Bourgondië, toonbeeld van een ‘theaterstaat’ / Hoe een elite zich omringde met luxe en schoonheid
17
BOURGONDIË, TOONBEELD VAN EEN ‘THEATERSTAAT’ HOE EEN ELITE ZICH OMRINGDE MET LUXE EN SCHOONHEID
N
og altijd is ‘Bourgondisch’ een adjectief om overvloed en het goede leven te benadrukken. Niet de Franse streek Bourgogne ligt aan de oorsprong van deze betekenis, maar de rijke cultuur van de hertogen die vanaf 1384 heersten over een steeds groter deel van de Nederlanden. De ontwikkelingen gingen snel. Filips de Stoute, die van zijn broer Karel V het hertogdom Bourgogne ontving, trouwde in 1369 met Margareta van Male, enige erfgenaam van Lodewijk van Male, de schatrijke graaf van Vlaanderen. Toen Lodewijk in 1384 overleed, werd Filips graaf van Vlaanderen. In de jaren die volgden, verwierven hij en zijn opvolgers Jan zonder Vrees en Filips de Goede achtereenvolgens Namen, Brabant-Limburg, Holland, Henegouwen, Zeeland, Picardië en Luxemburg. Zo kwam in minder dan zeventig jaar een groot deel van de Nederlanden onder Bourgondisch bewind, of in elk geval binnen de invloedssfeer, deels gewapenderhand en deels door een slimme politiek van huwelijken en coalities. DE BOURGONDISCHE THEATERSTAAT
MUNT, DUBBELE GROOT, TYPE JANGELAAR, geslagen onder Filips de Stoute (13841404). Voorzijde: Adelaar boven de twee wapenschilden van Bourgondië en Vlaanderen. Achterzijde: kruis.
TEKST / Johan Oosterman
In hoog tempo breidden de opeenvolgende hertogen hun invloed uit. Ze verwierven nieuwe territoria maar moesten ook de onderdanen en vooral de machtige steden aan zich binden. Om dat te doen, bleek het veel effectiever om de staatsmacht te laten zien met pracht en praal dan door een al te opzichtige manifestatie van militaire macht (al waren ze daar ook niet vies van). In de Bourgondische staat was cultuur een middel om macht te tonen en uit te oefenen. Dat was niet nieuw: vorsten hebben door de eeuwen heen altijd met uiterlijk vertoon hun macht laten zien. Toch werd dit middel door de Bourgondische hertogen geperfectioneerd en tot in de finesses beheerst. Wim Blockmans en Walter Prevenier spreken daarom in hun toonaangevende werk De Bourgondische Nederlanden over een theaterstaat, een staat waarin de onderlinge machtsverhoudingen tussen vorst en onderdanen in publieke ceremonies en rituelen getoond en afgetast worden.
BEELD / Afb. links: portret van Filips de Goede, kopie naar Rogier van der Weyden, 15de eeuw. Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten.