1
2
Äýëõèéí àãóó òîì ìºðíèé íýã “Àìàð” Ìîíãîë íóòãààñ ýõ àâàí óðñäàã Õýíòèéí íóðóóíû îðãèë Õàí Õýíòèé óóëûí àðààñ Äàâàà, ªâºð ªíãºëæèéí ãîëóóä ýõ àâ÷, Áóðõàí Õàëäóíû àðä Áîòîõîí Áîîðæè óóëûí õî¸ð òàëààð óðñàí èðæ íèéëýýä Îíîí õýìýýõ íýðèéã àâàí, ¿çýñãýëýí òºãñ îé òàéãàò ºíäºð óóëñûã îðîîí, ºðãºí íóãà, òàëûã ýìæèí Ìîíãîë óëñûí Õýíòèé, Äîðíîä àéìàã, ÎÕÓûí ×èòà ìóæèéí íóòãààð íèéò 808 êì óðñäàã. Îíîí ãîë ÎÕÓ-ûí íóòàãò îðîîä Õýíòèéí íóðóóíû ç¿¿í õîéø ¿ðãýëæèëýõ õýñãèéí íî¸ëîõ îðãèë Ñîõîíä õàéðõàíû àðààñ ýõ àâàí óðñàõ Èíãýäýé ãîëòîé íèéëýí Øèëê ìºðíèéã ¿¿ñãýíý. Øèëê ìºðºí öààø Ýðã¿íý ìºðºíòýé íèéëýí Àìàð ìºðºí õýìýýí äóóäàãäàæ óëàì èõ ñ¿ð õ¿÷, ¿çýñãýëýí òºãºëäºðèéã îëîí Îðîñ, Õÿòàä óëñûí òîðãîí õèëèéí äýýñ áîëîí ºðãºí èõ òàéãà äóíäóóð óðññààð Íîìõîí äàëàéä öóòãàäàã áèëýý. Èéíõ¿¿ ªíãºëæ, Äàâààíû ãîëûí áýë÷èðýýñ ãàäààä äàëàé õ¿ðòýë íàðèéõàí ãîðõèíîîñ ýõëýí 5 êì äóíäàæ ºðãºíòýé àãóó òîì ìºðºí áîëîí 4444 êì óðò çàìûã òóóëäàã áàéíà.
1
ßìàð íýãýí õààëò äàëàíã¿é ÷ºëººòýé óðñàæ áàéãàà äýëõèéí òàâàí òîì ìºðíèé íýã áîëîõ Àìàðûí ýõ íü Îíîí ãîë ìºí ãýäãèéã äýëõèéí õýìæýýíä íýã ìºð òîãòñîí þì. Àìàð ìºðíèé àé ñàâä Ìîíãîë íóòãààñ Îíîí, Óëç, Õýðëýí, Õàëõ ãîë áîëîí òýäãýýðò öóòãàäàã 400 ãàðóé ãîë, ãîðõè áàãòàíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ çàðëàñàí çàéëøã¿é õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé 35 ýêî-á¿ñ íóòàãò Àìàð ìºðíèé àé ñàâ îðäîã. Òèéìýýñ áàéãàëèéí àñàð èõ áàÿëàã, ýêîñèñòåìèéí äàõèí äàâòàãäàøã¿é ãàéõàìøèã, Àçèéí òºäèéã¿é äýëõèéí àãóó òîì ìºðíèé íýã Àìàðûã õàìãààëàõ àñóóäàë Îíîí ãîëûí àé ñàâûã õàìãààëàõ àæëààñ ýõëýõ ó÷èðòàé áèëýý.
2
3
Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà; Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí íóòãèéã õàìàðñàí 415752 ãà òàëáàéã “À”, “Á” ãýñýí õî¸ð õýñýãòýéãýýð, ÓÈÕ-ûí 2000 îíû 29 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð, áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëëààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí. Öîãöîëáîðò ãàçðûí 281858 ãà íü Äàäàë, 8732 ãà Áàÿí-Àäðàãà, 21617 ãà Íîðîâëèí, 69009 ãà Áèíäýð ñóìàíä, 34504 ãà Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìàíä õàðüÿàëàãääàã.
4
Áóíãèéí ÿðãóé Pulsatilla Bungeana
Õîòíû ¿åí Mustela nivalis
Ç¿¿í Ñèáèðèéí äýâ¿¿ð Parnassius tenedius
Ñèáèðü óäâàë Aquilegia sivirica
Òóë Hucho taimen
Öýí òîãîðóó Grus vipio
Òóñ áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð íü Óëààíáààòàð õîòîîñ 600 êì, Õýíòèé àéìãèéí òºâººñ 275 êì, Äîðíîä àéìãèéí òºâººñ 320 êì-ò îðøèíî. Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð (ÁÖÃ)-ûã áàéãóóëñàí íü öýíãýã óñíû èõ íººö á¿õèé Îíîí ãîë, ò¿¿íèé àé ñàâ, îéò õýýðèéí ýêîñèñòåì, ëàíäøàôò ýêîëîãèéí òîãòîö, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ, áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóäûí àðâèí èõ íººöèéã ò¿øèãëýí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã (ÒÕÃÍ), ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñýä àìüäàðäàã èðãýäèéã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä òàòàí îðîëöóóëàõ, óëìààð á¿ñ íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
5
Îíîí Áàëæèéí ñàâ íóòàã íü Äàãóóðûí õýýð ð¿¿ ò¿ðæ îðñîí Ñèáèðèéí îé òàéãûí ºìíºä ñýæ¿¿ðò îðøèõ ºâºðìºö òîãòîö, àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäëààð áàÿëàã áîëîâ÷ ìàø ýìçýã ýêîñèñòåì á¿õèé íóòàã þì. Ëàíäøàôòûí áîñîî á¿ñøèë ¿¿ñãýæ áóé äóíäàæ óóëñ íü Õýíòèéí íóðóóíû òºãñãºë òàéãûí á¿ñ õýýðò øèëæèõ, îéò õýýðèéí ëàíäøàôòûí øèëæèëòèéí çààãò ºâºðìºö ýêîñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëäýã. ÁÖÃ-ûí õàìãèéí ºíäºð öýã íü Õýö¿¿ ºíäºð óóë (1568,4), õàìãèéí íàì öýã íü Áàëæ, Îíîíãèéí áýë÷èð 840,0 ì ºíäºðò îðøèíî. Ýíä Îíîí Áàëæèéí íóðóó, Áàÿíõààíû íóðóó, Õàëçàí Á¿ðãýäòýé, Øóâóóòûí çîî, Ýðýýí äàâààíû íóðóó çýðýã óóë íóðóóä îðøèíî. Óóëñûí õàæóó èõýíõäýý íàëóó, îðîé íü ãîëäóó áºìáºãºð, àñãà ÷óëóó áàðàã áàéõã¿é áºãººä õàà íýã õàä öîõèî á¿õèé Èõ, Áàãà ¨ë, Äýãýí, Æèãýí çýðýã ¿çýñãýëýíò õàâöëóóä áàéäàã. ̺í áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí á¿ðäñýí Áàëæ, Îíîí, Õ¸ðõîí, Áºõõºí, Àãàö, Õýð, Ãàëòòàé, Óëèàñòàé, ×óëóóò çýðýã ãîë ìºðºí, Õ¿ðõðýý, Öàãààííóóð, ßíãè çýðýã òîìîîõîí íóóðóóä áèé.
6
Îíîí ãîë Îíîí ãîë íü Õýíòèéí íóðóóíû àð õîðìîéí 1950 ì-èéí ºíäðººñ ýõ àâ÷ Ìîíãîë óëñûí íóòãààð 445 êì óðñàõ áà ãîëûí ãóëüäðëûí ºðãºí íü õºíäèéí ºðãºí íàðèéíààñ øàëòãààëàõ áºãººä õýâèéí áàéäàëä åðºíõèé ãóëüäðëûí ºðãºí 80-160 ì, ñàëàà òàòóóðãóóäûí ºðãºí 10-25 ì, óñíû ã¿í 0.5-3.0 ìåòðò õ¿ðíý. Îíîí ãîëûí óñ íü 10 ñàðûí ñ¿¿ëýýñ çàéðòàæ 11 ñàðûí 2-ð õàãàñò õàäààëæ, 150-170 õîíîã ìºñººð õó÷èãäàíà. ̺ñíèé äóíäàæ çóçààí 1,2-1,5 ì õvðíý. Óðñãàë õóðäòàé óóëûí ãîë ó÷ðààñ íàìðûí çàéð õàðüöàíãóé îëîí õîíîã /14-25/ vðãýëæèëíý. 4 ñàð ãàð÷ äóëààðàíãóóò ãîëûí ìºñ ãýñ÷ öºí ò¿ðýâ÷ óóëûí öàñ õàéëæ õàâðûí ¿åð áóóõ òóë òºäèé ë óäààí ¿ðãýëæëýõãvé öýëìýíý. Îíîí ãîëûí óñ ýðäýñæèëò áàãàòàé, áîõèðäîëã¿é, ìàø 纺ëºí ÷àíàðòàé. Îíîí ãîëä öýíãýã óñíû èíäèêàòîð áîëäîã ºäºð÷, õàâàð÷, õîîâãîíû áàãò õàìààðàãäàõ 7 îâãèéí 14 òºðëèéí óñíû øàâüæ á¿ðòãýãäñýí íü îäîîãèéí áàéäëààð Îíîí ãîëûí óñíû ÷àíàð õàðüöàíãóé ñàéí áóéã èëýðõèéëýõ àæýý.
8
Îíîí ãîëä òîì æèæèã îëîí ãîëóóä öóòãàäàã. Ýäãýýðýýñ òîì íü Áàëæ, Õýð, Àãàö, Õóðõ, Áàðõ, Ýã, Ãóðâàí Òàðñ, Ãóðâàí Ñ¿¿õëýã, Øóóñ, Õ¿å, Àøèíãà, Õóøèíãà, Óëààí áàéö, Áýðëýã, Õàéðõàí, Òóðàãòõààí, Àð ªíºð÷, Àð Ýðýýí, Ààÿà çýðýã þì.
9
Ãóðâàí íóóð Õýíòèéí óóëàðõàã íóòãèéí ç¿¿í õýñýãò Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò íàðñ, õóñàí îé ãîëëîí õó÷ñàí íàìõàí óóëñ äîòîð, òýãø òàëáàéä îéð îéðõîí òîãòñîí äºðâºí æèæèã íóóð îðøèõ áºãººä Ç¿¿í, Áàðóóí, Äóíä, Í¿äýí íóóð ãýæ íýðëýäýã. Ãóðâàí íóóðûí ðàøààí óñ, øàâðûã õîäîîä, ýëýã öºñ, ýêçåì çýðýã ºâ÷èíä õýðýãëýäýã áà Äóíä íóóð õàíóóð õîðõîéòîé áºãººä õ¿íèé ¿å ìº÷íèé ºâ÷èíä ñàéí ãýãääýã.
10
Áàëæ ãîë Áàëæ ãîë áîë Îíîíãèéí õàìãèéí òîì öóòãàë ãîë áºãººä ÎÕÓ-ûí íóòàãò Õýíòèéí íóðóóíû ¿ðãýëæëýë Áóðõàí Õàëäóí, Ñîõîíä õî¸ðûí äóíä îðøèõ Õºìºëèéí ñàðüäàã óóëààñ ýõ àâàí 40 ãàðóé êì, Ìîíãîëûí íóòàãò 160 îð÷èì êì óðñààä Äàäàë ñóìûí íóòàã Èøèí óóë, Õàäûí ºâºðò Îíîí ãîëä íèéëíý. Áàëæ ãîëä Õ¸ðõîí, Õºìºë, Àìãàëàíò, Ãàëòòàé, Õºòºëæ, Òýíãýëýã çýðýã òîìîîõîí ãîëóóä öóòãàíà.
11
Õ¿ðõðýý íóóð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàã Õ¸ðõîí, Áºõõºí ãîëóóäûí õîîðîíä óëñûí õèëèéí çóðâàñ ãàçàðò îðøèíî. Óðò 2 êì, ºðãºí íü 1,5 êì öýíãýã íóóð þì. Îíîí Áàëæèéí íóðóóíû ßàìíàéíû õºâ÷ººñ ýõ àâñàí áàðóóí ßàìíàé ãîðõè áýëèéí íü õîíõîðò íóóð áîëîí òîãòîæ óëìààð ãàäàãø óðñàí Õ¸ðõîíû ãîëä íèéëíý. Áºõí¿äýí ãýäýã õ¿íèé ¿õýð ñ¿ðýãò õºõ ç¿ñìèéí áóõ áèé áîëæ îëîí õºõ ç¿ñìèéí ¿õýðòýé áîëæýý. Áóõ õºãøèð÷ çààçëóóëàõ äºõºõºä íóóðàíä îðæ àëãà áîëñîí ãýäýã. Ò¿¿íýýñ õîéø õàâàð, íàìàð áîëîõîä íóóðàíä áóõ óðàìäàæ õ¿ðõðýõ ÷èìýý ãàðäàã ó÷ðààñ Õ¿ðõðýý ãýæ íýðëýñýí ãýñýí äîìîã áèé.
12
Áàÿíõààí óóë Ýíýõ¿¿ ¿çýñãýëýíò óóë íü Áàëæ, Õ¸ðõîí ãîëóóäûí õîîðîíä îðøèíî. Ãåîëîãèéí òîãòîöûí õóâüä öýðäèéí íàñíû õàð çàíàð ÷óëóóëãèéã þðèéí íàñíû áîðæèí ÷óëóóëãèéí ìàññèâóóä íýâòëýí ãàð÷ õàäàí õÿñààíóóäûã ¿¿ñãýñýí. Ýíý óóëàíä îëîí àðâàí áóëø, õèðãèñ¿¿ð áàéõààñ ãàäíà Áóðõàíò, Òàõèëãàò çýðýã îðãèëóóäàä ×èíãèñ õààíû õîðèãëîí áàéñàí õýðýì õýìýýí äîìîãëîí ÿðüäàã áàéãàëèéí õàäàí õýðýì áèé.
Óëààëçàðãàíà Äàäàë ñóìûí Àãàö áàãèéí íóòàã Îíîí ãîëûí ºìíºä ýðãýýð Ýðýýí äàâààíû íóðóóã äàãàí Óëààëçàðãàíû ãîëîîñ Àð ªíºð÷èéí ãîë õ¿ðòýëõ îéí õºâ÷ óóë, íóðóóäûã õàìðàí îðøèíî. Àð Óëààëçàðãàíû ðàøààí íü óóøèãíû ºâ÷íèéã àíàãààõ ÷àíàðààðàà óëñàä àëäàðòàé áèëýý.
Äýãýí Æèãýí Äàäàë ñóìààñ ç¿¿í õîéø Îíîí ãîëûí õî¸ð òàëààð çºð¿¿õýí îðøèõ õî¸ð èõ óëààí áàéö ãàöàà õàäûã Äýãýí Æèãýí ãýäýã. Äýãýí Æèãýí õóó÷èí òºðìºëèéí ¿åèéí õóâèðìàë çàíàðààñ ãîëëîí òîãòæýý. Òýíä íàðñàí îé, áóðãàñ øóãóé èõòýé áºãººä áàéö õàä, öîõèî, øèð¿¿í óðñãàëò ãîë çýðýã õîñîëñîí íü áàéãàëèéí ¿çýìæèéã óëàì íýìäýã. Äýãýí Æèãýí õî¸ð òóñ á¿ðäýý 200ì ºíäºð áºãººä ñàëõèòàé ¿åä ìîäîä øóóãèæ, õàä ä¿íãýíýæ, óñíû ÷èìýýòýé íèéëýí ñ¿ðòýé áîëäîã áàéíà.
13
Öàãààí ÷óëóóò Õ¸ðõîí ãîëûí áàðóóí öóòãàëàí Öàãààí÷óëóóòûí ãîëûí äýýä õýñýãò óëñûí õèëèéí çóðâàñò îðøèíî. ªíäºð óóëûí ìºíõ öàñíààñ ýõ àâñàí Öàãààí÷óëóóòûí ãîë çóíû õàëóóíä õóäãèéí óñ ìýò õ¿éòíýýð óðñàõ áà óñàíä íü îðæ, òîðãîí ýëñýýð íü áèåý ¿ðýõýä ýì÷èëãýýíèé øèíæ ÷àíàðòàé. Ò¿¿íèé ýðãýýð îðøèõ Ñýíæèò õàä íü øîõîéí ÷óëóóëãèéí èëýðöýýñ òîãòñîí õàäàí õÿñàà, ºâºðìºö òîãòîöòîé êàðñòûí àãóé, õºíäèé õîîëîé, õîòãîð õîíõîð, ñýíæ, öîõèîíîîñ á¿ðäýíý.
14
Öàãààí ÷óëóóòûí ðàøààí íü óëàìæëàëò ôèçèê ýì÷èëãýý áîëîõûí ÷àöóó ñîðîíçîíò õàä íü áèå áÿëäàðûí õ¿÷ òàìèðûã ñýðãýýõ, àíàãààõ ÷àäàëòàé. ÿéöýä ñóäëàãäààã¿é áºãººä õ¿ì¿¿ñ ¿å ìº÷, ç¿ðõ ñóäàñ, á¿õ òºðëèéí ÿäàðãàà, äîòîð ýðõòíýý óëàìæëàëò àðãààð ýì÷ë¿¿ëýõýýð æèë á¿ð èðæ áàéíà.
15
Ñààðàë ÷îíî Canis lupus
Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë Õàëèóí Áóãà Cervus elaphus
Çýðëýã ãàõàé Sus scrofa
16
Îíîí Áàëæèéí ñàâ ãàçàð íü óðãàìàë, àìüòíû õýâøëèéí õóâüä Òºâ Àçèéí õîéä çàõûí õÿçãààð áîëîõ Äàãóóð-Ìàíæèéí îéò õýýðèéí ìóæèéí ýëåìåíò¿¿äèéã àãóóëñíààðàà îíöëîãòîé áºãººä àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäëûí áàÿëàã á¿ðäëýýð Ìîíãîë îðíû áóñàä á¿ñ íóòãààñ ýðñ ÿëãàðäàã.
Îíîí Áàëæèéí ÁÖà íü óìðûí îé òàéãûí ç¿éë¿¿ä (øèâýð õàíäãàé (Alces alces), õ¿äýð (Moschus moschiferus), õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus), çýðëýã ãàõàé (Sus scrofa), íîõîé çýýõ (Gulo gulo), øèë¿¿ñ (Lynx lynx), áàðààí õýðýì (Sciurus vulgaris), óëààí îéãî (Clethrionomys rutilus), ÷àíäàãà (Lepus timidus), óìàðûí ñàðñààõàé (Eptesicus nilssonii) ã.ì) -èéí ¿íäñýí áàéðøèë íóòàã áîëíî. Øèë¿¿ñ Lynx lynx
Õÿðñ Vulpes corsac
¯íýã Vulpes vulpes
Áîð òóóëàé Lepus tolai
Äàãóóð íîìèí Myo- Ìîíãîë òàðâàãà Marmota sibirica spalax aspalax
Äàãóóð çóðàì Spermophilus dauricus
Áàñ Òºâ Àçèéí òàë õýýðèéí ç¿éë¿¿ä (áîð òóóëàé (Lepus tolai), ìîíãîë òàðâàãà (Marmota sibirica), ñèáèðü àëàãäààãà (Allactaga sibirica), õÿðñ (Vulpes corsac), ¿íýã (Vulpes vulpes), ìàíóóë (Otocolobus manul)) ºðãºí òàðõàæ õàðèëöàí íýâòðýëöñýí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Äîðíî Àçèéí àìüòíû àéìãèéí îëîí òºëººëºã÷èä (äàãóóð íîìèí (Myospalax aspalax), äàãóóð çàðàà (Erinaceus dauricus), äàãóóð çóðàì (Spermophilus dauricus), íîõîé ýëáýíõ (Nyctereutes procyonoides), áîð õàðõ (Rattus norvegicus), øèðãèéí îãîòíî (Microtus maximoviczii)) áàéäãààðàà îíöëîãòîé.
17
Ýíý ãàçàð íü Mîíãîë îðíû õîâîð ç¿éë õºõòºí àìüòäûí õóâüä ÷óõàë îðîãíîë, èäýýøèë íóòàã áîëäîã áºãººä Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä 4 ç¿éë (õ¿äýð, øèâýð õàíäãàé, äàãóóð çàðàà, ãîëûí õàëèó (Lutra lutra)), Ìîíãîëûí õîâîðäñîí àìüòíû æàãñààëòàä 2 ç¿éë (õàëèóí áóãà, øèâýð õàíäãàé), îëîí óëñûí óëààí íîìîíä 2 ç¿éë (ñààðàë ÷îíî (Canis lupus), íîõîé çýýõ), õîâîðäñîí çýðëýã óðãàìàë, àìüòíûã õóäàëäààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíö (CITES)-èéí II õàâñðàëòàä 5 ç¿éë (õ¿ðýí áààâãàé (Ursus arctos), õ¿äýð, ñààðàë ÷îíî, øèë¿¿ñ, ìàíóóë) îðæýý. Ýäãýýð õîâîð ç¿éë õºõòºí àìüòíû îëîí ÿíç áàéäàë íü áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí õàìãààëëûí ¿íý öýíý, á¿ñ íóòãèéí äýëõèéí à÷ õîëáîãäëûã èëýðõèéëíý. ͺ㺺 òàëààñ Îíîí-Áàëæèéí ñàâ íóòàãò õîæóó õèéñýí ñóäàëãààíû ÿâöàä Ìîíãîëûí àìüòíû àéìàãò øèíý ç¿éë ñàðüñàí áàãâààõàé á¿ðòãýãäñýí, ìºí íýí õîâîð ç¿éë áîëîõ ãîëûí õàëèóíû òàðõàöûí øèíý íóòàã òîãòîîãäñîíîîñ ¿çýõýä ýíä ñóäàëãàà áàãà õèéãäñýíèéã èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý, ºâºðìºö íóòàã ãýäãèéã äàâõàð íîòëîæ áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóñ ÁÖÃ-ûí íóòàãò öàãààí çýýð (Procapra gutturosa) èðæ ºâºëæèæ áàéíà. Óìàðûí ñàðñààõàé Eptesicus nilssonii
Áîð ñîîòîí áàãâààõàé Plecotus ognevi
Äàãóóð çàðàà Erinaceus dauricus
Öàãààí çýýð Procapra gutturosa
19
Èäëýã øîíõîð Falco cherrug
Æèã¿¿ðòíèé õóâüä Ìîíãîëûí òºäèéã¿é îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîðäñîí õîøóó ãàëóó (Anser cygnoides), áàéãàëèéí íóãàñ (Anas formosa), óñíû íºìðºã á¿ðãýä (Haliaeetus albicilla), áîð á¿ðãýä (Aquila clanga), õàí á¿ðãýä (Aquila heliaca), çýýðä øîíõîð (Falco naumanni), èäëýã øîíõîð (Falco cherrug), öàãààí òîãîðóó (Grus leucogeranus), öýí òîãîðóó (Grus vipio), õàð òîãîðóó (Grus monacha), õàðõèðàà òîãîðóó (Grus grus), õîíèí òîîäîã (Otis tarda), õîíäîí àíãèð (Tadorna ferrginea), ºâºãò òîãîðóó (Anthropoides vigro), àëàã øóíãàà÷ (Bucephala clangula) çýðýã øóâóóä áèé. Øàð øóâóó Bubo bubo
20
Óñíû íºìðºã á¿ðãýä Haliaeetus albicilla
Õîíäîí àíãèð Tadorna ferrginea
Õàí á¿ðãýä Aquila heliaca
Õîíèí òîîäîã Otis tarda
Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò 18 áàãèéí 44 îâãèéí 126 òºðëèéí 223 ç¿éë øóâóó á¿ðòãýñíèé îðøèõ õýëáýðèéí õóâüä 51 ç¿éë ñóóðèí àìüäðàëòàé, 172 ç¿éë í¿¿äëèéí øóâóóä áàéíà. Í¿¿äëèéí øóâóóäûí 134 ç¿éë ºíäºãëºäºã, 20 ç¿éë äàéð÷ ºíãºðäºã, 7 ç¿éë ºâºë èðæ ºâºëæäºã, 1 ç¿éë òîõèîëäëûí áàéäëààð õààÿà òààðàëääàã áà 10 ç¿éë øóâóóíû îðøèí àìüäðàõ õýëáýð íü îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ýëáýã õîâðûí õóâüä òîéìëîí ¿çâýë 21 ç¿éë õààÿàã¿é ýëáýã, 138 ç¿éë åðäèéí, 64 ç¿éë õîâîð ¿çýãäýíý.
21
Öýí òîãîðóó Grus vipio
22
Õàðõèðàà òîãîðóó Grus grus
Õàð òîãîðóó Grus monacha
Öàãààí òîãîðóó Grus leucogeranus
ªâºã òîãîðóó Grus vigro
Ýíý íóòàã íü ÿëàíãóÿà äýëõèéä íýí õîâîðäñîí îëîí ç¿éë òîãîðóóíû ºíäºãëºí çóñäàã, í¿¿äëèéí çàìíàë äàãóó ò¿ð áóóäàëëàäàã äýëõèéí õýìæýýíèé ÷óõàë ò¿øèö íóòàã áîëäîã. Ç¿¿í Àçèä òàðõñàí òîî òîëãîé íü õîâîðäîæ áóé öýí òîãîðóó, õàð òîãîðóó, öàãààí òîãîðóóíû ºíäºãëºäºã áóþó í¿¿äëèéí ¿åäýý áàéðøäàã ãîë íóòàã þì. Îäîîãîîð äýëõèéä 4500 ãàðóéõàí öýí òîãîðóó áàéãàà áºãººä ¿¿íèé 1000 îð÷èì íü Ìîíãîë îðîíä áàéðøèæ, 70 õóâü áóþó 350-400 õîñ íü ¿¿ðëýí ºíäºãëºäºã. Äîðíîä Ìîíãîë äàõü öýí òîãîðóóíû ïîïóëÿöèéí 95 õóâü íü Îíîí, Óëç ãîëûí ñàâä áàéðøäàã áàéíà. ̺í äàãóóðûí õýýð íü ºâºãò òîãîðóóíû ºíäºãëºäºã, íàìàð í¿¿äëèéí ¿åäýý îëíîîðîî Ẻãíºðºí öóãëàðäàã ãîë íóòàã áîëäîã. Õýäèéãýýð ºâºãò òîãîðóó ýíý íóòàãò õîâîðäîîã¿é ÷ äýëõèéí õýìæýýíä òîî òîëãîé íü öººð÷, òàðõàöûíõàà áàðóóí õýñãèéí îëîí íóòàãò óñòàæ áóé ç¿éëä òîîöîãäîõ áîëñîí áàéíà. 23
Õî¸ð íóòàãòàí ìºëõºã÷äèéí õóâüä øèâýð ã¿ëìýð (Salamandrella keyserlingii), ìîíãîë áàõ (Bufo raddei), ìîíãîë ã¿ðâýë (Eremias argus), ðàøààíû ìîãîé (Elaphe dione), óñíû ìîãîé (Natrix natrix), áàìáàé õîíøîîðò ìîãîé (Agkistrodon halys) çýðýã 7 ç¿éë òàðõñàí áàéíà. Ýäãýýðýýñ øèâýð ã¿ëìýðèéã Ì î í ã î ë óëñûí óëààí íîìîíä, Äýëõèéí áàé ãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàëûí Ìîíãîë îðíû õî¸ð íóòàãòàí, ìºëõºã÷äèéã õàìãààëàõ òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä øèâýð ã¿ëìýð ýìçýã ç¿éë, óñíû ìîãîé õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä õàìðàãäñàí áàéíà.
24
Ðàøààíû ìîãîé Elaphe dione
Ãîëûí õàâ÷ Cambaroides dauricus
Îíîí ãîëä Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí äóãóé àìòàí (Lampetra japonica), ãîëûí õàâ÷ (Cambaroides dauricus), äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà (Dahurinaia dahurica) ãýõ ìýò õîâîð, Ìîíãîëä ºâºðìºö ç¿éë àìüòàä áèé. Àìàðûí õèëèì (Acipenser schrencki) õýìýýõ äýëõèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí çàãàñ Ìîíãîë îðíû õóâüä çºâõºí Îíîí ãîëä áàéäàã. ̺í Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí òóë çàãàñ (Hucho taimen) áèé. ¯¿íýýñ ãàäíà õîðõîé çàãàñ (Lethenteron reissneri), öàãààí õàäèð (Coregonus chadary), Àìàð ìºðíººð íýðëýãäñýí àìàðûí õàëáàãàí çàãàñ (Rhodeus sericeus), àìàðûí õàäðàí (Thymallus grubei), àìàðûí öóðõàé (Esox lucius), àìàðûí ýðýýí æèâýðò (Cottus szanaga), àìàðûí ñóãàñ (Leuciscus waleckii), àìàðûí ìîãîëçîé (Misgurnus mohoity) çýðýã öýíãýã óñíû îëîí ç¿éëèéí çàãàñûã äóðüäàõàä ýíý óñíû àé ñàâûí îíöëîãèéã èëòãýíý.
Äóãóé àìòàí Lampetra japonica Äàãóóðûí ñóâäàí õÿñàà 25 Dahurinaia dahurica
Tóë (Hucho taimen) Äýëõèé äýýð 4 ç¿éëèéí òóë çàãàñ áàéäãààñ Ìîíãîë îðîíä ñèáèðü òóë òàðõñàí áàéäàã. Òóë íü öýíãýã óñíû õàìãèéí òîì ìàõ÷èí çàãàñ áºãººä Õîéä ìºñºí áîëîí Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí çàðèì ãîë, íóóð, Ìîíãîë îðíû Îíîí ãîëûí ñàâ, Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ, òýäãýýðèéí òîìîîõîí öóòãàë ãîëóóä, Äàðõàäûí õîòãîðûí çàðèì íóóð, Øèøõýä, Õýðëýí, Õàëõ ãîëîîð òàðõñàí áàéäàã. Òóë çàãàñ íü Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí, àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí äàãóó õîâîð çàãàñ, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíîîñ ãàðãàñàí æàãñààëòàä óñòàæ áîëçîøã¿é àìüòíû àíãèëàëä îðñîí áàéíà. Òóë çàãàñ ºñºëò óäààíòàé, íºõºí ñýðãýõ áîëîìæ ìàø áàãàòàé àìüòàí þì. 10 íàñ õ¿ðòëýý èäýø òýæýýëèéí õàíãàìæààñ øàëòãààëàí æèëä äóíäæààð 7-10 ñì ºñºæ òîìðîõ áºãººä 6-7 íàñàíäàà áýëãý áîëîâñîð÷ ¿ðæèëä îðíî. ¯ðæëèéí íàñíû àòóó (ýì çàãàñ) íàñ, áèåèéí õýìæýýíýýñ õàìààðàí 30 îð÷èì ìÿíãàí ò¿ðñ ãàðãàíà. Ãýâ÷ ýäãýýðýýñ äºíãºæ 1-2 íü áàéãàëèéí õàòóó øèð¿¿í íºõöëèéã äàâàí òóóëæ çàãàñ áîëäîã ãýñýí ñóäëàà÷äûí òîî áèé. Òóë çàãàñ íü 11-13 íàñ õ¿ð÷ 1ì óðòòàé áîëäîã áà ò¿¿íýýñ öààø ºñºëò íü æèëýýñ æèëä óäààøèðäàã, íèéò 40-50 æèë íàñàëäàã áàéíà. Õàâàð ¿ðæëèéíõýý ¿åä ãîëîî ºãñºõ, íàìàð óðóóäàõ ãýñýí 2 òîì í¿¿äýë õèéäýã. Æàðàìãàéí øàòàíäàà õºâºã÷ àìüòàí (ïëàíêòîí), ¸ðîîëûí øàâæèéí àâãàëäàé, æàðààõàéãààð õîîëëîí, 3 íàñíààñàà ýõëýí çàãàñààð õîîëëîæ ýõýëäýã. Òóë çàãàñ íü ãîëûí óñíû öýíãýã áàéäàë, áàéãàëèéí óíàãàí òºðõººðºº áàéãààã èëýðõèéëýã÷, ýêîñèñòåìèéí çîõèñòîé áàéäàëä õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé èíäèêàòîð áîëäîã àìüòàí. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóë çàãàñûã õàâàð ¿ðæëèéí ¿åä íü õàéð ãàìã¿é àãíàñíààñ ò¿¿íèé òàðõàö íóòàã íü õóìèãäàæ, òîî òîëãîé íü ýðñ öººðñººð áàéãàà áèëýý.
26
Òóë Hucho taimen
27
Äàãóóð ñàðààíà Lilium dahuricum
28
Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò 73 îâãèéí 323 òºðºëä õàìààðàõ 789 ç¿éë óðãàìàëòàé áîëîõûã òîãòîîãîîä áàéíà. Ýíä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà (ìîä áýëòãýë, ò¿éìýð, áýë÷ýýð àøèãëàëò, çàì òýýâýð áîëîí áóñàä)-íû óëìààñ òàðõàö íóòãèéí õèë çààã íü õóìèãäàæ áàéãàà, Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí äàãóóð øèíýñ (Larix dahurica), äàãóóð ñàðààíà (Lilium dahuricum), öàãààí öýýíý (Paeonia lactiflora), äàãóóð òýðýëæ (Rhododendron dahuricum), ýìèéí áàìáàé (Valeriana officinalis), èõ ñààäãàíöýöýã (Cypripedium macranthon) çýðýã ç¿éë¿¿ä áàéäàã. Ìîíãîë óëñûí “Áàéãàëèéí óðãàìëûí òóõàé” õóóëèéí íýí õîâîð óðãàìëûí æàãñààëòàä îðñîí ìàíæ ãàíäèãàð, òîìíàâ÷èò äýãä, ýãýë ãîäèë-ºâñ, ºðãºí çóíøèëöýöýã, öàéâàðäóó ìîãîéí èäýý, íàìõàí ìóõàðöàãààí, òîéðóóëãàò ÷àíäãàí÷èõ, öàãààí öýýíý, æèæèã íàâ÷èò ÿøèë, óññóð ÿøèë, áóðæãàð ñàðààíà, äàãóóð òýðýëæ, í¿öãýí òîâüöýöýã, õîâîð óðãàìàë àöàí àæèãàíà, íîðâåãè ãè÷ãýíý, ýìèéí áàìáàé, ãóðâàëæèí èõçóë, øîðãîð òºëºã÷ ºâñ çýðýã ç¿éë¿¿ä óðãàäàã.
Äàãóóð òýðýëæ Rhododendron dahuricum
ßãààí öýýíý Paeonia anomala
Äàãóóð øèíýñ Larix dahurica
Ýìèéí áàìáàé Valeriana officinalis
ªðãºñò 29 íîõîéí õîøóó Rosa acicularis
Ýíä îéí õóâüä ìàø ºâºðìºö, õîâîð ç¿éë¿¿äòýé. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä îðñîí äàãóóð øèíýñ, êðûëîâûí íàðñ íü çºâõºí òóñ ãàçàðò òàðõñàí áàéíà. Öîãöîëáîðò ãàçàð íóòãèéí 36,3% áóþó 1435,9 êì2 òàëáàéã îé ýçëýæ áàéãààãààñ 51.7% íü øèíýñ, 32.3% íü õóñ, óëèàñ, 16 % íü íàðñàí îé áºãººä “À” õýñýãò íèéò îéí 65,2%, “Á” õýñýãò 34,8% íü òóñ òóñ õàìðàãäàíà. Òóñ íóòàã íü ñèáèðü øèíýñ (Larix sibirica)- íèé ç¿¿í òàðõàö, äàãóóð øèíýñíèé ºìíºä òàðõàö íóòàã áà äýýðõè õî¸ð ç¿éë øèíýñíèé ýðëèéç áîëîõ ÷åêàíîâñêèéí øèíýñíèé Ìîíãîë îðîí äàõü òàðõàöûí ¿íäñýí õýñýã áîëäîã. Ýíýõ¿¿ ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû íàðñàí îé, íàðñ, øèíýñ, õóñ á¿õèé õîëèìîã îé òàðõñàí öîðûí ãàíö ãàçàð áºãººä ýíý íü ãîë ìºðíèé óñ, ÷èéãèéí ãîðèìûã òîãòâîðòîé áàðèõ, çîõèöóóëàõ, õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë ºíäºðòýé ó÷ðààñ ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõàä ÷óõàë íºëººòýé.
30
31
Îíîí Áàëæ – Ìîíãîë÷óóäûí îëîí çóóíû ò¿¿õ, ñî¸ëûí àñàð èõ äóðñãàëûã õàäãàëñàí ãàçàð Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ, ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñ íóòàã íü Ìîíãîë ò¿ìíèé òºäèéã¿é õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä ººðèéí äàâòàãäàøã¿é óë ìºðºº òîä ¿ëäýýæ, õî¸ðäàõü ìÿíãàíû õ¿í õýìýýí äýëõèé íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí Èõ ýçýí ×èíãèñ õààíû ºëãèé, õ¿éã íü öºãë¿¿ëæ, õ¿¿õýä íàñûã íü õºã溺ñºí íóòàã áèëýý. Òèéìýýñ Èõ ýçýí ×èíãèñ õààíòàé õîëáîîòîé ò¿¿õèéí äóðñãàëààð áàÿëàã áàéäàã. Äýë¿¿í áîëäîã – ×èíãèñ õààí 1162 îíä Î õºâººíä Äýë¿¿í áîëäîã õýìýýõ ãàçàð Åñ¿õýéí õàòàí ª¿ëýí ýõýýñ òºðæýý. Ýíý ãàçàð íü Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàãò áèé.
32
Õàæóó áóëàã – Äàäàë ñóìûí ç¿¿í õîéò òàëä, Áàÿí-Îâîî óóëûí ç¿¿í ñóãàä áàéðëàõ ýíý áóëãààñ Òýì¿æèíã ìýíäëýýä ãóðàâ õîíîñíû äàðàà áèåèéã íü óãààæ àìñóóëñàí, ª¿ëýí ýõ íü öàé ÷àíàæ, óíäàíäàà õýðýãëýæ áàéñàí ò¿¿õòýé. Õàæóó áóëàã íü ãàçðûí ã¿íýýñ íàðàí óðãàõ ç¿ã ÷èãëýí ãàð÷ Áàëæ ãîëä íèéëäýã áºãººä öýâýð, öýíãýã, êàðáîíàò íàòðè, ìàãíèéã íàéðëàãàäàà àãóóëñàí ðàøààí òºñò àðèóí áóëàã þì.
×èíãèñèéí ãýðýëò õºøºº - 1962 îíä ×èíãèñ õààí ìýíäýëñíèé 800 æèëèéí îéä çîðèóëàí áîñãîñîí 12 ì ºíäºðòýé ãýðýëò õºøºº. Ýíý õºøºº íü äýýøýý õàðóóëñàí çýâ ìýò õýëáýðòýé áàéäàã íü ×èíãèñ áîë äàéíû áààòàð, ãàéõàìøèãò æàíæèí ãýñíèéã áèëýãäñýí, õºøººíèé í¿¿ðýí òàëä íü çóðñàí ×èíãèñèéí ä¿ð õóÿã äóóëãàã¿é, ýíãèéí øóëóóí õóâöàñ, ºìñãºëòýé áàéãàà íü ò¿¿íèéã òºðèéí òîì ç¿òãýëòýí, õóðö óõààíòàé, ìýðãýí õààí áàéñíûã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí ãýæ ò¿¿õ÷èä ºã¿¿ëäýã.
33
Äîáó ìýðãýíèé õºøºº - Òýíãýëýãèéí àäàã áàãà ßðãàéòûí ºâºðò îðøèíî. Ýðò öàãò Äîáó ìýðãýí àõ Äóâà ñîõîðûí õàìò Áóðõàí õàëäóí óóëàíä àí õèéæ ÿâòàë Äóâà ñîõîð Òýíãýëýã ãîðõè ðóó í¿¿æ ÿâàà îâîã õ¿ì¿¿ñèéí äóíäààñ ãîî á¿ñã¿éã îëæ õàðàí ä¿¿äýý ãóéæ àâ÷ ºãñºí ãàçàð. Òóãèéí îâîî (Áàÿí-Îâîî óóë) - ×èíãèñ õààí Òàòàðóóäòàé áàéëäàõààð ìîðäîõäîî òóãàà òàõèæ òýíãýðò ìºðãºñºí äîìîãòîé. 1860-ààä îí îð÷ìîîñ Óãòàìûí õèéäèéí Äîâäîí õóâèëãààí òàõèæ Áàÿí-Îâîî ãýæ íýðëýñýí. ×èíãèñèéí ºâºã Áîäîí÷àðûí îòîã - Áîäîí÷àðûí íóòàãëàæ áàéñàí ãàçðûã Äàäàë ñóìûí áàðóóí õîéíî îðøèõ Áàÿíöàãààí óóëûí àð ãýæ òîãòîîí 2006 îíä ×èíãèñ õààí äýýä ñóðãóóëèéí áàã õºøºº, ºâñºí îâîîõîé áîñãîñîí.
34
×èíãèñèéí õýðìýí çàì - Ìîíãîë óëñûí íóòàãò “×èíãèñèéí äàëàí“, “×èíãèñèéí çàì“, “×èíãèñèéí õýðýì” íýðòýé äóðñãàë áàéäãèéí íýã íü Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Àäðàãà ñóìûí õóó÷èí òºâèéí áàðóóí òàëààñ ýõëýí Íîðîâëèí ñóìûí Óëçûí ªíäºð äîâ, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿíäóí ñóìûí íóòàã Õýðìèéí õóäàã çýðýã ãàçðààð äàìæèí ÁÍÕÀÓ-ûí íóòàãò îðòîë õýñýã õýñýã ãàçàð òàñðàí ¿ðãýëæèëñýí øîðîîí õýðýì þì. Ýíý õýðìèéí Ìîíãîë îðîíä ¿ðãýëæèëýõ óðò íü 600 ãàðóé êì. Òàñàðõàéòñàí õýðì¿¿äèé㠓ĺðâºëæèí áóóäàë”, ”Óëçûí ªíäºð äîâûí ýíãýðèéí õýðýì”, “Ìîãîéí àäãèéí õýðýì”, “ªãººìºðèéí õýðýì”, “Äýëãýðýõèéí òàë”, “Áàÿíáóëãèéí õýðýì” õýìýýí íýðëýäýã. Õýðìýí õàíû ¿ëäýöýýñ õàðàõàä äóíäàæ çóçààí íü 4ì, ºíäºð íü 1.5-1.8ì áàéíà. Õýðìèéí õîéä òàëä ã¿íçãèé í¿õ óõàæ óñ ä¿¿ðãýæ áýõýëãýý óñàí òàòààë õèéæ ãàðñàí øîðîîã íü äàãòàðøóóëàí øîðîîí öóòãàìàë áåòîíîîð õýðìèéã áàðüæýý. Ýíý íü í¿¿äëèéí èðãýíøëèéí àðõèòåêòóðûí ñî¸ëûí íýã õýñýã þì.
36
Ðàøààí õàäíû äóðñãàë - Áàòøèðýýò ñóìûí Áèíäýð óóëûí ç¿¿í ¿ç¿¿ðèéã Ðàøààí õàä ãýõ áà îð÷èìä íü ýðòíèé áóëø îëîíòîé, ïàëåîëèò, íåîëèòûí ÷óëóóí çýâñýã, õ¿ðýë, Õ¿íí¿, Êèäàí, Ìîíãîë ã¿ðíèé ¿å õîëáîãäîõ øàâàð ñàâ, ñóìíû çýâ ýëáýã îëääîã. Õàäíàà ïàëåîëèòûí ¿åýñ Äóíäàä çóóíû ¿åèéã õ¿ðòýë àí àìüòàí, õ¿íèé çóðàã, õýäýí çóóí òàìãà òýìäýã ñèéëæ, îðõîí-åíèñåé, êèäàí, àðàá-ïåðñ, ìîíãîë, ò¿âä çýðýã õîðü îð÷èì áè÷ýýñ ¿ëäýýæýý. Õàäíàà ñèéëñýí õýäýí çóóí òàìãà òýìäýã, õ¿í àìüòíû ä¿ðñ çóðàã, ò¿¿õèéí ººð ººð ¿åä õàìààðíà. Ìîíãîëûí èõ õàòàä òîäîðñîí ò¿¿õò íóòàã - Áàÿí-Àäàðãà ñóì áîë Ìîíãîëûí èõ õàòàä òîäîðñîí ò¿¿õò íóòàã áºãººä Îíîí õàòàí ìºðíèé ýðýã äýýð Ìîíãîëûí ñ¿¿ë÷èéí ýçýí õààí áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí õàòàí Äîíäîãäóëàì, Ãýíýíïèë íàðûí äóðñãàëûí öîãöîëáîð áàéãóóëæ áàéíà.
37
Îð÷íû á¿ñ: Äàðõàí öààçàò áîëîí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áóþó ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òóõàéí ãàçàð íóòãèéã õàìãààëàõàä èðãýäèéí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ, òýäíèé àõóé àìüäðàëàà áàòàëãààæóóëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí òîãòîîñîí ãàçàð íóòãèéã îð÷íû á¿ñ ãýíý. Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ, ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñ íóòàã áîëîõ Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Íîðîâëèí, Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí íóòàãò íèéò 18000 îð÷èì õ¿í àìüäàð÷ áàéíà. Íèéò ìàëûí òîî 407351. Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õèë äîòîð 365 ºðõèéí 1527 õ¿í àìüäàð÷, 31251 òîëãîé ìàë áýë÷ýýðëýäýã. Îð÷íû á¿ñèéí ñóìäàä íèéò 75 áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë, ÒÁÁ áàéãóóëàãäààä áàéíà. ÒÕÃÍ, ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñèéã òîãòîîõ, îð÷íû á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã “ÒÕÃÍ-èéí îð÷íû á¿ñèéí òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëäàã. Ýíýõ¿¿ õóóëèéí äàãóó Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò õàìààðàõ äýýðõ 5 ñóìäàä îð÷íû á¿ñèéí õºãæëèéã çîõèöóóëàõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõýä íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé îðîí òîîíû áóñ îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë àæèëëàæ ýõëýýä áàéíà. ÒÕÃÍ-èéí Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü òóõàéí ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàòàé õàìòðàí îð÷íû á¿ñýä õàìðóóëàõ ãàçàð íóòãèéã õóóëèíä çààñàí øàëãóóðûí äàãóó ñóäàëæ, îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëòýé õàìòðàí îð÷íû á¿ñèéí çààã òîãòîîõ ñàíàëûã áîëîâñðóóëæ, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä óëàìæèëäàã. Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ñàíàëûã õÿíàí ¿çýæ èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààð áàòëóóëäàã.
38
39 39
Íóòãèéí èðãýä
40
Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-íü Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí íóòàã äýâñãýðò õàìààðàí îðøäîã. Ýíý íóòàã íü ýðò äýýð öàãààñ ãóðâàí ãîëûí ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûí àìüäàð÷ áàéñàí íóòàã áèëýý. XX çóóíû ýõýí ¿å ãýõýä ýíý íóòàã Õàëõûí Öýöýí õàí àéìãèéí Õºâ÷èéí Æîíîí âàíãèéí õîøóó (Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàëûí áàðóóí õýñýã), Ýðäýíý äàëàé âàíãèéí õîøóó (Íîðîâëèí, Äàäàëûí ç¿¿í, Áàÿí-Óóëûí áàðóóí õýñýã) áîëîí óëñûí õèëèéí Õºìºë õàðóóë, Õ¸ðõîí õàðóóë, Ãèëáýð õàðóóë, Õýðèéí õàðóóë, Óëõàí õàðóóëóóäûí õàðúÿà íóòàãò õàìààð÷ áàéâ. Òýð ¿åä íóòãèéí èðãýä íü Õºâ÷èéí Æîíîí âàíãèéí õàðúÿà àðäóóä áîëîí õàðóóëûí àëáàíä õ¿÷èí ç¿òãýäýã áîðæèãîí îâãèéí àðäóóä áàéëàà.
XX çóóíû ýõýí ¿åýñ Ìîíãîë íóòàãòàà àìüäðàõààð áóðèàä ÿñòíóóä Õîðü, Àãà, Õèëãî, Ñîõîíäî, Öºõ ãîë, Àøèíãà íóòãààñ í¿¿äýëëýí èðýâ. Òýäãýýðò õîðü, àãà, ñîíãîîë, õàìíèãàí óãñààòíóóä õàìààðíà. Õîðü, àãà õ¿ì¿¿ñ íü ÿçãóóðûí áóðèàäóóäûí íýã õýñýã áîëîõ õîðèéí 11 ýöãèéí îâãèéí õ¿ì¿¿ñ þì. ̺í ÿçãóóðûí áóðèàäóóä áîëîõ õóäèð, áàðãàæèí õ¿ì¿¿ñ öººí áèé. Ñîíãîîëóóä íü õàëõ Ìîíãîë ìàíæèä ýçëýãäýõ ¿åä Îðîñûí íóòàãò ä¿ðâýí ãàðààä XX çóóíû ýõýýð áóöàí í¿¿äýëëýæ èðñýí ìîíãîëûí îëîí îâãèéí õ¿ì¿¿ñ þì. Õàìíèãàä íü ýýâýíê ãàðàëòàé ãýõ áîëîâ÷ ýðò öàãààñ Îíîí ãîëûí ñàâààð íóòàãëàæ áàéñàí ìîíãîë õýëòýé áóääûí øàøèíòàé í¿¿äýë÷ àðä ò¿ìýí áèëýý. Õàìíèãàäûí äóíä Ãàëçóóä, Áîäîíãóóä çýðýã áóðèàä îâîã, Õàòàãèí, Ñàðòóóë, ¯çýýí çýðýã ýðòíèé ìîíãîë îâîã ýëáýã áàéäàã íü ìîíãîë÷óóäòàé ýðò öàãààñ õîëèëäñîíûõ áîëîëòîé. ̺í Áàÿí-Àäàðãà, Íîðîâëèí ñóìûí çààã íóòãààð 1945 îíû ¿åä ªâºðìîíãîë íóòãààñ í¿¿äýëëýí èðñýí Õóó÷èä ìîíãîë÷óóä ñóóðüøèí íóòàãëàæýý.
Ýä¿ãýý Áèíäýð, Äàäàë, Áàÿí-Óóë ñóìûí íóòãèéí èðãýäèéí äèéëýíõ íü áóðèàä ÿñòíóóä, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà ñóìàíä äèéëýíõ íü õàëõ ÿòíóóä çîíõèëîí àìüäàð÷ áàéíà. Íóòãèéí èðãýäèéí ãîëëîí ýðõýëäýã àæ àõóé íü ìàë àæ àõóé áºãººä óëàìæëàëò áóðèàä ñî¸ë çàí çàíøèë ºðãºí äýëãýðñýí. Ñóìûí òºâä áîëîí õºäººãèéí ìàë÷èä ä¿íçýí áàéøèíä ãîëëîí àìüäàð÷ àëü áîëîõ ñóóðèí õýëáýðýýð ìàë àæ àõóéãàà ýðõýëäýã. ¯õýð ãîëëîí ìàëëàæ ìàõ, ñ¿¿ ñààëèéã íü àøèãëàí öºöãèé, òîñ õèéæ áîðëóóëàõ áà àäóóã òýðýã, ÷àðãà, õàäëàí çýðýãò ºðãºíººð àøèãëàíà. Áîã ìàëûã òºäèéëºí èõ õýìæýýãýýð ìàëëàæ áàéãààã¿é. ̺í ãàçàð òàðèàëàí õ¿íñíèé íîãîî ýðõëýõ áîëîìæ ñàéòàé íóòàã. Íóòãèéí èðãýä íü áàéãàëüòàé îéð àìüäàðäàã áºãººä àøèãëàõ, õàìãààëàõ àðâèí ñàéõàí óëàìæëàëòàé. Õàäëàí õàäàæ áýë÷ýýð íóòãàà àøèãëàõ, áóëàã øàíä, ãîë ìºðºí, íóóð óñàà õàìãààëæ áàéãàëüäàà ýýëòýéãýýð çîõèöîí àìüäàð÷ èðæýý. Îäîî ÷ íóòãèéí èðãýä, çàëóó ¿åä ºâºã äýýäñèéí óëàìæëàëò ñî¸ë, àìüäðàõ óõààí ºâëºãäºí äàìæñààð áàéíà.
42
43
Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò ìºðäºõ äýãëýì ÁÖÃ-ûã áàéãàëèéí õýâ øèíæ, óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí áàéðøèë, ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëûã íü õàäãàëàõ øààðäëàãà, àÿëàë, æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íºõöºë çýðãèéã õàðãàëçàí ÎÍÖÃÎÉ, ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀË, ÕßÇÃÀÀÐËÀËÒÛÍ ãýñýí 3 á¿ñýä õóâààíà.
44
Îíöãîé á¿ñýä: • õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ • ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ • óðãàìàë, àìüòíû ºñ÷ ¿ðæèõ íºõöºëèéã õàíãàõ • áàéãàëèéí ãàìøãààñ ó÷èðñàí õîð óðøãèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõ Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä: • îíöãîé á¿ñýä çààñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ • îéä àð÷èëãàà, öýâýðëýãýý õèéõ • áàòëàãäñàí õºòºëáºð, àðãà÷ëàëûí äàãóó àí àìüòàí òýäãýýðèéí ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çîõèöóóëàõ • ðàøààí, ýì÷èëãýý, ñóâèëãààíû ÷àíàðòàé áóñàä ýðäñèéã àøèãëàõ • áàéãàëèéí àÿëàë, æóóë÷ëàëûã çîõèîí áàéãóóëàõ • àÿëàã÷, çºâøººðºë á¿õèé áóñàä õ¿í ò¿ð áóóäàëëàõ, îòîãëîõ • çóðàã àâàõ, äóóíû áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýã õèéõ, • óóë, îâîî òàõèõ, óëàìæëàëò çàí ¿éëèéí áóñàä ¸ñëîë ¿éëäýõ
• íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èä àõóéí õýðýãöýýíäýý çîðèóëàí áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàã, ýìèéí áîëîí õ¿íñíèé óðãàìëûã çîõèõ æóðìûí äàãóó ò¿¿æ àøèãëàõ • çºâøººðºãäñºí ãàçàð çàãàñ áàðèõ Õÿçãààðëàëòûí á¿ñýä: • îíöãîé, àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñýä çààñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ • óëàìæëàëò àðãààð ìàë àæ àõóé ýðõëýõ • àÿëàã÷, çºâøººðºë á¿õèé áóñàä õ¿í àøèãëàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàòëàãäñàí çóðàã, òºñºë, çºâøººðëèéí äàãóó áàðèõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëíî. ÒÕÃÍ-èéí òóõàé õóóëèàñ Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí äýãëýìòýé õîëáîîòîé çºâëºìæ ºãºõ, àëèâàà ¿éë àæëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ àñóóäëûã Îíîí áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà õàðèóöàí çîõèîí áàéãóóëäàã.
45
Òóëãàìäñàí àñóóäàë Îé õýýðèéí ò¿éìýð
46
Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò õàìãèéí èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí íýã áîë îé, õýýðèéí ò¿éìýð þì. Ò¿éìðèéí äýãäýëò èõýâ÷ëýí 4, 5, 6-ð ñàðä èõýñäýã ó÷ðààñ ýíý íü óðãàìëûí óðãàëò, ñýðãýëòýä ñºð㺺ð íºëººëäºã. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí áàéäëààð æèë ºíæèõã¿é Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò îé, õýýðèéí ò¿éìýð ãàð÷ áàéãààãèéí 6 æèëä íü ò¿éìýð óëñûí õèë äàâàí îðæ èðñíèé óðøãààð îéí ñàíãèéí 85 îð÷èì õóâü íü õ¿÷òýé áîëîí ñóë õýëáýðýýð ò¿éìýðò ºðòñºí áàéíà. Ò¿éìðèéí óëìààñ îéí óðãàìàëæèëòûí ¿íäñýí õýâ øèíæ àëäàãäàæ øèíýñýí îé õóñàí îéãîîð ñîëèãäîõ ¿éë ÿâö ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. ̺í áàéãàëü, ýêîëîãèîñ ãàäíà õàäëàí áýë÷ýýð, èðãýäèéí áýëòãýñýí ºâñ òýæýýë, õàøàà áàéøèí, ìàë ñ¿ðýã, ýä õºðºíãºä èõýýõýí õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà.
Îéí õºíººëò øàâæ Îíîí Áàëæèéí ÁÖà áîëîí ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñýä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áóþó 2000 îíîîñ õîéø íàðñíû øþòå õýìýýõ ºâ÷èí èõýýð ãàð÷ Ìîíãîë îðîíä õîâîðäñîí êðûëîâûí íàðñàíä èõ õýìæýýãýýð òàðõàæ ò¿¿íèé õºíººë íü èõýññýíýýð íàðñàí îé èõýýð õàòàæ, øàðëàæ áàéíà. Îíîíãèéí äàãóóõ îé á¿õèé íóòàã äýâñãýðò îäîîãèéí áàéäëààð ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýä ýðõòíýýð õîîëëîäîã 191 ç¿éëèéí øàâüæ á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Èø õîëòîñíû á¿ëãèéí øàâüæ èõ òºëºâ èõ áàéãàà íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð (ò¿éìýð, ìîä áýëòãýë) îëøèð÷ õàðèí áóñàä á¿ëãèéíõ íü øàâüæ áàéãàëèéí ç¿é òîãòîëîîð îëøèð÷ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí. Îíîí ãîëûí îéí òàëáàéä íàâ÷, øèëì¿¿ñíèé õºíººëò øàâüæààñ ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé, ñèáèðèéí õ¿ð, ÿêîáñîíû òººë¿¿ð÷ çýðýã îíöãîé õºíººëò øàâüæ îëøðîí îéä õºíººëèéí ãîëîìò ¿¿ñãýæ, îéí õýâèéí íºõöëèéã àëäàãäóóëæ áàéíà. Îé ò¿éìýðò èõýýð ºðòñºí íü îéí õîðòîí øàâüæ îëøðîõ íºõöºë áèé áîëñîí òºäèéã¿é îéí óíàãàí òºðõ áàéäàë íü àëäàãäàæ, íàâ÷èò ìîäîîð ñýðãýí óðãàæ áàéãàà íü òóñ ãàçàð íóòãèéí õýìæýýíä îéã íºõºí ñýðãýýõ, îéæóóëàõ àæëûã ¿ð ä¿íòýé, ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.
Òóëãàìäñàí àñóóäàë Õîâîðäîæ óñòàæ áóé áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãàà, áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàëä ººð÷ëºëò îðîõ íü àæèãëàãäàõ áîëëîî. Îé õýýðèéí ò¿éìðèéí óðøãààð àìüòàä ñóóðèí áàéðøèõ íóòàãã¿é áîëñíîîð ä¿ðâýõ, õ¿ì¿¿ñèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ ç¿é áóñààð õîðîãäîæ, íýí õîâîð àìüòàí áîëîõ õ¿äýð, øèâýð õàíäãàé, õîâîð àìüòäààñ òóë çàãàñ, õ¿ðýí áààâãàé, çýðëýã ãàõàé, õàëèóí áóãà çýðýã àìüòàä ýíý áóñ íóòàãò óñòàæ áîëçîøã¿é àþóëä õ¿ðýýä áàéíà. Õàëèóí áóãà Cervus elaphus
Çýðëýã ãàõàé Sus scrofa Õ¿äýð Moschus mochiferus
48
Òóë Hurcho taimen
49
Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2006 îíû 07-ð ñàðûí 24íû ºäðèéí 238 òîîò òóøààëààð Õýíòèé àéìãèéí ªíäºðõààí õîòîä áàéãóóëàãäñàí áà 2009 îíû 01-ð ñàðààñ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä øèëæèí áàéðëàæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà íü äàðãà, õÿíàëò øàëãàëò, ñóäàëãàà øèíæèëãýý-ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí 2 ìýðãýæèëòýí; 5 áàéãàëü õàìãààëàã÷, ìºí ÄÁÕÑ-ãààñ ñàíõ¿¿æèãääýã “õàëèó” ñóäëàõ, õàìãààëàõ áàãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ, Õàð ÿìààòûí áàéãàëèéí íººö ãàçðûí õàìãààëàëò, õÿíàëò øàëãàëò, ìåíåæìåíòèéí ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöàí ÿâóóëæ áàéíà.
50
Îíîí Áàëæèéí ÁÖà íü ÎÕÓ-ûí íóòàãò îðøèõ Ñîõîíäèéí Îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçàðòàé ºðãºðãèéí äàãóó çýðýãöýí îðøäîã áºãººä áàéãàëü ãàçàðç¿éí íýãäìýë òîãòîëöîîòîé þì. ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèéí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçàð 1973 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä Õýíòèé-×èêîéí íóðóóíû ç¿¿í õîéò õýñýãò îðøèíî. Òàëáàéí õýìæýý 211 ìÿí.ãà. Ñîõîíäèéí äàðõàí ãàçðûã áàéãóóëñíààð ñèáèðèéí òàéãûí ºìíºä õèë, íàðñ, õóñ, øèíýñýí õîëèìîã îé, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, Íîìõîí äàëàéí àé ñàâûí õèë äàìæèí óðñàõ îëîí öóòãàë ãîëóóäûã öýâýð àðèóí áàéëãàõ, Ç¿¿í Àçèéí îëîí ç¿éë óñíû àìüòíûã õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Òèéìýýñ ÷ Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà Ñîõîíäèéí îëîí óëñûí øèì ìàíäëûí äàðõàí ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Áèäýíòýé õàðèëöàõ õàÿã: Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà Õýíòèé àéìàã, Äàäàë ñóì, OBBTsG@yahoo.com, Óòàñ: 93014288 www.econet.mn/onongol, www.econet.mn
52
53
Ãýðýë çóðãèéã: © Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Á.Áàòõóÿã: í¿¿ð, õóóäàñ 5, 17, 22, 29, 31, 41, 50, 52 Á.Ãàíõóÿã: í¿¿ð, õóóäàñ 1, 3, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 15, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 41, 43, 44, 46, 52, 53 Á.Ëõàãâàñ¿ðýí: õóóäàñ 16, 17, 52 Á.Áàçàðñàä: õóóäàñ 16, 42 © Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà: í¿¿ð, õóóäàñ 6, 13, 19, 35, 40, 47, 50, 51 © Í.Áàòñàéõàí: õóóäàñ 5, 17 © Ä.Ãàëáàäðàõ: õóóäàñ 21 © Çýðëýã àìüòàí õàìãààëàõ íèéãýìëýã: õóóäàñ 20 54 © Ëóêå Äèñòåëîñò: õóóäàñ 21, 23
© Çýá Õîãaí: © Á.ªñºõæàðãàë: © Æ.Æàìñðàíäîðæ: © Ðè÷ Ðèéäèíã: © Îëèâåð Ïèðåñ: © Æåàí Ïîë Ôåððåðî: © Äýâèä Áåðåíñ:
õóóäàñ 5, 27, 49, 52 õóóäàñ 16, 48 õóóäàñ 14 õóóäàñ 17, 18, 20 õóóäàñ 23 õóóäàñ 23 õóóäàñ 23
Ãàçðûí çóðãèéã: © Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Ýõ áýëòãýñýí: Á.̺íõ÷óëóóí, Á.Îäìàà, Á.Ãàíõóÿã, Ø.Áîëîð