Honderdmorgen - Zwervende Erven 2009

Honderdmorgen - Zwervende ErveN 2009 Architectuur en Kunst in Lingewaard overzicht van de inzendingen en juryrapport

honderdmorgen zwervende erven

2

3

4

VOORWOORD

In de gemeente Lingewaard, in Doornenburg, ligt een gebied met de naam ‘Honderdmorgen’. Een morgen stond symbool voor een gebied dat in een ochtend kon worden geploegd met één ploeg en één os en fungeerde zo als oppervlaktemaat. De precieze grootte van een morgen was streekgebonden. De ‘Gelderse morgen’ was ongeveer 0.86 hectare groot.

De kunstmanifestatie Honderdmorgen heeft al twee keer eerder plaatsgevonden.

Dit is echter de eerste keer dat ik als burgemeester van Lingewaard een ‘Honderdmorgen’ meemaak en ik ben razend enthousiast, als ik zie hoe het project zich ontwikkelt en welke ambities de initiatiefnemers hebben. Groter, professioneler en deze keer ook met een landelijk bereik. Een ambitie die mij aanspreekt en die bijdraagt aan het doel om de naam Lingewaard uit te dragen op een manier die past bij de ontwikkeling van onze gemeente. Ik was erg onder de indruk toen ik als voorzitter van de vakjury alle ingezonden concepten voor het eerst onder ogen kreeg. Een grote hoeveelheid fantastische inzendingen die er allemaal even aantrekkelijk en goed verzorgd uitzagen. Gelukkig bestond de vakjury uit een professioneel gezelschap dat een goede selectie heeft kunnen maken. Het is de bedoeling dat de ontwerpen die uitverkoren worden in samenwerking met de lokale steenfabrieken, ontzanders en hopelijk andere instellingen en bedrijven in de loop van 2010 gerealiseerd worden in onze mooie Lingewaardse uiterwaarden en verderop in Park Lingezegen.

Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’ zal resulteren in een zwerf- en kunstroute langs het Pannerdensch Kanaal, de Rijn, de Waal en de Linge.

De samenwerking tusen kunstenaars, vormgevers en architecten en de steenfabrieken in Lingewaard staat voorop. De identiteit en de cultuurhistorie van Lingewaard die door de insluiting van de verschillende rivieren als een eiland op de kaart ligt en waar van oudsher de baksteenfabricage door de aanwezige rivierklei een belangrijke rol speelde, wordt mede hierdoor in dit project benadrukt.

Het project ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, ontstaan vanuit een groep enthousiaste kunstenaars, verdient het om gedragen te worden door de gehele Lingewaardse gemeenschap en zal ook voor velen daarbuiten een bezoek aan onze gemeente meer dan waard maken. Lingewaard bouwt aan een toekomst! Tussen onze prachtige zeven kernen, ieder met z’n karakteristieken, in en omringd door prachtige uiterwaarden, waar het heel goed toeven is, met uitzicht op het water verrijzen de zwervende erven als kunstmonumenten.

Ik ben als burgemeester van Lingewaard trots op zulke initiatieven en weet zeker dat u, net als ik, er ongelooflijk van zult genieten. Een groot compliment aan de initiatiefnemers van deze Honderdmorgen.

Harry de Vries, burgemeester Lingewaard

5

Honderdmorgen Zwervende Erven

Het unieke karakter van het rivierengebied Lingewaard kenmerkt zich onder andere door de splitsing van de Waal en de Rijn, het Pannerdensch Kanaal, de Linge, de steenfabrieken, de stroomruggen met de boomgaarden en de uiterwaarden. Dit door natuurkrachten, troepenmachten en mensenhanden getekende gebied, is nog steeds volop in ontwikkeling en staat door diverse grootschalige ruimtelijke ingrepen onder druk. Dit hangt onder andere samen met het overheidsprogramma Ruimte voor de Rivier. Dit plan voorziet in maatregelen die de capaciteit van wateropvang in de uiterwaarden fors uitbreiden. Tegelijkertijd spelen er ook ecologische en economische belangen.

Honderdmorgen – Zwervende Erven is ontstaan vanuit de wens de schoonheid en uniciteit van het Lingewaardse rivierenlandschap bij een brede laag van de bevolking onder de aandacht te brengen. Daarom heeft Stichting Honderdmorgen, in samenwerking met gemeente Lingewaard en de steenfabrieken in de regio, een openbare ideeënprijsvraag met de titel ‘Zwervende Erven’ georganiseerd.

Kunstenaars, ontwerpers en architecten, zowel amateurs als professionals, zijn opgeroepen voorstellen te doen voor tijdelijke bouwsels, waarbij gebruik gemaakt wordt van de overvloedig aanwezige rivierklei in het gebied. De kunst en de architectuur zoeken zo letterlijk een verbinding met het landschap. De steenfabrieken vormen hierdoor een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling; door middel van het beschikbaar stellen van klei, ovens en expertise geven ze een nieuwe impuls aan een oude traditie.

Uit de 92 inzendingen werden dertien ideeën geselecteerd door een vakjury die bestond uit de burgemeester van Lingewaard Harry de Vries, mediakunstenaar Wim T. Schippers, John Körmeling, architect en beeldend kunstenaar, landschapsarchitect Lodewijk Baljon, kunsthistoricus/publicist Machteld Kors, Hans van de Ban, coördinator adviseur beeldende kunst atelier Rijksbouwmeester en Jaap Bremer, voormalig adjunct directeur Kröller-Müller Museum. Het is de intentie dat de geselecteerde ideeën in de loop van 2010 daadwerkelijk worden uitgevoerd in de steenfabrieken.

Tijdens de zomer van 2010 zullen dan langs de oevers van de Waal, Rijn, Linge en het Pannerdensch Kanaal, deze dertien ‘Zwervende Erven’ een verblijfsplek krijgen die tezamen een prachtige route vormen. Het zijn rustpunten in de natuur die uitzicht bieden op het omringende landschap. Ze vormen tegelijkertijd een tijdelijk veilig thuis en heenkomen bij de immer wisselende elementen en waterstanden.

Het project Honderdmorgen – Zwervende Erven is het begin van een terugkerend evenement waarbij zich door de jaren heen een route langs de rivieren vormt tot over de grenzen. Wandelaars die deze route volgen, kunnen onderweg gebruik maken van de vele Zwervende Erven die in de loop van de tijd door kunstenaars, vormgevers en architecten zijn ontworpen.

Stichting Honderdmorgen, september 2009

6

Juryrapport Jaap Bremer, voormalig adjunct directeur KröllerMüller Museum

Bij de eerste confrontatie met alle inzendingen in de kerk in Doornenburg voelde de jury zich overrompeld, toen zij zag in welke grote aantallen – meer dan negentig – en met hoeveel elan beeldend kunstenaars, architecten, landschapsarchitecten, vormgevers en academiestudenten op de prijsvraag hebben gereageerd. Het was onmiddellijk duidelijk dat het geen eenvoudige opgave zou worden, te meer omdat de beoordelingscriteria zo divers en abstract waren. De bekroonde ontwerpen zouden namelijk moeten bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van Lingewaard, afgezien van de eigen kwaliteit van het ontwerp. Het zou in de ruimste zin een relatie met de omgeving moeten aangaan, in dit geval de rivier, de dijk, de klei, de steenovens, de begroeiing, enzovoort. Bovendien zouden verbeelding, originaliteit en experiment bij de selectie voorop moeten staan. En last but not least moest elk voorstel worden uitgevoerd in baksteen of klei. Een niet geringe opgave, uiteraard allereerst voor de inzenders, maar ook voor de jury.

Gezegd moet worden dat in de meeste gevallen veel aandacht werd besteed aan een verzorgde en duidelijke presentatie van het ontwerp door middel van maquettes, foto’s, computeranimaties en veel tekst, soms iets te veel. Er was niet alleen sprake van een opmerkelijk aantal inzendingen, maar ook van een grote diversiteit.

De jury heeft gezocht naar duidelijke, uitgesproken ontwerpen, die zoveel mogelijk aan de bovengenoemde criteria voldeden. Zij heeft zich hierbij laten leiden door het begrip kwaliteit, althans door wat zij steeds als een kwaliteit van het betreffende ontwerp beschouwde. Er is eigenlijk geen rekening gehouden met het aanvankelijk gestelde streefgetal van twintig te selecteren ontwerpen. De jury ging ervan uit dat alleen kwaliteit telt. Daarom werden er uiteindelijk geen twintig maar dertien inzendingen bekroond.

Hoewel er in de opzet en de daaropvolgende uitvoering van de prijsvraag gedacht wordt aan tijdelijkheid van het ontworpen object heeft de jury in enkele gevallen toch een zekere permanente opstelling in gedachte gehad om zo de mogelijkheid te bieden een begin te maken met een blijvende kunst- en architectuurroute in gemeente Lingewaard en op termijn mogelijk daarbuiten.

De werkwijze van de jury was eenvoudig. Na een langdurige ronde waarin elk jurylid apart de inzendingen bekeek, werden eerst die inzendingen terzijde gelegd, waarover de jury unaniem van oordeel was dat zij niet voldeden en onvoldoende kwaliteit hadden. Vervolgens werd uit een groep van ongeveer vijfentwintig inzendingen gekozen voor de ontwerpen die door de gehele jury werden gezien als bijzonder en in principe geschikt voor uitvoering. Tenslotte werd er nog intensief gediscussieerd over een aantal twijfelgevallen, waarvan een enkele het uiteindelijk toch haalde.

Soms bleek er ook bij de bekroonde ontwerpen een spanning te bestaan tussen het concept en de vereiste materialisatie in baksteen of klei. De jury heeft in die gevallen toch gekozen voor het bijzondere concept in de hoop dat er door middel van onderzoek en overleg met specialisten op dit gebied wegen gevonden kunnen

7

worden voor de uitvoering. De uitverkoren dertien voorstellen zijn zeer uiteenlopend van karakter en weerspiegelen zo de totale inzending. De jury heeft deze diversiteit bij de uiteindelijke keuze laten doorklinken. Ondanks de grote verschillen vertonen sommige ontwerpen ook weer een zekere verwantschap, waardoor het mogelijk is een aantal groepen samen te stellen met gemeenschappelijke karakteristieken. In dit juryrapport zullen hierna daarom de gekozen voorstellen groepsgewijs en in vogelvlucht worden vermeld en kort getypeerd.

Poëtisch

Enkele inzendingen onderscheiden zich door hun uitgesproken poëtisch gehalte.

‘Bladerdak’ van Paul Peters bestaat uit een bakstenen gebouwtje, een eenvoudig huis, waarbinnen een grote boom groeit door het dak heen en ver daarboven.

Het is geïnspireerd op het beeld van een oude schuur, “die aanvankelijk de natuur buiten hield, maar later ‘in verval’ de redder van de natuur wordt” en “De gebakken klei vormt de muren, de boom het dak. Natuur en bouwwerk vormen samen even een object.” In ‘The Shire’ van Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen wordt een open spiraalvormige ruimte gecreëerd, een ambiance voor vlinders en andere insecten. De ondertitel luidt ‘een bruidskamer voor vlinders’. Eenmaal per jaar worden er vanuit een vlieger zaden over de plek uitgestrooid. Bij dit werk én bij ‘In goede aarde vallen’ van Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma, Pieter de Bruyn Kops en Thijs de Zeeuw, speelt ecologie een niet onbelangrijke rol. De bedenkers ervan willen samen met de baksteenfabrieken een aantal megabakstenen ontwikkelen die als zadenvanger dienen voor de zaden die in Lingewaard neerdalen. De enorme baksteen ziet eruit als een soort spons, waarin de zaden zich kunnen nestelen en ontkiemen.

Formeel

Aan de twee vorige besproken volstrekt tegenovergesteld, zijn de inzendingen ‘Aarde Water Lucht en Vuur’ van Thomas Gillet en Kobbe Nouwens en ‘Lingering’ van Rudy Jansen. Deze werken overtuigen door hun formele eigenschappen en hun geometrische esthetiek. ‘Aarde Water Lucht en Vuur’ bestaat uit een hoog raamwerk waarbinnen zich in de vorm van een raster een veld van bakstenen bevindt. De bakstenen lijken te zweven en worden ’s avonds aangelicht met LED’S. ‘Lingering’ is slechts een bakstenen boog over de Linge, de levensader van de Oost-Betuwe. Het is bedoeld als een eerbetoon aan deze rivier en als een krachtig teken voor wandelaars, fietsers en kanovaarders.

Er zijn nog drie andere inzendingen in deze groep, die betrekkelijk formeel van karakter lijken, maar wel met een verwijzing, een betekenis die veel verder gaat dan wat je ziet. Verder dan de schone vorm alleen. ‘Dig into Deep’ van Alexander Herrebout, Rosie Brader en Hans Ringoot wil door middel van een aantal strakke paden, die zowel positief als negatief de vorm van het dijkprofiel volgen, de bezoekers een intense ervaring van het rivierenlandschap bieden. Het werk wijst tevens op de kleiwinning en is een ode aan de oer-Nederlandse straat uitgevoerd in klinkers. Voor de paden worden veel verschillende bestratingspatronen gebruikt.

‘2 meter boven W.A.A.L.’ van B. Schoeren laat in de vorm van een bakstenen pier of strekdam in de rivier, de grafiek zien van de waterstanden in het jaar 2002. Je kunt

8

de waterstanden van toen zien en beleven door over de dam te lopen.

Jasper Hermans en Rolf Reichardt kozen met ‘Loper op de kraanbrug’ een prachtige locatie: een afgedankte kraanbrug waar geladen en gelost werd. Hij legt hierop met een dikke laag bakstenen een loper tot boven het water. Een plek om tot rust te komen. De grondgedachte ervan is: klei aan de rivier onttrekken, daarvan op het land stenen produceren en met die stenen een verbinding tussen het land en het water tot stand brengen.

Informeel

In tegenstelling tot de vorige drie, zijn twee van de gekozen deelnemers zeer informeel. ‘Natuurlijk, Natuurlijk, alias lekker meanderen’ van Jeroen Wismans is een kritisch commentaar op de relatie mens en natuur. Het wil een multifunctionele verblijfs- of recreatieplaats voor mensen zijn: niet een keurig, functioneel bakstenen gebouw, maar een uit elkaar vallend nest van slappe slierten klei of baksteen.

Het ander voorstel is van M.E. van der Linden. Hij wil met zijn ‘Steenhopen’ langs de oever van de rivier willekeurig vormgegeven heuvels creëren om te rusten, te spelen en te genieten van het uitzicht en de ruimte. Hij noemt het “een bakstenen landschapsmeubel”. Ook ‘Spelonkel’ eveneens van Jasper Hermans en Rolf Reichardt ziet er uiterst informeel uit. Het bijna vormeloze bouwsel is opgetrokken uit sinters, aan elkaar gesmolten en kromgetrokken bakstenen, die worden afgekeurd en weggegooid. Het wordt een bouwsel dat langzaam vergaat en teruggeven wordt aan de rivier, een object dat aanzet tot reflectie en nostalgie.

Experiment

De jury had ook oog voor het experiment en verkoos dit boven het bekende en obligate. Een inzending die vooral van het experiment getuigt is ‘Clayground’ van Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens. Door middel van een geraamte van twijgen, dat van binnen wordt gekleed met klei en leem, wordt een sculptuur gebouwd. Dit bouwwerk wordt in brand gestoken en zo afgebakken. Na afkoeling ontstaat er een sculptuur om naar te kijken en in te spelen. Het belangrijkste van de creatie is echter dat de uitkomst onbekend is.

Traditionele eenvoud

De laatste bekroonde inzending ‘Tun – L’ van A.H. Roefs is van een innemende eenvoud. Het gebouwtje wordt volledig opgetrokken uit baksteen. Op een punt van de dijk in de Bemmelsewaard projecteerde hij een tunnelachtig paviljoentje met een bakstenen tafel en banken. Hier zit men veilig en droog en heeft aan de beide open zijden een wijds uitzicht over de Waal.

Hiermee sluit de jury haar rapport. Evenals velen kijkt zij uit naar het moment dat er plotseling in het mooie landschap van Lingerwaard wonderbaarlijke, intrigerende, inspirerende maar ook prachtige bouwsels van baksteen zullen verrijzen.

De Jury van ‘Honderdmorgen, Zwervende Erven’, 6 september 2009 Harry de Vries (voorzitter) Machteld Kors (lid) Hans van den Ban (lid) John Körmeling (lid) Lodewijk Baljon (lid) Wim T Schippers (lid) Jaap Bremer (secretaris)

9

Publieksprijs

Tijdens de tentoonstelling in fort Pannerden is het publiek in de gelegenheid gesteld om te stemmen op een favoriete inzending. Bijna achthonderd bezoekers hebben een stemformulier ingevuld. Na afloop van de tentoonstelling heeft ‘De Bovenpoort’ van Marieke Droesen van Studio Springtij met 69 stemmen de publieksprijs in de wacht gesleept. Haar inzending dingt, naast de dertien door de jury genomineerden, mee om in 2010 uitgevoerd te worden.

De inzendingen genomineerde projecten zijn gekleurd weergegeven

12

2 meter boven W.A.A.L. B. Schoeren

De waterstanden in de rivieren kunnen enorm fluctueren. Om hiervan een idee te geven zijn de waterstanden uit het jaar 2002 als een stenen grafiek op een krib geplaatst. Een pad volgt deze hoogtes en eindigt bij een bankje.

Vanaf hier heb je een prachtig uitzicht.

13

100x100 Anja Middelkoop

Bij halteplaatsen kunnen bezoekers van het rivierenland zich ´voeden´ aan het bijzondere landschap. De halteplaats is geïnspireerd op de originele voerbak voor duiven. Deze dieren leggen vaak honderden kilometers af en komen tijdens hun omzwervingen van alles tegen, net zoals de fietser of wandelaar.

14

AMFI Beatrix Zingerle, Roos Kalff en Jennifer de Jonge

Vijf halve, wat afgebrokkelde bakstenen bruggen die uit de dijk groeien en over het water uitsteken alsof het duikplanken, steigers of visplekken zijn. Staand op de verschillende niveaus zie je het landschap steeds anders. Bij hoge waterstanden worden ze opgeslokt door het wassende water.

15

Archimedes Matthijs Muller

Bij hoogwater kun je maar beter een bootje bij de hand hebben. Deze sloep van baksteen lijkt te wachten om naar het water te worden gedragen. Zou de wet van Archimedes - dat de opwaartse kracht van water zware objecten kan laten drijven – hier ook gelden?

16

Ars Aemula Naturae Paul van Hontem en Ria Roerdink

Een aantal ronde gemetselde torens, die - als vanaf een troon - een magnifiek uitzicht op het landschap bieden. Op verschillende hoogten zijn zitplaatsen en kijkgaten gemaakt vanwaar de reiziger zich kan laven aan alles wat voorbij trekt. Een gedicht over de rivieren laat je beseffen waar je bent.

17

Alsjemenaut Jeroen Wismans

Een monument voor verloren vriend Loeki de Leeuw, die - verslagen door het leven en continue aangevallen door vale gieren – zijn laatste spaarcenten verloor aan gerechtelijke procedures. Liever had hij ze besteed aan vliegmachines, die kunnen bijdragen aan de milieuproblematiek. Hier een persoonlijk eerbetoon aan een groot uitvinder.

18

Atmefrip Rob van den Broek en Evelyn Derksen

Een markering in het landschap, een object met twee gezichten. Enerzijds gebaseerd op de historie: de aanwezigheid van Romeinen in dit gebied en hun introductie van baksteen in Nederland. Anderzijds een typisch Nederlands landschapssymbool: de terp. Een plek waar geschouwd en gespeeld kan worden.

19

Back to Basic Onno Poiesz en Sabine Alders

Een bakstenen sleurhut als icoon voor een tijdelijk verblijf in de natuur. De caravan laat u genieten van de rust, het uitzicht, biedt een schuilplek tegen de elementen en geeft u het gevoel van vakantie.

20

Bak-steen Erno Langenberg

Een barbecueplaats, schuilplek, terras of zonneluifel: met deze ´bak-steen´ kunnen niet alleen bijzondere verblijfsplekken gecreëerd worden, maar is ook een nieuw bouwmateriaal ontwikkeld. De elementen zijn zonder cement te sta­­pelen, te gebruiken als schappen én bieden ruimte aan natuur. Ook zijn ze milieuvriendelijk omdat ze makkelijk hergebruikt kunnen worden en bij transport in elkaar gestapeld ruimte besparen.

21

Behind the wave, III Marlène Staals

Achter de golf of liever achter de dijk. Soms is het weiland en het veilige achterland prettiger voor de stuurman of -vrouw. Het water kan benauwend zijn; liever een grote open ruimte waarin het gevoel van varen en golven evenzo aanwezig is als op het water. Een voetafdruk van een boot.

22

Bladerdak Paul Peters

Wie kent ze niet uit het buitenland: oude vervallen gebouwen waarin de natuur uiteindelijk haar plek vindt. In ons gecultiveerde landschap mogen we het misschien andersom doen: een gebouw optrekken rondom een uit de kluiten gewassen boom. Eerbetoon en articulatie.

23

Bloem aan de Waal Eleonora Swart

Het gebied tussen de dijk en de rivier is rijk aan een diversiteit van bloemen en planten. Een zeven meter hoge uitkijktoren van kleitegels met afdrukken van een drietal typerende bloemen uit het gebied brengt hieraan een ode.

Tussen de tegels door valt het zonlicht op de klimmer en bieden de doorkijkjes een blik op de uiterwaarden.

24

Caravan Annemiek Jongenelen, Jo Sijen en Ri-Jeanne Cuppens

Een basisidee voor meerdere ontwerpen.

De caravan als symbool voor je eigen huis op een andere plek; altijd mee te nemen en synoniem voor vertrouwdheid ĂŠn het ontdekken van nieuwe plekken. De caravan is alleen gebouwd in het solide materiaal baksteen, zo aards, zo in de grond geworteld. En toch op reis, nieuwe dingen zien.

25

Casa ambulanta secreta adspectu aves Kenneth Veenenbos en Nellianna van de Baard

Vogels te over in de uiterwaarden. De constructie van dit vogelkijkhuis bestaat uit een metalen frame met waalformaat bakstenen (in de lengte door de helft gesneden) en kleileem met kleine doorzichten, waardoor men een gevoel van geborgenheid mĂŠt de uitzichten van een toren krijgt. Eigenlijk een veilig nest van waaruit de omgeving wordt ontdekt.

26

CHVP54 Cornelia van Peenen

Een schuilhut als een klederdrachtkap voor vrouwen. Een verwijzing naar bescherming en veiligheid tegen meteorologische omstandigheden en tevens het uitzicht op de rivieren.

Vanwege de overwegend zuidwestelijke winden is de open kant van de kap gericht op het noordoosten. Zoals een vogelhuisje.

27

CLAYGROUND Hoogte Twee Architecten, Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens

Dit ontwerp is een speelplaats voor de ontwerper, maker en gebruiker. Het is opgebouwd uit lokale materialen zoals wilgentwijgen en klei.

Het wordt ter plekke opgebouwd en vervolgens gebakken. Een traditionele bouw­methode die in India verder ontwikkeld is tot het zogenoemde ´bouwen met door vuur gestabiliseerde modder’.

28

Cognitieve schuilplaats anoniem (contactgegevens bij de organisatie bekend)

Een schuilhut met uitkijkmogelijkheden vlak over het water. Een stak vormgegeven bakstenen sokkel draagt het flexibele brein van klei.

Deze besloten meditatieve plek in de natuur nodigt uit tot nieuwe gedachten en ervaringen.

29

De Bovenpoort Studio Springtij, Marieke Droesen

Bij de weg naar het fabrieksterrein bij de Bemmelse Waard staat een bord met daarop ´Bovenpoort´. Deze poort voor Honderdmorgen is een hoge, ronde en sierlijke betonnen boog over de weg die tot halverwege is omkleed met rode baksteen. Deze gebogen schoorsteen is als een poort die mensen toegang geeft tot kijken, tot vrijheid. Als een herinnering aan het verleden en een doorkijk naar de toekomst.

30

De Regenboog Jean Hendriks en Ruud Verstegen

Zitobjecten geplaatst in verschillende kamers van het landschap bepalen de ruimte en geven ze identiteit. Een ring van verschillende kleuren geglazuurde klei steunt op een stalen frame.

De Regenboog is als gemeente Lingewaard – eenheid in verscheidenheid.

31

De Steenhopen M.E. van der Linden

De Steenhopen is een landschapskunstwerk gesitueerd op een strandje bij het veer naar de Millingenwaard. De uiterwaarden zijn een beweeglijke omgeving, waar water het vaste materiaal bespeelt. Een aantal verhogingen van puin afgedekt met baksteen biedt de bezoeker een rustplaats, die het landschap op verschillende manieren laat zien. Bij hoog water verandert het kunstwerk tot een eilandengroepje.

32

De Tong Wessel Cramwinckel en Ine Boeijen

Uit een rechthoekig bouwwerk rolt een golvende vorm van baksteen het landschap in.

Het is een soort tong die het bouwwerk een menselijk karakter geeft en aanhaakt bij de landtongen in het rivierenlandschap. Het huisje biedt beschutting en heeft een zitbank.

33

DIG INTO DEEP Alexander Herrebout, Rosie Brader en Hans Ringoot

Klei is een product van eeuwenlange erosie.

We graven het op en bouwen er huizen en straten mee. In dit ontwerp worden er omgekeerde dijken gegraven, die in de uiterwaarden insnijden. Van de klei die hierbij vrij komt, worden klinkers gebakken. Deze worden ter plekke gebruikt om een pad te maken, dat bestaat uit allerlei verschillende bestratingsverbanden.

34

Drijvende Erven Karin ter Waarbeek

Hoe ging dat vroeger in zijn werk: het oppakken van je huis zwervend naar een nieuw erf?

In dit voorstel worden verschillende drijvende erven gemaakt. Een vrij platte huisvorm van gras, met daarbinnen een wat hogere huisvorm van gebakken klei. Ronddobberend in een wiel of bij hoog water in een uiterwaard.

35

Ei-gewijs Suus Balthussen en Merel Holleboom

Een tien meter hoge uitkijktoren in de vorm van een ei op poten. De ontwerpsters vonden inspiratie bij de Germanen, die ooit in deze streek hebben rondgedwaald. Het ei staat symbool voor wedergeboorte en vernieuwing. Dit oeroude landschap verandert ook altijd mede door de krachten van de rivier.

36

Fier huisje(s) Mario van Megen en Pleunie Franke

Vier verschillend gekleurde muren opgesteld in een vierkant vormen samen een verblijfsplek. Een plek waar de bezoeker zich even kan opfrissen, barbecueĂŤn, kopje koffie kan drinken of gewoon even wat uitrusten.

Elke muur refereert aan de binnenkant aan een ruimte in de woning: badkamer, keuken, eetkamer en slaapkamer.

37

Gezonken Remke Cornelisse en Fieke Verschueren

Gemaakt door steenfabriekarbeiders in hun schaarse vrije tijd, in de jaren ´60 van de vorige eeuw, is de stenen caravan gestrand.

Ze wilden met hun stenen huis naar de overkant. Daar bij het voetveer, waar ze hem samen hadden gebouwd.

38

Aarde Water Lucht en Vuur Thomas Gillet en Kobbe Nouwens

Een bakstenen baken markeert de vaargeul en toont de verbinding van de geschiedenis van de streek met de elementen. Dit baken van Bemmelse blauwe baksteen, gevat in een stalen frame, is een steiger en een minimalistisch kunstwerk. Een lichtbaken in de nacht. Klei uit de uiterwaarden, een stukje natuur gevat in een streng modulair systeem.

39

Golfkades B. Schoeren

Een drietal steigerconstructies van cortènstaal herbergt een mechanisme dat de golven van langsvarende schepen doorgeeft. Een ton in het water beweegt een vlag, die middels een stang omhoog of omlaag beweegt. De vlaggen zullen kort na elkaar bewegen.

40

Halsoverkop Matthijs Muller

Op veel plekken in de wereld worden palen gebruikt om de huizen boven het overstromingsniveau te brengen. Dit bakstenen huisje is om onbekende redenen op zijn dak beland.

De palen steken hierdoor schuin in de lucht.

Wat is hier gebeurd, en waar zwerft het huisje bij hoog water nog verder naar toe?

41

HB IV Henk Dronkers en Bert van Santen

Reeds in oeroude tijden werden stenenstapelingen in cirkels gemaakt die gericht waren op de vier windstreken, de zonnetijd en de seizoenen.

Bij deze cirkels worden gebakken en ongebakken stenen gebruikt. Het kunstwerk zal onder invloed van de elementen langzaam vervallen.

42

Het Tunnelverblijf Arnoud Schuurman en Hector Garcia

Een klein theater in het landschap, dit tunnelverblijf. Het landschap kan het schouwspel zijn, wanneer je binnen of op de flauw hellende wanden zit. Maar ook is het zelf een podium waar kleine gezelschappen kunnen optreden voor het publiek.

43

Het Zonnewiel Derk den Boer

Het zonnewiel is een drijvend observatorium met daarin alle gemakken van een echt huis.

Voor hemelobservatie kun je door een glazen dakje kijken.

44

HG001953 Marjorie Slooff

Een spons van meer dan drie meter hoog ligt in de uiterwaarden. Het is een referentie naar een duurzame waterhuishouding langs de rivieren.

Bij hoog water loopt de spons vol, bij laag water is het een uitkijkpost voor bezoekers.

45

Hier kun je zijn Marieke Blijleven en Gitta Nieuwenburg

De rivier met haar schepen, de steenfabrieken, de weilanden met paarden, het strand, de dijken, alles in ĂŠĂŠn draai om je eigen as. Deze rustplek is een combinatie van een beschermende muur met ruim zicht op de omgeving.

Daarbinnen is een zitelement gemaakt met erboven een serie paraplu’s als bescherming tegen zon en regen. Bij het vallen van de avond wordt het zitelement verlicht.

46

Holland Hooligans wij zijn allen krakers Philip Ultee

Een echt zwervend erf: een grote stapel bijzonder vormgegeven bakstenen bij fort Pannerden verhuist door bezoekers steen voor steen naar de brug bij de Nederrijn. Op beide plaatsen ligt een betonnen vloer, waarop de stenen komen te liggen. Beide stapels veranderen continue. In de baksteen is de basisvorm van een huis uitgespaard.

47

Huis aan de dijk Maarten Hindriks

In dit bijzondere huis aan de dijk kan de fietser of wandelaar nieuwe energie op doen om de volgende dag zijn reis voort te zetten. Het huis is eenvoudig ingericht: een kook- en slaapplek en sanitair. In het metselwerk zijn talrijke flessen opgenomen, die overdag het zonlicht binnen laten en ´s nachts bij heldere hemel de sterren.

48

In de oksel van de krib Connie de Graaf, Elianne in ´t Veld, Jan Selen en Ries de Keijzer

Uit de basaltstenen van de krib groeit een verblijfplaats van misbakselstenen, bakstenen die al zijn aangespoeld, bewerkte misbaksels en kleiplaten. Door platen klei te stapelen ontstaat een trapvorm waar men onder kan schuilen, zitten, liggen of kijken en men kan door de trap te beklimmen ook vanaf hoger van het uitzicht genieten.

49

In Goede Aarde Vallen Mathilde Beekhuizen, Anna Brandsma, Pieter de Bruyn Kops en Thijs de Zeeuw

Samen met de steenfabrieken ontwikkelen de ontwerpers enorm grote bakstenen, die – in het landschap geplaatst – dienen als zadenvangers, als tijdelijk erf voor de zaden die door de Kraan van Nederland hier binnenstromen. Er worden verschillende soorten stenen ontworpen die op diverse plekken in het rivierenlandschap geplaatst worden.

50

Kapel Rudy Jansen

Devotie langs de rivier. Een kleine kapel, opgetrokken uit baksteen, biedt ruimte voor kaarsjes, bidprentjes, muntgeld of kleine persoonlijke be足足 zittingen. Ze kunnen weggezet worden op naar binnen stekende bakstenen. Het binnenste van de kapel is antraciet, de buitenkant wit zoals veel huizen langs de dijk. Het licht valt subtiel in dunne stralen naar binnen door een aantal open voegen.

51

Kijk op de dijk Krijnie Beyen

Twee poorten langs de dijk, met daaronder trappen. Vensters naar het landschap. Het is een rustplek voor wandelaars en fietsers langs de Lingedijk die even kunnen verpozen en kunnen uitkijken over de weilanden en boomgaarden of over het riviertje. De poorten zijn gemaakt van een nieuw te ontwikkelen tweekleurige baksteen.

52

Kleiduif Dirk Martin Lansink Dodero

Een vliegtuig vastzittend in een hangar. Een associatie met jongens die in een schuur of garage onmogelijke uitvindingen bouwen, opgaand in het ontwerpproces ongeacht of het werkelijk functioneert. De vliegmachine is gemaakt van klei en zal niet eens van de grond loskomen.

53

Koffiekruis Studio Bovenopdeberg, Linda Pijnacker en Roeland Troost

Het landschap doorkruisend zijn er soms momenten die je even stil doen staan. Je treft een bijzonder kapelletje, een kruisbeeld of een zonnig terras waar je even een kop koffie kunt drinken. Een plekje waar je tot jezelf kunt komen, bezinnen, een moment van rust.

Een kortstondig thuis. Dit koffiekruis nodigt uit tot een pauze.

54

Landschapskamer Krijnie Beyen

Een nieuwe ruïne in het landschap gemarkeerd door de natuur. Lage muren (8 x 4 meter) geven de contouren van drie kamers aan. Het riet dat in twee ervan groeit suggereert de hoogte. Het ´opkamertje´ blijft leeg.

55

Lingering Rudy Jansen

Als je iemand de liefde wilt verklaren, geef je hem/haar een ring. De liefde voor de Linge spat ook van deze Lingering. Geen goud deze keer maar het prachtige rivierenmateriaal klei. Het is enerzijds een kader voor fietser, wandelaar en kanoĂŤr om het landschap te bezien, anderzijds een volmaakte cirkelvormige weerspiegeling in het water.

56

Lingevuur Andreas Hetfeld en Wim Kol

Een iglo van wilgentakken wordt bekleed met groenlingen (ongebakken bakstenen) en afgesmeerd met leem. Bovenin blijft een opening waardoor de rook, van het vuur dat binnenin gestookt wordt om de klei te bakken, kan ontsnappen. Deze opening wordt – na het bakproces – de toegang tot de koepel. Van binnen wordt de koepel verlicht door zonne-energie.

57

Loper op de kraanbrug Jasper Hermans en Rolf Reichardt

Kraanbestuurders - Rijdend, draaiend, manoeuvrerend - Kolenschepen, kolenlorries, steenpakketten drijven af over de Waal De Zandberg aan het zuiden van de Lingewaard - De kraanbrug sinds ‘63 in onbruik geraakt Zijn laatste pijler afgebroken

58

Labora et Scientia Amy van Son

Voordat het pottenbakkerswiel werd uitge足 von足den, maakte men potten van dunne rollen klei die aan elkaar werden geplakt. Hier zijn de rollen in plakken gesneden en gebruikt om een abri te maken. De muren, het dak en de zittingen zijn gemaakt van grote ronde schijven gebakken klei.

59

MASK Nelleke Wiersma

Een verzameling grote aardewerken potten van minimaal 70 cm. hoog symboliseert zowel de vroegere bewoners van zwervende erven als hun voorraadpotten. De potten zijn namelijk voorzien van menselijke gelaatstrekken.

60

MCD2 Dick van den Heuvel

Op zoek gaan naar een stukje grond, een zwervend erf. Weg van de luxe en het comfort om weer in eenvoud te leven. We bezetten ons erf, bakenen af, blazen op, vouwen uit en zetten op. Minicamping ´de Omkering’ keert de zaken nog verder om. Tijdelijke vormen krijgen een vaste vorm. Doek wordt steen, tent wordt huis en zelfs de boom draagt een vaste huid.

61

MCMLI Jos Smink

Een enorme bakstenen stoel in de uiter足 waarden bij Haalderen om te genieten van het uitzicht. De stoel symboliseert voor de ontwerper een ultieme vorm van een ver足blijfplaats.

Hij is gemaakt van baksteen met stro erdoor en zal in de loop van de jaren door erosie veranderen om uiteindelijk in zijn geheel in de aarde te verdwijnen.

62

MCMLIX (een toren) Anna Bakker

In het samenspel der elementen vuur, aarde, lucht en water is de mens een goede partij.

Centraal in dit beeld staat de rol van de mens in de natuur van dit gebied. Deze toren is een liefdevolle hommage aan deze mens.

63

MMT001 Kim de Regt

De huizen waarin we wonen zijn gemaakt van klei. Deze is vanuit Zwitserland door de rivieren aangevoerd. Eigenlijk wonen we in Zwitserse grond, stelt de ontwerpster. Haar voorstel is een peilhuisje in de vorm van Zwitsers vakhuischalet dat middels een vlotter en een vlag aangeeft hoeveel Zwitsers water er door de rivier stroomt.

64

MOLES D.E. van Woerden

Op vijf plekken langs de rivieren kan deze ´Moles´ komen liggen. De bakstenen vogelkijkhut en schuilplaats drijft op een ponton en kan dus bij elke waterstand gebruikt worden. De ronde vorm benadrukt het prachtige landschap rondom de hut.

65

Mud Spa Honderdmorgen Michel Heesen en Ann-Charlotte Toes

Mud Spa Honderdmorgen bestaat uit twee modderbaden, gefabriceerd van rivierklei en gesitueerd in de onmiddellijke nabijheid van een van de drie steenfabrieken. De baden worden verwarmd met de restwarmte, die vrijkomt bij het bakken van stenen in de fabrieksoven, rechtstreeks of door een aantal warme stenen in het modderbad te leggen. Heerlijk relaxen in de uiterwaarden.

66

NAAR DE TOREN-LABYRINT Sylvia van Koningsbrugge

Van oudsher hebben labyrinten tot doel een spirituele weg fysiek voor te stellen. Dit labyrint brengt je naar een uitkijktoren, die via een hellingbaan te bereiken is. Na genoten te hebben van het uitzicht loop je via een trap weer naar beneden.

67

Natuurlijk, natuurlijk alias lekker meanderen Jeroen Wismans

Het bouwen van huizen, een vorm van menselijk nestelen. Dit ´kuuroord´ van gebakken kleislierten biedt in een natuurlijke omgeving ruimte aan horeca, exposities, recreatie en sport. Deze enorme sculptuur lijkt zo uit de natuur voort te komen, maar is toch niet vanzelfsprekend. Een bevroren meander.

68

NUMBER 1 Suus Balthussen en Merel Holleboom

Inspiratie voor dit verblijf op poten aan de rivier vonden de ontwerpers in korstmossen, die op bakstenen groeien. Het rode bekermos bestaat uit omhoog groeiende kelken met rode uiteinden. Deze kelken zijn weergegeven in de vorm van gemetselde pilaren. De pilaren verwijzen tevens naar de schoorstenen van de steenfabrieken die overal bovenuit steken als bakens in het landschap.

69

Omlijste lagen Buro Lubbers, Thor Hendriks

Het plan Omlijste Lagen bestaat uit een korte struinroute met als hoogtepunt een verblijfs足plek bij een wilg op een schiereiland. Het schiereiland met wilg fungeert als een op zichzelf staand icoon dat de gelaagdheid van het landschap laat zien.

Twee muurtjes omkaderen de wilg.

70

Op adem Annett Fischer

Deze overdekte rustplaats is gemaakt van gemetselde stenen, hand-opgebouwde ruwe klei en glas. De binnenkant is glanzend wit geverfd en wordt ´s-avonds verlicht. Bij het verblijf staat een vlierbessenstruik. Vroeger plantten mensen deze struik bij hun huis om hen te ´beschermen´ en vanwege de helende werking van de bessen en bloemen op de ademhaling.

71

Picknick Rudy Jansen

Aan een vijf meter lange tafel schuiven toevallige passanten aan. Met barbecueblokken aan weerszijden ligt een gastronomisch eetfestijn in het verschiet. Eten, drinken en ontmoeten met een panoramisch uitzicht over de Waal.

72

Pluim in het landschap Pieter van Evert

Een buitenatelier voor eenieder die met klei aan het werk wil. De bezoeker kan op actieve wijze ervaren hoe de klei uit de kleiput gehaald wordt, hoe gemodelleerd en gestookt wordt in de veldoven. Het uiteindelijke resultaat wordt geplaatst in een van de nissen in de muren, zodat er in de loop van de tijd een kleine expositie ontstaat.

73

PoĂŤtische pauzeplek Hester Pilz

Op de grens van het water en het land, ontstaan ritmische ribbels in het zand. Aan de rand van de rivier rust de wandelaar uit.

De glooiende stroomvormen inspireren tot poĂŤtische gedachten. Hier zijn zitelementen ontworpen in het landschap met daarop een zelf geschreven gedicht.

74

Q68 Kim Streur

Een rieten strandstoel: een mobiele, zwervende privĂŠplek, die zowel een veilig heenkomen vormt als een omkaderd uitzicht biedt op de omgeving. Deze strandstoelen zijn gemaakt van verschillende soorten klei en baksteen. Ze kijken in groepjes over het water naar de fabriek waar ze zijn gemaakt. Als je hier zit, voel je waar ze vandaan komen.

75

Roeiend met de riemen die ik heb Ria Franc

Een schuilhut op hoge poten, gemaakt van materiaal dat direct voorhanden is: roeien met de riemen die je hebt. Platen van gebakken klei dienen als dakbedekking. Hier worden geen moderne materialen gebruikt, de nadruk ligt op het natuurlijke karakter.

76

Rook; Twee Ovens project, monument voor hoog en laag water Fons Snelder

Twee grote conische torens staan bij de rivier.

De ene in de uiterwaard, de andere net in het water. In de uiterwaardtoren is kalium aangebracht, dat ontbrandt wanneer het met water in aanraking komt en waarschuwt daarmee voor hoog water. De watertoren is gevuld met fosfor, dat ontvlamt wanneer het met zuurstof in con足tact komt. Deze toren waarschuwt dus voor droogte.

77

Spelonkel Rolf Reichardt en Jasper Hermans

In Spelonkel worden alleen de afgekeurde stenen gebruikt voor een merkwaardig bouwsel in de oksel van een krib bij fort Pannerden. Een hommage aan de misbaksels zelf. Het bouwwerkje is opgetrokken uit onkels en lijkt een of ander overblijfsel van een steenfabriek. Binnenin zijn spelonkels waar men kan schuilen en verblijven. Tijd en vergankelijkheid.

78

Stranden op het strand B. Schoeren

Uitrusten langs de waterkant, het beeld van strandstoelen en een parasol duikt al snel op.

Deze stoelen en zonnescherm zijn iets overgedimensioneerd en werken daardoor wat vervreemdend. Niet alleen wanneer je ernaar kijkt, maar ook wanneer je op een van de stoelen gaat zitten: je voelt je kleiner in het grootse landschap. Deze plek is om even bij te komen en te genieten van de schoonheid.

79

The Shire Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen

Met The Shire, ´bruidskamer voor een vlinder´, wordt de verspreiding van plantenzaden gestimuleerd. Een aantal keer per jaar dwarrelen uit de staart van een vlieger diverse zaden naar beneden. Ze hechten zich aan het ruwe stenen oppervlak van het bouwsel. De muren laten de grafiek zien van de kwaliteitsontwikkeling van de baksteen.

80

Thuis 8A Architecten, Robert Uijttewaal

Dit bouwsel heeft de vorm van de doorsnede van een huis. Een ´open´, gastvrij huis dat het landschap binnen laat komen. Het platte vlak is op diverse plaatsen omgevouwen en gaat over in twee banken en een tafel met een lamp erboven. ´s-Avonds gaat deze aan en verlicht het huisje van binnen alsof het wil zeggen: ´´Kom binnen!`` Er is ook ruimte om de fietsen droog te stallen.

81

Toekomstige Fossielen Antoinet Deurloo

Een groep grote stenen ligt langs de rivier, als een achter gebleven moment. Ze lijken een natuurlijk deel van de omgeving en eeuwenoud, totdat je dichterbij komt. Dan zie je dat elke steen een andere bijzondere structuur heeft.

Namelijk die van de afdruk van hedendaagse plastic voedselverpakkingen, zoals voor pudding, vleeswaren, frisdrank of een vegaburger.

Zijn dit de fossielen van de toekomst?

82

Toevlucht Geert Schiks en Harry Derks

Het nieuwe erf Toevlucht ligt op de plek waar de zomerdijk ooit is stukgeslagen door de rivier. Een groot gat in de dijk herinnert hieraan. Vroeger legde men hier dan een ringdijk omheen. Toevlucht is gemaakt van ter plaatse gewonnen baggerslip en is perfect rond. Het is een minipolder en toevluchtsoord tegelijk.

Toevlucht symboliseert daarmee de eeuwige strijd tegen het wassende water.

83

Tour St. Michel Karin van Rooij en Joris Veenman

Een toren van twaalf meter hoog, gebouwd op het uiteinde van een krib, zal ongeveer negentig dagen per jaar als een mysterieuze sculptuur uit het water oprijzen. De andere dagen is de toren toegankelijk en biedt dan een geweldig uitzicht op het omringende landschap. Een referentie aan Mont Saint-Michel in Frankrijk.

84

Trappenhuis Krijnie Beyen

Een tijdelijk verblijf voor een persoon, een huis met uitzicht. Het trappenhuis heeft een hoog en een laag gedeelte en refereert hiermee aan de wisselende waterstanden. Het geheel is gebouwd van een nieuwe baksteen, met een verdiept middengedeelte. De contravorm wordt gebruikt voor het dak.

85

TUN-L A.H. Roefs

Aan de toegangsweg naar de steenfabriek Rodruza en tegenover de verbinding van de Waal en Kaliwaal ligt een overdekte picknickplek van baksteen in een vorm die verwijst naar de tunneloven van een steenfabriek.

86

TWEEMANSDIJK Joris Lipsch

Een kleine vierkante dijk beschermt een bakstenen kamer. In de ruimte zijn alleen de muren en de lucht zichtbaar: je bent verzonken in het landschap. Bij hoogwater vormt het object een eiland met de contouren van een dak met daarnaast een boom. Zoals het zicht op de huizen langs de dijk.

87

Uit de klei getrokken Anja ter Waarbeek

Een trap als uitkijkpost en symbool voor het overstromende water en zwerftochten. ´Uit de klei getrokken´ staat voor emoties, kracht, zwerftochten en een hardwerkend leven. Deze naar boven taps toelopende trap, die omlaag getrokken weer wortelt in de bodem, kan op verschillende locaties worden geplaatst. Bij de overgang van water naar land, over een dijkweg of als brug over het water.

88

Uitzicht Aref Damee

Leven met ĂŠn strijden tegen het water; de rivier geeft vruchtbare klei en neemt. Verschillende kleuren bakstenen verwijzen naar de veranderingen van dit cultuurlandschap door de eeuwen heen. De trapgevelvorm als zitelement is een knipoog naar de Nederlandse architectuur.

Het land dat al altijd strijdt tegen het water.

89

Viewtube Niall O’Donovan

Een observatiehut en een hedendaagse ode aan het bakstenen gewelf. De vorm, die enerzijds doet denken aan een donut, anderzijds aan oer-Hollandse gatenkaas, staat met zijn poten in de huidige tijd én is geïnspireerd door architectonische vormen uit vervlogen tijden.

Het licht valt binnen via de uitkijksleuven en kleinere, willekeurig geplaatste kijkgaten.

90

VIII . VIII PALIMPSEST ARCHITECTEN, Kim Poorters en Bert van Meer

Aan het eind van een loopbrug staat het witte gebouw, opgetrokken uit achthoekige bakstenen, die door het stapelverband kleine vierkante lichtopeningen creĂŤren. Van buiten ontstaat dus een heel levendig oppervlak, waarop het water, licht en het weer hun greep proberen te krijgen. Van binnen een serene rustplek.

91

Nestelplek voor mens, dier en plant Hester Pilz

Als een toren van Babel staat deze taps toelopende berg van cilindervormige bloempotten in het landschap. Een veilig heenkomen voor mens, dier en plant. De mensen kunnen erin schuilen, vogels krijgen nestelplekken doordat in sommige potten een vliegopening is gemaakt. Muurplanten en mos bekleden deze bijzondere bakstenen. Het geheel wordt bijeengehouden met kalkmortel.

92

VOORLOPIG Sophie Krier en Mara Skujeniece

Deze beeldentuin krijgt na een seizoen een permanente gedaante. Bezoekers nemen elke keer stenen mee om zich verder te verplaatsen langs de route. De ongebakken stenen die langs de route zijn opgestapeld, worden tot slot naar de fabriek gebracht en gebakken. Daarna worden ze terug geplaatst en vormt zich een permanente beeldentuin.

93

VOUW Raquel van Donselaar, Mario van Megen, Anouk Pelzer, CĂŠcile Raas en Evert-Jan Stoop

Een lange strook is in verschillende richtingen gebogen en toont zo verschillende horizontale en verticale vlakken. Soms kort op elkaar gevouwen, soms enkele meters lang. Een bakstenen constructie slingerend als een meanderende rivier door de lucht en tegelijkertijd verbonden met de aarde.

94

WAA-L A.H. Roefs

De naam van de rivier de ‘WAAL’ wordt uitgevoerd in 5000 bakstenen. De letters staan zo dat er een speel-, zit-, lig, schuil-, klim- en uitkijkobject ontstaat. Dit object is gelokaliseerd op een grasveld ten westen van de steenfabriek Wienerberger, tussen het fietspad en de rivier.

95

Waterbrikken Chris Collaris

Wie kent ze niet, de Bedriegertjes in park Rosendael nabij Arnhem. Dit demontabele - en dus verplaatsbare - tapijt van bakstenen toont echter een ander beeld. Het water dat door diverse openingen tussen de bakstenen als fonteinen wordt uitgespoten, laat in abstracte vorm het verloop van de verschillende rivieren zien. Echte Waterbrikken!

96

X3XX Jet van Brakel en Bert van Brakel

Het zwervend erf herbergt natuurlijk ook een huis, een oerhuis. Een kindertekening van de ontwerpster zelf diende als uitgangspunt. Een vierkant met daarop een driehoek als dak, middenin een deur en een paar raamopeningen.

En natuurlijk een schoorsteen. Dit allemaal uitgevoerd in een houtconstructie, gevuld met riet en afgesmeerd met leem, in het perspectief van een kind.

97

XX Thea Schulz

Een zeven meter hoge toren vertelt over de geschiedenis van Lingewaard. Hier zijn dorpen vergaan, mensen verdronken en bouwwerken verwoest. Deze toren van gebakken rivierslib vormt samen met de kleding van ´zij die niet meer terugkwamen´ nieuwe bouwsels.

98

ZET-L A.H. Roefs

Op de landtong tussen Waal en Pannerdensch kanaal, voorbij fort Pannerden, staat een bescheiden tribune om het grootse en permanente spektakel van de splitsing van de Rijn in de Waal en het Pannerdensch kanaal te aanschouwen.

Een inwendige constructie van trekstaven maakt dit bouwsel van baksteen mogelijk. Alsof er een hap uit een arena werd genomen.

99

Zonnebank DAAD architecten

Een stenen bank van zesendertig segmenten vormt de basis van ‘Zonnebank’. Vier van deze segmenten zijn donkerder van kleur en geven de windrichtingen aan. In het midden van de ronde bank steekt een vijf meter lange stift, die als zonnewijzer dient. Wanneer je telkens van segment naar segment opschuift, trekt het panoramisch zicht op de omgeving langs.

100

Zwerfklei Ingenieursbureau Oranjewoud, Arjan Somsen en Evert Verweij

Deze observatiehut is een verwijzing naar de kleibulten die bij de steenfabrieken liggen tot ze wordenverwerkt. Na verloop van tijd overwoekert de natuur hen, zodat ze op opgenomen worden in het landschap. Hier ontmoet de ´zwervende mens´ de ´zwervende klei´. Een verbeelding van de immer bewegende mens in een bijzonder dynamisch landschap.

2 meter boven W.A.A.L B. Schoeren » 12

100 x 100 Anja Middelkoop » 13

AMFI Beatrix Zingerle, Roos Kalff en Jennifer de Jonge » 14

Archimedes Matthijs Muller » 15

BAK-STEEN Erno Langenberg » 20

Behind the wave, III Marlène Staals » 21

Bladerdak Paul Peters » 22

Bloem aan de Waal Eleonora Swart » 23

Cognitieve schuilplaats anoniem » 28

de Bovenpoort Studio Springtij, Marieke Droesen » 29

De Regenboog Jean Hendriks en Ruud Verstegen » 30

De Steenhopen M.E. van der Linden » 31

erf Henk Slomp, Marten Bos

Fier Huisje(s) Mario van Megen en Pleunie Franke » 36

Gezonken Remke Cornelisse en Fieke Verschueren » 37

aarde water lucht en vuur Thomas Gillet en Kobbe Nouwens » 38

Het Zonnewiel Derk den Boer » 43

HG001953 Marjorie Slooff » 44

Hier kun je zijn Marieke Blijleven en Gitta Nieuwenburg » 45

Holland Hooligans wij zijn allen krakers Philip Ultee » 46

Kijk op de Dijk Krijnie Beyen » 51

Kleiduif Dirk Martin Lansink Dodero » 52

KOFFIEKRUIS Studio Bovenopdeberg, Linda Pijnacker en Roeland Troost » 53

Landschapskamer Krijnie Beyen » 54

ARS AEMULA NATURAE Paul van Hontem en Ria Roerdink » 16

aLsjemenaut Jeroen Wismans » 17

Casa ambulanta secreta Caravan adspectu aves Annemiek Jongenelen, Jo Sijen en Kenneth Veenenbos en Ri-Jeanne Cuppens » 24 Nellianna van de Baard » 25

Atmefrip Rob van den Broek en Evelyn Derksen » 18

Back to Basic Onno Poiesz en Sabine Alders » 19

CHVP54 Cornelia van Peenen » 26

CLAYGROUND Hoogte Twee Architecten, Peter Groot, Martin-Paul Neys, Rudi Koster en Cor Tiemens » 27

De Tong Wessel Cramwinckel en Ine Boeijen » 32

DIG INTO DEEP Alexander Herrebout, Rosie Brader Drijvende Erven Karin ter Waarbeek » 34 en Hans Ringoot » 33

Golfkades B. Schoeren » 39

halsoverkop Matthijs Muller » 40

Huis aan de dijk Maarten Hindriks » 47

In goede aarde vallen In de oksel van de krib Mathilde Beekhuizen, Anna Connie de Graaf, Elianne in ´t Veld, Brandsma, Pieter de Bruyn Kops Jan Selen en Ries de Keijzer » 48 en Thijs de Zeeuw » 49

Lingering Rudy Jansen » 55

Lingevuur Andreas Hetfeld en Wim Kol » 56

HB IV Henk Dronkers en Bert van Santen » 41

Loper op de KraanbRUg Jasper Hermans en Rolf Reichardt » 57

Ei-gewijs Suus Balthussen en Merel Holleboom » 35

Het Tunnelverblijf Arnoud Schuurman en Hector Garcia » 42

Kapel Rudy Jansen » 50

LABORE ET SCIENTIA Amy van Son » 58

MASK Nelleke Wiersma » 59

MCD2 Dick van den Heuvel » 60

MCMLI Jos Smink » 61

MCMLIX Anna Bakker » 62

Naar de toren-labyrinth Sylvia van Koningsbrugge » 66

Natuurlijk, natuurlijk alias lekker meanderen Jeroen Wismans » 67

Number 1 Suus Balthussen en Merel Holleboom » 68

Omlijste lagen Buro Lubbers, Thor Hendriks » 69

Q68 Kim Streur » 74

Roeiend met de riemen die ik heb Ria Franc » 75

Rook Fons Snelder » 76

Spelonkel Rolf Reichardt en Jasper Hermans » 77

Toevlucht Geert Schiks en Harry Derks » 82

Tour St. Michel Karin van Rooij en Joris Veenman » 83

Trappenhuis Krijnie Beyen » 84

TUN-L A.H. Roefs » 85

VIII.VIII Kim Poorters en Bert van Meer » 90

nestelplek VOOR MENS, DIER EN PLANT Hester Pilz » 91

Voorlopig Sophie Krier en Mara Skujeniece » 92

XX Thea Schulz » 97

ZET-L A.H. Roefs » 98

zonnebank DAAD architecten » 99

Vouw Raquel van Donselaar, Mario van Megen, Anouk Pelzer, Cécile Raas en Evert-Jan Stoop » 93

Zwerfkei Ingenieursbureau Oranjewoud, Arjan Somsen en Evert Verweij » 100

MD-1 Dick van den Heuvel

MMT001 Kim de Regt » 63

MOLES D.E. van Woerden » 64

Mud Spa HONDERDMORGEN Michel Heesen en Ann-Charlotte Toes » 65

Op adem Annett Fischer » 70

Picknick Rudy Jansen » 71

Pluim in het landschap Pieter van Evert » 72

Poetische pauzeplek Hester Pilz » 73

Stranden op het strand B. Schoeren » 78

The Shire Ralph van Zon en Boudewijn Corstiaensen » 79

Thuis 8A Architecten, Robert Uijttewaal » 80

Toekomstige fossielen Antoinet Deurloo » 81

Tweemansdijk Joris Lipsch » 86

Uitdekleigetrokken Anja ter Waarbeek » 87

Uitzicht Aref Damee » 88

Viewtube Niall O’Donovan » 89

WAA-L A.H. Roefs » 94

waterbedding Ebelina Brethouwer en Sophie Hoorens van Heyningen »

Waterbrikken Chris Collaris » 95

X3XX Jet van Brakel en Bert van Brakel » 96

107

NAWOORD

Honderdmorgen, Lingewaard, Fort Pannerden, zijn voor de deelnemers aan de ideeënprijsvraag met het thema ‘Zwervende Erven’ vertrouwde namen geworden. Bijna honderd visioenen die zij hebben gemaakt, vragen nu om begrepen te worden. Een op zichzelf al bijzonder samengestelde jury heeft dertien ideeën genomineerd om tot realiteit gebracht te worden. De intentie van de uitschrijver van de prijsvraag is om met vereende krachten dit juryadvies over te nemen en tot werkelijkheid te maken. Dit houdt in dat medio 2010 het geheel in Lingewaard te zien zal zijn. Om dit te bereiken zal er nog onwaarschijnlijk veel dienen te gebeuren.

Velen zullen allereerst werkelijk overtuigd moeten worden door de zeggingskracht van de ideeën van de prijsvraagdeelnemers en de argumenten verwoord in het juryverslag. Daarna zullen anderen dit verder moeten brengen en dit omzetten naar handelingen die de kans van slagen vergroten. Het moet uiteindelijk de moeite waard zijn om hier energie in te steken. De komende maanden zullen er om spannen. Sympathie, betrokkenheid en hulp van mensen uit de directe omgeving zijn daarbij onontbeerlijk. Volgend jaar zomer zal blijken of deze inzet verzilverd is in een betekenisvolle route.

In de verdere toekomst liggen voorzichtige uitbreidingen van dit initiatief klaar om ook de overzijde van de Rijn en Waal in het geheel te betrekken. Het zal van de balans tussen de grote natuur en de culturele aanmatiging van enkele mensen afhangen of daar een duurzame symbiose mogelijk is. Bestaat er een zichtbare band tussen de bewoning en de grote rivieren die begint met het gebruik maken van de klei voor de baksteen en zich ontwikkelt tot de liefdevolle koestering van de karaktereigenschappen van het wezen Rijn en Waal? Het verblijven in de toekomstige Zwervende Erven kan hier een begin van het antwoord op geven. Hier kan een romantische herinnering of een persoonlijke band ontstaan die zich versmelt met een plek aan de rivier en zo betekenisvol wordt. De grootsheid van de rivier en de natuur kan leiden tot poëtische herkenningen die zich vertalen in gedichten, kunstwerken, architectuur en nog zo veel meer.

Wim Korvinus en Jan van IJzendoorn, stichting Honderdmorgen

108

appendix inrichting van de lingewaard

Wat is de meerwaarde van samenwerking tussen kunstenaars, zandwinbedrijven, steenfabrieken en overheden?

Kunst is er om te ervaren. Een boekje als dit is leuk, maar haalt het niet bij de zintuiglijke ervaring die kan ontstaan als de geselecteerde concepten werkelijk worden gerealiseerd. En de meeste kans van slagen hiervoor is de ontwikkeling van kunst, natuur, veiligheid en delfstoffenwinning te laten samengaan.

De ideeën, die in het kader van het initiatief van de stichting Honderdmorgen zijn ingediend, geven een mooie indruk van wat er allemaal zou kunnen ontstaan. De uitvoering is echter alleen mogelijk als rekening wordt gehouden met de belangen van eigenaren en de regelgeving rondom natuur en de rivierveiligheid.

Herinrichting van het rivierenlandschap waarbij extra capaciteit voor de rivier en meer bijzondere natuur ontstaat, met zand- en kleiwinning als economische basis, verschaft letterlijk de ruimte voor de noodzakelijke vernieuwing van uiterwaarden.

Kunst en voor de bewoners toegankelijke en te gebruiken uiterwaarden verschaffen rivierprojecten het benodigde draagvlak. Een mooi rivierengebied maak je echt alleen maar met elkaar.

Het is dan ook logisch dat de gemeente, zandwinners, de steenfabrikanten en hopelijk nog een aantal overheden hun handen ineen slaan om te kijken hoe de ideeën gerealiseerd kunnen worden. Het zal vooral door werk met werk maken moeten gaan gebeuren. Dat is in het verleden immers ook gelukt. De bestaande natuur in de uiterwaarden is de afgelopen eeuw vooral ontstaan doordat zandwinners en steenfabrikanten delfstoffen wonnen. Hoewel dat in eerste instantie helemaal niet de bedoeling was, zijn vooral de oudere winningslocaties groene juweeltjes in de overwegend agrarisch gebruikte uiterwaarden geworden. Veel zandwinplassen hebben bovendien een recreatiefunctie gekregen. Bijkomend voordeel is ook nog dat door de winning er extra ruimte voor de rivier is ontstaan.

Een concreet voorbeeld voor de naaste toekomst is het project Huissensche Waarden. In de Huissensche waarden is betonmortelbedrijf Basal in 2000 gestart met een initiatief om rivierruimte, natuurontwikkeling en zandwinning te combineren. Het gebied omvat de Huissensche Uiterwaard en de Angerensche en Doornenburgsche Buitenpolder. Gemeente Lingewaard en provincie Gelderland ondersteunen het project, dat bijdraagt aan de voorziening van primaire bouwgrondstoffen in Gelderland. Het draagt ook wezenlijk bij aan de realisatie van meervoudig ruimtegebruik, rivierverruiming en natuurontwikkeling.

Het initiatief is sinds juni 2006 onderdeel van het basispakket van de Planologische Kernbeslissing Ruimte voor de Rivier (PKB), het pakket van maatregelen dat getroffen wordt om de bergingscapaciteit van de rivieren te verhogen. De provincie heeft centrale delen van de Huissensche Uiterwaard aangewezen als zoekgebied voor grootschalige natuur en veiligheid. De reliëfrijke oeverzone in de noordpunt is aangewezen als nieuwe natuur. Hier komen stroomdalgraslanden en andere

110

bloemrijke graslanden. Voor het noordelijk deel en de zuidelijke Doornenburgsche Buitenpolder stelt het Gebiedsplan middelen beschikbaar voor enkele tientallen hectaren agrarisch natuurbeheer met het accent op weidevogels. De vormgeving van de plas is gebaseerd op oude rivierpatronen.

Samen met belanghebbenden uit het gebied worden de Huissensche Waarden opnieuw ingericht. Dat kan alleen in goed overleg met alle betrokkenen. De herinrichting dient zowel maatschappelijk als bedrijfsmatig op een verantwoorde wijze uitgevoerd te worden. Hierbij is een economisch haalbare, zelfvoorzienende strategie belangrijk, waarbij rivierverruiming, natuurontwikkeling én ruimtelijke kwaliteit gerealiseerd worden met zandwinning als economische motor.”

Het project heeft binnen de PKB een rivierkundige taakstelling; deze dient voor 2015 gerealiseerd te zijn. Het zou prachtig zijn als de concepten, die nu geselecteerd zijn, in deze periode gereed zouden komen. Als dat ook in de andere uiterwaarden van de gemeente Lingewaard het geval is ontstaat een uniek gebied met een bijzondere natuur én culturele waarde voor haar bewoners en bezoekers.

Frank Harbers, HSRO

111

112

Colofon

Dit is een uitgave van Stichting

Opdrachtgeverschap en

Jury Honderdmorgen

Hondermorgen in de aanloop naar

auteursrecht:

2010 – Zwervende Erven:

Hondermorgen 2010 – Zwervende

De inzenders van de prijsvraag die

Harry de Vries, voorzitter

Erven. Deze uitgave werd mede

niet door de jury verkozen zijn voor

Jaap Bremer, secretaris

mogelijk gemaakt door HSRO en

Honderdmorgen 2010 – Zwervende

Lodewijk Baljon, lid

Dyckerhoff Basal.

Erven, waarderen het vanzelfspre-

Hans van de Ban, lid

Met bijzondere dank aan Sarah van

kend wanneer hun voorstellen

John Körmeling, lid

Veldhuizen en Marjo Wiltingh, de

potentiële opdrachtgevers inspireren

Machteld Kors, lid

initiatiefnemers van Honderdmorgen

kunst en architectuur te integreren

Wim T. Schippers, lid

- Zwervende Erven

binnen een uitvoeringsproject. De opdrachtgever moet zich echter

Werkgroep Honderdmorgen

Redactie en eindredactie:

wel realiseren dat de inzending het

2010 - Zwervende Erven:

Sarah van Veldhuizen

geestelijk eigendom blijft van de in-

Sanne Bais

Hermelinde van Xanten

zender. Dit betekent dat het voorstel

Ed van Eechoud

niet zomaar, zonder tussenkomst of

Wim Korvinus

Beeldmateriaal:

overleg met de kunstenaar, architect

Seth de Rooij

Thea van den Heuvel (fotografie

of vormgever, gebruikt mag worden.

Sarah van Veldhuizen

jurering), inzenders prijsvraag,

Stichting Honderdmorgen zorgt voor

Jan Visser

Seth de Rooij (fotografie achterkant)

het leggen van de eerste contacten.

Marjo Wiltingh

Grafisch ontwerp:

Bestuur Stichting Honderdmorgen:

O.K. PARKING

Matthieu Geurts, voorzitter

www.ok-parking.nl

Bart Sommers, penningmeester

Uitgave:

Betty de Jong-Windau, bestuurslid

Stichting Honderdmorgen

Hermelinde van Xanten

Drukwerk: Rikken Print B.V.

Jan van IJzendoorn