ΗΜΕΡΙΔΑ ΜΕ ΘΕΜΑ «ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ» υπό την αιγίδα του Δήμου Πάρου
Σάββατο 16 Ιουνίου 2007.
1
ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
ΕΛΕΝΗ ΜΑΪΣΤΡΟΥ Αρχιτέκτων, αν. καθηγήτρια Ε.Μ.Π 1. Διεύρυνση της έννοιας της πολιτιστικής κληρονομιάς και η ανάγκη διατήρησης της. Οι παγκόσμιες εξελίξεις του πολεοδομικού και φυσικού τοπίου στον 20ο αιώνα, έχουν οδηγήσει στη συνειδητοποίηση της ανάγκης, της από κοινού θεώρησης και διατήρησης της Αρχιτεκτονικής και Φυσικής κληρονομιάς που συγκροτούν την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα και το σύστημα των αξιών, του κάθε τόπου. Το φυσικό περιβάλλον περιβάλλει το κτισμένο και είναι αλληλένδετα συνδεδεμένο με αυτό. Ειδικότερα εστιάζοντας στο νησιωτικό χώρο, το κάθε νησί παρουσιάζει ιδιαίτερο χαρακτήρα φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος επηρεασμένο από το ανάγλυφο του εδάφους, τα κλιματικά δεδομένα και από την ιστορική του διαδρομή. Η συνειδητοποίηση της ανάγκης για την κοινή θεώρηση και προστασία του πολεοδομικού και φυσικού τοπίου εκφράζεται παγκοσμίως, μέσα από θεωρητικά κείμενα πολεοδόμων και ειδικών επιστημόνων, μέσα από διακηρύξεις και «χάρτες» των διεθνών οργανισμών του Icomos, της Unesco και του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά και μέσα από το νεότερο νομοθετικό πλαίσιο όλων σχεδόν των κρατών. Μία από τις πρώτες επίσημες αναφορές που επισημαίνει την ανάγκη της συντονισμένης προστασίας της παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, γίνεται το 1972 σε Σύμβαση που προκύπτει από επιστημονική συνάντηση στο Παρίσι της Μορφωτικής, Επιστημονικής, και Πολιτιστικής οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών.(1) Η ανάγκη διατήρησης και σοφής διαχείρισης, τόσο του δομημένου όσο και του φυσικού περιβάλλοντος, μέσα και από τις νεώτερες σχετικά αντιλήψεις που έχουν διαμορφωθεί για την αειφόρο ανάπτυξη, προβάλλεται και στις πρόσφατες πολεοδομικές κατευθύνσεις που διατυπώνονται σε επίσημα κείμενα της διεθνούς ένωσης Πολεοδόμων (2), οι οποίες δίνουν ιδιαίτερο βάρος στην προστασία και διατήρηση των ελεύθερων και πράσινων χώρων μέσα αλλά και γύρω από τα οικιστικά σύνολα, διότι θεωρούν ιδιαίτερα σημαντική την ύπαρξή τους, στη διαφύλαξη του χαρακτήρα των οικισμών.
1 Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage (1972) 2 «Νέα Χάρτα της Αθήνας», που συντάχθηκε από το ευρωπαϊκό συμβούλιο πολεοδόμων, στα πλαίσια συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 1998 στην Αθήνα και οργανώθηκε από το Δήμο Αθηναίων.
2
Ειδικότερα στην Ελλάδα σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1975 -όπως έχει προκύψει από την νομολογία του ΣτΕ- το Κράτος είναι υποχρεωμένο να μην λαμβάνει μέτρα με τα οποία επέρχεται υποβάθμιση του περιβάλλοντος, φυσικού, δομημένου και πολιτιστικού, (3) ενώ στις κατευθυντήριες αρχές του νόμου «Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας» (4) αναφέρεται ρητά ότι η οικιστική οργάνωση και ο πολεοδομικός σχεδιασμός πρέπει να συμφωνούν με τους όρους «προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος». Παρά την εξέλιξη όμως της ιδεολογίας της προστασίας και παρά το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο (5), δεν είναι δυστυχώς σπάνιες στον ελληνικό χώρο, οι περιπτώσεις οικισμών και φυσικών σχηματισμών, που οδηγούνται σε απώλεια των κύριων αξιών τους, κάτω από τις πιέσεις υπερεκμετάλλευσης του χώρου, και τις επεμβάσεις που πραγματοποιούνται τόσο στον φυσικό όσο και στον δομημένο χώρο, από τα δίκτυα υποδομών, από την ανεξέλεγκτη εγκατάσταση και μονοκαλλιέργεια του τουρισμού, και από τις χωρίς σχεδιασμό και ειδικούς κανόνες επεκτάσεις του δομημένου χώρου. 2. Προβλήματα που δημιουργούνται λόγω των επεκτάσεων χωρίς σχεδιασμό, και διάσπαρτης εκτός σχεδίου δόμησης: 2.1.
Στη φυσιογνωμία των οικισμών:
α. Τα όρια των οικισμών παύουν να είναι ευδιάκριτα. Η δομή των οικισμών και η σχέση τους με το τοπίο αλλοιώνονται. Χάνεται η διάκριση οικισμού και υπαίθρου. Απαιτείται νέο οδικό δίκτυο που συχνά οδηγεί στην αλλοίωση των παλαιών χαράξεων και των ιστορικών διαδρομών του οικισμού. Με δύο λόγια, με τις ανεξέλεγκτες επεκτάσεις η/και τις λανθασμένες οριοθετήσεις, χάνεται το βασικό στοιχείο της φυσιογνωμίας τους β. Προκύπτουν προβλήματα στον τρόπο οικιστικής ανάπτυξης λόγω απώλειας της συνεκτικότητας του δομημένου χώρου και μετακίνησης του κέντρου τους προς τις νεώτερες επεκτάσεις. γ. Αυξάνονται οι απαιτήσεις σε μετακινήσεις και καθημερινές εξυπηρετήσεις και οι ανάγκες για νέα δίκτυα υποδομής και κατά συνέπεια αυξάνονται οι απαιτήσεις σε κατανάλωση ενέργειας.
3 Βλέπε άρθρο της Α. Χατζοπούλου, με τίτλο «Η εξέλιξη της Ιδεολογίας του δικαίου που αφορά στην πόλη και στο περιβάλλον» στην περιοδική έκδοση του Ε.Μ.Π «Πυρφόρος», τεύχος 7/2003 4 Ν. 2508/1997 5 Η νομοθεσία καταστρατηγείται και οι μηχανισμοί ελέγχου είναι ανεπαρκείς.
3
δ. Εγκαταλείπονται οι οικισμοί από τους μόνιμους κατοίκους τους, οι οποίοι προτιμούν συχνά να μετακομίσουν στην περιφέρεια λόγω δυσκολιών αποκατάστασης και αναβάθμισης των ιδιοκτησιών τους και να μετατρέψουν τις κατοικίες τους σε τουριστικά καταλύματα. 2.2.
Στο φυσικό περιβάλλον και στα ανθρωπογενή του στοιχεία:
α. Καταπονούνται τα φυσικά συστήματα λόγω υπέρβασης της φέρουσας ικανότητάς τους με χαρακτηριστική περίπτωση την ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα β. Αυξάνονται οι απαιτήσεις σε ενέργεια, δημιουργούνται προβλήματα στη διαχείριση απορριμμάτων και αποβλήτων, και οδηγούμαστε σε απώλεια οικονομικών πόρων, λόγω αυξημένων αναγκών σε μετακινήσεις και δαπανηρά τεχνικά έργα και υποδομές γ. Καταστρέφονται οικοσυστήματα (παράκτια και θαλάσσια, δασικές και λιβαδικές εκτάσεις, ρέματα, υγροβιότοποι κλπ), αγροτικές εκτάσεις και καλλιεργήσιμα εδάφη δ. Καταστρέφονται τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και φυσικοί σχηματισμοί (αιγιαλός, παραλίες, ακτές, βραχώδεις σχηματισμοί, κλπ) από τα κτίσματα και τις υποδομές. ε. Καταστρέφονται ανθρωπογενή στοιχεία ενταγμένα στο φυσικό περιβάλλον ( αγροτικά κτίσματα, μάντρες, περιφράξεις, αναβαθμοί, μονοπάτια, λοιπές κατασκευές υπαίθρου, κλπ) 3.
Χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός για την ισόρροπη προστασία και
ανάπτυξη. Όλα τα παραπάνω προβλήματα προέρχονται από δράσεις που επιτελούνται χωρίς σχεδιασμό και είναι τελείως αντίθετες με τις αρχές τις βιώσιμης ανάπτυξης, με τις σύγχρονες αρχές της επιστήμης της πολεοδομίας και με τις αρχές της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς Σύμφωνα με τις παραπάνω αρχές οι στόχοι ανάπτυξης και οι στόχοι της προστασίας του περιβάλλοντος, πρέπει να προωθούνται άμεσα συσχετισμένοι μέσα από τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό που οφείλει να προτείνει ένα συνδυασμένο πλαίσιο κανόνων και ρυθμίσεων προστασίας και ανάπτυξης καθώς και ένα συνολικό πρόγραμμα εφαρμογής και σχέδιο διαχείρισης της εξέλιξης. (εμβέλεια - επίπεδα σχεδιασμού) Παραδείγματα διαχείρισης σε άλλες χώρες. Στόχοι του πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού είναι α. Η επιλογή των περιοχών των κατάλληλων για ανάπτυξη και η επιλογή του είδους και της έντασης της ανάπτυξης τους. β. Η χωρική οργάνωση όλων των βασικών δραστηριοτήτων (οικιστική ανάπτυξη, τουρισμός και αναψυχή, παραθεριστική κατοικία, γεωργία / κτηνοτροφία, εξόρυξη, μεταποίηση κλπ ) και των υποδομών (οδικό δίκτυο, κλπ) γ. Η επισήμανση όλων των περιοχών που χρήζουν προστασίας και η υπόδειξη του απαιτούμενου βαθμού και του τρόπου προστασίας
4
Βασική αρχή του σχεδιασμού πρέπει να αποτελεί η συνετή διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος, η προστασία του τοπίου και της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας του κάθε τόπου, η εξοικονόμηση φυσικών πόρων, και ο σεβασμός της φέρουσας ικανότητας των οικοσυστημάτων Η διαδικασία του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού ξεκινά με την αναλυτική αναγνώριση και καταγραφή της φυσιογνωμίας και των ισχυρών χαρακτηριστικών των οικισμών, του φυσικού περιβάλλοντος και του τοπίου, με την ανάλυση των τάσεων εξέλιξης τους και με την κατανόηση των προβλημάτων τους ώστε να διαμορφώσουν τελικά όλες τις αναγκαίες ρυθμίσεις και μέτρα που θα εξασφαλίζουν την προστασία τους παράλληλα με την εξελικτική τους πορεία. Ζητούμενα που αναμένονται να προκύψουν από έναν τέτοιο σχεδιασμό είναι: Α. Η διατήρηση των χαρακτηριστικών των οικισμών και τις αναγκαίες μόνον για την εξέλιξη της ζωής τους επεκτάσεις (ανάλογα με τα δημογραφικά δεδομένα και τις τάσεις εξέλιξης του μόνιμου πληθυσμού) ενώ οι πιέσεις τουριστικής ανάπτυξης, θα πρέπει να διοχετεύονται προς τις κατάλληλες κατευθύνσεις. Στα πλαίσια αυτά συνήθως ορίζεται μία ζώνη αδόμητη γύρω από τα όρια των οικισμών απαραίτητη για την προστασία της φυσιογνωμίας τους, λαμβάνοντας υπόψιν τα ιδιαίτερα ανθρωπογενή η φυσικά στοιχεία στο άμεσο περιβάλλον των οικισμών που πρέπει να προστατευθούν (αρχαιολογικοί χώροι, μύλοι, ρέματα /φυσικά όρια κλπ) Επιλέγονται πολύ προσεκτικά οι πιθανές περιοχές επέκτασης, σε θέσεις που δεν θα αλλοιώσουν την εικόνα του ιστορικού οικισμού και του τοπίου που τον περιβάλλει, ενώ το μέγεθός τους δεν θα πρέπει να υπερβαίνει την κλίμακα των ιστορικών γειτονιών. Β.
Ο ορισμός ζώνών προστασίας
για όλες τις περιοχές που τα χαρακτηριστικά τους
αποτελούν βασικά στοιχεία της ταυτότητας και του τοπικού χαρακτήρα του νησιού, βασικό συντελεστή της ποιότητας ζωής των κατοίκων και φυσικό πόρο. Για τόπους ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, με διαφορετικούς τύπους και ποιότητες του τοπίου, με την ιδιαίτερη κάθε φορά κλίμακα και μορφή τους διότι Για υδροβιότοπους, παραλίες, και τόπους με αυτοφυή χλωρίδα και πανίδα, που καλύπτεται με φρυγανώδη βλάστηση, θάμνους αρωματικά φυτά, Natura 2000. Για περιοχές εύφορης η αρδεύσιμης γεωργικής γης Για τα ανθρωπογενή στοιχεία του τοπίου: αγροτικές κατοικίες, εξωκλήσια και μοναστήρια, ανεμόμυλοι η νερόμυλοι, περιστεριώνες, ξερολιθιές, μάντρες, πεζούλες, περιφράξεις, αναβαθμοί, μονοπάτια, λατομεία, λοιπές κατασκευές υπαίθρου και βέβαια, Για χώρους αρχαιολογικού η ιστορικού ενδιαφέροντος.
5
Στα πλαίσια των παραπάνω είναι δυνατόν να ορίζονται: Περιοχές όπου θα απαγορεύεται η δόμηση, η περιοχές όπου θα επιτρέπονται μόνον μικρές προσθήκες σε υφιστάμενες αγροτικές κατασκευές η πολύ μικρού όγκου κατασκευές και περιοχές όπου θα επιτρέπεται η δόμηση με ειδικούς όρους δόμησης και ειδικές χρήσεις γης. Γ. Αναπτυξιακές προτάσεις (πέραν των ανωτέρω δεσμεύσεων) Συγκράτηση του πληθυσμού με άρση της απομόνωσης, δημιουργία υποδομών και παροχή υπηρεσιών Ενίσχυση παραδοσιακών οικονομικών δραστηριοτήτων (μελισσοκομία, κτηνοτροφία), και καλλιέργειες προς όφελος του σημερινού και μελλοντικού πληθυσμού σύμφωνα με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Προώθηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού (πολιτιστικός, συνεδριακός, αγροτουρισμός, φυσιολατρικός κλπ) Προώθηση φυσιολατρικών δραστηριοτήτων και περιβαλλοντική εκπαίδευση, δημιουργία θεματικών πάρκων, και μικρής κλίμακας αθλητικών εγκαταστάσεων, και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, κλπ. 4. Συνήθη προβλήματα και αλλοιώσεις του τοπίου από την εκτός σχεδίου δόμηση, που πρέπει να αντιμετωπίζονται με ειδικούς όρους δόμησης και επιτόπιο έλεγχο των εφαρμογών είναι: Η υπέρβαση του επιτρεπόμενου ύψους λόγω έντονων κλίσεων του εδάφους, ο μεγάλος όγκος που προκύπτει λόγω του επιτρεπόμενου Σ.Δ η λόγω πραγματοποιούμενων αυθαιρεσιών, η μεγάλη επέμβαση στο τοπίο με μεγάλης κλίμακας εκσκαφές, η καταστροφή αγροτικών κατασκευών (πεζούλες, μάντρες, ξερολιθιές), η χρήση υλικών η/και χρωματισμών ασύμβατων με το τοπίο, και η προσβολή του τοπίου με τα έργα υποδομής (οδικό δίκτυο, δίκτυα παροχής ρεύματος). 5. Επίμετρο Για την επιτυχία όλων των παραπάνω, απαιτείται η ενεργός συμμετοχή της τοπικής κοινότητας ( τοπική αυτοδιοίκηση και πολίτες) που οφείλουν να αναλάβουν την ευθύνη της διαχείρισης του χώρου ζωής τους. Του χώρου που θα παραδώσουν στις επόμενες γενιές. Απαραίτητη είναι και η διαμόρφωση μίας πιο φιλοσοφημένης άποψης απέναντι στις ολοένα διογκούμενες ανάγκες και απαιτήσεις που έχουν διαμορφωθεί στις σύγχρονες κοινωνίες. Η σοφή διαχείριση του χώρου φυσικού και δομημένου, δημόσιου και ιδιωτικού από τις κοινωνίες που δημιούργησαν τον υψηλής αξίας πολιτισμό στο χώρο του Αιγαίου, μπορεί να αποτελέσει για μας ένα πολύ σημαντικό μάθημα.
6