζειν», έχουμε να κάνουμε ταυτόχρονα με το υλικό και τις πολιτιστικές πτυχές της ύπαρξής μας.4

(1). Sociology, Work and Industry, σελ. 52 (2). Sociology, Work and Industry, σελ. 65 (3). H Hanna Arendt αναφέρει: «Η εργασία παρέχει ένα «τεχνητό» κόσμο πραγμάτων που διαφέρουν σαφώς από το φυσικό περιβάλλον. Μέσα στα όρια αυτού του κόσμου στεγάζεται κάθε ατομική ζωή, ενώ ο ίδιος ο κόσμος κατασκευάζεται με σκοπό να ζήσει περισσότερο από κάθε άτομο και να τα υπερβεί όλα. Η ανθρώπινη προϋπόθεση της εργασίας είναι η εγκοσμιότητα.», Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), σελ. (4). O Raymond Williams (1981) υποστηρίζει ότι ένας πολιτισμός, είναι ένα σύστημα που σηματοδοτεί, και μέσω αυτού μια κοινωνική τάξη επικοινωνεί, αναπαράγεται, αποκτά εμπειρίες, και εξερευνάει. Οι άνθρωποι, όπως αυτό συνεπάγεται, δεν ακολουθούν απλά τον πολιτισμό μέσα στον οποίο γεννήθηκαν, αλλά και οι δυο δίνουν και παίρνουν για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως το ζήτημα της εργασίας.

1. Η συλλογή καρπών της φύσης από τον άνθρωπο.

Η χαρά της ανθρώπινης εργασίας

το πέρασμα των αιώνων, η εγωκεντρικότητα του ανθρώπου είναι αυτή που τον οδήγησε να αξιοποιήσει όλα τα μέσα για να αυξήσει πλήρως τη δύναμη του πάνω στον κόσμο. Το κύριο μέσο ήταν η εργασία, η οποία ενώ αρχικά ξεκίνησε ως ζήτημα επιβίωσης, κατέληξε ζήτημα εξουσίας. Επιπλέον, είναι στη φύση της ανθρώπινης ικανότητας ο άνθρωπος να λειτουργεί αποτελεσματικότερα όταν αποδεσμεύεται από κάθε εμπλοκή και ενδιαφέρον προς ότι βρίσκεται μπροστά του και αποσύρεται σε κάποια απόσταση από τα κοντινά πράγματα. «Όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση ανάμεσα στον ίδιο και στο περιβάλλον του, τον κόσμο ή τη γη, τόσο περισσότερο ικανός θα είναι να επισκοπήσει και να μετρήσει, και τόσο λιγότερο εγκόσμιος, γήινος χώρος θα απομείνει γι’ αυτόν. Η αύξηση της δύναμης του ανθρώπου πάνω στα πράγματα του κόσμου πηγάζει από την απόσταση που ο άνθρωπος βάζει ανάμεσα στον εαυτό του και στον κόσμο, δηλαδή από την αλλοτρίωση του κόσμου», επισημαίνει η Hannah Arendt. Δεδομένου ότι υπάρχει αυτή η εξέλιξη προς το ασυνείδητο, τι συμβαίνει στη σύγχρονη κοινωνία των επαγγελματιών με τις διάφορες μορφές επαγγελματικής συνείδησης του εργαζομένου;

Στη σημερινή κοινωνία, ο καταμερισμός της εργασίας και η πλήρης εξειδίκευση, τείνουν να οδηγήσουν τον εργαζόμενο στην ασυνειδησία και αποκλείουν όλες τις μορφές του συναισθηματικού επαγγέλματος που ορίζουμε συνήθως με την έκφραση «χαρά της εργασίας». Πιο συγκεκριμένα, ως χαρά της εργασίας μπορούμε να ορίσουμε τη βαθιά προσχώρηση της προσωπικότητας του εργαζομένου στην εργασία: η προσωπικότητα πλουτίζει την εργασία και πλουτίζεται και η ίδια αντίστροφα. Η αποστασιοποίηση, λοιπόν, του εργαζομένου από το αντικείμενο του, είναι αυτή η οποία δεν του επιτρέπει να προσδώσει το προσωπικό του στίγμα σε αυτό. Το γεγονός όμως ότι ο εργαζόμενος δεν μπορεί να βιώσει τη «χαρά της εργασίας», δεν οφείλεται μόνο στην αποστασιοποίηση του από το αντικείμενο του, αλλά και σε άλλους παράγοντες όπως οι σχέσεις του με τους συναδέλφους του καθώς επίσης και με τους εργοδότες του. Ταυτόχρονα, ο εργαζόμενος πρέπει να αποτελεί κομμάτι μιας διαδικασίας με ενεργό ρόλο σε αυτή, θέλει δηλαδή να συμμετέχει σε έργα που μπορεί να ελέγχει από την αρχή μέχρι το τέλος, βάζοντας σε κίνηση την υπευθυνότητα του, ενώ αποτελούν μια δοκιμασία των ικανοτήτων του. Αν όλες αυτές οι συνθήκες (στις οποίες πρέπει να προσθέσουμε και άλλες, προσωπικές: υγεία, οικογένεια κ.τ.λ.) ενώνονται, τότε ένας εργαζόμενος μπορεί να αισθανθεί στο χώρο εργασίας του, χάρη στην ποικιλία των υπεύθυνων εργασιών που του εμπιστεύονται, αυτό που αποκαλούμε «χαρά εργασίας». 2. Η εξέλιξη της εργασίας μέσω της εξειδίκευσης

O ρόλος του χρήματος

ιατί δουλεύουμε; Στην ερώτηση αυτή, σε έρευνα που έγινε το 1971 στη Γαλλία, το 95% των Γάλλων απάντησαν: για να κερδίσουμε χρήματα. Αυτή η απάντηση δεν είναι λανθασμένη αλλά είναι επιπόλαιη5. Γιατί δεν περιλαμβάνει παρά ένα από τα αποτελέσματα της εργασίας, δηλαδή εκείνο που αποφέρει ένα μισθό ή κέρδος. Αλλά αν ρωτήσουμε γιατί το χρήμα επιτρέπει -γιατί είναι το μόνο που επιτρέπει- να αποκτήσουμε καταναλωτικά αγαθά, 90% των Γάλλων δεν απαντούν. «Στην πραγματικότητα, θα δούμε ότι ο μισθός και το εισόδημα είναι τίτλοι μεριδοδομής6 που χορηγήθηκαν στους παραγωγούς για να τους επιτρέψουν να προσπορίζονται απ’ την εθνική παραγωγή ένα μερίδιο ισότιμο, κατ’ αρχήν, προς την προσωπική τους παραγωγή. Αλλά ουσιαστικά δεν δουλεύουμε για να αποκτήσουμε τον τίτλο μεριδοδομής: δουλεύουμε για να παράγουμε».7 Ποιος όμως είναι ο λόγος που ο άνθρωπος εργάζεται για να κερδίσει χρήματα; Η απάντηση δίνεται μέσα από την ανακάλυψη του Max Weber, η σπουδαιότητα της οποίας, σχετικά με τις καταβολές του καπιταλισμού, έγκειται στο γεγονός ότι απέδειξε πως είναι δυνατή μια τεράστια, αποκλειστικά εγκόσμια δραστηριότητα χωρίς καμία μέριμνα για τον κόσμο και χωρίς καμία απόλαυση του κόσμου, μια δραστηριότητα που, αντίθετα με το βαθύτερο κίνητρο της είναι η έγνοια και η μέριμνα του εγώ.8 Όλα τα μέσα παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, παραγωγή κατανομή, το εμπόριο και οι υπηρεσίες οργανώνονται με κυρίαρχο κίνητρο/στόχο το οικονομικό κέρδος. Σε μια τέτοια κοινωνία, η επιλογή αλλά και ο τρόπος διεκπεραίωσης μιας εργασίας, βασίζεται ως επί τω πλείστων στις οικονομικές απολαβές, παρά στο αντικείμενο που πραγματεύεται και το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει τον εργαζόμενο στη «χαρά της εργασίας». Το παράδοξο όμως είναι, ότι σήμερα ένας τεχνικά εξελιγμένος, υψηλής εξειδίκευσης εργαζόμενος, συμμετέχει σε εθελοντική εργασία, χωρίς οικονομικές απολαβές. Αυτό συμβαίνει γιατί ο εργαζόμενος θέλει να βλέπει και να αισθάνεται ότι καλυτερεύει, μέσα από την συνεισφορά και την πρόκληση των δυνατοτήτων του. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι το χρήμα αν και αποτελεί σημαντικό παράγοντα επιλογής ενός επαγγέλματος, δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του εργαζομένου οι οποίες θα τον οδηγήσουν στην επαγγελματική του ολοκλήρωση.

(5). Γιατί δουλεύουμε (Pourquoi nous travaillons), σελ. 28 (6). Η μεριδοδομή ορίζεται ως ένα σύστημα διανομής επι δελτίο, ένας τρόπος μέτρησης της ανταλλακτικής αξίας των αγαθών, Γιατί δουλεύουμε (Pourquoi nous travaillons). (7). Δουλεύουμε για να μεταβάλλουμε το φυσικό περιβάλλον, που ικανοποιεί από λίγο έως καθόλου τις ανθρώπινες ανάγκες, σε τεχνητά στοιχεία που ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες, για να μεταβάλλουμε τη χλόη σε σιτάρι και μετά σε ψωμί. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι πρόκειται για ένα δύσκολο έργο, αφού υπάρχει μια μεγάλη απόσταση ανάμεσα σε αυτό που μας προσφέρει η φύση και σε αυτό που ο άνθρωπος επιθυμεί. Γιατί δουλεύουμε (Pourquoi nous travaillons). (8). Η Ανθρώπινη Κατάσταση (Vita Activa), σελ. 52

Το γραφείο και η εξέλιξη του

Το σκισμένο μανίκι πάνω στο τραπέζι. Η γραφίδα μέσα στη μελάνη. Γράψτε! Γράψτε! Είτε πρόκειται για αλήθεια είτε για μύθο. Λέξεις! Λέξεις! Οι γραμματείς δεν σκέφτονται ποτέ. Benzamin Browne Foster (1849)

Εισαγωγή

ευτυχία δεν έχει ιστορία, λέει ο Balzac, ούτε και το γραφείο. Μια παρατήρηση που μπορούσε να γίνει, είναι ότι το γραφείο με την έννοια του όρου που δίνουμε σήμερα, εμφανίστηκε αθόρυβα και ξαφνικά. Άλλοι εργασιακοί χώροι όπως το εργοστάσιο μπήκαν κροτώντας και σφυρίζοντας, το γραφείο ήταν τυπικά σεμνό.1 Aλλά από πού προήλθαν τα γραφεία και πότε ξεκίνησαν οι άνθρωποι να τα παρατηρούν;

1. Η εμφάνιση της γραφειοκρατίας στα κόμικς της Walt Disney (1947).

2. Kάτοψη του γραφείου της νουβέλας Then We Came To The End.

3. Καταστρέφοντας τον εκτυπωτή στην ταινία: Office Space (1999)

Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να παρατηρούν τα γραφεία στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν τέτοιοι χώροι αρχικά ονομάστηκαν λογιστήρια. Ένας τέτοιος χώρος έκανε την εμφάνιση του στα κόμικς της Disney, όπου η πόρτα του λογιστηρίου του Scrooge, ήταν πάντα ανοιχτή για να μπορεί να επιβλέπει τον υπάλληλο του, ο οποίος σ’ ένα μελαγχολικό μικρό κελί από κάτω, αντέγραφε γράμματα και μόνο χαρτί έμοιαζε να παράγεται. Παραπομπές του γραφείου εμφανίζονται επίσης και στη λογοτεχνία όπου στις νουβέλες Personal Days και Then we came to the end, ο τίτλος ενός email έγινε το θέμα για να μια ψευδοσυζήτηση των εργαζομένων και το αποκορύφωμα μιας τυπικής μέρας ήταν η ανακάλυψη ξεχασμένων γλυκών σε μια αίθουσα συνεδριάσεων. Το γραφείο εμφανίζεται γενικά και στον κινηματογράφο, όπως στην ταινία Office Space, όπου τρεις δυσαρεστημένοι εργαζόμενοι ξεσπούν την απόγνωση τους σε ένα φωτοτυπικό μηχάνημα της δουλειάς. Αναλύοντας τα παραπάνω παραδείγματα, και σε συνδυασμό με έρευνες που έγιναν για τον εργασιακό χώρο,2 αντιλαμβανόμαστε ότι το γραφείο ως εργασιακός χώρος παρουσιάζεται ως ένας ανιαρός χώρος που δεν ενισχύει τη δημιουργικότητα των εργαζομένων, αλλά αντίθετα δημιουργεί τάσεις φυγής από αυτόν και μια εχθρική διάθεση απέναντι του. Όμως, τα γραφεία ποτέ δεν προοριζόντουσαν για να είναι σύμβολο της πλήξης. Στην πραγματικότητα, το γραφείο από τις αρχές του 20ου αιώνα, θέλησε να αποτελέσει την πηγή των πιο ουτοπικών ιδεών και συναισθημάτων για την εργασιακή ζωή.3 Γιατί οι καλύτερες προσπάθειες σχεδιαστών και αρχιτεκτόνων, υπολείπονται της δημιουργίας ενός χαρούμενου περιβάλλοντος για τον εργαζόμενο; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις που κάνουν έναν εργασιακό χώρο να λειτουργεί αποτελεσματικά; Γιατί η γοητεία της εργασιακής ζωής (αναγνωρισμένου κύρους) επανειλημμένα έχει αποδειχθεί να είναι τόσο άπιαστη και απογοητευτική; (1). Ο κοινωνιολόγος C. Wright Mills έγραψε ότι: «οι άνθρωποι του white collar μπήκαν αθόρυβα σε αυτόν τον κόσμο» και το γραφείο που τους σπίτωσε εμφανίστηκε με διακριτικότητα. Cubed: A Secret History of the Workplace (2). Το 1997, η έρευνα της Steelcase Furniture απέδειξε ότι το 93% των εργαζομένων θα προτιμούσαν έναν διαφορετικό εργασιακό χώρο. Μια πρόσφατη έρευνα το 2013 από δυο πανεπιστήμια του Σίδνεϋ, ερευνητές σημειώνουν ότι λίγα έχουν αλλάξει από τότε, καθώς το 60% των εργαζομένων εξέφρασαν τα υψηλότερα ποσοστά δυσαρέσκειας με τη διαρρύθμιση του χώρου εργασίας τους. Cubed: A Secret History of the Workplace. (3)Τα γραφεία, από το ξεκίνημα τους, τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν άρχισαν να εξαπλώνονται ως διαχειριστικά κέντρα στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της Χρυσής Εποχής, τα γραφεία προσέφεραν ένα καταφύγιο με προοπτικές, από το άλλο σύμβολο της πλήξης, το εργοστάσιο, Cubed: A Secret History of the Workplace

Ορισμός γραφείου

λέξη office ετυμολογικά προέρχεται από τη λατινική λέξη office, που σημαίνει καθήκον. Στα ελληνικά, η λέξη γραφείο , προέρχεται από το ρήμα γράφω. Αυτόματα, αντιλαμβανόμαστε ότι το γραφείο είναι άμεσα συνδεδεμένο με την εκτέλεση καθηκόντων, και κατ’ επέκταση με την εργασία, καθώς επίσης και με τη έννοια της γραφειοκρατίας. Ως γραφείο, ορίζεται ένας χώρος ή οποιαδήποτε άλλη περιοχή, όπου γίνεται διοικητική δουλειά αλλά μπορεί επίσης να αναφέρεται στη θέση του καθήκοντος κάποιου.4 Το γραφείο είναι ένα αρχιτεκτονικό και σχεδιαστικό φαινόμενο: είτε πρόκειται για ένα μικρό γραφείο μέσα σε ολόκληρους ορόφους κτηρίων, είτε κτήρια γραφείων αφιερωμένα εξολοκλήρου για επαγγελματική χρήση. Ο κύριος σκοπός ενός γραφειακού περιβάλλοντος είναι να υποστηρίξει τους «επιβαίνοντες» κατά την εκτέλεση της εργασίας τους, κατά προτίμηση με το ελάχιστο δυνατό κόστος και τη μέγιστη ικανοποίηση. Οι χώροι εργασίας σε ένα γραφείο χρησιμοποιούνται συνήθως για συμβατικές δραστηριότητες γραφείου, όπως η ανάγνωση, η γραφή και η εργασία σε υπολογιστή. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι για τη διευθέτηση του χώρου σε ένα γραφείο οι οποίες ποικίλλουν ανάλογα με τη λειτουργία. Ενώ τα γραφεία μπορούν να κατασκευαστούν σε σχεδόν οποιαδήποτε τοποθεσία και σχεδόν σε κάθε κτίριο, ορισμένες σύγχρονες απαιτήσεις για χώρους γραφείων κάνουν αυτό πιο δύσκολο, όπως είναι οι απαιτήσεις για το φως, τη δικτύωση, και τον έλεγχο.

(4). Το γραφείο υποδηλώνει μια θέση σε έναν οργανισμό, με συγκεκριμένα καθήκοντα που συνδέονται με αυτό, για παράδειγμα το γραφείο του διευθυντή υποδηλώνει το καθήκον του.

Ιστορική αναδρομή γραφείου

500 π.X

1000 μ.X

1300 μ.X

26 δικαστικοί χώροι

βιβλιοθήκη

χώροι εμπορικής δραστηριότητας

Bürolandschaft

εμφάνιση του όρου “γραφείο”

1500 μ.X

1700 μ.X

διαχωρισμός χώρων παραγωγής γραφειακών χώρων

1800 μ.X

1900 μ.X

2000 μ.X 27

Taylorism Cubicle Office δημιουργία πρώτου κτηρίου γραφείων

Action Office

ναζητώντας την πρωταρχική εμφάνιση του γραφείου, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι το γραφείο προϋπήρχε ακόμα από την κλασσική αρχαιότητα χωρίς όμως να έχει απόλυτα την σημερινή του υπόσταση. Το γραφείο εμφανίστηκε στην κλασσική αρχαιότητα ως μια αίθουσα που αποτελούσε συχνά μέρος ενός ανακτορικού συγκροτήματος ή ενός ναού, όπου φυλάσσονταν πάπυροι και εκτελούνταν το έργο των γραμματέων. Αυτοί οι χώροι, αποκαλούνταν «βιβλιοθήκες» σύμφωνα με κάποιους αρχαιολόγους, επειδή οι πάπυροι ήταν συνδεδεμένοι με τη λογοτεχνία αλλά στην πραγματικότητα, λαμβάνοντας υπόψιν ότι το περιεχόμενο τους ήταν συνθήκες και διατάγματα, αυτοί οι χώροι μπορούν να θεωρηθούν και ως γραφεία.

4. Ένα τυπικό πρώιμο ευρωπαϊκό γραφείο

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, την περίοδο 1000-1300, το ανώτατο δικαστήριο αποτέλεσε το χώρο όπου γράφτηκαν οι περισσότερες κυβερνητικές επιστολές και όπου έχουν αντιγραφεί οι νόμοι του βασιλείου. Υπήρχαν δωμάτια, όπου οι γραφείς έγραφαν και φύλασσαν τους παπύρους, οι οποίοι τοποθετούνταν σε τοίχους με τρύπες περιστεριών, κατασκευή η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προάγγελος του ραφιού. Την περίοδο της Αναγέννησης, με την εμφάνιση της τυπογραφίας, η τυπολογία των χώρων αυτών δεν άλλαξε πολύ. Αυτό όμως που άλλαξε ήταν το περιεχόμενο τους, καθώς με τη δημιουργία πολλών αντιτύπων, δεν υπάρχει σύγχυση μεταξύ του ιδιωτικού γραφείου και της ιδιωτικής βιβλιοθήκης.5 Κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, η αγγλική μορφή της λέξης εμφανίστηκε για πρώτη φορά όταν αναφέρεται σε μια θέση που περιλαμβάνει καθήκοντα (πχ. το γραφείο του …). Ο Geoffrey Chaucer φαίνεται να χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη λέξη το 1395 με αυτή την έννοια. Με την ανάπτυξη του εμπορίου την περίοδο της Αναγέννησης, οι έμποροι ασκούσαν τις δραστηριότητες τους στα ίδια κτήρια, τα οποίοι αποτελούσαν ταυτόχρονα χώρους για πωλήσεις, αποθήκευση αλλά και εργασία γραφείου. Ενώ κατά τον 15ο αιώνα, παρατηρείται μια διάκριση μεταξύ εκκλησίας, κυβέρνησης και εμπορίου η οποία προέκυψε από την χρήση αυτόνομων κτηρίων από τους εμπόρους για να ασκούν τις δραστηριότητες τους.

5. To Γραφείο Γενικής Λειτουργίας της εμπορικής σχολής Straton, Bοστόνη (1884).

(5). Πριν την Αναγέννηση, υπήρχε συχνά μια πολύ λεπτή γραμμή ανάμεσα στο ιδιωτικό γραφείο και μια ιδιωτική βιβλιοθήκη από βιβλία που είχαν διαβάσει ή γράψει στον ίδιο χώρο και στο ίδιο γραφείο ή τραπέζι, και γενικής λογιστικής προσωπικές ή ιδιωτικές επιστολές που έγιναν επίσης εκεί.

Στη συνέχεια, με την ανάπτυξη μεγάλων, πολύπλοκων οργανισμών, όπως το Βασιλικό Ναυτικό και η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών του 18ου αιώνα, κατασκευάστηκε ο πρώτος χώρος με σκοπό να γίνει γραφείο. Το 1726, το Παλιό Ναυαρχείο (Κτίριο Ripley) χτίστηκε ως ένα τριώροφο τούβλινο κτίριο σχήματος U και ήταν το πρώτο ειδικά κατασκευασμένο κτίριο γραφείων στη Μεγάλη Βρετανία. Όπως και τα γραφεία, το κτίριο στεγάζει μια αίθουσα συνεδριάσεων και διαμερίσματα των Λόρδων του Ναυαρχείου. Στην δεκαετία του 1770, πολλά διάσπαρτα γραφεία για το βασιλικό ναυτικό συγκεντρώθηκαν στο Somerset House, το πρώτο ειδικά χτισμένο για εργασία γραφείου μπλοκ. Το 1729, κατασκευάστηκε το East India House στη οδό Leadenhall ως η έδρα από την οποία η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών καταγράφει τις ινδικές αποικιακές κτήσεις της. Η εταιρεία ανέπτυξε μια πολύ πολύπλοκη γραφειοκρατία για το έργο, το οποίο απαιτούσε χιλιάδες υπάλληλους γραφείου για την επεξεργασία των απαραίτητων εγγράφων.

6. East India House

7. Somerset House

8. Κτήριο Ripley

Το 18ο και 19ο αιώνα, με την έξαρση της βιομηχανικής επανάστασης, οι βιομηχανίες αυξήθηκαν εντυπωσιακά σε μέγεθος και πολυπλοκότητα. Για να πραγματοποιηθούν οι συναλλαγές, χρειάστηκε ένας αυξανόμενος μεγάλος αριθμός δικαστικών υπαλλήλων για να χειριστεί την λογιστική και την αρχειοθέτηση εγγράφων, με ολοένα και πιο εξειδικευμένο χώρο γραφείου που απαιτούνταν για να στεγάσει τις δραστηριότητες αυτές. Τα περισσότερα από τα γραφεία της εποχής ήταν βαριά με χώρους αποθήκευσης εγγράφων που εκτείνονταν πάνω από την επιφάνεια εργασίας , δίνοντας την εντύπωση ενός μικρού δωμάτιου και προσφέροντας στους εργαζόμενους κάποιο βαθμό προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Η σχετική υψηλή τιμή της γης στο κεντρικό πυρήνα των πόλεων οδήγησαν στα πρώτα πολυώροφα κτίρια, τα οποία περιορίστηκαν σε περίπου 10 ορόφους μέχρι την χρήση του σιδήρου και χάλυβα που επέτρεψαν υψηλότερες δομές. Το πρώτο ειδικά κατασκευασμένο κτίριο γραφείων ήταν το κτίριο Brunswick, που χτίστηκε στο Λίβερπουλ το 1841. Ανάμεσα στο 1860 και το 1920, οι επιχειρήσεις μεγάλωσαν και πολλαπλασιάστηκαν καθώς επίσης και τα είδη των θέσεων σε ένα γραφείο. Η αλλαγή στο εργασιακό περιβάλλον αντανακλούσε μια αλλαγή στην ίδια την έννοια της εργασίας. H εφεύρεση των τηλεπικοινωνιών, επέτρεψε στα γραφεία να χωριστούν από τα εργοστάσια και τις αποθήκες και έτσι διευρύνθηκε το εύρος των διαθέσιμων επαγγελμάτων στους γραφειακούς υπαλλήλους6 – white collar εργαζόμενοι.

(6). Το παράδοξο είναι ότι αυτή η νέα ικανότητα να επικοινωνείς γρήγορα και αποτελεσματικά, είχε ως αποτέλεσμα όλο και περισσότερη δουλειά για τους γραφειακούς υπαλλήλους να φέρουν εις πέρας- περισσότερα προϊόντα αλλά και περισσότερη γραφειοκρατία, το οποίο σήμαινε περισσότερες γραφομηχανές, και κατ’ επέκταση περισσότερους δακτυλογράφους και αυτό με τη σειρά του οδήγησε σε περισσότερα μηνύματα και γι’ αυτό περισσότερους αγγελιοφόρους. Cubed: A Secret History of the Workplace.

Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ των χώρων παραγωγής και των γραφειακών χώρων, οδήγησε στο διαχωρισμό των εργαζομένων σε white collar και blue collar.7 Πιθανόν η παλαιότερη και η πιο θεμελιώδης διάκριση μεταξύ των blue-collar και των white-collar εργαζομένων βασίζεται στον τύπο του προϊόντος που παράγεται ή της υπηρεσίας που προσφέρεται. Οι απαρχές της διχοτομίας μεταξύ των blue-collar και των white-collar εργαζομένων μπορεί χωρίς αμφιβολία να αποδοθεί, στις αρχές της εκβιομηχάνισης, όταν οι εργοδότες και υπάλληλοι γραφείου ήταν ντυμένοι πιο επίσημα από ό, τι οι άνδρες και οι γυναίκες που εργάζονταν στα εργοστάσια, στα ελαιοτριβεία, και στα ορυχεία . Η ένδυση συμβόλιζε διαφορές στους μισθούς, στις συνθήκες εργασίας, καθώς και στα καθήκοντα μεταξύ εκείνων που κατευθύνουν επιχειρήσεις και εκείνων που πράγματι ασχολούνται με την παραγωγή. Υπήρχε μια ορισμένη λογική για τη διάκριση: αντικατόπτριζε το σχετικά απλό καταμερισμό της εργασίας σε μια νεοσύστατη βιομηχανική οικονομία. Κάποιοι έχουν ισχυριστεί ότι η διάκριση σε white/ blue-collar είναι κάτι περισσότερο από απλά ένα σύστημα ταξινόμησης, που αποκαλύπτει τη βαθιά ριζωμένη, θεμελιώδη ιδέα για τη φύση της εργασίας.8 9. Τη δεκαετία του ‘30, τα συνδικάτα των white-collar εργαζομένων, κάλεσαν τους εργαζομένους να μιμηθούν την “ανδρικότητα” των blue-collar συναδέλφων τους.

10. Ο πρωταγονιστής της νουβέλας του Giacomo Patri’s, White Collar, παγιδευμένος στις ψευδαισθήσεις της τάξης του.

(7). Στα εργοστάσια οι εργαζόμενοι στους χώρους παραγωγής, είχαν ως ενδυμασία μπλε φόρμες(blue collar). Μετά το διαχωρισμό των γραφείων με τους χώρους παραγωγής, οι γραφειακοί υπάλληλοι, χωρίς να έχουν κάποιο συγκεκριμένο ενδυματολογικό κώδικα, επέλεξαν ο ένας μετά τον άλλον να εμφανίζονται στα γραφεία με λευκά πουκάμισα (white collar), ως κίνηση διάκρισης από τους εργαζομένους στα εργοστάσια. (8). O Adriano Tilgher (1930) υποστηρίζει ότι οι δυτικές κοινωνίες κληρονόμησαν από τους αρχαίους Έλληνες την άποψη ότι η σωματική και χειρωνακτική εργασία ήταν μια κατάρα που επιβάλλονται από τους ιδιότροπους θεούς. Ως εκ τούτου, η χειρωνακτική εργασία ήταν μια εργασία που ο άνθρωπος απέφευγε να την κάνει όποτε ήταν δυνατόν, και ήταν άμεσα συνυφασμένη με τους σκλάβους. Αντίθετα η πνευματική εργασία που απαιτούσε σκέψη και πνευματική διαύγεια αποτελούσε πολιτιστικό ιδανικό και κοινωνική καταξίωση. Εναπομένουσα περιφρόνηση απέναντι στην χειρωνακτική εργασία παραμένει και στις σύγχρονες κοινωνίες, ένας white-collar εργαζόμενος απολαμβάνει περισσότερη κοινωνική καταξίωση από ότι ένας blue-collar. Working: sociological perspectives.

11. Η φωτεινή αίθουσα του Larkins Building του Frank Loyd Wright (1904).

12. Frederic “Speedy” Taylor (1856-1915).

Στις αρχές του εικοστού αιώνα ο χώρος εργασίας επηρεάστηκε από τη θεωρία της διαχείρισης γνωστή ως Teylorism9, η οποία επικεντρώθηκε στην επιστημονική διαχείριση του εργατικού δυναμικού. O καταμερισμός της εργασίας οδήγησε σε μικρότερες επαναλαμβανόμενες εργασίες που απαιτούσαν λιγότερες δεξιότητες από τους εργαζομένους. Κατά συνέπεια τόσο η θέση όσο και ο μισθός των υπαλλήλων έχουν μειωθεί σημαντικά. Έτσι η ατομική ανάγκη όπως η ιδιωτικότητα, πιθανότατα αντιμετωπίζεται ως ανάγκη δευτερεύουσας σημασίας. H θεωρία αυτή επηρεασμένη από τις αρχές της επιστημονικής διαχείρισης, όπου πιστεύεται ότι η εξειδίκευση των εργαζομένων, σε επαναλαμβανόμενες εργασίες, αυξάνει την αποδοτικότητα, η εργασία γραφείου, στο χρονικό αυτό διάστημα, διαμορφώθηκε μετά τη γραμμή συναρμολόγησης του εργοστασίου. Ως εκ τούτου, η οργάνωση του γραφείου και το σχέδιο κυκλοφορίας του ήταν αρκετά συγκρίσιμο με το εργοστάσιο. Επιπλέον, προκειμένου να παρακολουθεί την ατομική παραγωγικότητα, η δουλειά των υπαλλήλων απαιτείται να είναι μόνιμα σε όψη, πράγμα το οποίο δεν απαιτεί καμία ιδιωτικότητα και διαχωρισμό μεταξύ των εργαζομένων. Το μοντέλο απατούσε μεγάλους ανοιχτούς χώρους, σειρές τυποποιημένων γραφείων που ορίζονταν με τρόπο που να θυμίζει χώρο εργοστασίου. Η ευεξία των εργαζομένων και η υγιεινή του γραφείου, ήταν παράγοντες του σχεδιασμού εκείνη την περίοδο, ωστόσο, στα Τεϋλορικά ιδανικά, τέτοιες ανησυχίες προβλέπονταν για το σκοπό της κερδοφορίας. Ακόμα και στο εμφανώς ευχάριστο παράδειγμα, the Larkins Building, η πρόσβαση των εργαζομένων στους δημόσιους χώρους ήταν σκόπιμα περιορισμένη.

(9). Frederick Winslow Taylor (1856 – 1915): Γεννήθηκε στη Philadelphia της Αμερικής, από πλούσια οικογένεια, σπούδασε σε Ευρώπη και Αμερική και ασχολήθηκε με τον τομέα της οικονομίας. Κατά την άποψη του, οι εργαζόμενοι δεν δούλευαν πολύ σκληρά και περνούσαν ένα μεγάλο ποσοστό του χρόνου τους, συζητώντας, καπνίζοντας, κάνοντας διαλείμματα, μειώνοντας την απόδοση της δουλειάς τους. Ταυτόχρονα, εναντιώθηκε με τα στελέχη και τους καπιταλιστές, που σύμφωνα με αυτόν είχαν λανθασμένη αντίληψη για το τι χρειάζεται για μια αποδοτική εργασία. Eργάστηκε στην εταιρία Midvale Steel Works, όπου δουλεύοντας σε όλα τα πόστα, εξοικειώθηκε με την κωδικοποιημένη λογική του εργοστασίου. Πίστευε ότι η καλύτερη λύση για μια αποδοτική εργασία ήταν η εξειδίκευση και στόχος του ήταν να δημιουργήσει διαφορετικές ομάδες εργαζομένων οι οποίες δεν θα επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και τα άτομα που τις απαρτίζουν δεν θα συνεργάζονται. Η διαφορά της θεωρίας του δεν έγκειται στα παραπάνω καθώς, ο διαχωρισμός των ομάδων και των καθηκόντων στον εργασιακό χώρο δεν ήταν κάτι καινούργιο, αλλά έγκειται στην πεποίθηση του ότι δεν πρέπει να υπάρχουν συλλογικά ενδιαφέροντα τα οποία θα μπορούσαν να δημιουργήσουν σωματεία, αλλά ότι ο κάθε εργαζόμενος πρέπει να έχει τα δικά του ενδιαφέροντα και ότι η επαγγελματική του εξέλιξη είναι εξολοκλήρου δική του ευθύνη. «Στο παρελθόν ο άνθρωπος ερχόταν πρώτος», έγραψε, «στο μέλλον, το σύστημα θα έρχεται πρώτο». Η θεωρία του η οποία αποτυπώνεται στο βιβλίο: Οι Αρχές της Επιστημονικής Διαχείρισης, εξαπλώθηκε σαν ιός σε όλη την Αμερική αλλά και σε όλο τον κόσμο δίνοντας ένα αποτελεσματικό μοντέλο οργάνωσης το οποίο ασπάστηκαν πολλές χώρες για την οικονομική τους ανάκαμψη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Cubed: A Secret History of the Workplace.

13. O εμπειρογνώμονας απόδοσης ανακαλύπτει ότι κοστίζει στην εταιρία χιλιάδες δολλάρια κάθε φορά που ο Εddie το παιδί του γραφείου περνάει σφυρίζοντας ενοχλητικούς ήχους στην αίθουσα του λογιστηρίου (1925).

Η περίοδος από το 1930 μέχρι το 1960 στην Αμερική χαρακτηρίζεται από μια έκρηξη υποδομών μεταξύ των οποίων ήταν και τα κτήρια γραφείων. Μέχρι το 1970 στην Αμερική, το κίνημα του μοντερνισμού είχε επικρατήσει σχεδόν καθολικά σε ολόκληρη τη χώρα. Τόσο οι σχεδιαστές όσο και οι πολιτικοί υποστήριζαν το μοντερνισμό καθώς αποτελούσε ταυτόχρονα μια άκαμπτη μορφή η οποία μπορούσε να προσαρμοστεί σε κτήρια πολλαπλών χρήσεων, διαχειρίσιμα τόσο από τις κυβερνήσεις όσο και από τις επιχειρήσεις, μια μορφή για όλες τις χρήσεις: υαλώδης, κιβωτιοειδής, από σκυρόδεμα. Παρ’ όλη την συνεχόμενη ανοικοδόμηση αυτής της μορφής των κτηρίων, λίγοι ήταν οι αρχιτέκτονες που αφιέρωσαν χρόνο για το σχεδιασμό του εσωτερικού τους. O Le Corbusier, ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα και ένας από τους πρώτους υποστηρικτές του teylorism, επισκεπτόμενος τη Νέα Υόρκη, απογοητευμένος από τους ουρανοξύστες τους οποίους χαρακτήρισε “αστική καταστροφή”, άρχισε να φαντάζεται πώς θα ήταν να έχεις πραγματικά τέλεια γραφεία. Όπως αναφέρει: “Η ζωή στο γραφείο, έγινε έντονα παραγωγική μέσω μηχανικού εξορθολογισμού: τηλέφωνο, τηλέγραφος, ραδιόφωνο, κτλ... και έτσι επιτυγχάνονται οι καλές ψυχο-φυσιολογικές συνθήκες των εργαζομένων: άνεση, τελειότητα, ποιότητα εργασιακού περιβάλλοντος”. Δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα της περιόδου αυτής στην Αμερική, αποτέλεσαν το Lever House, σχεδιασμένο από τους Skidmore, Owings και Meril (SOM) και το Seagram Building, σχεδιασμένο από τον Mies van der Rohe, τα οποία έμοιαζαν να ενσωματώνουν την ευημερία και την αισιοδοξία της φουτουριστικής περιόδου της δεκαετίας του ‘50. Κύριο χαρακτηριστικό του Lever House, αποτελεί η καθαρή επιδερμίδα από γυαλί διαχωρισμένη από οριζόντιες μπλε-πράσινες λωρίδες από ανοξείδωτο χάλυβα οι οποίες καθορίζουν το διαχωρισμό των ορόφων. Το εσωτερικό του είναi σχεδιασμένο από τους Raymond Loewy Associates οι οποίοι έδωσαν έμφαση στο χώρο γύρω από το γραφείο, το οποίο είχε προσαρμοζόμενο ύψος. Από την άλλη μεριά, το Seagram Building, είναι γνωστό και ως το “μαύρο κουτί”, όπως αποκαλούνταν καθώς είχε μαύρη γυάλινη πρόσοψη με μπρονζέ κολώνες. Το εσωτερικό του ήταν σχεδιασμένο από τον Philip Johnson, ο οποίος έδωσε έμφαση στο φωτισμό του κτηρίου και πρότεινε ένα σύστημα περσίδων για να ελαχιστοποιήσει τις αντανακλάσεις στο εσωτερικό. Αντίθετα, η Ευρώπη, σε βάθος χρόνου, δεν είχε προσδώσει ιδέες σχεδιασμού για εργασιακούς χώρους. Τα γραφεία της αποτελούνταν από μικρούς κλειστούς χώρους κατά μήκος διαδρόμων. Αλλά η μεταπολεμική ανοικοδόμηση, οδήγησε την Ευρώπη, σε απίστευτους ρυθμούς ανάπτυξης, ειδικότερα στη Γερμανία, η οποία ήταν το πιο κατεστραμμένο έθνος από όλα. Η αστραπιαία και γρήγορη ανάγκη της Γερμανίας για να ανοικοδομηθεί, σε συνδυασμό με την ύπαρξη ανεκμετάλλευτων εκτάσεων γης, επέτρεψε στους αρχιτέκτονες της εποχής να οραματίζονται μεγαλύτερα κτήρια. Οι Γερμανοί μετανάστες που είχαν καταφύγει την περίοδο του πολέμου στην Αμερική, επέστρεψαν στην Δυτική Γερμανία επηρεασμένοι από τον αμερικάνικο τρόπο σκέψης, μέσω των αρχών της επιστημονικής διαχείρισης του Taylor, τις οποίες προσάρμοσαν στις ανθρώπινες σχέσεις. Έτσι στα μέσα του 20ου αιώνα, οι εργαζόμενοι, ήταν πολύ λιγότερο εξαρτώμενοι από τους εργοδότες τους, λόγω της ύπαρξης καινούργιων κοινωνικών νομοθεσιών, όπως η αποζημίωση της ανεργίας και οι περιορισμοί σχετικά με την αυθαίρετη απαλλαγή. Ως αποτέλεσμα, η αρχή της διαχείρισης έγινε πιο περιορισμένη. Σύντομα, καθώς οι εργοδότες συνειδητοποίησαν ότι η εξάρτηση σου από τους εργαζόμενους καθώς και από τα επιμέρους τμήματα, είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη των οργανωτικών στόχων, η στάση της διαχείρισης, μετατοπίστηκε από ‘’αναγωγική’’ σε ΄΄αναπτυξιακή’’. Με άλλα λόγια, οι προσδοκίες για περισσότερη συνεργατική συμβολή στο έργο, άρχισαν να καταλαμβάνουν την παραδοσιακή ιεραρχική δομή της διοίκησης. Συνεπώς, η ανάγκη να αυξηθεί η πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία και ευελιξία στη διαχείριση, μεγάλωσε γρήγορα. Έτσι έχουμε την εμφάνιση ενός νέου εργασιακού χώρου, το Büroland-

schaft. Αυτή η έννοια δημιουργήθηκε από μια γερμανική εταιρεία συμβούλων διαχείρισης γνωστή ως Quickborner team, η οποία μελετούσε διατάξεις γραφείου όσον αφορά την επεξεργασία των πληροφοριών και την κίνηση του χαρτιού. Σκοπός ήταν η προώθηση της επικοινωνίας μεταξύ των εργαζομένων, καταργώντας την ιεραρχία και το status, σύμφωνα με τις επικρατούσες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Οι εσωτερικές υποδιαιρέσεις και οι τοίχοι είχαν εξαλειφθεί, δημιουργώντας την πρώτη εντελώς ελεύθερη κάτοψη, με τη μέγιστη δυνατή ευελιξία. Το βάθος δαπέδου αυξήθηκε ώστε να παρέχεται η μέγιστη συνάφεια μεταξύ των ανθρώπων. Αυτή η ευελιξία σήμαινε ότι ακόμα και αν οι διατάξεις ανά κάτοψη διέφεραν, όλες είχαν στην πραγματικότητα αναγνωρίσιμα κοινά χαρακτηριστικά.

14. Το αστραφτερό υαλοπέτασμα του Lever House.

Ανάλογα με το είδος της εργασίας10 δημιουργήθηκαν πυρήνες ομοιόμορφα κατανεμημένοι σε ολόκληρη την κάτοψη για την παροχή ενιαίων υπηρεσιών. Φανταστικές γραμμές κινούνταν γύρω από κάθε πυρήνα, διαγράφοντας χώρους με κοινή δραστηριότητα. Δηλαδή, ανάμεσα αλλά και μέσω των πυρήνων, δημιουργούνται αόρατα, ελικοειδή μονοπάτια εργασιακής ροής. Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό έπαιξε το καθημερινό ωράριο των εργαζομένων. Η Quickborner Team, εισήγαγε την ιδέα του Pausenraum ή του χώρου διαλλείματος η οποία ήταν εύκολα προσβάσιμη σε όλους. Αντί οι εργαζόμενοι να κάνουν διάλειμμα την ίδια στιγμή, είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν με τη δική τους επιθυμητή ώρα, πηγαίνοντας σε ένα συγκεκριμένο χώρο που είχε οριστεί γι’ αυτό το σκοπό. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι παρ’ όλο που η κάτοψη του Bürolandschaft έμοιαζε χαοτική, στην πραγματικότητα ήταν περισσότερο σχεδιασμένη από οποιαδήποτε συμμετρική και κανονική διάταξη γραφείων. Σύντομα, ομάδες αρχιτεκτόνων, μηχανικών, σχεδιαστών, ήρθαν σε επαφή με το σύστημα της Quickborner Team, καθώς το εξέλαβαν σαν ένα είδος ελευθερίας. Επιφανείς ευρωπαϊκές εταιρίες, άρχισαν να μετατρέπουν το περιβάλλον τους στους ευέλικτους χώρους του Bürolandschaft. Μέσα σε λίγα χρόνια, το μοντέλο αυτό εξαπλώθηκε στη Σουηδία, στην Ευρώπη και πέρα από τον Ατλαντικό. Αν και το Bürolandschaft, είχε γρήγορη επιτυχία στη Δυτική Ευρώπη στις αρχές της δεκαετία του ’60, οι επιχειρηματίες των Η.Π.Α ήταν απρόθυμοι να προσαρμοστούν λόγω της στάσης τους υπέρ ευθύγραμμης και μηχανικής αισθητικής του γραφείου. Αντί να έχεις έπιπλα σε ένα χαοτικό σχηματισμό, καθοδηγούμενο από το αόρατο σχέδιο εργασίας, η οπτική τάξη και η ιδιωτικότητα ήταν σημαντικότεροι παράγοντες για τα αμερικανικά οpen plan γραφεία της δεκαετίας του ’60.11

15. Το Seagram Building, το αυθεντικό “μαύρο κουτί”.

(10). Με την πάροδο του χρόνου, ένα είδος τάξης στην διάταξη ήταν αναγκαίο. Οι γραμματείς βρίσκονται όλοι στον ίδιο πυρήνα αλλά σε περίεργες γωνίες. Μεγάλα τραπέζια περικλείονται από ηχητικά χωρίσματα και αποτελούσαν τους χώρους συνεδριάσεων. Ο χώρος των γενικών διευθυντών είναι μέρος της κάτοψης με τη διαφορά ότι τους αντιστοιχεί περισσότερος χώρος. Cubed: A Secret History of the Workplace. (11). Η Quickborner Team σχημάτισε ομάδες σε τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στην Αμερική, και το 1967 σχεδιάστηκε το πρώτο αμερικανικό γραφείο με βάση το Bürolandschaft. Σύντομα, οι λιμενικές αρχές της Νέας Υόρκης, ανέθεσαν στην Quickborner Team το σχεδιασμό εκατοντάδων ορόφων γραφείων στο Manhattan, στους δυο πύργους του World Trade Center. Cubed: A Secret History of the Workplace.

16. Μια τυπική κάτοψη Bürolandschaft.

Ταυτόχρονα στην Αμερική, η αγορά εργασίας άλλαζε δραματικά, εστιάζοντας όλο και περισσότερο στον τομέα των υπηρεσιών παρά στη βιομηχανοποίηση και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί ο αριθμός των γραφειακών υπαλλήλων. Αυτό κατέστησε αδύνατη τη δυνατότητα προαγωγής όλων των υπαλλήλων και έτσι οι εταιρίες προσπάθησαν να βρουν έναν άλλο τρόπο οι εργαζόμενοι να αισθάνονται ευχαρίστηση στο εργασιακό τους περιβάλλον. Τo 1958, η Herman Miller Company, προσέλαβε τον Robert Propst,12 να ηγηθεί της καινούργιος έρευνας με στόχο τη δημιουργία νέων επίπλων γραφείων πέρα από τον παραδοσιακό τρόπο που οι σχεδιαστές της εποχής είχαν προσεγγίσει και το 1960 τον George Nelson.13 Το 1964, όταν η Αμερικανική οικονομία άνθιζε, o Herman Miller, αποκάλυψε τα πρακτικά αποτελέσματα της έρευνας του Robert Propst. To αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός διαφορετικού από τα παραδοσιακά πρότυπα γραφειακού χώρου, το οποίο πήρε την ονομασία Action Office και δεν αποτελούσε απλά μια συλλογή επίπλων αλλά ένα νέο είδος χώρου. Το Action Office αποτελούνταν από ένα μικρό γραφείο με χωρίσματα περιμετρικά της επιφάνειας εργασίας ύψους 40 εκατοστών, τα οποία περιέχουν ένα τηλέφωνο καθώς επίσης δίνουν τη δυνατότητα να τοποθετήσεις διάφορα έγγραφα. Το δεύτερο στοιχείο είναι το stand-up γραφείο, το οποίο είναι ένα μεγάλο “rolltop” γραφείο, (ένα γραφείο με εύκαμπτο κάλυμμα ολίσθησης), του οποίου η επιφάνεια εργασίας είναι στο 1.20 μ.. Αυτή η επιφάνεια δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη όχι μόνο να εργάζεται όρθιος, αλλά και να μπορεί να αφήνει τη δουλειά του κατά τη διάρκεια της νύχτας πλήρως ασφαλισμένη. Το τρίτο στοιχείο, είναι μια μορφή βιβλιοθήκης, η οποία αποτελείται από δυο ράφια και μια επιφάνεια, δίνοντας στο χρήστη τη δυνατότητα να αποθηκεύει αλλά παράλληλα να βλέπει τη δουλειά του (βλ. παράρτημα 12). Τέλος, περιλαμβάνει ένα κινητό στρογγυλό τραπεζάκι με ουδέτερη χρήση (συνήθως χρησιμοποιείται τις ώρες του διαλείμματος). Tα αντικείμενα αυτά που ο Nelson σχεδίασε, ήταν όμορφα, οικεία και μοντέρνα. Οι επιφάνειες των γραφείων στηρίζονταν πάνω σε σκελετό από αλουμίνιο και παρόλο που στις φωτογραφίες της εποχής, το Action Office παρουσιαζόταν ασπρόμαυρο, στην πραγματικότητα ήταν πολύχρωμο: πράσινο, γαλάζιο, μπλε, μαύρο και κίτρινο.

(12). Ο Robert Propst, καταγόταν από το Κολοράντο, και εργαζόταν ως καθηγητής τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο παρ’ όλο που δεν είχε κάποια επίσημη εκπαίδευση στον τομέα του σχεδιασμού. Μέσα από τη δουλειά του στην Herman Miller Company, και έχοντας απόλυτη ελευθερία στον τρόπο οργάνωσης του προσωπικού εργασιακού χώρου, αμέσως αντιλήφθηκε ότι το παραδοσιακό μοντέλο γραφείο-καρέκλα, δεν τον κάλυπτε. Με την πάροδο του χρόνου , μοντελοποιούσε διαφορετικές επιφάνειες εργασίας, συμπεριλαμβανομένου ένα stand-up γραφείο και μια δυναμική επιφάνεια για τα διάφορα γραφειακά υλικά που απαιτούνταν για τη διεκπεραίωση της δουλειάς του. Παρατήρησε ότι το να κρατάς τα εργαλεία σου σε κλειστούς αποθηκευτικούς χώρους, δημιούργησε το πρόβλημα: «out of sight, out of mind» (ό,τι δεν βλέπεις, το ξεχνάς) και δημιούργησε ένα σύστημα οπτικών ερεθισμάτων βασισμένο σε κώδικα χρωμάτων, για να υπενθυμίζει στον εαυτό του τι έπρεπε να κάνει τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Όλη αυτή η διαδικασία είχε ως αποτέλεσμα να βρίσκεται συνεχώς σε κίνηση, πότε καθιστός πότε όρθιος, μεταξύ της μιας επιφάνειας στην άλλη, κάνοντας τον να αισθάνεται πιο παραγωγικός. Παράλληλα, επηρεάστηκε από τον ανθρωπολόγο Edward T. Hall, ο οποίος υποστήριζε ότι υπάρχουν τρεις κρυφές ζώνες εργασίας: η περιοχή ανάμεσα στον εργαζόμενο και την επιφάνεια εργασίας, μια σειρά από σημεία που φτάνουν τα χέρια του εργαζόμενου πέρα από την προαναφερθείσα περιοχή και την περιοχή στην οποία μπορεί να απομακρυνθεί από την επιφάνεια εργασίας του χωρίς όμως να σηκωθεί από την καρέκλα. Όλα τα παραπάνω τον οδήγησαν σε μια έρευνα βασισμένη σε συνεντεύξεις σε εργαζομένους διαφόρων ειδικοτήτων, εστιάζοντας στη δυναμική των εργασιακών χώρων τους. Cubed: A Secret History of the Workplace. (13). O George Nelson (1908-1986), ήταν Αμερικανός Βιομηχανικός Σχεδιαστής και ένας από τους θεμελιωτές του Αμερικανικού Μοντερνισμού. Παράλληλα με τη συνεισφορά του στην Herman Miller Company, διατηρούσε το δικό του γραφείο: George Nelson Associates, σχεδιάζοντας τα πιο χαρακτηριστικά έπιπλα του μοντερνισμού του 20ου αιώνα.

37 17. Action Office I (1964).

18. Robert Propst (1921-2000).

Τα σχόλια14 που απέσπασε το Action Office από τον τύπο ήταν πολύ θετικά καθώς για χρόνια το εσωτερικό των κτιρίων γραφείων ήταν παραμελημένο, σε αντίθεση με το εξωτερικό γυάλινο περίβλημα που θεωρούνταν προοδευτικό. Παρ’ όλα αυτά, το Action Office, δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία. Τα διευθυντικά στελέχη παραπονέθηκαν ότι ολόκληρο το σύστημα ήταν πάρα πολύ ακριβό, καθώς τα έπιπλα ήταν κατασκευασμένα από πολύ καλής ποιότητας υλικά. Επιπλέον, επειδή τα όρια που δημιουργούσε ήταν μη σαφώς καθορισμένα, οι διευθυντές αντιμετώπισαν δυσκολία στην εφαρμογή του15, αφού ήταν συνηθισμένοι σε ένα ορθοκανονικό σύστημα οργάνωσης. Το προϊόν, δεν υιοθετήθηκε από τον εργασιακό χώρο μεγάλων εταιριών, παρ’ όλο που απέσπασε βραβεία στο βιομηχανικό τομέα.

Εντούτοις, ο Propst εξέλαβε τον ενθουσιασμό της κοινότητας πάνω στο Action Office ως ψήφο εμπιστοσύνης και επέστρεψε στο γραφείο του και πίεσε την ομάδα του για την βελτίωση του. Ο Nelson από την άλλη, έδινε έμφαση στο αισθητικό κομμάτι των προϊόντων, κάτι που ο Propst το θεωρούσε εμπόδιο για την εξέλιξη του Action Office, καθώς τραβούσε την προσοχή από το βασικό σενάριο της ευελιξίας του εργασιακού χώρου και της κίνησης των εργαζομένων. Μέχρι το 1967, ο Propst είχε κάνει σημαντικές βελτιώσεις. Ο προσωπικός εργασιακός χώρος ήταν μικρότερος και περιλάμβανε τρία πετάσματα κινητά και υπό γωνία τοποθετημένα, τους οποίους ο εργαζόμενος μπορούσε να τοποθετήσει όπως επιθυμούσε για να δημιουργήσει οποιαδήποτε κατάσταση εργασιακού χώρου ήθελε. Το τυπικό γραφείο συνοδευόταν από ράφια τοποθετημένα σε διάφορα ύψη και θέσεις, τα οποία απαιτούν συνεχή κάθετες κινήσεις από τη μεριά του εργαζομένου.16 Τα πετάσματα αυτά ήταν πιο φωτεινά, κατασκευασμένα από υλικά μιας χρήσης και φέρανε πάνω τους πίνακες σημειώσεων, δημιουργώντας ένα περιβάλλον που προωθούσε την ατομικότητα. Έτσι παρατηρήθηκε η δημιουργία ημιεξάγωνων χώρων από τα πετάσματα, χρησιμοποιήθηκαν με αποτελεσματικότητα οι πίνακες σημειώσεων και οι εργαζόμενοι βρίσκονταν σε διαρκή κίνηση είτε για να βρίσκονται σε επικοινωνία με τους υπόλοιπους εργαζομένους, είτε για να καλύψουν τις ανάγκες της εργασίας τους. Μέσα από το Action Office II, o Propst κατάφερε να πετύχει το στόχο του όσον αφορά την καθιστική ζωή των εργαζομένων ενώ στην εξάπλωση του συνεισέφερε η αλλαγή του φορολογικού κώδικα το 1960, η οποία κατέστησε δυνατή την αγορά ενός Action Office II σε σχέση με ένα απλό γραφείο, σε συνδυασμό επίσης και με το χαμηλό κόστος παραγωγής των πετασμάτων. Εν τω μεταξύ, τo Action Office, άρχισε να εξαπλώνεται σε διάφορες παραλλαγές σε Αμερική και Καναδά, οι οποίες παρέκκλιναν από την αρχική ευέλικτη μορφή και εμφανίζονταν πιο πειθαρχημένα.17 Γίνεται αντιληπτό ότι η εφαρμογή του Action Office, γινόταν με τέτοιο τρόπο που δεν ακολουθούσε τις αρχές ευελιξίας που αντιπροσώπευε ταυτόχρονα το Bürolandschaft σε Ευρώπη και το Action Office στην Αμερική. Προέκυψε ότι οι εταιρίες δεν είχαν κανένα ενδιαφέρον στο να δημιουργήσουν αυτόνομα συστήματα

(14). Το περιοδικό Industrial Design έγραψε: «βλέποντας αυτά τα σχέδια, αναρωτιέται κανείς, γιατί οι εργαζόμενοι των γραφείων ανεχόντουσαν το μη παραγωγικό, άβολο, ασυμβίβαστο περιβάλλον για τόσο καιρό». Το περιοδικό Saturday Evening Post έγραψε: «Εργαζόμενοι της Αμερικής, προσοχή! Το Action Office έρχεται! Βρισκόμαστε στο πραγματικό κίνδυνο να μπορούμε να δουλέψουμε με 100% παραγωγικότητα». Cubed: A Secret History of the Workplace. (15). Τα διευθυντικά στελέχη της εποχής ήθελαν να ελέγχουν τα πάντα και να έχουν τον τελευταίο λόγο για την εμφάνιση του γραφείου ενώ ταυτόχρονα αρνούνταν να καταβάλουν μεγάλα ποσά για ένα σετ επίπλων για αυτούς που βρίσκονταν πιο χαμηλά στην ιεραρχία. Cubed: A Secret History of the Workplace. (16). Ο Propst υποστήριζε ότι ο άνθρωπος «είναι μια κάθετα προσανατολισμένη μηχανή». Τhe Office: A facility Based on Change. (17). Ο Douglas Ball, ένας σχεδιαστής επίπλων της εταιρίας Haworth, όταν επισκέφτηκε μια παραλλαγή του Action Office στον Καναδά, ένα project της κυβέρνησης με το όνομα Sunar System, απογοητεύτηκε. Τα πετάσματα είχαν ύψος 2,75 μ., δημιουργώντας μια αποπνικτική ατμόσφαιρα. «Ήταν απαίσια, μια από τις χειρότερες εγκαταστάσεις που έχω δει ποτέ», είπε ο Ball, «Νομίζαμε ότι ήταν εξαιρετικά ευέλικτο σε επίπεδο κάτοψης, αλλά ποτέ δεν είχαμε αντιληφθεί την κατακόρυφη ανύψωση». Doug Ball Digs Out of the Cube

19. Action Office II (1968).

20. To Action Office II σε δράση.

21. Διαφήμιση για το Action Office II.

για τους εργαζομένους τους, αντίθετα, ήθελαν με το λιγότερο κόστος να χωρέσουν όσους περισσότερους εργαζόμενους μπορούσαν μέσα σε ένα μικρό χώρο. Σύντομα τα σχέδια του Αction Office στην εταιρία Herman Miller, ξεκίνησαν να μοιάζουν με άκαμπτα κουτιά, καθώς πουλούσαν αυτό που ήθελαν οι εταιρίες. Ταυτόχρονα στην Ευρώπη το Action Office ποτέ δεν εισχώρησε στους στενούς χώρους των ορόφων των Ευρωπαϊκών κτιρίων. Εκεί, η ισχύουσα κατάσταση (Bürolandschaft), άρχισε να παρακμάζει. Η μια χώρα μετά την άλλη- Ιταλία (1975), Γερμανία (1976), Σουηδία (1977), Ολλανδία (1979)- θέσπισε νόμους για την υποχρεωτική συμμετοχή των εργαζομένων στα εποπτικά συμβούλια των εταιριών. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία στου εργαζομένους να εκφράσουν την αγανάκτηση τους για το Bürolandschaft. Έρευνες έδειξαν ότι τα γραφεία είχαν δυσάρεστες μεταβολές θερμοκρασίας, χαμηλά επίπεδα υγρασίας, απαράδεκτα επίπεδα θορύβου, φτωχός φυσικός φωτισμός, έλλειψη οπτικής επαφής με το περιβάλλον, έλλειψη φυσικού αερισμού και σημαντικότερο την έλλειψη ιδιωτικότητας. Μέσα από αυτή την κατάσταση οι Ευρωπαίοι σχεδιαστές ανακάλυψαν εναλλακτικούς τρόπους μέσα από πιο αυστηρούς κανονισμούς μελέτης των ανθρωπίνων σχέσεων στον εργασιακό χώρο. Το ορόσημο Centraal Beheer κτίριο γραφείων στην Ολλανδία, σχεδιασμένο από τον Herman Hertzberger, το 1972, ήταν ένα τέτοιο παράδειγμα. Ο Herman επέμενε ότι: «οι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν το συναίσθημα ότι είναι μέλη μιας κοινότητας, χωρίς όμως να χάνονται στο πλήθος. Με άλλα λόγια, ο Herman, ήθελε να κρατήσει τα γραφεία σχετικά ανοιχτά αλλά χωρίς να υπόσχεται τη δυνατότητα των ατόμων να έχουν το προσωπικό εργασιακό χώρο και να τον οργανώνουν όπως επιθυμούν. Η λύση του ήταν να κάνει τα γραφεία σαν αναδυόμενο χωριό: ανοιχτοί χώροι για περίπου δέκα άτομα συνδέονταν με διαδρόμους και κοινόχρηστους χώρους. Οι εργαζόμενοι είχαν τη δυνατότητα να φέρουν τα φυτά τους και τα διακοσμητικά στοιχεία που επιθυμούσαν και με αυτόν τον τρόπο ο χώρος θα γινόταν οικείος. Στην πραγματικότητα, αυτή η μορφή ήταν σαν το Action Office ΙΙ, με τη διαφορά ότι οι παραπάνω χώροι είχαν χωρίσματα από σκυρόδεμα και είχαν την αίσθηση της μονιμότητας. Με την πάροδο του χρόνου, τα ευρωπαϊκά γραφεία αποτέλεσαν έμπνευση στα αμερικάνικα, τα οποία είχαν αρχίσει να παίρνουν πιο κυβικές μορφές. Λίγο καιρό μετά την εισαγωγή του Αction office, η οικονομική δομή στις Η.Π.Α υποβαλλόταν σε μια δραματική αλλαγή. Παρ’ όλο που πολλές εργασίες βιομηχανικής παραγωγής αναπτύσσονταν σε λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, το μέγεθος των αμερικανικών βιομηχανιών, είχε μειωθεί σημαντικά τη δεκαετία του ’70 και του ’80, ενώ οι τομείς του white collar εργοστασίου και οι υπηρεσίες των εργαζομένων είχαν την ανάπτυξη τους. Ταυτόχρονα, εισάγονταν νέοι κανόνες οικονομικών για τις αποσβέσεις των περιουσιακών στοιχείων στη δεκαετία του ΄60 - τα έπιπλα είχαν μικρότερο διάστημα απόσβεσης από τις βελτιώσεις των κτιρίων, επιπλέον η τιμές των ακινήτων αυξάνονταν. Ως αποτέλεσμα, προσπαθώντας να χωρέσουν ένα αυξανόμενο αριθμό white collar εργαζομένων σε περιορισμένο χώρο γραφείων, έχοντας γρήγορη ανάκτηση κόστους, προέκυψε ένας καινούργιος εργασιακός χώρος, τα cubicles,18 τα οποία αποδείχθηκαν να είναι μια βολική λύση. Τα cubicles αποτελούν μερικώς κλειστούς χώρους εργασίας που χωρίζονται από γειτονικούς χώρους εργασίας με χωρίσματα που φτάνουν σε ύψος 1,5-1,8 μ. Σκοπός τους ήταν να απομονώσουν τους γραφειακούς υπαλλήλους από τις οπτικές επαφές και τους θορύβους ενός ανοιχτού χώρου εργασίας, έτσι ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να επικεντρωθούν χωρίς περισπασμούς. Τα cubicles αποτελούνται από αρθρωτά στοιχεία όπως οι επιφάνειες εργασίας, συρτάρια,

(18). Ο όρος cubicle, προέρχεται από το λατινικό cubiculum, που σημαίνει προσωπικός θάλαμος. Χρησιμοποιήθηκε ως αγγλικό όρος ήδη από τον 15ο αιώνα, και χρησιμοποιείται για να περιγράψει μικρούς θαλάμους όλων των ειδών με χωρίσματα που δεν φτάνουν την οροφή.

22. Η χρήση κυβικών στοιχείων στο σχεδιασμό τόσο της κάτοψης όσο και της τομής του κτηρίου Centraal Beheer.

ράφια, τα οποία μπορούν να διαμορφωθούν ανάλογα με τις ανάγκες του χρήστη. Τα cubicles προσφέρουν μια αποδοτική λύση γι’ αυτούς που δεν βρίσκονται ψηλά στην οργάνωση, να απολαύσουν τα ιδιωτικά γραφεία, αλλά ταυτόχρονα κερδίζοντας κάποιο βαθμό της ιδιωτικότητας. Όπως το Bürolandschaft, το cubicle office, αποτέλεσε μια συμβολική κίνηση ισότητας, αναγκάζοντας όλους τους εργαζομένους, είτε εργοδότες είτε υπαλλήλους, να έχουν την ίδια μορφή εργασιακού χώρου. Μια σημαντική παρατήρηση είναι ότι αυτό το μοντέλο οργάνωσης εργασιακού χώρου, δεν είναι αποτέλεσμα μιας σχεδιαστικής μελέτης αλλά προέκυψε από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της εποχής ως ένας μετασχηματισμός του Action Office II. H εξέλιξη αυτή όμως, δεν βρίσκει σύμφωνο το δημιουργό του AO II, Robert Propst, καθώς μέχρι και σήμερα τα δυο αυτά μοντέλα συγχέονται παρ’ όλo που οι αρχές σχεδιασμού τους είναι διαφορετικές. Τα cubicle farms, αποτελούν το σύνολο των cubicles σε μια κάτοψη γραφείου, διατεταγμένα ανά τέσσερα σε ένα μοτίβο, καθένα από τα οποία περιέχει ένα γραφείο σε σχήμα L, δημιουργώντας ένα στατικό μοντέλο το οποίο έρχεται σε ρήξη με την αρχή της ευελιξίας του Robert Propst. Τα διαχωριστικά πανέλα των cubicles, δεν διατηρούν τη γωνία των 120ο του Action Office II, μετατρέποντας το Action Office II σε ένα κουτί, καταργώντας έτσι την εργονομική μελέτη του Propst για τον εργαζόμενο. Χαρακτηριστικά γι’ αυτήν τη σύγχυση, ο Robert Propst δήλωσε: «Η σκοτεινή πλευρά αυτής της κατάστασης έγκειται στο ότι δεν είναι όλες οι οργανώσεις έξυπνες και προοδευτικές. Πολλοί περιτριγυρίζονται από γελοίους ανθρώπους οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν το ίδιο είδος εξοπλισμού και να δημιουργήσουν τρύπες κολάσεως. Δημιουργούν πολλούς και μικροσκοπικούς θαλαμίσκους και στοιβάζουν ανθρώπους μέσα σε αυτούς. Θλιβερές ποντικότρυπες. . . . Ποτέ δεν είχα ψευδαισθήσεις ότι αυτός είναι ένας τέλειος κόσμος».19 Ο έντονος και ανένδοτος χαρακτήρας των εταιριών είχε αλλάξει την εικόνα των cubicles. Σύμφωνα με τον Propst, οι τοίχοι αυτοί σήμαιναν την ελευθερία των εργαζομένων παρέχοντας τους αυτονομία, αλλά κατέληξαν να πάρουν τη μορφή που έχουν μέχρι σήμερα: πρόχειρες κατασκευές, τυλιγμένες με ύφασμα όπου ο εργαζόμενος περνούσε τις μέρες του περιμένοντας να απολυθεί. Σύμφωνα με άρθρο της Business Week, το 1997, από τα μέσα του 1980 μέχρι τα μέσα του 1990, το μέσο μέγεθος του cubicle είχε μειωθεί από 25 μέχρι 50 τοις εκατό. Συμπερασματικά, το cubicle προσέφερε στους εργαζομένους εύρος δραστηριοτήτων όμοιο με αυτό που προσέφερε ο Taylor το 1920. Το cubicle τοποθετούσε τους ανθρώπους αρκετά κοντά έτσι ώστε να δημιουργούνται σοβαρές ενοχλήσεις αλλά χωρίζοντας τους με τέτοιο τρόπο ώστε να μην αισθάνονται ότι δουλεύουν μαζί. Προσέφερε δηλαδή την ιδιωτικότητα και την κοινωνικότητα στον εργασιακό χώρο αλλά με λάθος τρόπο. Έτσι, όλοι αυτοί οι παράγοντες άρχισαν να αυξάνουν τη μοναξιά ενός γραφειακού υπαλλήλου.

(19). Απόσπασμα από τη συνέντευξη του Robert Propst στο περιοδικό Metropolis το 1998, The Man Behind the Cubicle.

23. Mια τυπική κάτοψη ενός cubicle farm.

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1970 και του 1980, εξαιτίας της απορρύθμισης της βιομηχανίας, πολλά εργοστάσια έκλεισαν και πολλές θέσεις χάθηκαν σε διάφορους τομείς της βιομηχανίας. Από την άλλη μεριά, η ανάπτυξη του γραφειακού χώρου επεκτάθηκε σε πολλές μητροπολιτικές πόλεις της Αμερικής, τα τετραγωνικά μέτρα του οποίου είχαν αρχίσει να υπερβαίνουν τις ανάγκες των πόλεων για εργατικό δυναμικό με βάση τον πληθυσμό τους. Παρ’ όλα αυτά όμως πολλές εταιρίες βρίσκονταν στα πρόθυρα της πτώχευσης λόγω καινούργιων νομοθεσιών20 και οι δεκαετίες του 1980 και του 1990 έγιναν γνωστές ως οι πιο μοχθηρές δεκαετίες για τις αμερικανικές επιχειρήσεις καθώς πολλές συγχωνεύσεις και εξαγορές έλαβαν χώρα, έχοντας ως αποτέλεσμα τις μαζικές απολύσεις.21 Σε αυτό το κλίμα, οι εργοδότες άρχισαν να εμπλουτίζουν τα γραφεία τους με ξύλινα έπιπλα ενώ επέβαλαν περισσότερα cubicles στους εργαζόμενους.22 Η εκτυφλωτική λάμψη του φθορισμού δεν αντισταθμίζει την έλλειψη φυσικού φωτισμού και η ανακυκλωμένη ατμόσφαιρα είναι αποπνικτική. Χάρη στην ενεργειακή κρίση του 1970, τα κτήρια έχουν απομονωθεί από τον πολύ ήλιο και φρέσκο αέρα και οι χημικές ουσίες από τα χαλιά μαζί με αερομεταφερόμενες ασθένειες κυκλοφορούν στην ατμόσφαιρα.

Το γραφείο του μέλλοντος

24. Η κάτοψη ενός ορόφου της ΙΒΜ.

25. Εικονογραφία η οποία σχολιάζει ότι οι “μη χωρικοί χώροι εργασίας καθορίζονται από τη συμπεριφορά των εργαζομένων (2014).

Ερευνώντας τη δεκαετία του 1970, χωρίς να το περιμένει κανείς αποκαλύπτεται το μέλλον του γραφείου όπως το ζούμε εμείς σήμερα. Πολλά χαρακτηριστικά του γραφείου όπως τα παρουσίαζαν τότε, θα μπορούσαν να ειπωθούν και σήμερα, οι σχεδιαστές είχαν συνειδητοποιήσει ότι το μέλλον τους είναι το δικό μας παρόν. Αυτό οφείλεται στην επανάσταση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η οποία είχε προμηνήσει το τέλος του χαρτιού.23 Ένα πρωτοποριακό παράδειγμα της δεκαετίας αυτής αποτελεί ο γραφειακός χώρος της γερμανικής εταιρίας IBM, όπου μια ομάδα βιομηχανικών σχεδιαστών, σχεδίασε ένα χώρο όχι μόνο χωρίς τοίχους αλλά και χωρίς μόνιμους χώρους εργασίας. Το ονόμασαν “μη χωρικό γραφείο” και προσπάθησαν να επιτρέψουν την κίνηση ανάμεσα στις διάφορες διαμορφώσεις των επιφανειών εργασίας. Εκτός από τα κοινά έπιπλα τα οποία ήταν διάσπαρτα στο χώρο, οι εργαζόμενοι είχαν πρόσβαση σε σιωπηλούς χώρους όπου μπορούσαν να αποδράσουν για να συγκεντρωθούν όποτε το χρειάζονταν. (20). Η επιθετικότητα αυτής της εποχής σηματοδοτήθηκε από την έλευση του Ronald Regan στην εξουσία το 1981. (21). Οι Αμερικανοί εργάτες παραγωγής μειώθηκαν από 19.4 εκατομμύρια το 1979 στα 14.3 εκατομμύρια το 2005. Από τους 500 μεγαλύτερους κατασκευαστές της χώρας το 1980, ένας στους τρεις είχε κλείσει μέχρι το 1990. White-Collar Sweatshop (22). Οι εργαζόμενοι της Apple άρχισαν να δουλεύουν από το σπίτι επειδή δεν μπορούσαν να δουλέψουν στα cubicles, και αυτό είχε ως αποτέλεσμα η εταιρία να τα ελαττώσει. Where the cubicle is dead (23). Το 1975, η Business Week επινόησε τη φράση μέσα σε μια σειρά από άρθρα «το γραφείο του μέλλοντος». Είχε προβλέψει το τέλος του όλων αυτών για τα οποία το γραφείο ήταν γνωστό εκείνη την εποχή: το τέλος των γραφομηχανών, το τέλος των γραμματέων, και πάνω από όλα το τέλος της γραφειοκρατίας.

Ο στόχος ήταν να βελτιώσουν και να πολλαπλασιάσουν τις κοινές εμπειρίες των εργαζομένων, οι οποίες θα οδηγήσουν στην περεταίρω αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων πιο απομονωμένων. Το “μη χωρικό γραφείο ήταν για τη δεδομένη χρονική στιγμή μια επιτυχία”. Έτσι εμφανίζονται οράματα για γραφειακούς χώρους χωρίς γραφειοκρατία και χωρίς σαφή όρια, τα οποία θα οδηγήσουν σε μια ακόμη πρωτοποριακή ιδέα: στη μη ύπαρξη γραφειακών χώρων. Στις αρχές του 1980, έχουμε την εμφάνιση του όρου τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών, οι οποίες θα φέρουν επανάσταση στους χώρους γραφείων. Όπως προέβλεψε ο Alvin Toffler, οι άνθρωποι δεν θα χρειάζονταν πια να δουλεύουν σε γραφεία, θα μπορούσαν να δουλεύουν σε εξοχικές κατοικίες συνδεδεμένοι σε ένα παγκόσμιο δίκτυο το οποίο θα καθιστούσε τα κτήρια γραφείων άχρηστα. Έτσι η “εργασία από το σπίτι” ήταν μια ιδέα η οποία ήταν αδιαμφισβήτητα σε πρώιμο στάδιο.

46 26. Σκηνή από την ταινία Playtime, όπου παρουσιάζει μια έντονη cubicle διαρρύθμιση, η οποία όμως επιτρέπει την από ψηλά επιτήρηση των εργαζομένων.

Στην Αμερική συγκεκριμένα, τουλάχιστον από το 1980, η Silicon Valley ήταν μια πηγή χωρίς τέλος ουτοπικών προγνωστικών σχετικά με το εργασιακό περιβάλλον. Ο ιδρυτής της Apple, Steve Jobs και ο ιδρυτής της Microsoft, Bill Gates, βάζουν τη σφραγίδα τους σε πολλά από τα κτήρια της περιοχής. Οι ιεραρχίες είχαν εξομαλυνθεί, οι ανέσεις ήταν καλύτερες, και επικρατούσε το ομαδικό πνεύμα. Αρχικά, οι γραφειακοί χώροι ήταν γεμάτοι από cubicle farms, ένα ακόμη κοινό εργασιακό περιβάλλον, αλλά με εξαίρεση τη διαρρύθμιση των γραφείων, οι συνολικές ανέσεις ήταν περισσότερες. Εκτός από την τοποθέτηση τραπεζιών για ποδοσφαιράκι, μπασκέτες, πισίνες, οι εργαζόμενοι δεν ήταν υποχρεωμένοι να ντύνονται με κουστούμι και γραβάτα. Επιπλέον, τα ωράρια ήταν ευέλικτα και οι εταιρίες οργάνωναν πικνικ, μπάρμπεκιου στο τέλος της εβδομάδας. Καθώς οι μεγαλύτερες εταιρίες τηλεπικοινωνιών εξαπλώνονταν στα μέσα της δεκαετίας του ’90, κάθε μια έπρεπε να αναθεωρήσει τα πλεονεκτήματα των κλειστών γραφειακών χώρων, έναντι των ανοιχτών χώρων με τα cubicles. Έτσι η Microsoft άρχισε να προσθέτει κάποια κλειστά γραφεία αλλά οι εργαζόμενοι της δεν ένιωθαν απαραίτητα ότι το να έχεις τέσσερις τοίχους αποτελεί καλή σκέψη και καινοτομία. Με χωρίσματα ή χωρίς, ο εσωτερικός σχεδιασμός των εταιριών δεν εκπλήρωνε τις υποσχέσεις του για ένα νέο εργασιακό περιβάλλον. Στη συνέχεια, μια ταχεία άνοδος των μετοχικών αγορών τροφοδοτείται από επενδύσεις σε εταιρίες οι οποίες βασίζονται στο Ιnternet. Οι εταιρίες αυτές αναφέρονται ως dot-com εταιρίες, οι οποίες μπορούσαν να προκαλέσουν αύξηση των μετοχών τους με την απλή προσθήκη ενός “e-” πρόθεμα στο όνομα τους ή με την προσθήκη “-.com” στο τέλος. 24

27. Τυπικός χώρος εργασίας της Silicon Valley.

(24). Χαρακτηριστικά παραδείγματα των εταιριών αυτών οι οποίες λειτουργούν μέχρι και σήμερα είναι το eBay.com και η Αmazon.com.

28. Dilbertâ&#x20AC;&#x2122;s telecommuting adventure, Scott Adams (1995).

Έτσι δημιουργείται ένα νέο είδος γραφείου, το dot-com γραφείο, μέσα στο οποίο δούλευαν οι εργαζόμενοι των παραπάνω εταιριών, οι οποίοι ήταν κυρίως προγραμματιστές. Το να δουλεύεις σε ένα dot-com γραφείο, ήταν μια μίξη ξέφρενου ρυθμού και χαλαρής ατμόσφαιρας, αντιπροσωπεύοντας τη γενικότερη διάθεση της δεκαετίας του ‘90. Τραπέζια για πικνίκ διάσπαρτα σε περίεργες γωνίες, σωροί από χαρτί και καλώδια που διασταυρώνονται από παντού, απεριποίητοι εργαζόμενοι σκυμμένοι μπροστά στις οθόνες τους. Σε σύγκριση με τις προηγούμενες γενιές των γραφείων, η εικόνα αυτή φαίνεται χειρότερη: πιο χαοτική και λιγότερο διαχειρίσιμη. Και η αλήθεια είναι ότι τα πάντα κινούνταν τόσο γρήγορα για να υπάρξει ένας σχεδιασμός του χώρου. Αυτό δεν σήμαινε ότι οι προγραμματιστές δεν ενδιαφέρονταν για το σχεδιασμό, χρειαζόντουσαν ένα γραφείο το οποίο θα μπορούσε να υποστηρίξει τη μια βδομάδα δεκαπέντε άτομα και την άλλη εξήντα. Οι ομάδες θα έπρεπε να συναρμολογήσουν μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα, να δουλέψουν και στη συνέχεια να το μεταβάλλουν για το καινούργιο project. Αυτό που χρειάζονταν δηλαδή ήταν ένα γραφείο όπως ακριβώς το είχε φανταστεί ο Robert Propst, τριάντα χρόνια πριν: ένα γραφείο το οποίο θα μπορούσε να αλλάξει ανά πάσα στιγμή.

48 29. Aeron Chair, καρέκλα σύμβολο του dotcom office, σχεδιασμένη από τον Bill Stumpft της εταιρίας Herman Miller (1994).

Μια τολμηρή ιδέα εκείνης της περιόδου προήλθε από τον Jay Chiat.25 Υποστήριζε ότι τα γραφεία καταστρέφονται από την πολιτική, οι άνθρωποι έχουν εμμονή μεταξύ τους παρά με τη δουλειά τους. «Το να αλλάξεις το γραφείο, σημαίνει ότι εστιάζεις στο να κάνεις κάτι σπουδαίο για την εργασία, δήλωσε. «Έρχεσαι στη δουλειά γιατί το γραφείο αποτελεί έμπνευση». Eίχε κάνει επανάσταση στα γραφεία άλλη μια φορά στο παρελθόν, όταν προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Frank Gehry to 1986 στα γραφεία του στην California, όπου ο αρχιτέκτονας έιχε τοποθετήσει θαλαμίσκους όπως στις πιτσαρίες για τις ανεπίσημες συναντήσεις μεταξύ των εργαζομένων. Αλλά παρόλα αυτά ο Chiat δεν είχε μείνει ευχαριστημένος. Έτσι, το 1993 ανακοίνωσε το καινούργιο σχέδιο του, οι τοίχοι, τα γραφεία, και τα cubicles έπρεπε να φύγουν. Καθώς επίσης και τα επιτραπέζιοι υπολογιστές και τα τηλέφωνα. Οτιδήποτε κουβαλούσε ο εργαζόμενος από το σπίτι του έπρεπε να φύγει. Το γραφείο αυτό έχει μείνει στην ιστορία ως “εικονικό γραφείο”. Σε όλους τους εργαζομένους παρείχαν ένα κινητό τηλέφωνο και ένα φορητό υπολογιστή στην είσοδο του κτηρίου. Οι εργαζόμενοι θα δούλευαν σε ομάδες σε οποιοδήποτε σημείο ήθελαν. Ο Chiat δήλωσε ότι προσπαθούσαν να κάνουν τον εργασιακό χώρο να μοιάζει περισσότερο με πανεπιστήμιο. Το έπιπλο είχε μεγάλη σημασία στα γραφεία της εταιρίας. Όπως είχε υποσχεθεί, οι τοίχοι κατέβηκαν, μαζί με τα cubicles. Στη θέση τους τοποθετήθηκαν καναπέδες και τραπέζια σε διάφορα χρώματα κόκκινο, πράσινο, μαύρο και μπλε.

30. Jay Chiat (1931-2002)

(25). Jay Chiat (1931-2002). Καταγόταν από τη Νέα Υόρκη και το 1962 ίδρυσε τη διαφημιστική εταιρία Chiat/Day (σήμερα TWBA\Chiat\Day) στο Los Angeles. Η εταιρία αυτή προσπάθησε να δημιουργήσει αξέχαστες διαφημίσεις και οι πελάτες της περιλάμβαναν την Αpple Computer, Nike, Energizer, Nissan κ.α. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο Chiat έκανε μια από τις πρώτες μεγάλες προσπάθειες να παρέχει στους εργαζομένους του ένα “εικονικό γραφείο”. Σε συνέντευξη του δήλωσε: “είναι το μοναδικό πράγμα που έκανα στην επιχείρηση και δεν το μετάνιωσα ποτέ”.

31. Το εσωτερικό του Binoculars Building, Frank Gehry (1991).

Mέσα σε ένα χρόνο όμως, το τολμηρό πείραμα του Chiat, δεν είχε επιτυχία. Ό,τι μπορούσε να πάει στραβά, πήγε. Οι εργαζόμενοι κατέφθαναν στο χώρο εργασίας και δεν είχαν ιδέα που να πάνε, έτσι κάποιοι από αυτούς έφευγαν. Αυτοί που έμεναν, δεν έβρισκαν χώρο να καθίσουν καθώς υπήρχαν πάρα πολλά άτομα. Επιπλέον ο Chiat δεν επέτρεπε να αφήσουν χαρτιά πάνω στα τραπέζια, έτσι η εργασία που δεν είχε ολοκληρωθεί από τους εργαζομένους κατέληγε στα ντουλαπάκια που τους παρείχαν, τα οποία όμως όπως φάνηκε ήταν πολύ μικρά. Έτσι οι εργαζόμενοι χρησιμοποιούσαν το αυτοκίνητο τους για αποθηκευτικό χώρο. Επιπροσθέτως, ο Chiat είχε υπολογίσει λανθασμένα τον αριθμό των υπολογιστών και των τηλεφώνων που θα χρειαζόντουσαν, σε συνδυασμό βέβαια με την ανικανότητα να πληρώσει για παραπάνω. Οι εργαζόμενοι άρχισαν να κρατάνε τον εξοπλισμό τους στα ντουλαπάκια τους για να τον έχουν σίγουρα το πρωί. Οι διευθυντές αδυνατούσαν να βρουν το προσωπικό τους και έτσι καμιά δουλεία δεν προχωρούσε. Σε συνέντευξη του στο περιοδικό Wired, o Chiat αναγνώρισε κάποια λάθη. Δήλωσε ότι θα έπρεπε να υπήρχε παραπάνω εξοπλισμός. “Δεν μπορείς να έχεις ισότητα στα γραφεία, καθώς οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι για αυτήν. Κάποιοι είναι φτιαγμένοι να διοικούν και κάποιοι να διοικούνται: η ιεραρχία είναι φυσική. Κατά βάθος είμαστε άνθρωποι των σπηλαίων”, δήλωσε ένας επιζών του πειράματος. Το Σεπτέμβρη του 1998, η εταιρία μετακόμισε σε άλλο χώρο, στα επόμενα χρόνια πολλές εταιρίες κατέρρευσαν και το dot-com office άρχισε να εξαφανίζεται. Δεν υπήρχαν χρήματα για το σχεδιασμό των γραφειακών χώρων και έτσι το γραφείο του μέλλοντος όπως είχε χαρακτηριστεί εκείνη την εποχή πέθανε.

Αμέσως μετά την αποτυχία του virtual office, η πλέον TBWA\Chiat\Day, προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Clive Wilkinson, να επανασχεδιάσει τα γραφεία της εταιρίας. Το αρχικό σχέδιο έμοιαζε να είχε αντίθετο στόχο από την αρχική εκδοχή του Chiat η οποία ήταν η καταδίκη των εργαζομένων στην τρομακτική ελευθερία της νομαδικής ζωής στο γραφείο. Ο χώρος ήταν γεμάτος κλειστούς χώρους για συναντήσεις, επίσημες και μη. Οι εργαζόμενοι είχαν τα δικά τους γραφεία, τα οποία ήταν συγκεντρωμένα όλα μαζί, υπήρχαν χώροι με χαμηλά χωρίσματα και άπειροι χώροι για ξεκούραση, καφετέριες, τραπέζια μπιλιάρδου, γήπεδο του μπάσκετ, τα οποία αποτελούσαν ένα συμπλήρωμα, μια ώθηση για δουλειά. Στο συνολικό του σχεδιασμό, το κτήριο αυτό έμεινε πιστό στο αυταρχικό πνεύμα του Chiat, ο οποίος απεβίωσε το 2002. Ήταν μια μίξη ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, η οποία κατάφερε να κάνει τους εργαζομένους αυτό που ήθελε ο Chiat: να τους κάνει να πηγαίνουν από μέρος σε μέρος και να συζητάνε. Σύμφωνα με τον Nikil Saval, οι εργασιακός χώρος αυτός θα μπορούσε να συγκριθεί με την πόλη, όπου ως περιηγητής συναντάς πεζούς, γέφυρες, καλάθια του μπάσκετ, μια πόλη καλύτερη από την ίδια πόλη του Los Angeles στην οποία είναι χτισμένο το κτήριο, τονίζει ο Nikil. Παρατηρούμε λοιπόν ότι περάσαμε από τα κτήρια γραφείων της Silicon Valley, τα οποία προσπαθούσαν να μιμηθούν τους ρυθμούς ενός πανεπιστημιακού campus, στα κτήρια γραφείων που μιμούνται τους ρυθμούς μιας ολόκληρης πόλης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας αρχιτεκτονικής αποτελούν τα γραφεία της Google. Ta γραφεία αυτά αντιπροσωπεύουν πλήρως όλα όσα κάνουμε στην καθημερινή μας ζωή μέσα σε μια οριοθετημένη περιοχή. Χαμηλά, υαλώδη κτήρια, περιβαλλόμενα από γκαζόν και περικυκλωμένα από πολυσύχναστους δρόμους και αυτοκινητοδρόμους. Ο αρχιτέκτονας είναι ο ίδιος που σχεδίασε τα γραφεία για τη TBWA\Chiat\Day, Clive Wilkinson, τον οποίο προσέλαβαν για να κάνει την ιδέα της κυκλοφορίας μεταξύ των εργαζομένων ακόμα πιο έντονη, προσθέτοντας συνδέσμους ανάμεσα στα κτήρια με έμφαση στις δραστηριότητες του campus.

32. Το νέο εσωτερικό της TBWA/Chiat/Day’s offices (1997).

Έτσι έχουμε υπαίθρια αθλήματα, πολλά μέρη για φαγητό, πάρκα και πολλούς κοινόχρηστους χώρους. Ζώνες μέσα στα κτήρια σχεδιάστηκαν ως ζεστές και κρύες: οι ζεστές περιοχές αποτελούνταν από αίθουσες συνεδριάσεων και σαλόνια για συνεργασία και ομαδική εργασία, ενώ οι κρύες περιοχές αποτελούνταν από βιβλιοθήκες και αίθουσες μελέτης για ατομική εργασία. Τέλος, οι μηχανικοί οι οποίοι έπρεπε να γράψουν κώδικα, τους παρείχαν σκηνές για να στεγάσουν δυο ή τρία άτομα. Σε κάποιους από τους χώρους υπήρχαν cucicles, και πολλά από τις επιφάνειες εργασίας ήταν πολύ κοντά μεταξύ τους αλλά η Google απέδειξε ότι μπορούν να συνυπάρξουν παραδοσιακές διαρρυθμίσεις όπως τα cubicles με πιο προχωρημένες ιδέες όπως ιδιωτικές φωλιές σε σχήμα αυγού, όπου οι εργαζόμενοι μπορούσαν να κάνουν μια ιδιωτική συζήτηση ή ακόμα να κοιμηθούν. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό των γραφείων αυτών είναι ότι επέτρεπαν στους εργαζομένους να φέρνουν τα κατοικίδια τους στη δουλειά καθώς όπως υποστηρίζεται, τα σκυλιά βοηθούν τους ανθρώπους να αλληλοεπιδρούν περισσότερο. Η Google ήθελε τους εργαζόμενους της να μην επικοινωνούν με ανθρώπους έξω από το campus διαδικτυακά καθώς αυτό δεν βοηθάει στην παραγωγικότητα τους, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι οι κανόνες ήταν τόσο αυστηροί.26

Στο γραφείο του μέλλοντος, τόσο στην περίπτωση της ΤWBA/Chiat/Day, όσο και στην περίπτωση της Google, παρατηρούμε μια αλλαγή στο γραφειακό χώρο όσον αφορά το θέμα του “ελέγχου”. Οι εργαζόμενοι δεν χρειάζεται πια να βρίσκονται κοντά στους διευθυντές τους, έτσι ώστε να ελέγχεται η δουλειά τους, αντιθέτως κινούνται σε ομάδες σε πολλούς διαφορετικούς χώρους. Έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι το ζήτημα του “ελέγχου” σήμερα υπόκειται σε μια μορφή διευκρίνησης. Στην πραγματικότητα βέβαια ακόμα επικρατεί η άποψη ότι οι εργαζόμενοι δεν πρέπει να βρίσκονται πολύ μακριά από τους ανώτερους τους, αλλά στατιστικά οι εργαζόμενοι σήμερα έχοντας μεγαλύτερη μόρφωση από παλαιότερα, είναι πιο παραγωγικοί όταν δεν ελέγχονται. Τον τελευταίο αιώνα, το κυρίαρχο μοντέλο της γραφειακής ανάπτυξης τόσο σε Ευρώπη όσο και σε Αμερική, αλλά σήμερα επίσης και σε υπό ανάπτυξη οικονομίες όπως η Κίνα και η Ινδία, ήταν κερδοσκοπικό. Τα γραφεία δεν χτίζονταν για ένα συγκεκριμένο σκοπό, αλλά για να ικανοποιήσουν μελλοντικές ανάγκες της αγοράς. Αλλά σήμερα ακόμα και τα κτήρια γραφείων είναι πολυδάπανα. Τον περισσότερο κομμάτι της ημέρας τα γραφεία είναι άδεια (παρόλο που τα φώτα παραμένουν ανοιχτά), και κατά τη διάρκεια των εργάσιμων ημερών, κάποιοι υπολογίζουν ότι ο εργαζόμενος βρίσκεται στο γραφείο του μόνο για το ένα τρίτο του χρόνου που βρίσκεται στη δουλειά. Ο Francis Duffy, αναφέρει ότι ο τρόπος που σχεδιάζουμε τα γραφεία πρέπει να αλλάξει τελείως ώστε η χρήση να είναι το κυρίαρχο κριτήριο για τα δημιουργικά γραφεία και όχι η κερδοσκοπία. Η πρόταση αυτή βέβαια δεν είναι φανταστική, καθώς σήμερα έχουμε την εμφάνιση του φαινομένου “co-working”, όπου πολλές εταιρίες μοιράζονται τον ίδιο γραφειακό χώρο. Ο Duffy επιμένει ότι για να υπάρξει ουσιαστική αλλαγή στα γραφεία πρέπει να αλλάξουν οι ίδιες οι πόλεις. Ο γραφειακός σχεδιασμός μπορεί να είναι προχωρημένος αλλά η παροχή υπηρεσιών είναι οπισθοδρομική.

(26). . Ένας εργαζόμενος δήλωσε ότι ήταν η πιο ευέλικτη εταιρία που έχει δουλέψει ποτέ, καθώς τους επέτρεπαν ακόμα και να δουλεύουν από το σπίτι κάποιες μέρες της εβδομάδας. “Απλά υποθέτουν ότι θα κάνεις καλά πράγματα για την εταιρία και επιλέγουν να σε εμπιστευτούν”, δήλωσε.

33. To εσωτερικό του Googleplex στην Καλιφόρνια.

H περίπτωση της Ελλάδας

«Η πολυκατοικία είναι μια μοντέρνα τυπολογία, που προσφέρει ένα είδος μεικτής χρήσης: κατοικίες και χώροι εργασίας στο ίδιο μέρος. Χάρη σ’ αυτήν, το “μέσα” με το “έξω” συνδιαλέγονται». Richard Woditsch (2015)

Εισαγωγή

την Ελλάδα δεν παρατηρούνται οι τυπολογίες των γραφειακών χώρων που αναλύσαμε στο παραπάνω κεφάλαιο, όπως το μοντέλο του Teylor, το Burolandschaft και το Cubicle farm, καθώς στην Ελλάδα ο τριτογενής τομέας παραγωγής δεν εξελίχθηκε όπως ακριβώς εξελίχθηκε στην Αμερική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μη ύπαρξη στην Ελλάδα τόσο μεγάλων κτηρίων γραφείων και κατ’ επέκταση εσωτερικών γραφειακών χώρων, ώστε να δώσουν τη δυνατότητα στους σχεδιαστές να δημιουργήσουν δικές τους τυπολογίες γραφείων είτε και να ακολουθήσουν τα πρότυπα της Αμερικής ή του αντίστοιχου ευρωπαϊκού χώρου.

Τα κτήρια γραφείων στην Ελλάδα

Π 56

1. Σκίτσο του Πύργου των Αθηνών

2. Σκίτσο του Πύργου του ΟΤΕ

ροσπαθώντας να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στο γραφειακό χώρο στην Ελλάδα, συνειδητοποιήσαμε ότι δεν υπάρχει σαφής ημερομηνία δημιουργίας του πρώτου αμιγώς κτηρίου γραφείων. Μπορούμε όμως να χρονολογήσουμε τα πρώτα ψηλά κτήρια γραφείων, τα οποία κτίστηκαν κυρίως την περίοδος της Δικτατορίας, στην Αθήνα, χάρη στην απελευθέρωση του ύψους δόμησης. Παραδείγματα των κτηρίων αυτών είναι ο Πύργος των Αθηνών, ο οποίος στεγάζει γραφεία και καταστήματα, και ο Πύργος του ΟΤΕ, ο οποίος στεγάζει τα γραφεία της εταιρίας. Εστιάζοντας στον Πύργο των Αθηνών, για να μελετήσουμε την εσωτερική δομή των γραφείων, παρατηρήσαμε ότι πρόκειται για έναν 25ώροφο γυάλινο πύργο γραφείων, που αποτελεί αρκετά επιτυχή μίμηση των αντίστοιχων αμερικανικών προτύπων, με κάποια στοιχεία ελληνικής «νεοϊστορικότητας». Οι κατόψεις οργανώνονται γύρω από έναν κεντρικό πυρήνα κυκλοφορίας και βοηθητικών χώρων, με τη χρήση κινητών χωρισμάτων που δίνουν τη δυνατότητα αλλαγής της εσωτερικής διαρρύθμισης. Παρ’ όλα αυτά όμως τα πετάσματα αυτά δεν μετακινούνται από τους εργαζομένους οπότε δεν αξιοποιήθηκαν για το λόγο που σχεδιάστηκαν. Έτσι οι επιμέρους χώροι που δημιουργούνται όταν τα πετάσματα είναι σταθερά, φιλοξενούν από ένα έως πέντε εργαζομένους, τα γραφεία είναι πολύ μικρά και δεν επιτρέπουν ευελιξία στο εσωτερικό τους. Στην ίδια λογική ενός κεντρικού πυρήνα κατακόρυφης επικοινωνίας οργανώθηκε και η επαναλαμβανόμενη καθ΄ ύψος κάτοψη του πύργου του ΟΤΕ. Πρόκειται για τον πύργο, στη λεωφόρο Κηφισίας (περιοχή Αμαρουσίου), που αποτελεί προϊόν αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για ψηλό δημόσιο κτίριο, που υλοποιήθηκε το 1979. Για την κατασκευή του επιλέχθηκε η κατά ύψος ανάπτυξη των χρήσεων με πρόθεση την υπερσυγκέντρωση, την ελαχιστοποίηση των μετακινήσεων και την απελευθέρωση δημόσιου ελεύθερου χώρου περιμετρικά του κτιρίου. Αποτελείται από 18 ορόφους, ένα κεντρικό πυρήνα εισόδου και κατακόρυφης επικοινωνίας και τρεις μπαταρίες γραφειακών χρήσεων διαμορφωμένες ακτινωτά στον πυρήνα.

3. Ενδεικτική Κάτοψη ορόφου του Πύργου του ΟΤΕ

4. Ενδεικτική Κάτοψη ορόφου του Πύργου των Αθηνών

Μεταβαίνοντας στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα συναντήσαμε ένα νέο μοντέλο οργάνωσης του γραφειακού χώρου για τα ελληνικά δεδομένα, μια open plan κάτοψη με κύριο στοιχείο την μεταβλητότητα. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Orange Grove. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία της Ολλανδικής Πρεσβείας στην Αθήνα και των Ελληνο-Ολλανδικών συνεργατών της, σε μια προσπάθεια μετρίασης της ανεργίας των νέων και της φυγής των δημιουργικών μυαλών. Μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού το έργο προσπαθεί να εμπνέει τον χρήστη, τον νέο επιχειρηματία, ενσωματώνοντας τα βασικά σημεία αρχής του Orange Grove project, που είναι κινητικότητα, ευελιξία και συνδεσιμότητα. Η κινητικότητα εκφράζεται με τη δημιουργία κινητών στοιχείων. Όλα τα έπιπλα, οι θέσεις εργασίας και συνεργασίας, ακόμα και ο κλειστός χώρος συσκέψεων, έχουν κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι δυνατή η ελεύθερη μετακίνησή τους στο χώρο. Μέσω της κινητικότητας των στοιχείων του χώρου επιτυγχάνεται η πλήρης ευελιξία και προσαρμογή σε κάθε δυνατή χρήση. Κατά τη διάρκεια της ημέρας ο χώρος μπορεί να μεταμορφωθεί επιτρέποντας κάθε μορφή συνεργασίας. Μετακινούμενα διαχωριστικά ενισχύουν την ευελιξία που προσφέρεται, από τη μοναδιαία εργασία μέχρι τη φιλοξενία ενός συνεδρίου 250 ατόμων. Συνέπεια όλων των παραπάνω είναι η συνδεσιμότητα. Η ευκολία που υπάρχει για την οποιαδήποτε διάταξη, μετακινώντας τα έπιπλα, συνοδεύεται και από αντίστοιχη ευκολία στη σύνδεση της μονάδας εργασίας με τις επιτοίχιες πρίζες και κατά προέκταση με όλο τον κόσμο.

Η εισχώρηση του γραφείου στην πολυκατοικία

να άλλο φαινόμενο που παρατηρείται στον Ελλαδικό χώρο, είναι η εισχώρηση του γραφείου σε κτήρια πολυκατοικιών. Για την περεταίρω κατανόηση του φαινομένου αυτού, εστιάσαμε στην εξέλιξη της πολυκατοικίας από την περίοδο του μεσοπολέμου μέχρι και σήμερα. Έχουν γίνει αναφορές της πολυκατοικίας στον κινηματογράφο, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κωμωδία «τα ντερβισόπεδα», του Στ. Τατασόπουλου. Στην αρχή της ταινίας ακούμε τον αφηγητή που λέει: «Η Αθήνα αλλάζει όψη. Τα παλιά γραφικά αθηναϊκά σπίτια γκρεμίζονται και στη θέση τους υψώνονται τεράστιες μοντέρνες πολυκατοικίες. Σκαπάνες, γερανοί, μηχανήματα, άνθρωποι, εργάζονται για την ανοικοδόμηση. Μια καινούργια πόλις δημιουργείται». Αμέσως μετά βλέπουμε δύο φουκαριάρηδες, τον Τρύφωνα (Φρ. Μανέλλης) και τον Πολύδωρα (Θ. Βέγγος), να πιάνουν δουλειά σε μια οικοδομή. Ο κουρέας της γειτονιάς (Κ. Χατζηχρήστος) τους ρωτάει αν έχουν ξαναχτίσει. Εκείνοι απαντούν: «Αν έχουμε ξαναχτίσει; Η δουλειά μας. Αλλά πρώτη φορά θα χτίσουμε σήμερα». Ο Χατζηχρήστος, κουνώντας αποδοκιμαστικά το κεφάλι του, σχολιάζει: «Κατάλαβα. Αρχίζει η κατεδάφιση της Αθήνας...». 5. Πολυκατοικία των αδελφών Μιχαϊλίδη (1934).

6. Μεταβλητή κάτοψη του Orange Groove Project (2013).

Ο κτιριολογικός τύπος της πολυκατοικίας αποτελεί το 80% του κτισμένου περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Η ανάγκη για την κατασκευή πολυώροφων κτηρίων προέκυψε από τη συνεχή αύξηση του πληθυσμού1, την περίοδο του μεσοπολέμου, δημιουργώντας αυτομάτως στεγαστικό πρόβλημα αλλά και μεγάλη ζήτηση εργασίας. Σημαντικό είναι επίσης και το φαινόμενο της αντιπαροχής που έκανε την εμφάνιση του εκείνα τα χρόνια, το οποίο ώθησε την οικοδομική δραστηριότητα στα χέρια των εργολάβων, οι οποίοι με τη σειρά τους δίνοντας έμφαση στη μείωση του κόστους παραγωγής του κτηρίου, οδήγησαν τις πόλεις να αναπτύσσονται συσσωρευτικά από πολλές, μικρής κλίμακας ανοικοδομήσεις.2 Αφού η πολυκατοικία παράγεται μαζικά, αναμενόμενη ήταν και η προσπάθεια στοιχειώδους συστηματοποίησής της παραγωγής της, από τους εργολάβους. Μια διάσταση του φαινομένου αυτού, είναι η κωδικοποίηση αναγκών και η κατηγοριοποίηση σε επίπεδο ορολογίας. Το δυάρι, το τριάρι κ.ο.κ αποτελούν τους όρους επικοινωνίας των κατασκευαστών με το κοινό, η οποία επικρατεί μέχρι και σήμερα. Άλλη μια διάσταση είναι η τυποποίηση του ορόφου. Ο τυπικός όροφος υπαγορεύτηκε από τα μικρά οικόπεδα, από την ταχύτητα κατασκευής, αλλά και την σχεδιαστική ευκολία, λόγω επανάληψης. Όσον αφορά το μέγεθος των διαμερισμάτων, παρατηρείται μια αύξηση στα τετραγωνικά αναλογικά με τα άτομα του διαμερίσματος, σε σχέση με την αμέσως μεταπολεμική περίοδο. Τα μικρά διαμερίσματα(γκαρσονιέρα, δυάρι) λιγοστεύουν και κυριαρχούν μεγαλύτερα, με τρία ή τέσσερα δωμάτια, μεγέθους 105 και 120 τ.μ. αντίστοιχα. Η κατάσταση αυτή ίσχυσε μέχρι περίπου το τέλος της δεκαετίας του 90΄ όπου ξαναεμφανίστηκαν μικρότερα διαμερίσματα για ίδιου τύπου οικογένειες, λόγω οικονομικών συνθηκών. Τέλος το μεταπολεμικό σύστημα της αντιπαροχής δεν έχει παραγκωνιστεί, αλλά παράλληλα με αυτή, σήμερα πραγματοποιούνται παραδείγματα κατοικιών μεγάλης κλίμακας καθώς και κτήρια γραφείων.

Εν κατακλείδι, αντιλαμβανόμαστε ότι τα κτήρια γραφείων στην Ελλάδα δεν επαρκούν για να στεγάσουν το σύνολο των εργαζομένων του τριτογενούς τομέα. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το μοντέλο της πολυκατοικίας ως κυρίαρχη δομή του κτιριακού περιβάλλοντος, ώθησε το γραφείο στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών. Έχοντας λοιπόν παραθέσει την κατάσταση του γραφειακού χώρου στην Ελλάδα, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν υπάρχει ένα ενιαίο μοντέλο σύνθεσης του γραφειακού χώρου.

7. Τυπική κάτοψη πολυκατοικίας (1956).

(1). Η αύξηση του πληθυσμού οφείλεται στην προσέλευση κατοίκων λόγω της μικρασιατικής καταστροφής, aλλά και λόγω εσωτερικής μετανάστευσης από την επαρχία στα αστικά κέντρα. (2). Σακελλαρόπουλος (2003).

Αλλαγή χρήσης διαμερίσματος πολυκατοικίας στο κέντρο της Αθήνας.

8. Αφίσα του αρχιτεκτονικού γραφείου Point Supreme που ταυτίζει την ελληνική πρωτεύουσα με την πολυκατοικία.

Έρευνα ελληνικής πραγματικότητας

«Το γραφείο θα μπορούσε να είναι ένας οποιοσδήποτε χώρος. Το σύστημα φωτισμού, τα πολυμορφικά ράφια, το γραφείο ως μια αφαιρετική έννοια, o ψίθυρος του εξαερισμού. Είσαι ένας εκπαιδευμένος παρατηρητής και δεν υπάρχει τίποτα για να παρατηρήσεις». David Foster Wallace (2011)

Mεθοδος προσέγγισης

ε βάθος χρόνου, παρατηρήσαμε ότι ο εργαζόμενος αντιμετώπισε πολλές διαφορετικές συνθήκες σε σχέση με τον προσωπικό γραφειακό του χώρο, από το ανοιχτό οπτικό πεδίο του Taylor και του Bürolandschaft, μέχρι τον άκρως περιορισμένο χώρο του cubicle. Σε κάθε περίπτωση όμως, υπήρχαν κάποιες σταθερές που καθιστούσαν λειτουργικά ενεργό ένα γραφείο. Συνολικά παρατηρήσαμε ότι τον τελευταίο αιώνα, ο εργαζόμενος δεν είχε αλληλεπίδραση ούτε με τον εργοδότη αλλά ούτε και με τους συναδέλφους του παρ’ όλο που δούλευαν όλοι στον ίδιο χώρο, δεν δινόταν έμφαση στη σχέση του γραφείου με το εξωτερικό περιβάλλον και με εξαίρεση τον Propst, οι αρχές σχεδιασμού ενός γραφείου δεν περιλάμβαναν την ικανοποίηση του κάθε εργαζόμενου αλλά στόχευαν στη μέγιστη παραγωγικότητα που προέκυπτε από το σύνολο τους. Μήπως αυτές οι σταθερές σήμερα έχουν αλλάξει; Τι είναι αυτό που ζητάει ο εργαζόμενος σήμερα από το περιβάλλον εργασίας και ποιά είναι τα χαρακτηριστικά που του επιτρέπουν να λειτουργεί σε οποιοδήποτε χώρο, ακόμα και στη δομή ενός διαμερίσματος;

Eρωτηματολόγιο 66

ύμφωνα με τους παραπάνω προβληματισμούς, επιλέξαμε τη μέθοδο του ερωτηματολογίου για τη περαιτέρω διερεύνηση του γραφειακού ελληνικού χώρου. Η έρευνα είναι ανθρωποκεντρική και στοχεύει στις ανάγκες του κάθε εργαζόμενου ξεχωριστά δίνοντας μας στοιχεία για την αναθεώρηση ή μη, σε σχεδιαστικό επίπεδο του προσωπικού γραφειακού χώρου. Το ερωτηματολόγιο απευθύνεται σε άτομα που δουλεύουν στον τομέα των υπηρεσιών στον ιδιωτικό τομέα, τόσο σε υπαλλήλους όσο και σε εργοδότες. Οι ερωτήσεις του χωρίζονται σε δυο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία απευθύνεται στην υπάρχουσα κατάσταση του εργασιακού χώρου όπως το βιώνει ο εργαζόμενος. Πρόκειται για ερωτήσεις με βάση την αλληλεπίδραση μεταξύ των εργαζομένων, την αλληλεπίδραση με το εξωτερικό περιβάλλον καθώς και τα εργονομικά χαρακτηριστικά του γραφειακού εξοπλισμού. Η δεύτερη κατηγορία αναζητά ποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι τα πιο σημαντικά για τον εργαζόμενο, διευκρινίζοντας μας έτσι τις επιθυμητές γι’ αυτόν συνθήκες εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει τρία σκέλη: - Προσωπικά στοιχεία ερωτηθέντα. Πρόκειται για το φύλλο, την ηλικία, το επάγγελμα και τη θέση εργασίας. - Υπάρχουσα κατάσταση εργασιακού χώρου. Πρόκειται για ερωτήσεις που στοχεύουν στην αποκωδικοποίηση του υπάρχοντος εργασιακού χώρου μέσα από τα μάτια του εργαζομένου. - Επιθυμητή κατάσταση εργασιακού χώρου. Πρόκειται για ερωτήσεις που στοχεύουν στην κατανόηση των προτιμήσεων του εργαζομένου σχετικά με τον εργασιακό χώρο. (βλ. παράρτημα)

Ανάλυση δεδομένων

πό τη διανομή των ερωτηματολογίων συλλέξαμε 50 απαντήσεις, η καθεμία από διαφορετικό εργασιακό χώρο. Η πλειοψηφία των απαντήσεων αποτελείται κυρίως από εργαζόμενους ηλικίας κάτω των 30, ενώ το μέγεθος των γραφειακών χώρων κυμαίνεται κυρίως μέχρι 50 τ.μ. Όσον αφορά την αποκωδικοποίηση των αποτελεσμάτων του ερωτηματολογίου, δημιουργήθηκαν διαγράμματα ως μέσο απεικόνισης αυτών. Αρχικά, όλα τα αποτελέσματα του δεύτερου σκέλους οργανώθηκαν στα παρακάτω διαγράμματα, δείχνοντας ποια χαρακτηριστικά συναντώνται συχνότερα στον εργασιακό χώρο σήμερα. Στο διάγραμμα 3, σε ό,τι αφορά τις οπτικές επαφές, παρατηρείται πιο συχνή οπτική επαφή ανάμεσα στους εργαζομένους απ’ ότι μεταξύ του εργοδότη και του εργαζομένου. Η διεκπεραίωση της εργασίας πραγματοποιείται τόσο σε ατομικό, όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Στη συνέχεια, μελετώντας την ιδιωτικότητα του εργαζομένου σε διάφορα επίπεδα (ηχητική, οπτική, επιφάνεια εργασίας), παρατηρείται ότι η ιδιωτικότητα είναι χαμηλή με εξαίρεση την επιφάνεια του η/υ. Ταυτόχρονα, παρατηρείται ότι ο εργαζόμενος δεν έχει την απαιτούμενη απόσταση ανάμεσα στο έπιπλο-γραφείο του και σε οποιοδήποτε χώρισμα πίσω του για να μετακινηθεί, αλλά ταυτόχρονα η δομή αυτή του δίνει τη δυνατότητα να έχει πρόσβαση στα εργαλεία της δουλειάς του χωρίς να σηκωθεί από τη θέση του. Τέλος υπάρχει τόσο πρόσβαση όσο και οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, ενώ η εργασία στηρίζεται περισσότερο στην ύπαρξη τεχνητού φωτισμού απ’ ότι φυσικού.

Υπάρχουν χωρίσματα ανάμεσα σε σας και στους συναδέλφους σας;

75,5% 24,5%

Στα διαγράμματα 1a και 1β παρατηρείται ότι η πλειοψηφία των γραφειακών χώρων δεν περιλαμβάνει χωρίσματα μεταξύ των εργαζομένων, ενώ στους υπόλοιπους χώρους που έχουν χωρίσματα παρατηρείται ποικιλομορφία στο είδος των χωρισμάτων και στα ύψη.

όχι ναι

Διάγραμμα 1α

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η εργασία πραγματοποιείται εξολοκλήρου είτε στον προαναφερθέντα εργασιακό χώρο είτε σε άλλους αντίστοιχους και όχι στην κατοικία ή σε άλλα δημόσιους χώρους (π.χ. βιβλιοθήκη), όπως περιμέναμε. Πολύ σημαντικό, επίσης είναι το γεγονός ότι ο υπάρχον εργασιακός χώρος δεν μπορεί να προσαρμοστεί σε μια ενδεχόμενη αλλαγή. διάγραμμα 2α.

Αν ναι, σε τί ύψος βρίσκονται;

25%

33,3%

Ο εργασιακός σας χώρος μπορεί να προσαρμοστεί σε μια ενδεχόμενη αλλαγή;

41,7%

Καθόλου Λίγο

Χωρίσματα ύψους από 0,30μ.-1μ. Χωρίσματα ύψους από 1μ.-2,20μ. Χωρίσματα ύψους από 2,20μ.Οροφή

Διάγραμμα 1β

Αρκετά Πολύ Πάρα πολύ

100 Διάγραμμα 2α

Διάγραμμα 3 - Υπάρχουσα Κατάσταση Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα Οπτική Ιδιωτικότητα

Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Συμπερασματικά, οι χώροι που προκύπτουν είναι χώροι δύσκαμπτοι, χωρίς χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους, με μειωμένη ιδιωτικότητα γι’ αυτούς και με άμεση επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον. Στη συνέχεια τα αποτελέσματα του τρίτου σκέλους οργανώθηκαν σε ένα διάγραμμα στο οποίο διαφαίνονται ποια χαρακτηριστικά του εργασιακού χώρου είναι τα πιο σημαντικά για τον εργαζόμενο. (διάγραμμα 4). Σε ότι αφορά τις οπτικές επαφές παρατηρείται ότι ο εργαζόμενος δεν επιθυμεί την οπτική επαφή με τον εργοδότη, αλλά από την άλλη θέλει την οπτική επαφή με τους συναδέλφους του. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η ομαδική εργασία καθώς οι εργαζόμενοι την προτιμούν. Όσον αφορά την ιδιωτικότητα, παρατηρείται μεγάλη ανάγκη για ιδιωτικότητα σε όλους τους τομείς και ειδικότερα στην επιφάνεια του η/υ, συμπέρασμα αναμενόμενο, καθώς η εργασία σήμερα πραγματοποιείται ως επί τω πλείστων εκεί. Ταυτόχρονα, ο εργαζόμενος έχει ανάγκη πρόσβασης στα εργαλεία του χωρίς να μετακινηθεί, ενώ είναι ουδέτερος σε ότι αφορά την απόσταση ανάμεσα στο γραφείο του και το χώρισμα πίσω του. Επιπλέον, υπάρχει μεγαλύτερη επιθυμία για οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον από ότι πρόσβαση σε αυτό, χωρίς αυτό να καθιστά την πρόσβαση λιγότερο σημαντική καθώς ο εργαζόμενος προτιμάει να κινείται από το να είναι συνεχώς καθιστός. Τέλος, ο εργαζόμενος δείχνει την προτίμηση του στο φυσικό φωτισμό και αερισμό απ’ ότι στους αντίστοιχους τεχνητούς, γεγονός το οποίο ήταν αναμενόμενο.

Συμπερασματικά, το πιο σημαντικά χαρακτηριστικά για τον εργαζόμενο είναι η συνεχής αλληλεπίδραση με το εξωτερικό περιβάλλον, η δυνατότητα συνεργασίας με τους συναδέλφους του χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο προσωπικός του χώρος είναι λιγότερο σημαντικός. Τέλος, ενώ έχει ανάγκη την επαφή με τους συναδέλφους του δεν επιθυμεί την επαφή με τον εργοδότη. Αξιοσημείωτο είναι βέβαια το γεγονός ότι στην ερώτηση: Είστε ικανοποιημένος με τον ήδη υπάρχοντα εργασιακό σας χώρο, (διάγραμμα 2β) το 70% απάντησε θετικά, πράγμα ενδιαφέρον καθώς μας κάνει να αναθεωρούμε για το αν υπάρχει ιδανικός εργασιακός χώρος ή αν ο εργαζόμενος μπορεί να προσαρμοστεί στην οποιαδήποτε κατάσταση.

Είστε ικανοποιημένος από τον εργασιακό σας χώρο; Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα πολύ

100 Διάγραμμα 2β

Ιεράρχηση των επιθυμητών καταστάσεων: - Φυσικός φωτισμός/αερισμός - Μέγεθος προσωπικού χώρου - Γραφειακός εξοπλισμός, Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον - Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια του η/υ - Ομαδική εργασία - Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα - Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας - Θόρυβος εργασιακού χώρου - Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον, Οπτική επαφή με εργαζόμενο - Ηχητική ιδιωτικότητα - Οπτική ιδιωτικότητα - Τεχνητός φωτισμός/αερισμός - Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα - Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα - Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους - Οπτική επαφή με εργοδότη

Διάγραμμα 4 - Επιθυμητή Κατάσταση Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Μέγεθος προσωπικού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Γραφειακός εξοπλισμός Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα

Οπτική Ιδιωτικότητα Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Διάγραμμα 5 - Σύγκριση υπάρχουσας-επιθυμητής κατάστασης Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα Οπτική Ιδιωτικότητα

Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός υπάρχουσα κατάσταση επιθυμητή κατάσταση

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Προσπαθώντας να αντιληφθούμε αν η επιθυμητή κατάσταση ανταποκρίνεται στην υπάρχουσα κατάσταση, συνθέσαμε τα δυο κεντρικά διαγράμματα σε ένα (διάγραμμα 5). Στόχος ήταν να διερευνηθεί το κατά πόσο είναι οι εργαζόμενοι ικανοποιημένοι για να γίνει επαλήθευση του ερωτήματος: ‘’Είστε ικανοποιημένος με τον εργασιακό σας χώρο’’, στο οποίο όπως ήδη αναφέραμε η πλειοψηφία των απαντήσεων ήταν θετικές. Αρχικά, ως μια πρώτη ανάγνωση, παρατηρούμε διαφορές ανάμεσα στις δυο καταστάσεις, κάποιες από αυτές είναι πολύ μεγάλες ενώ κάποιες είναι πολύ μικρές. Έτσι, δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε κατά πόσο η παραπάνω απάντηση είναι ακριβής. Παρ’ όλα αυτά όμως αυτό που αποκομίσαμε από το συγκεκριμένο διάγραμμα σχετίζεται με τις ιδιωτικότητες των εργαζομένων, οι οποίες παραβιάζονται στην υπάρχουσα κατάσταση. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι η μεγαλύτερη ανάγκη του εργαζομένου για ιδιωτικότητα είναι η ηχητική. Στη συνέχεια, εστιάζοντας στα χαρακτηριστικά του εργασιακού χώρου, για τη μεγαλύτερη ανάλυση των αποτελεσμάτων του ερωτηματολογίου, δημιουργήθηκαν επιμέρους διαγράμματα ανάλογα με κοινά χαρακτηριστικά των εργαζομένων όσον αφορά το μέγεθος του εργασιακού τους χώρου, τη θέση του εργαζομένου στην ιεραρχία αλλά και τα χωρίσματα ανάμεσα τους, για να δούμε πώς διαμορφώνονται οι προτιμήσεις τους. Τέλος, γίνεται μια σύγκριση ανάμεσα στις ανάγκες των εργαζομένων ανάλογα με το αν ο γραφειακός τους χώρος ανήκει σε πολυκατοικία ή σε κτήριο γραφείων, για να δούμε κατά πόσο επηρεάζει την εργασία το κέλυφος στο οποίο θα εισχωρήσει το γραφείο.

Πρώτη Κατηγοριοποίηση (Εργοδότης - Εργαζόμενος) 76

Η πρώτη κατηγοριοποίηση έγινε με βάση τη θέση, οπότε προέκυψαν δυο κατηγορίες, η θέση του εργοδότη και η θέση του εργαζομένου. Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία, είναι ότι ο εργοδότης δίνει περισσότερο έμφαση σε ότι σχετίζεται με το αποτέλεσμα και την παραγωγικότητα, όπως είναι το μέγεθος του προσωπικού χώρου, ο γραφειακός εξοπλισμός, η ιδιωτικότητα στην επιφάνεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή και η εύκολη πρόσβαση στα εργαλεία της εργασίας. Από την άλλη, ο εργαζόμενος εστιάζει περισσότερο στις ανθρώπινες ανάγκες. Έτσι ο εργαζόμενος προτιμάει να κινείται, να έχει πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον και να συναναστρέφεται με τους συναδέλφους του. Όσον αφορά τις ιδιωτικότητες, τα ποσοστά είναι μεγάλα τόσο στον εργοδότη όσο και στον εργαζόμενο, αλλά ο εργαζόμενος τις αναζητά περισσότερο, γεγονός που φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα όσον αφορά τα χωρίσματα (διάγραμμα 6).

Δεύτερη Κατηγοριοποίηση (Χωρίσματα) Η δεύτερη κατηγοριοποίηση έγινε με βάση την ύπαρξη ή μη χωρισμάτων ανάμεσα στους εργαζομένους. Αυτό που θα περίμενε κανείς είναι ότι οι εργαζόμενοι που έχουν χωρίσματα ανάμεσα τους και συνεπώς ένα πιο οριοθετημένο χώρο, θα είχαν περισσότερο ανάγκη για ευελιξία του εργασιακού τους χώρου ή για αλληλεπίδραση με τους συναδέλφους του. Αυτό που διαπιστώνεται όμως στο παρακάτω διάγραμμα είναι ότι οι εργαζόμενοι που έχουν χωρίσματα δεν επιθυμούν τόσο την οπτική επαφή με τους συναδέλφους τους σε αντίθεση με τους εργαζομένους που δεν έχουν χωρίσματα που την αναζητούν. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι αυτοί που έχουν χωρίσματα τα θέλουν σε πολύ μεγάλο ποσοστό, ενώ αυτοί που δεν έχουν, δεν τα χρειάζονται. Όσον αφορά τις ιδιωτικότητες, αυτοί που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για ιδιωτικότητα είναι αυτοί που έχουν χωρίσματα ανάμεσα τους, γεγονός που τους παρέχει από μόνο του μια μορφή ιδιωτικότητας. Τέλος, το μόνο αναμενόμενο αποτέλεσμα αφορά την οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, όπου οι εργαζόμενοι που έχουν χωρίσματα την αποζητούν περισσότερο. Συμπερασματικά, αντιλαμβανόμαστε ότι ο εργαζόμενος

επιθυμεί να κρατήσει την ήδη υπάρχουσα κατάσταση του, γεγονός που εξηγεί σε ένα βαθμό την ικανοποίηση της πλειοψηφίας των εργαζομένων όσον αφορά τον εργασιακό τους χώρο. (διάγραμμα 7)

Τρίτη Κατηγοριοποίηση (Μέγεθος εργασιακού χώρου) Η τρίτη κατηγοριοποίηση, πραγματοποιήθηκε με βάση τα τετραγωνικά του προσωπικού χώρου εργασίας, τα οποία χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες: <15 τ.μ., 15-50 τ.μ., >50 τ.μ. Αναλύοντας το διάγραμμα παρατηρήσαμε ότι, η επιθυμία για ομαδική εργασία είναι αντιστρόφως ανάλογη με τα τετραγωνικά του εργασιακού χώρου, καθώς αυτοί που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη είναι οι εργαζόμενοι που βρίσκονται στο μικρότερο χώρο. Επιπλέον, οι εργαζόμενοι που δουλεύουν σε χώρους >15τ.μ., επιθυμούν ένα ικανοποιητικό προσωπικό εργασιακό χώρο, γεγονός που επαληθεύει ότι οι εργαζόμενοι ως επί τω πλείστων επιθυμούν να κρατήσουν τις συνθήκες εργασίας τους. Συγχρόνως, οι εργαζόμενοι σε χώρους >50 τ.μ., δεν έχουν τόση ανάγκη για εύκολη πρόσβαση στα εργαλεία εργασίας, καθώς επιθυμούν την κίνηση στον εργασιακό χώρο. Όσον αφορά τις ιδιωτικότητες, όλες οι κατηγορίες τις επιθυμούν και δεν μπορεί να παραληφθεί το γεγονός ότι η ηχητική ιδιωτικότητα είναι αντιστρόφως ανάλογη με τα τετραγωνικά του εργασιακού χώρου, καθώς όσο μικρότερος είναι ο εργασιακός χώρος, τόσο μεγαλύτερη ανάγκη έχει για ηχητική ιδιωτικότητα ο εργαζόμενος (διάγραμμα 8).

Τέταρτη Κατηγοριοποίηση (Πολυκατοικία-Κτήριο γραφείων) Η τέταρτη κατηγοριοποίηση έγινε με βάση το κέλυφος στο οποίο εντάσσεται το γραφείο, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση της Ελλάδας αποτελεί είτε χώρο πολυκατοικίας, είτε χώρο σε κτήριο γραφείων. Παρατηρούμε ότι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του γραφειακού χώρου για ένα εργαζόμενο σε πολυκατοικία, είναι η ομαδική εργασία και το μέγεθος του προσωπικού χώρου, καθώς τα διαμερίσματα πολυκατοικιών είναι περιορισμένων τετραγωνικών και δεν μπορούν να υποστηρίξουν πολλούς εργαζόμενους μέσα σε αυτά. Ταυτόχρονα οι εργαζόμενοι αυτοί απάντησαν ότι εργαζόνται στον ίδιο χώρο με 2 ή 3 άτομα, γεγονός που μας κάνει να κατανοήσουμε τις ανάγκες τους για ιδιωτικότητα. Από την άλλη μεριά, ο εργαζόμενος σε κτήριο γραφείων, έχει περισσότερο ανάγκη από φυσικό φωτισμό-αερισμό και οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, αποτέλεσμα αναμενόμενο καθώς οι χώροι αυτοί είναι μεγαλύτεροι και έτσι ο εργαζόμενος μπορεί να τοποθετηθεί σε χώρο που δεν έχει άνοιγμα. Όσον αφορά τις οπτικές επαφές, ο εργαζόμενος σε κτήριο γραφείων έχει περισσότερο ανάγκη την οπτική επαφή ανάμεσα στους συναδέλφους του σε σχέση με αυτόν της πολυκατοικίας ενώ κανένας από τους δυο δεν επιθυμεί την οπτική επαφή με τον εργοδότη. Η συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση είναι αρκετά σημαντική, καθώς παρατηρήσαμε ότι οι εργαζόμενοι επιθυμούν τα ίδια πράγματα και στις δυο περιπτώσεις ανεξάρτητα από το κέλυφος, απλά η ιεράρχηση των αναγκών αυτών είναι διαφορετική λόγω διαφορετικής δομής του χώρου (διάγραμμα 9).

Διάγραμμα 6 - Διαφορά εργδότη-εργαζομένου Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Μέγεθος προσωπικού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Γραφειακός εξοπλισμός Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα

Οπτική Ιδιωτικότητα Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός εργοδότης εργαζόμενος

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Διάγραμμα 7 - Χωρίσματα Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Μέγεθος προσωπικού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Γραφειακός εξοπλισμός Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα

Οπτική Ιδιωτικότητα Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός με χωρίσματα χωρίς χωρίσματα

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Διάγραμμα 8 - Μέγεθος εργασιακού χώρου Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Μέγεθος προσωπικού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Γραφειακός εξοπλισμός Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα Οπτική Ιδιωτικότητα

Τεχνητός αερισμός

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Διάγραμμα 9 - Διαφορά πολυκατοικίας-κτηρίου γραφείων Χαρακτηριστικά εργασιακού χώρου Μέγεθος προσωπικού χώρου Ομαδική εργασία Οπτική επαφή με εργοδότη Οπτική επαφή με εργαζόμενο Γραφειακός εξοπλισμός Χωρίσματα ανάμεσα στους εργαζομένους Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας Ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ Ηχητική Ιδιωτικότητα

Οπτική Ιδιωτικότητα Δυνατότητα απομάκρυνσης από την επιφάνεια εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Δυνατότητα πρόσβασης στα εργαλεία εργασίας χωρίς να σηκωθείς από την καρέκλα Άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον Οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον Θόρυβος εργασιακού περιβάλλοντος Δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα Φυσικός φωτισμός Τεχνητός φωτισμός Φυσικός αερισμός Τεχνητός αερισμός

κτήριο γραφείων πολυκατοικία

100

Εκατοστιαία αναλογία ενδιαφέροντος εργαζομένου

Συγκρίνοντας, λοιπόν, όλα τα διαγράμματα καταλήγουμε ότι τα χαρακτηριστικά τα οποία είναι αναγκαία, είναι ο φυσικός φωτισμός και ο φυσικός αερισμός, ανεξάρτητα από τις επιμέρους κατηγοριοποιήσεις τις οποίες πραγματοποιήσαμε. Στη συνέχεια ακολουθούν το μέγεθος του προσωπικού χώρου, ο γραφειακός εξοπλισμός, η οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον , η ιδιωτικότητα στην επιφάνεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή, η ομαδική εργασία και κίνηση στο γραφειακό χώρο. Έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι η “χαρά της εργασίας” ενός εργαζόμενου εξαρτάται από το άμεσο περιβάλλον του αλλά και από την εκάστοτε αλληλεπίδραση με τους συναδέλφους του. Άρα για το σχεδιασμό ενός κατάλληλου γραφειακού χώρου, πρέπει να μελετήσουμε τις παραμέτρους μέσα από τα μάτια ενός εργαζομένου. Σε σχέση με την ελληνική πραγματικότητα, η εισχώρηση του γραφείου στην πολυκατοικία θα μπορούσε να πει κανείς ότι δεν έγινε τυχαία. Σε αυτό συντέλεσαν οικονομικοί λόγοι αλλά και η πληθώρα ελεύθερων χώρων σε πολυκατοικίες. Οι λόγοι αυτοί όμως, από μόνοι τους δεν καθιστούν ένα γραφειακό χώρο επαρκή και λειτουργικό. Το στοιχείο που εδραίωσε το φαινόμενο αυτό οφείλεται καθαρά στο γραφειακό υπάλληλο, καθώς οι ανάγκες του σχετίζονται περισσότερο με τον άμεσο προσωπικό του χώρο, παρά με το κέλυφος στο οποίο εντάσσεται. Συμπέρασμα το οποίο, επαλήθευσε την επιλογή μας να πραγματοποιήσουμε μια ανθρωποκεντρική έρευνα.

Όσον αφορά τη γενικότερη δομή της έρευνας μας, αναγνωρίζουμε ότι για τη μεγαλύτερη κατανόηση του θέματος μας, θα ήταν καλό να υπάρχουν περισσότερες επεξηγηματικές ερωτήσεις που εκ των προτέρων δεν γνωρίζαμε ότι θα ήταν χρήσιμες. Για παράδειγμα, σε ότι αφορά την προσαρμοστικότητα του χώρου σε μια ενδεχόμενη αλλαγή, ερωτήθηκε αν θα ήταν δυνατή στον εκάστοτε χώρο αλλά δεν ερωτήθηκε αν θα ήταν επιθυμητή στον εργαζόμενο. Επιπλέον, έπρεπε να είχαν προστεθεί ερωτήσεις ανάπτυξης του τύπου: Τι θα θέλατε από τον εργασιακό σας χώρο; ή ακόμα: Τι σας λείπει από τον εργασιακό σας χώρο;, γιατί έτσι θα παίρναμε στοιχεία τα οποία μπορεί να μην τα έχουμε σκεφτεί.

φυσικός φωτισμός

ιδιωτικότητα στην επιφάνεια η/υ

οπτική επαφή με τον εργαζόμενο

τεχνητός φωτισμός

φυσικός αερισμός

ομαδική εργασία

άμεση πρόσβαση στο εξωτερικό περιβάλλον

εύκολή πρόσβαση στα εργαλεία

μέγεθος προσωπικού χώρου

δυνατότητα μετακίνησης από την καρέκλα

ηχητική ιδιωτικότητα

απομάκρυνση από την επιφάνεια εργασίας

οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον

ιδιωτικότητα στην επιφάνεια εργασίας

οπτική ιδιωτικότητα

χωρίσματα στους εργαζομένους

γραφειακός εξοπλισμός

θόρυβος εργασιακού χώρου

τεχνητός φωτισμός

οπτική επαφή με εργοδότη

Πρόταση

«O άνθρωπος των σπηλαίων, ήταν αδιαμφισβήτητα στην ευχάριστη θέση να βρει μια ασφαλή σπηλιά αλλά ταυτόχρονα τοποθέτησε τον εαυτό του στην είσοδο της σπηλιάς κοιτώντας προς τα έξω. Προστάτευσε τα νώτα σου αλλά το να ξέρεις τι συμβαίνει έξω είναι ένας βασικός κανόνας για επιβίωση. Είναι επίσης ένας πολύ καλός κανόνας για τη ζωή στα γραφεία». Robert Propst (1968)

Εισαγωγή

χοντας πραγματοποιήσει την παραπάνω έρευνα μέσω του ερωτηματολογίου, τα συμπεράσματα που αποκομίσαμε από αυτήν μας οδήγησαν στην οπτικοποίηση μιας ιδέας για το πώς μπορεί να οργανωθεί ένας γραφειακός εργασιακός χώρος με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, βασιζόμενο στις απαντήσεις του προαναφερθέντος ερωτηματολογίου.

Αρχικά, κάναμε μια πρώτη ανάγνωση των αποτελεσμάτων του κάθε διαγράμματος ξεχωριστά και κρατήσαμε από το καθένα, τα στοιχεία αυτά τα οποία μετέπειτα θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν για το σχεδιασμό μιας πρότασης. Πιο συγκεκριμένα, στο διάγραμμα 7, αντιληφθήκαμε τις διαφορετικές ανάγκες εργοδότη-εργαζόμενου, καθότι ο πρώτος στοχεύει στη μέγιστη παραγωγικότητα, ενώ ο δεύτερος στοχεύει στις φυσικές ανθρώπινες ανάγκες. Στο διάγραμμα 8, αντιληφθήκαμε το αξιοπερίεργο ότι ο εργαζόμενος μπορεί να προσαρμοστεί στο οποιοδήποτε περιβάλλον, καθώς οι εργαζόμενοι που έχουν χωρίσματα τα επιθυμούν ενώ αυτοί που δεν τα έχουν όχι. Στο διάγραμμα 9, αναπαρίσταται η αντιστρόφως ανάλογη επιθυμία για συνεργασία και ηχητική ιδιωτικότητα σε σχέση με τα τετραγωνικά του χώρου. Τέλος στο διάγραμμα 10, βλέπουμε τη διαφορετική ιεράρχηση των αναγκών ανάμεσα στον εργαζόμενο της πολυκατοικίας και στον εργαζόμενο του κτηρίου γραφείων. Στη συνέχεια, κάναμε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των διαγραμμάτων, στοχεύοντας στη σχεδιαστική αποτύπωση των παραπάνω αναγκών με βάση τις επιθυμητές αποστάσεις ανάμεσα στα στοιχεία ενός γραφείου. Το πρώτο στοιχείο που κρατήσαμε αφορά την απόσταση της καρέκλας από το κοντινότερο εμπόδιο. Από τις απαντήσεις του ερωτηματολογίου, αποδείχθηκε ότι η απόσταση αυτή θεωρείται ελαχίστης σημασίας για τον εργαζόμενο, έτσι ορίζεται ως η ελάχιστη απόσταση για να σηκωθεί ο εργαζόμενος από την καρέκλα. Το δεύτερο στοιχείο, αφορά την κίνηση του εργαζόμενου μέσα στο γενικότερο εργασιακό του χώρο. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησε θετικά για το στοιχείο της κίνησης, και γι’αυτό θα αποτελέσει μια σημαντική παράμετρο σχεδιασμού. Το τρίτο στοιχείο, αφορά την οπτική ιδιωτικότητα του εργαζομένου, η οποία είναι αναγκαίο κατά τη διάρκεια της ημέρας να μεταβάλλεται. Παρατηρήσαμε ότι ο εργαζόμενος επιζητά με τον ίδιο τρόπο την απομόνωση αλλά και την οπτική επαφή με τους συναδέλφους του.

Πρώτη ανάγνωση διαγραμμάτων

Οπτικοποίηση διαγράμματος 8: τετραγωνικά.

Οπτικοποίηση διαγράμματος 9: πολυκατοικία-κτήριο γραφείων.

Οπτικοποίηση διαγράμματος 7: χωρίσματα.

Οπτικοποίηση διαγράμματος 6: εργοδότης-εργαζόμενος.

Δεύτερη ανάγνωση διαγραμμάτων

Επιθυμητή κατάσταση

Μη επιθυμητή κατάσταση

Τελική Πρόταση Έχοντας υπόψιν μας τα αποτελέσματα της έρευνας μας σε συνδυασμό με την ιστορική αναδρομή του γραφείου και πιο συγκεκριμένα τα παραδείγματα της ιστορίας που έχουν αποτύχει στο παρελθόν, οδηγηθήκαμε στο σχεδιασμό μιας μονάδας η οποία θα αποτελεί τόσο χώρισμα, όσο και επιφάνεια εργασίας. Αρχικά, μέσω της εξέλιξης της τεχνολογίας, μεταπηδάμε σε μια άλλη μορφή γραφείου, καθώς όλα τα εργαλεία που χρειαζόμασταν παλαιότερα σε ένα γραφείο, έχουν μετατεθεί στην επιφάνεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή (σχέδιο 1). Έτσι, ο προσωπικός χώρος που απαιτείται για τη διεκπεραίωση της εργασίας, έχει μειωθεί σημαντικά. Σε μια διαφορετική ανάγνωση του χώρου, αναζητούμε τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ένα γραφείο και τα οποία θα χρησιμοποιήσουμε στην τελική πρόταση. Θεωρήσαμε το γραφείο ως ένα κύβο που εμπεριέχει το σύνολο του γραφειακού εξοπλισμού, ο οποίος στη συνέχεια διασπάστηκε στις επιμέρους πλευρές του. Εστιάζοντας στον προσωπικό χώρο του εργαζομένου συναντάμε το βασικό έπιπλο, το γραφείο, το οποίο εκλάβαμε ως μια συμπαγή δομή, η οποία διασπάστηκε και αυτή σε επιμέρους πλευρές. Έτσι χρησιμοποιούμε την πλευρά ως επιφάνεια, το μοναδικό στοιχείο για μας που μπορεί να ορίσει ένα γραφειακό περιβάλλον σήμερα (σχέδιο 2). Η επιφάνεια αυτή στη συνέχεια θα αποτελέσει το όριο του προσωπικού εργασιακού χώρου αλλά και την επιφάνεια εργασίας. Έχοντας ως βασικό εργαλείο την επιφάνεια, γίνεται μια προσπάθεια τοποθέτησης της στο χώρο. Σκεπτόμενοι την πρόταση του Robert Propst με το Action Office II, μια πρόταση με πολλές δυνατότητες για ευελιξία, διαπιστώσαμε ότι στην πράξη είναι πολύ δύσκολο από τον εργαζόμενο να την αξιοποιήσει στο μέγιστο βαθμό. Η πρόταση του ως δομή ήταν πολλά υποσχόμενη αλλά σε επίπεδο κάτοψης, ήταν αδύνατο από το σύνολο των εργαζομένων να μεταβάλλουν τη δομή αυτή ταυτόχρονα και κατ’ επέκταση να έχουν πολλές εναλλακτικές μορφές από τους διάφορους συνδυασμούς. Έτσι, θεωρούμε ότι η ευελιξία είναι ένα στοιχείο απαραίτητο για το σχεδιασμό ενός γραφειακού χώρου αλλά θα πρέπει να υπάρχουν κάποια όρια στο βαθμό που μπορεί να μεταβληθεί μια δομή στο χώρο. Συγκεκριμένα, στην πρόταση μας έχοντας ως βασικό κανόνα την ευελιξία, σχεδιάζουμε δομές οι οποίες θα έχουν τη δυνατότητα να κινούνται αλλά πάνω σε συγκεκριμένους άξονες. Στο σημείο αυτό, η προαναφερθείσα επιφάνεια αποτελεί αυτή τη κινούμενη δομή. Οι άξονες ορίζονται σε μια διεύθυνση με σκοπό την καλύτερη και μεγαλύτερης ευκολίας χρήση από τους εργαζόμενους (σχέδιο 3). Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, η μονάδα που σχεδιάστηκε αποτελεί ένα πολυμορφικό κινούμενο έπιπλο του οποίου η δομή βασίζεται σε επιφάνειες και το οποίο κινείται πάνω στους άξονες. Το έπιπλο αυτό αποτελείται από τρεις επιφάνειες στον άξονα y, και τέσσερις επιφάνειες στον άξονα x. Oι πρώτες αποτελούν το χώρισμα ανάμεσα στους εργαζομένους με μεταβλητό ύψος καθώς έχουν τη δυνατότητα να συρταρώνουν η μία πάνω στην άλλη, προσφέροντας στο χρήστη τη μεταβλητή ιδιωτικότητα που επιθυμεί. Οι δεύτερες αποτελούν την επιφάνεια εργασίας αλλά και αποθηκευτικό χώρο με τη μορφή ραφιού, οι οποίες έχουν τη δυνατότητα περιστροφής 900 ώστε να κλείνουν, μετατρέποντας το έπιπλο σε απλό χώρισμα όποτε χρειάζεται (σχέδιο 4). Το έπιπλο αυτό, προορίζεται για δυο άτομα από τη μια πλευρά και για άλλα δυο αντιδιαμετρικά, ενώ υπάρχει δυνατότητα ένωσης παραπάνω του ενός καθώς ανάλογα το μέγεθος του χώρου, μπορεί να υπάρχουν παραπάνω έπιπλα στον ίδιο άξονα. Στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα σύστημα εύκολο στη χρήση για τον εργαζόμενο, το οποίο θα του παρέχει ιδιωτικότητα όποτε αυτός την επιθυμεί, και να διαμορφώνει διαφορετικές καταστάσεις του εργασιακού του χώρου (σχέδιο 5, 6). Τέλος είναι ανεξάρτητο του κελύφους στο οποίο θα τοποθετηθεί (πολυκατοικία, κτήριο γραφείων).

Η εξέλιξη του γραφείου-επίπλου

Σχέδιο 1

Αναγωγή του όγκου σε επιφάνεια

Σχέδιο 2

Τοποθέτηση επιφανειών πάνω σε άξονες

Σχέδιο 3

Κινούμενο Πολυμορφικό Εργαλείο

100

101

Σχέδιο 4

Τρισδιάστατη απεικόνιση χώρου

102

103

Σχέδιο 5

104

105

Σχέδιο 6

106

Παραλλαγή πολυμορφικού εργαλείου

Λόγω των μικρών διαστάσεων στα πλάτη που επιτρέπει το παραπάνω έπιπλο, πραγματοποιήθηκε ο σχεδιασμός ενός επιπλέον επίπλου, ο οποίος διατηρεί τις βασικές αρχές σχεδιασμού του, με τις τρεις επιφάνειες στον άξονα y, έχοντας μια επιφάνεια εργασίας με μεγαλύτερο πλάτος, χάνοντας όμως τον αποθηκευτικό χώρο με την επιφάνεια-ράφι. Η τελική επιφάνεια εργασίας που προκύπτει έχει τη δυνατότητα να σύρεται κατακόρυφα και να κουμπώνει και να ανοίγει σε δυο σταθερά σημεία, για να εξυπηρετεί τον εργαζόμενο είτε έχοντας το χώρισμα του ανεβασμένο, είτε κατεβασμένο.

107

«The past: You were in the office. The present: Your desk is office. The future: You are the office». Mary Colette Wallace, (2000)

110

Παράρτημα

111

112

113

114

115

Δείγμα εργασιακών χώρων από τις απαντήσεις του ερωτηματολογίου

116

117

118

Βιβλιογραφία Βιβλία Άρεντ, Χ. (1986). Η ανθρώπινη κατάσταση (vita activa). Μεταφράστηκε από τα ιταλικά από τους Ρ. Στεφάνου, Γ. Λυκιαρδόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις Γνώση. Λέφας, Π. (2008). Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Ηeidegger στον Koolhaas. Αθήνα: Eκδόσεις Πλέθρον. Abercombie, S. (1995). George Nelson: The Design Of Modern Design. Cambridge, Mass: MIT Press. Berry, J. and Miller, H. (2009). The purpose of Design. New York: Rizzoli. Duffy, F. (1992). The Case For Bürolandschaft. London: Phaidon Press. Fourastie, J. (1971). Γιατί δουλεύουμε (Pourquoi nous travaillons). Μεταφράστηκε από τα γαλλικά από Ν.Δ. Λοϊζου. Αθήνα: Εκδόσεις Ιωαν.Ν.Ζαχαρόπουλου. Friedmann, G. (1986). Που τραβά η ανθρώπινη εργασία ; (Ou va le travail humain?). Μεταφράστηκε από τα γαλλικά από την Μ. Λώμη. Αθήνα: Εκδόσεις Kάλβος. Heidegger, M. (2008). Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι. Μεταφράστηκε από τα Γερμανικά από τον Γ. Ξηροπαϊδη. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον. Jackson, S. & Ruderman, M. (1996). Diversity in work teams: research paradigms for changing workplace. United States Of America. American Psycological Associattion. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. Propst, R. (1968). The Office: A Facility Based on A Change. Elmhurst: Business Press. Rothman, R. (1987). Working: sociological perspectives. United States Of America. Prentice Hall.

119

Watson, T. (1987). Sociology, Work and Industry. London: Routledege & Kegan Paul Ltd 11 New Fetter Lane. Wright Mills, C. (1951). White Collar: The American Middle Classes. New York: Oxford University Press.

Pdf Yvonne Abraham. The Man Behind the Cubicle. Metropolis. November 1998. Ηaotian Liu. Distributed Workplace for Facebook. Inc: a new office typology for the 21st century workstyle. January 2012.

Hλεκτρονικά Περιοδικά - Τύπος 120

Kuang, C. (2009). Evolution of office spaces reflects changing attitudes towards work. Wired Magazine, 1. Απρίλιος. http://archive.wired.com/culture/design/magazine/17-04/pl_design [18-10-2014]. Jaroff, L. and Ratan, S. The age of the Road Warrior. Time Magazine, 1. Mάρτιος. http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,982617,00.html [01-03-1995]. Dix, D. Virtual Chiat. Wired Magazine, 2. March. http://archive.wired.com/wired/ archive/2.07/chiat.html [02-07-1994]. Αριστοτέλης, Δ. (2010). Δομές οργάνωσης κτιρίων γραφείων. Greek architects, 1. Νοέμβριος. http://www.greekarchitects.gr/ [8/11/2014]. Αριστοτέλης, Δ. (2010). Δομές οργάνωσης κτιρίων γραφείων. Δεκέμβριος. http://www.greekarchitects.gr/ [8/11/2014].

Greek architects, 1.

Αριστοτέλης, Δ. (2011). Δομές οργάνωσης κτιρίων γραφείων. Greek architects, 1. Ιανουάριος. http://www.greekarchitects.gr/ [8/11/2014]. Αριστοτέλης, Δ. (2011). Δομές οργάνωσης κτιρίων γραφείων. Greek architects, 1. Φεβρουάριος. http://www.greekarchitects.gr/ [8/11/2014].

Philip, V. (2012). Typological [r]evolution of the workplace. Architectureau, 1. Απρίλιος. http://architectureau.com/articles/typological-reevolution-of-the-workplace/ [9/11/2014].

Εικόνες 1. http://www.ufunk.net/en/artistes/steve-cutts/ 2. http://holykaw.alltop.com/5-ways-our-stone-age-bods-are-bad-for-modern-living

Κεφάλαιο 1 1. http://otoposmas-okosmosmas.blogspot.gr/2013/06/blog-post.html http://www.kolivas.de/archives/2210 http://www.dionolympos.gr 2. http://www.diakonima.gr https://www.pinterest.com/pin/520236194430912449/

Κεφάλαιο 2 1. http://christmas-specials.wikia.com/wiki/File:Scrooge_McDuck.jpg 2. http://www.pw.org/content/5_then_we_came_to_the_end?cmnt_all=1 3. https://mikefrangos.wordpress.com/2009/12/01/a-cube-divided-into-many-moreoffice-space-1999/ 4. https://en.wikipedia.org/wiki/Office 5. http://news.nationalpost.com/full-comment/nikil-saval-rise-of-the-clerks 6. http://www.magnoliabox.com/tag/british%20east%20india%20company 7. http://www.gardenvisit.com/history_theory/library_online_ebooks/tom_turner_en glish_garden_design/garden_design_mid_sixteenth_mid_seventeenth_century 8. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CF%89%CE%B C%CE%AC%CF%84%CE%B9%CE%BF_40 9. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. 10. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. 11. http://www.carusostjohn.com/media/artscouncil/history/taylorist/photo_01.html 12. https://en.wikipedia.org/wiki/Frederick_Winslow_Taylor 13. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. 14. https://www.pinterest.com/pin/498421883732577646/ 15. https://www.pinterest.com/pin/169729479676611228/ 16. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. 17. http://www.wired.com/2014/04/how-offices-accidentally-became-hellish-cubi cle-farms/ 18. http://www.hermanmiller.com/designers/propst.html

121

19. https://www.pinterest.com/pin/294493263108576037/ 20. http://www.wired.com/2014/04/how-offices-accidentally-became-hellish-cubi cle-farms/ 21. http://guycookson.com/2014/05/14/the-office-cubed/ 22. http://notes.husk.org/post/17734876929/hertzberger-beheer http://andgatherer.tumblr.com/post/18436530228/herman-hertzberger-central-be heer 23. Νikil, S. (2014). Cubed, A secret history of the workplace. New York: Doubleday, Random House, LLC. 24. http://www.buero-forum.de/de/buerowelten/formen-der-bueroarbeit/non-territo rial-office/ 25. http://gulfnews.com/your-say/your-view/focus-invading-personal-space-1.706602 26. http://www.bangkokpost.com/lifestyle/film/484937/remembering-cinema-com ic-heritage 27. http://home-design-interior.com/incredible-in-addition-to-interesting-office-cubi cles/ 28. http://edition.cnn.com/SPECIALS/2007/work.at.home/dilbert/ 29. http://www.hermanmiller.com/products/seating/performance-work-chairs/aeronchairs.html 30. http://adcglobal.org/hall-of-fame/jay-chiat/ 31. http://www.carusostjohn.com/media/artscouncil/history/casual/photo_03.html

Κεφάλαιο 3

122

1. http://www.lifo.gr/mag/features/3722 2. http://www.lifo.gr/mag/features/3722 3. http://www.blog.gr/index.php?p=article&article_id=62933 4. http://www.greekarchitects.gr/gr/%CF%84%CE%B1-%CF%88%CE%B7%CE%BB%CE%B 1-%CE%BA%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B9%CE%B1/%CF%80%CF%8D%CF%81%CE%B 3%CE%BF%CF%82-%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%BD%CF%8E%CE%BD-id8851 5. http://www.chania.gr/agenda/diafora/3992.html 6. http://www.orangegrove.biz/ 7. http://domesindex.com/buildings/polykatoikia-lewforos-basilisshs-sofias-129/ 8. http://neamykonos.blogspot.gr/2015/03/blog-post_92.html

123

Το βιβλίο αυτό είναι αφιερωμένο σε όλους όσους δουλεύουν σε γραφείο, σε όλους εμάς που πρόκειται να δουλέψουν σε γραφείο αλλά και σε όλους αυτούς που είχαν την τύχη να αποδράσουν από αυτό.

ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΕ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

130