VTW SPECIAL GOVE RNANCE LOK ALE NETWERKEN
VERKENNING NIEUWE VORMEN VAN TOEZICHT
‘ DE CORPORATIE REDT HET NIET ALLEEN’
Zoekt u een bestuurder of toezichthouder? Bij ons is de search van bestuurders en commissarissen in de corporatiesector in vertrouwde handen. Wij kennen de sector en haar geschiedenis. Search is ons vak, onze passie. Dat doen we door creatief te zoeken en scherp te selecteren met als resultaat een verrassende kwaliteit en diversiteit aan kandidaten. Een toegewijd en hecht team staat garant voor constante kwaliteit en persoonlijke aandacht voor opdrachtgever ĂŠn kandidaat. Nieuwsgierig? Anja van Gorsel of JosĂŠ Coenen praten graag met u verder. Telefoon: 030 275 84 40
www.wesselopartners.nl
VOORWOORD
VAN ONS EILAND AF In onze sociale huurwoningen wonen steeds vaker mensen die het op eigen kracht niet redden. Als corporaties kunnen we die kwetsbare huurders helpen als we verder kijken dan onze eigen taak en belangen. De samenleving vraagt dat ook van ons én van onze partners, zoals de gemeente, zorg- en welzijnsinstellingen en de politie: dat we niet langer op ons eigen eiland blijven, maar met elkaar samenwerken om mensen te steunen die dat hard nodig hebben. We zoeken daarin nog onze weg. En dat is begrijpelijk: met de komst van de Woningwet in 2015 zijn we als corporaties juist gedwongen om ons tot onze kerntaak te beperken: betaalbare huisvesting voor mensen met een laag inkomen. Maar ik zie een mooie tegenbeweging: we komen als corporaties steeds meer van ons eiland af om in lokale netwerken complexe problemen van huurders aan te pakken. Alleen redden we het niet: dat geldt overigens óók voor de ambities om woningen in de wijken te verduurzamen.
Lef Loopt de samenwerking in de lokale netwerken altijd even soepel? Zeker niet. Pasklare antwoorden zijn er niet en de praktijk is vaak weerbarstig. Organisaties hebben ieder eigen regels, protocollen en budgetten. Het vraagt om lef om die los te durven laten als het nodig is. Niet alleen van bestuurders, ook van ons als toezichthouders. We moeten verder kijken dan het t oezicht op onze eigen corporatie alleen. Maar hoe doe je dat? Als VTW willen we verkennen hoe we toezicht op lokale netwerken kunnen organiseren. In de VTW-special – die voor u ligt – en tijdens het ledencongres belichten we dit actuele thema vanuit diverse invalshoeken. Vanuit het bestuur en vanuit het toezicht, vanuit de wetenschap en vanuit de praktijk. Mijn collega-voorzitter van de vereniging van toezichthouders in de zorg (NVTZ) Erik Dannenberg stelt in dit magazine – terecht – dat toezichthouders in wonen en zorg niet langer op routine de continuïteit van de organisatie kunnen bewaken.
foto: winand stut
Toekomst Ik daag u uit om na te denken over hoe u de rol van de RvC in die lokale netwerken ziet. Voor sommigen van u lopen we als VTW wellicht nog iets te veel voorop. Maar als maatschappelijk betrokken toezichthouders kunnen we de vragen vanuit de samenleving niet negeren. Vorig jaar ging ons ledencongres over onze beweging Toezicht met Passie, dit jaar zetten we een volgende stap naar de toezichthouder van de toekomst. De verhalen op het ledencongres en in deze VTW-special bieden u veel inspiratie en stof tot reflectie.
GUIDO VAN WOERKOM VOORZITTER VTW
3
INHOUD
28
18
12
21
4
VTW SPECIAL
GOVERNANCE VAN LOKALE NETWERKEN De VTW Special ‘Governance van lokale netwerken’ verschijnt ter gelegenheid van het VTW ledencongres op 20 september 2019
ACHTERGROND PAULUS JANSEN
22
‘Het gesprek met de achterban moet de basis zijn’
CORNEL VADER
28
Toezichthouders, zoek elkaar op
JOS KOFFIJBERG
34
Maatschappelijke rol RvC vraagt inzicht in netwerken
PRAKTIJKVOORBEELD
LOKAAL NETWERK IN BEELD
HEDY VAN DEN BERK
15
bestuurder Havensteder
Samen werken aan betere buurten; de corporatie kan het niet alleen
BERT MOORMANN
16
bestuurder Domesta
BUURTCIRKEL WATERWEG WONEN
6 30
HESTER VAN BUREN
17
bestuurder Rochdale
TOEZICHT OP LOKALE NETWERKEN INLEIDING
IDA HAISMA
21
RvC-lid Waterweg Wonen
TINKA VAN ROOD
27
bestuurder Trivire
8 FRÉDÉRIQUE BIJL
Verkenning toezicht op lokale netwerken ‘Het gaat om de leefwereld, niet om de systeemwereld’
CHARLIE ORTEGA ACHTERGROND
24
Samenwerking in lokale netwerken loont: kleine bedragen, groot effect ‘Het is vaak niet relevant wie de rekening betaalt’
36
directeur Stichting Leergeld
HARRY GOVERDE
37
voorzitter RvC Oosterpoort (jeugdzorg)
GERARD VAN BORTEL
40
lid Raad van Inspiratie Innovatiechallenge
WETENSCHAP PATRICK KENIS
33
voorzitter RvC Brabant Wonen
12
Organisatienetwerk vraagt om andere vorm van toezicht
OVERIG VOORWOORD QUOTES
3 11 – 26
VISIE
WIJKENSPEL COLOFON
41
ERIK DANNENBERG
PROGRAMMA LEDENCONGRES
42
PLATTEGROND LEDENCONGRES
43
18
Toezicht moet weten wat er speelt in de buurt
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
38
5
LOK A AL NE T WERK IN BEELD
6
VTW SPECIAL
Buurtcirkel
foto: vincent van dordrecht
/ pameijer.
Buurtcirkels brengen mensen in de wijk bij elkaar, zoals in Rotterdam (zie foto). In Venray is de corporatie WonenLimburg bij de buurtcirkels betrokken. www.buurtcirkel.nl
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
7
INLEIDING
8
VTW SPECIAL
Verkenning toezicht op lokale netwerken
‘ HET GAAT OM DE LEEFWERELD, NIET OM DE SYSTEEMWERELD’ Corporaties werken in lokale netwerken samen om complexe problemen in de wijk op te lossen. Wat betekent dat voor de toezichthouder als maatschappelijk aandeelhouder? Toezicht op lokale netwerken vraagt om een nadere verkenning. De RvC is aan zet.
illustratie: auke herrema
A
ls vervolg op het congresfestival over Toezicht met Passie van vorig jaar organiseert de VTW een ledencongres over governance van lokale netwerken. Toezicht met Passie gaat over de commissaris die als maatschappelijk aandeelhouder meer naar buiten treedt om inzicht te krijgen in wat er in de samenleving speelt. Corporaties kunnen complexe problemen in de wijk echter niet alleen oplossen. Samenwerking met de vele partners in lokale netwerken is noodzakelijk. Wat betekent dat voor intern toezicht? Dat corporaties samenwerken met andere partners, zoals de lokale overheid en zorg- en welzijnsorganisaties, is niet nieuw. Corporaties staan echter niet (meer) in het middelpunt van lokale netwerken. Zij moeten zich volgens de Woningwet beperken tot hun kerntaak – huisvesting van (kwetsbare) huurders met een laag inkomen. Ook hebben zij minder ruimte om te investeren (denk aan de verhuurdersheffing). Tegelijkertijd komt er – door beleid van de overheid – steeds meer op het bordje van de corporaties te liggen. Meer kwetsbare huurders die ouder worden en/ of meer zorg nodig hebben, zijn op een corporatiewoning aangewezen. Dat corporaties steeds vaker als netwerkorganisatie samenwerken met partners om de kwetsbare huur-
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
9
INLEIDING
Ledencongres governance van lokale netwerken De VTW houdt het ledencongres over governance van lokale netwerken op 20 september. Kijk voor het volledige
ders te helpen, is een goede ontwikkeling. Volgens VTW-directeur Albert Kerssies is de volgende stap om het toezicht op die lokale netwerken vorm te geven. ‘Moet je dit organiseren? En hoe organiseer je dat dan? Dat willen we als VTW, samen met de leden, nader verkennen.’
Spannend proces Corporaties die huurders helpen die tussen wal en schip dreigen te vallen, zullen vaker de grenzen van de wet moeten opzoeken. Anders gezegd: zij stellen de leefwereld van de huurders centraal, niet de systeemwereld. Dat is een spannend proces, ook voor toezichthouders die willen voorkomen dat de corporatie door de externe toezichthouder Autoriteit wo-
programma op pagina 42 van dit magazine.
RvC is aan zet Toezicht met Passie De beweging Toezicht met Passie heeft een eigen dossier op de website van de VTW. Hier kunt u ook de VTW-special vinden dat vorig jaar over dit thema is verschenen. www.vtw.nl/toezichtmetpassie
ningcorporaties op de vingers wordt getikt. Dat de corporatie in een netwerk met andere partners samenwerkt, vraagt ook van de RvC om meer te durven loslaten en om meer informatie te vragen. Medewerkers zullen in die netwerken vaker buiten de lijntjes moeten kleuren om problemen op een goede manier op te lossen. Volgens Willem van Leeuwen, mede-initiatiefnemer van Toezicht met Passie en toezichthouder, moet dan wel aan een aantal voorwaarden worden voldaan. De aanpak in het netwerk moet aansluiten op de missie van de corporatie. De organisatie moet van onbesproken gedrag zijn. Een project moet niet een hobby-project zijn van één medewerker, minimaal twee professionals moeten meekijken. En: de RvC moet er niet pas achteraf over in de krant lezen.
Opdracht bij commissarissen Volgens Van Leeuwen en Kerssies zijn de RvC’s hoe dan ook aan zet. ‘Of het nu gaat om energietransitie of aanpak van schulden, de corporatie kan het niet alleen. De opdracht ligt bij de commissarissen om hun rol daarin te pakken.’
10
VTW SPECIAL
QUOTES
Corporaties zouden zich
Ik probeer zichtbaar en
meer bewust moeten zijn
aanspreekbaar te zijn
van de krachtige rol die
zowel voor de huurders
zij kunnen spelen om te
als voor stakeholders
knokken voor leefbare
en probeer daarme
wijken. Ze zijn nog te weinig
een geloofwaardige
in beeld als partner in het sociaal domein. HENNY VAN DEIJCK DIVOSA (VERENIGING VAN GEMEENTELIJKE DIRECTEUREN IN HET SOCIAAL DOMEIN)
E
verbinding te maken vanuit mijn rol als commissaris met de omgeving. SULTAN GÃœNAL RVC AREA WONEN
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
11
WE TENSCHAP PATRICK KENIS ORGANISATIEWETENSCHAPPER VERBONDEN AAN TILBURG INSTITUTE OF GOVERNANCE
12
VTW SPECIAL
ORGANISATIENETWERK VRAAGT OM ANDERE VORM VAN TOEZICHT Patrick Kenis, hoogleraar public governance en directielid van het Tilburg Institute of Governance, doet onderzoek naar organisatienetwerken. Die zijn volgens hem nodig om complexe problemen in de buurt aan te pakken. Maar hoe houd je toezicht op lokale netwerken? Dat vraagt om nieuw onderzoek, stelt Kenis.
foto: mark prins
E
en corporatie kan voor een lekkende kraan een standaardprocedure opstellen om de huurder te helpen als dat nodig is. Bij complexe problemen, bijvoorbeeld als een huurder met een psychische stoornis dreigt te worden uitgezet vanwege een te hoge huurschuld, werkt deze aanpak niet. ‘Een corporatie kan alleen besluiten om de huurder wel of niet uit te zetten. Maar een uitzetting kost veel geld én je lost daarmee het probleem niet op. Vaak speelt er meer, dan heb je andere partners nodig om tot een oplossing te komen.’ Patrick Kenis, organisatiewetenschapper, stelt dat de klassieke soevereine organisatie in de veranderende samenleving niet meer volstaat. Ook corporaties moeten meer samenwerken, stelt hij, maar anders dan voorheen. In een organisatienetwerk gaat het niet om één op één samenwerking met stakeholders, maar om een web van partners die de bewoners centraal stellen en die over hun schaduw heen stappen. ‘Als je alleen bilateraal met andere organisaties samenwerkt, heeft bij een
complexe situatie niemand het overzicht van wat er speelt.’ Iedereen kent het voorbeeld uit de zorg, waarbij tientallen hulpverleners over de vloer komen bij een gezin dat meerdere problemen heeft. Elke instantie doet precies wat gevraagd wordt, en verricht doorgaans goed werk, alleen: niemand heeft het overzicht.
Schokeffect Het lokale netwerk Bossche Bond, waar onder meer de corporaties Zayaz en Brabant Wonen onderdeel van uitmaken, vindt hij een sprekend voorbeeld van hoe het wél kan. Uit onderzoek in 2012 bleek dat 1 op de 3 bewoners in 2018 te hoge woonlasten zou hebben als het beleid niet zou veranderen. ‘Dat gaf een schokeffect. Partijen besloten om dit maatschappelijke probleem aan te pakken. Hoe kan je samen voorkomen dat huurachterstand te hoog oploopt en dat uitzetting dreigt?’ Dat vraagt om creatieve oplossingen, stelt Kenis.
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
13
WE TENSCHAP
Corporatie niet meer in control De Bossche Bond beheert als vereniging een fonds voor noodgevallen. Alle partners hebben 5000 euro in het fonds gestort. ‘Dit is een idee van een briljante geest. Als een gezin in financiële nood verkeert, kan een klein bedrag net helpen. Er is geen discussie over wie dat moet betalen. Het belang van de huurder wordt boven het belang van de organisatie geplaatst.’
Onderzoek naar governance lokale netwerken
Soevereiniteit loslaten
governance van lokale netwerken ingediend. Welke instrumenten zijn
Kenis weet dat de praktijk van de organisatienetwerken echter niet eenvoudig is. Uit onderzoek blijkt dat 80 procent faalt in de aanpak. Dat komt vooral doordat organisaties hun soevereiniteit niet willen of kunnen loslaten. ‘Iedere organisatie heeft eigen protocollen, doelstellingen en budgetten. Bij een collectieve aanpak is niet altijd duidelijk waar de verantwoordelijkheid ophoudt en begint, en wie betaalt dan? Je moet erkennen dat je als organisatie niet meer in control bent, maar onderdeel van het brede verhaal.’ Kenis maakt de vergelijking met de hoogoplopende discussies over de Brexit. ‘Veel Britten willen uit de Europese Unie, omdat ze vinden dat Europa te veel over hun beslist, en dat ze geen zicht hebben op hoe de besluiten worden genomen. Ze willen hun soevereiniteit niet opgeven.’
Terechte vragen Ook bij toezichthouders roept het organisatienetwerk soms twijfels op. Zij zijn immers juridisch aansprakelijk. Hoe werkt dat in de praktijk als niet duidelijk is welke organisatie verantwoordelijk is? Daarnaast moeten ze erop toezien dat het lokale netwerk voldoende resultaat (economische waarde) oplevert. Hoe weten we als organisatienetwerk dat we goed bezig zijn? ‘Dat zijn terechte vragen. De eerste stap is dat we erkennen dat we er iets mee moeten, ook in het toezicht.’
Onderzoek Wetenschapsagenda Tilburg Institute of Governance heeft – in overleg met de VTW – bij de Nationale Wetenschapsagenda een voorstel ingediend voor onderzoek naar de governance van lokale netwerken (zie kader). Volgens Kenis vraagt het organisatienetwerk om een andere vorm van toezicht dan de klassieke
14
Tilburg Institute of Governance heeft – in samenwerking met de VTW – bij de Nationale Wetenschapsagenda een voorstel voor onderzoek naar de
bijvoorbeeld nodig om professioneel toezicht te houden op lokale netwerken? De aanvraag is in behandeling: eind oktober is de uitslag van de eerste voorronde bekend. www.wetenschapsagenda.nl/
organisatie. De RvC moet bijvoorbeeld over informatie beschikken om het werk van de corporatie te kunnen beoordelen en toezicht te houden. ‘Maar wie levert de informatie vanuit het netwerk, waarin verschillende partners samenwerken?’ Volgens Kenis is bovendien een omslag nodig in het denken van toezichthouders. Waar de RvC van een corporatie vooral druk is om risico’s te managen, zou de RvC meer kansen moeten managen. Welke mogelijkheden zijn er om samen met lokale partners de meerwaarde voor de bewoner centraal te stellen? Welke partners hebben we daarvoor nodig? ‘Dat zijn vragen die de RvC aan de bestuurder kan stellen.’
Woningwet Kenis constateert dat organisaties zich steeds meer beperken tot de kerntaken, zoals ook voor corporaties in de Woningwet is vastgelegd, terwijl problemen in de samenleving juist steeds complexer worden. Dat maakt de aanpak om problemen gezamenlijk op te lossen er niet eenvoudiger op. Organisatienetwerken zijn echter de toekomst, zoals Kenis schrijft in zijn recent bij uitgever Pelckmans Pro verschenen boek. ‘Het is niet gemakkelijk, maar wel steeds vaker noodzakelijk. Want alleen red je het niet om complexe problemen van huurders en de buurt op te lossen.’
VTW SPECIAL
PR AK TIJK VOORBEELD
foto: mark prins
Bestuurder Hedy van den Berk van Havensteder – in Tuindorp Vreewijk.
Hedy van den Berk ◊ Bestuurder Havensteder ◊ over urgentie van vitale coalities
‘AFSTEMMING MET RVC’S OVER WERKWIJZE NODIG’ Vitale coalities zijn hard nodig om complexe problemen in de wijk aan te pakken. De RvC’s van alle partners moeten de gekozen aanpak wél onderschrijven, stelt bestuurder Hedy van den Berk van Havensteder.
U
rgente problemen vragen om vitale coalities. Of het nu gaat om de zorg voor verwarde personen die hun woning in brand (dreigen te) steken of om de doelen van het Klimaatakkoord die moeten worden gehaald, corporaties kunnen complexe opgaven niet alleen oplossen. Volgens bestuurder Hedy van den Berk van Havensteder vraagt dat om netwerkleiderschap. ‘Je moet verder kijken dan je eigen organisatie.’
Controle of risico Afhankelijk van de opgave werkt de corporatie met verschillende partners samen.
Maar wat betekent die samenwerking voor de rol van het toezicht? Volgens Van den Berk kan de RvC twee routes kiezen: de weg van strikt de regels volgen en controleren óf de weg van ruimte bieden aan initiatieven en risico’s durven nemen. ‘Dat is een spannende zoektocht voor de RvC’, erkent Van den Berk. Alleen in vitale coalities kunnen partners in de wijk samen doorbraken forceren, bijvoorbeeld in de zorg voor verwarde personen of in de energietransitie. De werkwijze in de netwerken moet wél worden afgestemd met de toezichthouders van álle partners, stelt Van den Berk. ‘De bestuurders in
het netwerk moet ieder de eigen RvC op dezelfde manier betrekken bij de gekozen aanpak. De toezichthouders moeten op één lijn staan.’ Toezicht op lokale netwerken is vooral een kwestie van vertrouwen, vindt Van den Berk: ‘Alle partners moeten iets inleveren. Niemand is in vitale coalities de baas.’
Handtekening overeenkomst Alle organisaties – inclusief de toezichthouders – moeten overigens vooraf wél goed nadenken over wat de gevolgen zijn als ze een handtekening onder een samenwerkingsovereenkomst zetten. ‘Als je getekend hebt, moet je de ambities wel kunnen waarmaken. En weten wat dat de organisatie gaat kosten.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
15
PR AK TIJK VOORBEELD
foto: gijs versteeg
Directeur-bestuurder Bert Moormann van Domesta over samenwerking met lokale partners. ‘We hebben elkaar stevig nodig’.
Bert Moormann ◊ directeur-bestuurder Domesta Emmen ◊ over voorkomen huisuitzetting
‘RVC NAUW BETROKKEN BIJ SAMENWERKING PARTNERS’ Voorkomen dat huurders op straat komen te staan. Dat is de gezamenlijke ambitie van Domesta, collega-corporatie Lefier en andere maatschappelijke partners in het lokale netwerk. Volgens de directeur-bestuurder is de RvC nauw betrokken bij de aanpak.
A
ls één op drie huurders de huur dreigt niet te kunnen betalen, dan vraagt dat om gezamenlijke inspanningen om huuruitzetting te voorkomen. Dat kan de corporatie niet alleen: in huishoudens spelen vaak meer problemen. In het lokale netwerk werken corporaties samen met welzijnswerk en de gemeenten. ‘We hebben elkaar stevig nodig,’ stelt directeur-bestuurder Bert Moormann van Domesta. Volgens hem is de RvC nauw bij deze aanpak betrokken, onder meer tijdens bijeenkomsten met stakeholders. Een aanbeveling
16
uit het visitatierapport in 2015 was om stakeholders, onder wie de huurders, eerder bij het beleid te betrekken. ‘Dat hebben wij als bestuur, net als de RvC, serieus opgevat.’
Koppelen aan PE-punten Van de RvC-voorzitter kwam het voorstel om de inhoudelijke themabijeenkomsten met stakeholders, onder meer over het voorkomen van huurschulden en huisuitzetting, te koppelen aan de verplichte PE-punten (voor permanente educatie). ‘Zo snijdt het mes aan twee kanten’, stelt Moormann. ‘Het bestuur en de RvC doen kennis op over het
VTW SPECIAL
thema, en samen met de stakeholders kleuren we de aanpak lokaal in.’ Volgens Moormann staat de inhoud centraal. ‘We gaan allen onbevooroordeeld naar een themabijeenkomst. Het gaat dan niet over wie welke rol heeft. Na afloop kunnen bestuur en de RvC de opgedane kennis gebruiken voor hun eigen taak.’
Binding met werkgebied Moormann vindt dat de RvC-leden binding moeten hebben met de lokale situatie. Toezichthouders die in gesprek gaan met stakeholders juicht hij alleen maar toe. ‘Als de commissaris weet wat er speelt, maakt dat het gesprek met hem of haar juist gemakkelijker. Ik vind wel dat RvC-leden open moeten zijn met wie zij een afspraak maken. Ik wil niet achteraf verrast worden.’
PR AK TIJK VOORBEELD
Bestuurder Hester van foto: mark prins
Buren van Rochdale in de Lodewijk van Deysselbuurt in Amsterdam NieuwWeest die op de schop gaat.
Hester van Buren ◊ Bestuurder van Rochdale ◊ over toezicht op samenwerking in de wijk
‘RVC MOET CONTEXT ZIEN VAN INVESTERINGSBESLUIT’ Rochdale investeert samen met partners onder meer in wijken in Zaanstad en Amsterdam Nieuw-West. Bestuurder Hester van Buren vindt het belangrijk dat de RvC weet én ervaart wat er speelt. Twee jaar keer per jaar gaan de commissarissen op excursie in de wijk.
O
f het nu gaat om de wijk Poelenburg in Zaanstad of de Lodewijk van Deysselbuurt in Amsterdam NieuwWest, corporatie Rochdale werkt samen met partners om de wijk vooruit te helpen. De lokale netwerken opereren op twee niveaus: bestuurders werken samen aan de strategie voor de wijk én professionals werken samen ín de wijk.
Excursie in de wijk Bestuurder Hester van Buren ziet het als haar taak dat de RvC-leden goed op de hoogte zijn van wat er speelt in de wijken, zodat
zij niet alleen op basis van strategische documenten op papier hun mening moeten vormen. In RvC-vergaderingen komen regelmatig inhoudelijk thema’s over wijken aan de orde, zoals de aanpak van de (on)veiligheid in de wijk Poelenburg in samenwerking met gemeente en politie. Daarnaast gaat de RvC twee keer per jaar op excursie in een wijk. Dit voorjaar maakte de RvC een ronde door de Lodewijk van Deysselbuurt samen met de programmamanager van het stadsdeel. Van Buren: ‘De commissarissen zien tijdens die bezoeken de context van de investeringsbesluiten die zij
moeten nemen. In Amsterdam Nieuw-West bijvoorbeeld worden veel woningen gerenoveerd of gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Maar wat betekent dat voor de buurt en de bewoners?’
Samenspel Volgens Van Buren gaat het om een samenspel tussen bestuur en toezicht. De RvCleden moeten zelf ook betrokken zijn. ‘Als zij ervaren wat er in de wijk speelt, zijn ze een betere sparringpartner voor het bestuur. Dat helpt mij als bestuurder ook verder.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
17
VISIE ERIK DANNENBERG VOORZITTER NVTZ EN RVC-VOORZITTER SWZ ZWOLLE
18
VTW SPECIAL
TOEZICHT MOET WETEN WAT ER SPEELT IN DE BUURT Volgens Erik Dannenberg, NVTZ-voorzitter en RvC-voorzitter bij SWZ Zwolle, moet de zorg voor de bewoner of de buurt in lokale netwerken centraal staan, niet de systeemwereld van organisaties. Bestuurders én toezichthouders moeten weten wat er speelt in de wijk. ‘In de bestuurskamer sta je op te grote afstand.’
V
lak na de start van het interview haalt Erik Dannenberg, voorzitter van de vereniging van toezichthouders in zorg en welzijn (NVTZ) en RvC-voorzitter bij corporatie SWZ Zwolle, een plastic rietje uit zijn tas. Dat rietje heeft hij altijd bij zich om zijn verhaal te onderstrepen: elke organisatie kijkt door de eigen koker naar de werkelijkheid. ‘We zijn in Nederland heel goed om mensen met één probleem te helpen, daar gaat veel geld naar toe. Maar mensen of gezinnen met een probleem hebben vaak méér problemen, en daar hebben we geen goed antwoord op.’
foto: mark prins
Startpunt is vragen stellen Of het nu om een huishouden gaat of om een buurt: maatschappelijke organisaties, zoals zorginstellingen en corporaties, moeten niet langer door het rietje kijken. Ze moeten hun blik verbreden en een regisseur aanwijzen om hulp te coördineren. De zorg voor het gezin of de buurt moet centraal staan, niet de systeemwereld van de organisaties. ‘Het startpunt is om vragen te stellen, wat speelt er in het gezin of in de buurt. Los van de doelstellingen van de organisaties. Je moet eerst snappen wat er aan de hand is.’ Dat is vaak makkelijker gezegd dan gedaan, maar
Dannenberg voegt de daad bij het woord. De RvC van SWZ heeft het strategisch plan van het bestuur met enkele huurders en wijkwerkers in de wijk Holtenbroek besproken. Bewoners durfden daar destijds in de avond de deur niet meer uit, omdat ze zich onveilig voelden door hangjongeren voor hun deur. ‘Het bestuur van SWZ had de huurders betrokken bij het strategische plan. Wij zijn als RvC met dit plan de wijk ingegaan. We wisten zo dat de huurders achter het plan stonden, toen wij ermee akkoord gingen.’ Om te weten wat er speelt en wat er nodig is in een buurt, moet je dicht op de praktijk zitten, is het motto van Dannenberg. ‘Als je alleen vanuit de bestuurskamer beslissingen neemt, sta je op te grote afstand.’
Motorkapoverleg Dat het lastig is om samen te werken in lokale netwerken, erkent Dannenberg, maar het kan wél. Hij ondersteunt zijn betoog met een verhaal over een crisissituatie op straat. ‘Bij een ramp komen in korte tijd alle hulpverleners bij elkaar, van de brandweer tot de politie. Samen hebben ze, zoals dat heet, een motorkapoverleg. Ze brengen razendsnel het probleem in kaart, iedereen weet dan
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
19
VISIE
Toezichthouders moeten de blik van buiten zijn
wat zijn of haar taak is, er is geen tijd om uitgebreid te vergaderen. Het leerproces volgt achteraf.’ Maar wat betekent dit voor toezichthouders? Zij hebben niet altijd zicht op wat er in het lokale netwerk gebeurt. ‘Een toezichthouder in de zorg zei mij eens dat hij aansprakelijk is, terwijl de operationele aansturing bij een andere organisatie ligt. Dat is een mooie spanning. Hoe ga je daarmee om? We moeten zorg, en het toezicht daarop, anders organiseren. Het gaat niet alleen om de continuïteit van je eigen club.’
Bestuurder bevragen over netwerken Volgens Dannenberg moeten RvC’s van maatschappelijke organisaties, in zorg én wonen, hun bestuurder over die noodzakelijke lokale netwerken bevragen. ‘Hoe ziet het netwerk van de organisatie eruit? Wie komen er op bijeenkomsten met stakeholders? En vooral: wat merken de huurders ervan? Daarbij moet je kijken naar de korte termijn, hoe pakken wij met andere partners een crisis aan? Maar ook naar de visie op de netwerkorganisatie voor de lange termijn.’ Toezichthouders kunnen niet langer op routine de continuïteit van de organisatie bewaken, stelt Dannenberg, zij moeten zich meer verdiepen in de maatschappelijke thema’s in de wijk. Neem bijvoorbeeld de vergrijzing en de toename van ouderen met dementie. Verzorgingshuizen gaan op slot. Die groepen bewoners blijven langer in corporatiewoningen wonen. ‘Toezichthouders van corporaties en zorg kunnen elkaar op zoeken om inzichten op dit thema te delen.’
Intern toezicht
gelukkig gekozen. ‘Ik snap de term wel, omdat er onderscheid moet worden gemaakt met de externe toezichthouders. Maar intern toezicht impliceert dat je als RvC vooral naar de eigen organisatie kijkt. Terwijl toezichthouders juist meer de blik van buiten moeten zijn. Zij moeten namens de samenleving beoordelen of de zorginstelling of corporatie waarde toevoegt. Daarvoor moet je weten wat er speelt in de buurt.’ Als commissaris van SWZ Zwolle gaat hij af en toe boodschappen doen bij de supermarkten in het werkgebied van de corporatie. Om te proeven hoe de buurt ervoor staat. Tijdens de Algemene Ledenvergadering van de huurderskoepel is hij of een van de andere RvC-leden als toehoorder aanwezig. ‘We willen voelen wat er in de zaal gebeurt als de huurverhoging op de agenda staat. Zelfs een verhoging van 2,50 euro per maand kan voor sommige huurders veel geld zijn.’
Leger des Heils Dannenberg, in het dagelijks leven voorzitter van Divosa, benadrukt dat het niet om hem gaat, maar om de mensen. Vanaf zijn eerste stage in 1984 heeft hij bijna twintig jaar bij het Leger des Heils gewerkt, in verschillende functies. Die jaren hebben hem gevormd. ‘Ik heb daar geleerd dat mensen die in een crisis raken altijd meer problemen hebben. Het was vaak heftig. Schulden, verslaving, psychische stoornis, laag IQ, alles liep door elkaar. Deze mensen kunnen alleen maar uit de ellende komen als organisaties vanuit de mens zelf denken, en niet vanuit het belang van hun eigen organisatie.’ www.nvtz.nl
Dannenberg vindt de term intern toezicht niet
20
VTW SPECIAL
PR AK TIJK VOORBEELD
RvC-lid Ida Haisma in Westwijk waar wijkmeesters van de foto: mark prins
corporatie rondlopen om de leefbaarheid en de veiligheid in de buurt te verbeteren.
Ida Haisma ◊ RvC-lid Waterweg Wonen ◊ over sociale innovatie
‘WE WILLEN SAMEN HET VERSCHIL MAKEN’ De RvC van Waterweg Wonen in Vlaardingen ziet erop toe dat samenwerking in lokale netwerken effect heeft, stelt RvC-lid Ida Haisma. Ze vindt het experiment met de wijkmeesters in de buurt een sprekend voorbeeld van sociale innovatie.
W
aterweg Wonen heeft in Vlaardingen een experiment met wijkmeesters gehouden om de leefbaarheid en de veiligheid in de wijk te vergroten. Als zij tijdens een ronde door de buurt verdachte zaken zien, geven zij – waar nodig – het signaal aan de partners in het netwerk door. De corporatie werkt samen met onder meer gemeente, welzijn en politie, maar de wijkmeesters staan op de loonlijst van de corporatie. Een mooi voorbeeld van een lokaal netwerk, stelt Ida Haisma die als commissaris ook voorzitter is van de Commissie Maatschappelijke Innovatie (CMI) van Waterweg Wo-
nen. ‘Wij hebben als RvC wél voorgesteld om een nulmeting te houden om in kaart te brengen of onder meer de veiligheid in de wijk echt verbetert.’
Samen betalen Als uit onderzoek blijkt dat de wijkmeesters een positief effect hebben op de wijk, dan komt dat ten goede aan álle partners in het netwerk. Het ligt dan voor de hand dat die partners meebetalen, stelt Haisma. ‘Samenwerken is samen betalen. Als je kan aantonen dat de wijkmeesters goed werk doen, dan heb je een goed verhaal voor de partners.’
Haisma brengt haar ervaring en netwerk op het gebied van veiligheid en innovatie mee in de RvC van Waterweg Wonen. Ze vindt dat de corporatie sociaal moet innoveren, en niet alleen in stenen. In de Commissie Maatschappelijke Innovatie, die uit twee RvC-leden, de bestuurder, een MT-lid en een beleidsadviseur bestaat, staat de sociale innovatie op de agenda. ‘We willen samen het verschil maken.’
Initiatief De commissie nam het initiatief om samen met de partners in de wijk de maatschappelijke agenda met voor Vlaardingen vast te stellen, inclusief concrete doelen. ‘Samenwerken is niets, als je geen doel hebt.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
21
ACHTERGROND DIRECTEUR PAULUS JANSEN WOONBOND OVER LOKALE NETWERKEN
Woonbond-directeur Paulus Jansen op werkbezoek bij ‘thuis in Best bij een project met nul-op-de-meter appartementen.
22
VTW SPECIAL
‘ HET GESPREK MET DE ACHTERBAN MOET DE BASIS ZIJN’ Ook in lokale netwerken, waarin corporaties samenwerken met andere maatschappelijke organisaties, moet de huurder worden gehoord. Volgens Woonbond-directeur Paulus Jansen zijn er – voor bestuur én toezicht – genoeg kansen om in gesprek te gaan.
foto: sandra peerenboom
D
e Woningwet heeft de zeggenschap van de huurders vergroot: huurdersorganisaties zijn onder meer volwaardig partner bij het maken van lokale prestatieafspraken. Volgens directeur Paulus Jansen van de Woonbond is de participatie van huurders echter voor veel corporaties ‘een verplicht nummer’. ‘Het gesprek met de achterban moet de basis zijn. Maar de klassieke opvatting dat corporaties weten wat goed is voor hun huurders, is niet uitgebannen.’ Dat gesprek met de achterban is volgens Jansen juist nodig in deze tijd: de groep kwetsbare huurders neemt alleen maar toe, ouderen blijven langer zelfstandig wonen en de verduurzaming van alle huurwoningen is een forse opgave. Corporaties werken samen met andere maatschappelijke organisaties om die complexe problemen in de wijk aan te pakken. De vraag is hoe de huurders in die lokale netwerken mee kunnen praten. ‘Ze zijn geen professionals met een voltijdbaan.’ De Woonbond-directeur ziet echter genoeg kansen voor bestuurders én toezichthouders om op een andere manier in gesprek met huurders te gaan. Zo organiseert Pakhuis De Zwijger in Amsterdam bijvoorbeeld debatten over prangende kwesties over wonen. Op die debatten komen naast veel
maatschappelijke organisaties óók bewoners. Een bezoek aan het winkelcentrum in de wijk waar buurtbewoners elkaar ontmoeten, kan ook veel informatie opleveren. ‘Wees geïnteresseerd in wat er speelt in de wijk, dat moet de grondhouding zijn.’ Jansen haalt een voorbeeld aan uit de tijd dat hij wethouder in Utrecht was. In Overvecht Noord organiseerde de gemeente een bijeenkomst over verduurzaming in de wijk: wel of niet aardgasvrij? ‘We waren er vroeg bij, er was nog volop discussie was over de te volgen koers. Daar hoorden we de zorgen van huurders, maar ook van woningeigenaren. Wat zou dat plan gaan kosten?’
Blik naar buiten RvC-leden moeten hun oren en ogen in de wijk openhouden, en bij voorkeur een eigen netwerk hebben, zoals in de zorg of het openbaar bestuur. De rol van de toezichthouder gaat verder dan op de winkel te passen, stelt Jansen. ‘De RvC moet de blik naar buiten richten, net zoals van de corporatie wordt verwacht. Dat vraagt om een actieve houding. De commissaris kan de bestuurder bijvoorbeeld wijzen op een lokaal netwerk dat van waarde is voor de corporatie.’ De lijst met lokale netwerken is lang: van voorkomen schulden tot energietransitie. Voor toezichthouders is de tijd beperkt. Jansen: ‘Hoeveel tijd steek je waarin? Dat is voor iedereen ingewikkeld. Je moet keuzes maken. Maar het begint met de goede grondhouding.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
23
ACHTERGROND Samenwerking in lokale netwerken loont: kleine bedragen, groot effect
HET IS VAAK NIET RELEVANT WIE DE REKENING BETAALT
Als maatschappelijke organisaties, waaronder corporaties, over grenzen samenwerken: wie betaalt dan de rekening? Vaak gaat het om kleine bedragen, met een groot effect. Toezichthouders moeten vertrouwen aan de organisatie geven.
E
en Marokkaanse vrouw die in een sociale huurwoning woont, wordt onverwacht weduwe. Ze wil bij haar familie in Marokko wonen, maar heeft geen geld. Haar vliegticket wordt betaald uit een fonds waarin partners in de wijk, waaronder een corporatie, geld hebben gestort. Met een klein bedrag is de vrouw geholpen, ze zal niet verpieteren in de wijk, en de huurwoning komt vrij. Dit praktijkvoorbeeld – dat een zorgmede-
24
VTW SPECIAL
werker heeft aangekaart in het lokale netwerk – laat zien dat samenwerking loont. Door geld uit het fonds te halen, en achteraf pas te bepalen welke organisatie het meest baat heeft gehad bij de actie (en die vervolgens het bedrag weer in het fonds stort), wordt bureaucratie vermeden en worden huurders om wie het gaat geholpen.
Leefwereld versus systeemwereld Het gaat om de leefwereld, niet om de systeemwereld. Er moet ruimte zijn voor laagdrempelige initiatieven die wellicht geld kosten, maar die goed zijn voor bewoners en de buurt, én die direct of indirect geld opleveren. Neem de welzijnswerker die elke woensdag 10 pizza’s declareert. Wat blijkt: hij gaat met hangjongeren de buurt schoonmaken, en als beloning eten ze pizza. Tel uit je winst.
illustratie: auke herrema
Toezichthouders van een corporatie moeten het bestuur en de organisatie het vertrouwen geven: medewerkers weten wat er nodig is in de buurt. Probeer als RvC vooral weg te blijven van strikte controle of het geld wel goed is besteed, maar houd op hoofdlijnen de vinger aan de pols. Wijs het bestuur er wél op dat de corporatie integer met de besteding uit het fonds omgaat.
Informele netwerken Zet als RvC de lokale netwerken jaarlijks op de agenda. Levert een samenwerkingsverband voldoende op voor de huurders? Informele netwerken kunnen ook hun dienst bewijzen. Een nieuw netwerk optuigen, kan juist nieuwe regels en bureaucratie opleveren. Wat zijn de gevolgen van deelname aan een netwerk voor het imago van de corporatie? En komt de rekening niet onevenredig bij de corporatie en dus bij de huurders te liggen? Die vragen moet de RvC wél stellen.
Deze bijdrage is geschreven op basis van een interview met Koos Parie en Gerard Erents, beiden adviseur bij netwerkorganisatie Orka-advies en commissaris.
Grenzen Als het om kleine bedragen gaat, zoals het vliegticket, is het minst relevant wie de rekening betaalt. Maar er zijn grenzen. Volgens de Woningwet mag een corporatie maximaal 126,00 euro per woning aan leefbaarheid uitgeven, tenzij met de gemeente verdergaande afspraken zijn gemaakt. Een corporatie die een medewerker aantrekt om verwarde mensen te ondersteunen? Dan is het veel effectiever om samen te werken met een organisatie die de geschikte mensen in dienst heeft. En daar is dat netwerk juist voor.
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
25
QUOTES
Juist in deze tijd is het belangrijk dat maatschappelijke organisaties over grenzen heen kijken. We hebben veel raakvlakken in ons werk. Het gaat ons
Leer kijken door de ogen van je doelgroep. GUSTAV BREUER RVC VALLEI WONEN
allemaal om het welzijn van de bewoners. Zet de ramen meer open. Probeer eens uit de regelwaan van de dag te breken. FRANK VAN ROOIJ BESTUURDER RADIUS WELZIJN
26
VTW SPECIAL
PR AK TIJK VOORBEELD
Bestuurder Tinka van Rood 30 partners in het lokale netwerk de energietransitie in de Drechtsteden wil realiseren.
foto: mark prins
van Trivire die samen met
Tinka van Rood ◊ bestuurder Trivire ◊ over netwerk energietransitie in Drechtsteden
‘SPANNEND WAT AFWEGINGEN ANDERE RVC’S ZIJN’ Tinka van Rood, bestuurder van Trivire, vindt het belangrijk om de RvC nauw bij de samenwerkingsverbanden in de regio te betrekken. Zeker als de opgave complex is, zoals de energietransitie in de Drechtsteden.
T
rivire maakt in de Drechtsteden deel uit van uiteenlopende lokale netwerken: van de regiegroep huisvesten kwetsbare doelgroepen tot een breed netwerk met 31 partners om de energietransitie te realiseren. Bestuurder Tinka van Rood is blij met de vele samenwerkingsverbanden. ‘We maken gebruik van elkaars competenties.’ Van Rood betrekt de RvC nauw bij projecten van lokale netwerken. Zo gaan de commissarissen van Trivire mee op expeditie en zien ze met eigen ogen hoe – bijvoorbeeld – de buurtaanpak in de praktijk werkt. ‘De
reacties zijn buitengewoon goed. De RvC krijgt van alle kanten informatie, op papier of digitaal. Maar zelfs de meest ervaren RvCleden worden verrast door wat ze op locatie horen en zien.’
Alle RvC’s uitgenodigd Het bestuurlijk overleg van de zeven corporaties in de Drechtsteden, waarvan Van Rood voorzitter is, heeft ook alle RvC’s uitgenodigd voor een informatieve bijeenkomst over de energietransitie. Diederik Samsom, voorzitter van de regionale programmaraad energietransitie, hield een verhaal, als ook
Jacqueline van Dongen, regio-portefeuillehouder energietransitie, en Erwin Zwijnenburg namens de corporaties. Van Rood: ‘Deze transitie heeft veel impact. Corporaties zijn de startmotor, het gaat om veel geld, er zijn risico’s. Daarom is het belangrijk om alle RvC’s mee te nemen.’ De besluitvorming in het lokale netwerk over de energietransitie en de aansluiting op het warmtenet, samen met zes collegacorporaties met elk een eigen RvC, is uitdagend. ‘Ik kan niet altijd inschatten wat de afwegingen van de RvC’s van andere corporaties zijn. Dat is spannend. Maar ook hier geldt: alleen ga je sneller, samen kom je verder.’ www.drechtsteden.nl/energieakkoord
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
27
ACHTERGROND
TOEZICHTHOUDERS, ZOEK ELKAAR OP foto: mark prins
Maatschappelijke organisaties moeten in de netwerksamenleving lokale sensitiviteit ontwikkelen om (kwetsbare) bewoners in de wijk vooruit te helpen. Volgens Cornel Vader, voorzitter Raad van Bestuur van het Leger des Heils, spelen toezichthouders hierin ook een belangrijke rol.
28
B
ij Bosshardt in Almere is één van de 45 buurtkamers van het Leger des Heils die een centrale ontmoetingsplek zijn voor de buurt. Alle bewoners zijn welkom: om met lotgenoten te
VTW SPECIAL
praten als ze daar behoefte aan hebben, om samen soep te eten of een spelletje rummikub te spelen. Ook voor professionals is het steunpunt een uitvalbasis, zoals voor medewerkers van sociale wijkteams. ‘Het is een duiventil, iedereen vliegt in en uit,’ vertelt Cornel Vader, voorzitter van de Raad van Bestuur van het Leger des Heils. De buurtsteunpunten zijn een spil in lokale netwerken, waarin maatschappelijke organisaties samenwerken om bewoners en de wijk vooruit te helpen. Door de overheveling van de taken in het sociaal domein naar de gemeenten, inclusief de
financiering, worden organisaties meer gedwongen om lokaal samen te werken, stelt Vader. ‘Dat vind ik het een goede zaak. Maatschappelijke organisaties moeten weten wat er speelt en, zoals ik dat noem, een lokale sensitiviteit ontwikkelen. Dat geldt voor corporaties, maar ook voor het Leger des Heils.’
beter te vinden, omdat de problemen van de grote stad nadrukkelijker om een oplossing vragen. Maar ook in kleinere provinciesteden wonen bewoners die aan de onderkant van de samenleving leven, stelt Vader: ‘In die gemeenten zie je dat partners niet altijd met elkaar om tafel gaan. Daar moeten we echt nog stappen zetten.’
Ondernemerszin en lef
Blik verbreden
Dat is niet altijd eenvoudig, zo stelt Vader. Samenwerking in de netwerksamenleving vraagt om ondernemerszin en lef. ‘Die lokale sensitiviteit komt niet altijd vanzelf bij de bestuurders terecht. Medewerkers moeten ogen en oren open houden. Zij moeten binnen de kaders ruimte krijgen om autonoom te handelen. Zodat zij samen met andere maatschappelijke partners nieuwe concepten kunnen ontwikkelen, vanuit de vraag uit de samenleving. Dat klinkt ideaal, maar mensen moeten het wel dóen.’ In de grote steden weten lokale partners elkaar
Vader ziet in de netwerksamenleving een belangrijke rol weggelegd voor de toezichthouders van maatschappelijke organisaties. De RvC van een corporatie kijkt primair naar de doelstelling van de organisatie: betaalbare huisvesting voor (kwetsbare) mensen met een laag inkomen. Begrijpelijk, stelt Vader, maar toezicht in een lokaal netwerk gaat verder dan het belang van één organisatie. Zijn devies: ‘Toezichthouders, zoek elkaar op. Weet wat er speelt. Kijk hoe je toezicht op het lokaal netwerk samen vorm kan geven.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
29
LOK A AL NE T WERK IN BEELD
Wijkmeesters Waterweg Wonen heeft wijkmeesters in dienst die de leefbaarheid en de veiligheid in de wijk in de gaten houden. Zij hebben goede contacten met andere partners in de wijk. www.waterwegwonen.nl
30
VTW SPECIAL
foto: waterweg wonen
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
31
vtw-academie.nl vereniging van toezichthouders in woningcorporaties
De masterclasses van de VTW Academie worden door de deelnemers gemiddeld beoordeeld met een
Kennis is kracht
Professioneel toezichthouden met Passie voor volkshuisvesting NIEUW De VTW Academie biedt een uitgebalanceerd scholingsprogramma voor aankomende en ervaren commissarissen bij woningcorporaties. Onze leergangen en masterclasses gaan in op alle relevante thema’s en spelen ook in op de actualiteit. De ontwikkeling van uw kennis en vaardigheden staat centraal die past bij een huidig en toekomstig kundige commissaris in de volkshuisvesting. Het aanbod is hoogwaardig, actueel, uitdagend, compact qua tijdsinvestering én praktijkgericht. Uw vragen komen volop aan bod tijdens de interactieve opleidingen. Bekijk het volledige aanbod op www.vtw-academie.nl
Online Masterclasses Kennis opdoen waar en wanneer het u uitkomt
LEIDERSCHAPSLEERGANGEN “Waar jij de stenen legt, beïnvloed je de stroom” Persoonlijke leiderschapsvorming. Daar draait het om in onze leergangen. We stellen u in staat de inspirerende inzichten die u bij ons opdoet te verbinden aan uw leiderschapsgedrag, zodat u ook anderen weet te inspireren tot leiderschap. Elk Avicenna programma bestaat uit een unieke mix van inspirerende ontmoetingen met topexperts en ervaren practitioners.
Avicenna Leergang: Visie en leiderschap Leiderschap door Creatie: De stuwende kracht van innovatie Strategie Mastercourse: Strategisch leiderschap Leadership for Society: Zelfbewust publiek leiderschap Internationaal leiderschap: Brugge, Oxford en Parijs Leiderschap Practicum: Authentiek en zichtbaar leiderschap Maatwerk trajecten: Ontwikkeltrajecten met impact
PR AK TIJK VOORBEELD
Bijl BrabantWonen: door de bomen het bos zien én in één boom een bos zien.
foto: mark prins
Toezicht volgens RvC-voorzitter Frédérique
Frédérique Bijl ◊ RvC-voorzitter BrabantWonen ◊ over proeftuin Ruwaard Oss
DE KRACHT VAN VERBEELDING BrabantWonen is één van de partners van proeftuin Ruwaard Oss. RvC-voorzitter Frédérique Bijl, ook kunstenaar van beroep, gaat altijd op zoek naar de verbeelding. In het toezicht op de organisatie in een netwerksamenleving is die juist nodig.
F
rédérique Bijl is naast toezichthouder en docent governance ook beeldend kunstenaar. Een opvallende combinatie. ‘Taal is voor de commissaris de belangrijkste informatiebron, als kunstenaar denk ik in beelden. Om welke mensen gaat het, om welke plek? Ik probeer het letterlijk voor mij te zien.’ BrabantWonen is één van de partners van de proeftuin Ruwaard Oss. In het netwerk werken maatschappelijke organisaties sámen met bewoners aan een vitale wijk waar bewoners tegen lagere kosten een betere
gezondheid ervaren. Volgens Bijl, die als toezichthouder bij BrabantWonen betrokken distantie toont, staat de RvC als onderdeel van de proeftuin op grotere afstand van de ontwikkelingen.
Balanceren Hoe om te gaan met de andere partners is voor de RvC een zoektocht, stelt Bijl. ‘We balanceren tussen terughoudendheid en informatie ophalen, we willen hun stem horen zonder de organisatie voor de voeten te lopen.’
Met de RvT van BrabantZorg, één van de partners in het netwerk, heeft de RvC van de corporatie twee keer per jaar overleg, omdat de zorg voor kwetsbare ouderen om nauwe samenwerking vraagt. ‘Dat gaat verder dan alleen de proeftuin. We bespreken onze strategie, waar we wakker van liggen, wat de kansen en risico’s zijn. Het is goed om van elkaar te weten hoe de vlag erbij hangt.’ Bij samenwerking met meerdere partners vraagt het toezicht op netwerken, zoals in de proeftuin, om overzicht én inzicht, stelt Bijl. En om verbeelding. ‘Je moet door de bomen het bos zien, én in één boom een bos zien.’ www.proeftuinruwaard.nl
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
33
ACHTERGROND JOS KOFFIJBERG DIRECTEUR STICHTING VISITATIE (SVWN) OVER EXPERIMENT NETWERKVISITATIE
‘ MAATSCHAPPELIJKE ROL RVC VRAAGT INZICHT IN NETWERKEN’ Corporaties werken in lokale netwerken samen om complexe problemen aan te pakken. Hoe breng je de maatschappelijke prestaties van die netwerken in kaart? En hoe toets je de maatschappelijke rol van de RvC? Directeur Jos Koffijberg van SVWN licht het experiment met netwerkvisitatie toe.
D
e visitaties van corporaties bewegen mee met de ontwikkelingen in de sector. Met de komst van de Woningwet houdt de Autoriteit woningcorporaties toezicht op goed bestuur. In de visitaties ligt het accent weer op de beoordeling van de maatschappelijke prestaties van corporaties, inclusief de maatschappelijke rol van de RvC. ‘Er is meer ruimte voor waar het echt om gaat,’ stelt Jos Koffijberg, directeur Stichting Visitatie Woningcorporaties Nederland (SVWN).
foto: mark prins
Niet alleen
34
Volgens Koffijberg levert samenwerking in lokale netwerken een belangrijke bijdrage aan de maatschappelijke prestaties. Het besef dat corporaties complexe problemen niet alleen kunnen oplossen, is weer volop aanwezig. ‘Of het nu gaat om ouderen die langer thuis blijven wonen, verwarde personen in de buurt of woningen verduurzamen.’ De Stichting Visitatie heeft een experiment met netwerkvisitatie opgezet om in kaart te brengen hoe die samenwerkingsverbanden functioneren. In het experiment, waar negen corporaties aan meedoen, hebben visitatiecommissies twee routes gevolgd. Route één: op basis van gesprekken met de corporatie en de belanghouders maakt de commissie een analyse. Route twee: de commissie faciliteert en begeleidt het gesprek tussen de partners in het netwerk die zelf tot een reflectie en ordeel komen.
VTW SPECIAL
Tussentijdse evaluatie Half juni heeft SVWN – samen met leden van visitatiecommissies en wetenschappers – het experiment tussentijds geëvalueerd. Eén van de dilemma’s: een corporatie maakt deel uit van veel – wellicht tientallen – netwerken. De casus van één geselecteerd netwerk is echter al leerzaam. Koffijberg: ‘Hoe kies je partners, hoe werk je samen, wat breng je als corporatie en wat haal je op uit het netwerk? Antwoorden op die vragen leveren inzichten op voor andere netwerken en hoe de corporatie in een netwerk opereert.’ Een vaste methodiek voor netwerkvisitatie is er (nog) niet. Wel maakt een beschouwing (géén oordeel) over de lokale driehoek (corporatie, gemeente, huurders) al deel uit van de visitatie. De maatschappelijke rol van de RvC wordt tijdens de visitatie ook getoetst. Volgens Koffijberg is het voor visitatoren nog wennen hoe ze aan die toetsing invulling moeten geven. Om die reden heeft SWVN voor visitatoren een masterclass over dit onderdeel gehouden.
Toezichtvisie Volgens Koffijberg is het juist deze maatschappelijke rol die van commissarissen om inzicht in organisatienetwerken vraagt. ‘De RvC zou in de toezichtvisie en toetsingskader aandacht aan netwerken moeten besteden en werkwijzen moeten ontwikkelen om vast te stellen hoe een organisatienetwerk functioneert en presteert. Centrale vraag: wat is in die netwerken de bijdrage van en opbrengst voor de corporatie?’ www.visitaties.nl/experimenten
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
35
PR AK TIJK VOORBEELD
Charlie Ortega, zet zich in voor kinderen uit minimagezinnen.
Directeur Charlie Ortega ◊ stichting Leergeld Den Haag ◊ over netwerk armoedebestrijding
‘BRENG DE SIGNALEN VAN BUITEN NAAR BINNEN’ Als directeur van stichting Leergeld Den Haag is Charlie Ortega betrokken bij het lokale netwerk Delen achter de duinen dat zich inzet voor armoedebestrijding. Ze vindt het cruciaal dat toezichthouders ook maatschappelijk betrokken zijn.
I
n Den Haag groeien 27.000 kinderen op in minimagezinnen die net op of onder de armoedegrens leven. De stichting Leergeld in Den Haag schenkt een kind bijvoorbeeld een computer om huiswerk te kunnen maken. Als een schoolreisje te duur is, kan de stichting Leergeld bijspringen, zodat het kind wél mee kan. ‘Ons doel is dat kinderen mee blijven doen.’
Huisbezoek Volgens directeur Charlie Ortega van Leergeld Den Haag gaan medewerkers veel op huisbezoek. Daar zien ze snel genoeg of in
36
een gezin meer aan de hand is dan financiële problemen. Leergeld geeft – als het nodig is – een signaal door aan een organisatie in het sociale domein van de stad. ‘De contacten zijn er, maar we hebben vanwege privacy niet altijd inzage in wat er met ons signaal gebeurt.’ Stichting Leergeld is aangesloten bij het lokale netwerk Delen achter de duinen dat zich inzet voor armoedebestrijding. Zestig organisaties uit de stad, waaronder twee corporaties, organiseren themabijeenkomsten om kennis en ervaringen uitwisselen, bijvoorbeeld over privacy. De partners trek-
VTW SPECIAL
ken daarnaast samen op om een gemeenschappelijke visie op armoedebestrijding te schrijven. De zogeheten Inspiratienota wordt aangeboden aan de lokale politiek.
Cruciaal Ook HaagWonen, waar Ortega commissaris is, is bij het netwerk aangesloten. Ortega vindt het cruciaal dat toezichthouders signalen van buiten (de samenleving) naar binnen (de organisatie) overbrengen. ‘Ik ben als directeur van Leergeld lid van Delen achter de duinen. Door mijn lokale netwerk, weet ik wat er speelt in de stad. Dat helpt mij als toezichthouder bij de corporatie, zonder dat ik de stoel van de bestuurder ga zitten.’ www.delenachterdeduinen.nl
foto: mark prins
Stichting Leergeld Den Haag, met directeur
PR AK TIJK VOORBEELD
Henry Goverde,
Oosterpoort: ook de toezichthouder moet een brede blik hebben.
foto: mark prins
RvC-voorzitter jeugdzorgorganisatie
RvC-voorzitter Henry Goverde ◊ Oosterpoort (jeugdzorg) ◊ over lokale netwerken in zorg en wonen
‘DE SCHOTTEN TUSSEN SECTOREN MOETEN WEG’ Henry Goverde, onder anderen RvC-voorzitter van jeugdzorgorganisatie Oosterpoort in Oss en omgeving, vindt het noodzakelijk dat organisaties over grenzen heen kijken om cliënten te helpen, maar de praktijk is weerbarstig.
S
amen bereik je meer dan alleen. Daar zijn veel organisaties in de zorg – en aanpalende sectoren – van overtuigd, stelt RvC-voorzitter Henry Goverde van jeugdzorgorganisatie Oosterpoort. ‘Maar waarom gebeurt het dan niet vaker en waarom gaat die samenwerking niet makkelijker? Dat is inderdaad de vraag.’ Volgens Goverde, in het dagelijks leven juridische adviseur, moeten organisaties verder kijken dan hun eigen belang en verder dan de hulp aan een individueel kind. ‘Maar de financiële en juridische structuur is verkokerd en niet ingericht op samenwerking in
lokale netwerken. Organisaties lopen in de praktijk tegen problemen aan. Die schotten moeten weg.’ Een voorbeeld uit de praktijk. ‘Een gezinsbegeleider van jeugdzorg die hulp biedt aan een kind op school. Hebben we het over zorg, of over onderwijs? Wie is verantwoordelijk, en wie betaalt? Niet de organisatie, maar de hulp aan de client moet centraal staan.’
Woonvoorzieningen Jeugdzorginstellingen krijgen in de nabije toekomst ook meer met woningcorporaties te maken. Een client die zorg nodigt heeft,
krijgt dat volgens nieuw beleid vooral thuis in het gezin waar hij of zij woont, en niet langer in woonvoorzieningen van jeugdzorg in de wijk. ‘Corporaties komen in beeld om de exploitatie van die woningen mogelijk over te nemen.’
Brede blik Goverde houdt als RvC-voorzitter vooral de focus op de eigen organisatie. Hij erkent dat ook de toezichthouder in het netwerk breder kan kijken. ‘Binnen de zorg en de corporatiesector staan we samen voor een maatschappelijke opgave. Die beperkt zich niet tot de sector van jouw organisatie. Ik sta zeker open voor een ontmoeting met toezichthouders uit verschillende sectoren om kennis en ervaringen uit te wisselen.’
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
37
ACHTERGROND VERA BEUZENBERG PLATFORM31 OVER VISIE OP WONEN EN WIJKENSPEL
HET SPEL DWINGT TOT KEUZES MAKEN Wat is de opgave in het werkgebied? Welke maatregelen zijn nodig? Die vragen staan centraal tijdens het Visie op wonen en wijkenspel van Platform31. Ook RvC’s van corporaties kunnen meedoen.
A
an het einde van het Visie op wonen en wijkenspel dat Platform31 heeft ontwikkeld, zijn de spelers óf allemaal winnaar óf allemaal verliezer. Als bijvoorbeeld deelnemers van een corporatie en een huurdersorganisatie samen voor een visie op de opgave in het werkgebied staan én ze zijn het eens over de benodigde maatregelen, dan wordt iedereen tot winnaar uitgeroepen. ‘Het spel is vooral een gespreksmiddel,’ stelt projectleider Vera Beuzenberg van Platform31. Het spel, waar maximaal zes spelers aan meedoen, bestaat uit twee fasen: in de eerste fase moeten de deelnemers vijf fiches neerleggen bij zeven thema’s, zoals duurzaamheid en betaalbaarheid. Ze kunnen meerdere fiches bij één thema leggen, als ze aan dat thema meer belang hechten. Al in deze fase gaan corporatiemedewerkers en huurders met elkaar in gesprek. ‘Ze lichten hun keuzes toe, en ze vragen bij elkaar door over hun overwegingen’, vertelt Beuzenberg die als spelleider erop toeziet dat iedereen meepraat.
38
VTW SPECIAL
Gelijkwaardig Belangrijk is dat de gesprekspartners tijdens het spel gelijkwaardig zijn, stelt Beuzenberg. ‘In de Woningwet staat dat huurdersorganisaties meer zeggenschap hebben in de prestatieafspraken. Huurders hebben echter niet hetzelfde kennisniveau, en corporaties gebruiken jargon. Een regulier overleg gaat al snel over regels, over wat wel of niet mag. Maar over de opgave, wat er nodig is in het werkgebied, gaat het dan niet altijd. In dit spel juist wél.’ Als de keuzes voor de thema’s zijn gemaakt, moeten de spelers samen de maatregelen vastleggen die nodig zijn, zoals voor duurzaamheid of betaalbaarheid. En daarover moeten de deelnemers van corporaties en huurders het wél eens worden. ‘Dat maakt het lastiger, het dwingt de spelers om het achterste van hun tong te laten zien en argumenten uit te wisselen. Na afloop horen we vaak van de deelnemers dat er écht naar elkaar is geluisterd.’
Toezichthouders In principe kunnen alle organisaties in het lokale netwerk het spel spelen. Dat geldt ook voor toezichthouders van corporaties, al zijn zij niet de primaire doelgroep. ‘De RvC kan het met de corporatie spelen of met een huurdersorganisatie. Via het spel ga je met elkaar in gesprek waar de corporatie voor staat, je leert meer over elkaars inzichten én over elkaar. Samen een spel spelen verbindt.’ En, zo vertelt Vera Beuzenberg: het spelelement zorgt voor veel plezier aan de tafels. Het spel duurt circa drie uur. ‘In die tijd ontstaat er echt een groepsgevoel. In het begin wacht iedereen rustig af, in de loop van het spel hangen deelnemers vaak over het bord. Uit enthousiasme.’ Meer informatie en aanmelding: www.platform31.nl/bijeenkomsten/ spel-visie-op-wonen
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
39
Gerard van Bortel, universitair docent Housing Management aan de TU Delft.
Gerard van Bortel ◊ lid Raad van Inspiratie van Innovatiechallenge
‘APK NODIG VOOR LOKALE NETWERKEN’ Vernieuwende oplossingen voor leefbare buurten. Dat is de inzet van de Innovatiechallenge waarin corporaties met lokale partners samenwerken. Hoe houd je toezicht op die netwerken? Dat is de crux, aldus Gerard van Bortel.
D
e Innovatiechallenge moet in een jaar vernieuwende oplossingen voor leefbare buurten opleveren. Corporaties, die in zes teams met andere maatschappelijke organisaties samenwerken, halen tijdens werkateliers eerst wensen van bewoners over leefbaarheid op. Hoe komt een team vervolgens tot nieuwe afspraken, bijvoorbeeld op het gebied van wonen, zorg en welzijn?
Brug slaan Volgens Gerard van Bortel, als universitair docent Housing Management aan de TU Delft lid van de Raad van Inspiratie van de Innovatiechallenge, is het een valkuil dat die
40
afspraken (bestuurlijke arrangementen) ver van de bewoner af staan. ‘Professionals in de volkshuisvesting zijn geneigd om in systemen te denken. De teams van de Innovatiechallenge proberen juist de brug te slaan met de bewoners.’ Van Bortel stelt dat drie factoren een belangrijke rol spelen in het succes van lokale netwerken, ongeacht de opdracht: professionals moeten een persoonlijk netwerk (ook in andere sectoren) hebben en dat durven in te zetten, ze moeten de grenzen opzoeken van wat wel of niet kan en ze moeten vanuit de organisatie het mandaat krijgen om waar nodig ter plekke te handelen.
VTW SPECIAL
Toezicht Maar hoe houdt de toezichthouder van een corporatie toezicht op een lokaal netwerk, waarin professionals de ruimte krijgen? Dat is de crux, aldus Van Bortel. ‘Hoe goed is de corporatie in het participeren in lokale netwerken? Wat is de kwaliteit van die netwerken, en wat is de eigen inbreng van de corporatie? Hoe houd je toezicht op de risico’s? Er is een periodieke APK voor lokale netwerken nodig, nu is er nog te weinig geregeld.’ De slotbijeenkomst van de Innovatiechallenge over leefbare buurten, onderdeel van de Aedes Vernieuwingsagenda, is op 26 september. www.aedes.nl / zoekwoord: innovatiechallenge
foto: mark prins
PR AK TIJK VOORBEELD
COLOFON
De VTW Special ‘Governance van lokale netwerken’ is een uitgave van de Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties (VTW). De VTW is de beroepsvereniging voor de interne toezichthouders bij woningcorporaties en houdt zich onder andere bezig met belangenbehartiging en het bevorderen van de kwaliteit van het interne toezicht. Dit doen we vanuit passie voor de volkshuisvesting. In 2016 is de VTW gestart met de beweging ‘Toezicht met Passie’ om samen met de leden het toezicht in de komende vijf jaar vorm te geven. Deze uitgave is hier uit voortgekomen. Deze Special is gemaakt ter gelegenheid van het VTW Ledencongres op 20 september 2019.
SAMENSTELLING EN REDACTIE Lisette Vos en Hans Geurts
INTERVIEWS EN ARTIKELEN
GRAFISCH ONTWERP EN ART-DIRECTION Curve Mags and More, Haarlem www.curve.nl Meer weten over de governance van lokale netwerken en Toezicht met Passie? Kijk dan op http://www.toezichtmetpassie.nl
x
i
Bekijk op ons YouTube kanaal de video’s rond Toezicht met Passie en de interviews met VTW leden over lokale netwerken. Kent u onze Linkedin pagina al?
Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties Zilverstraat 69 2718 RP Zoetermeer 079 3 252 370 bureau@vtw.nl
Lisette Vos www.lisettevos.nl Auteursrecht voorbehouden
EINDREDACTIE Hans Geurts
FOTOGRAFIE Alle fotografie, tenzij anders vermeld: Mark Prins www.markprins.nl Foto Guido van Woerkom: Winand Stut Foto Paulus Jansen: Sandra Peerenboom Foto Bert Moormann: Gijs Versteeg De foto’s van de Buurtcirkel en Waterweg Wonen zijn eerder gepubliceerd en met toestemming overgenomen voor deze publicatie.
ILLUSTRATIES Auke Herrema www.aukeherrema.nl
MET DANK AAN Erik Dannenberg, Gerard Erents, Paulus Jansen, Patrick Kenis, Albert Kerssies, Jos Koffijberg, Willem van Leeuwen, Koos Parie en Cornel Vader voor hun kijk op de governance van lokale netwerken. Hedy van den Berk, Vera Beuzenberg, Frédérique Bijl, Gerard van Bortel, Hester van Buren, Harry Goverde, Bert Moormann, Charlie Ortega, Tinka van Rood en Guido van Woerkom voor hun medewerking aan deze VTW Special. Syl van Beusekom voor haar ideeën, suggesties en ondersteuning.
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
41
PROGR AMMA
PROGR AMMA V T W LEDENCONGRES GOVE RNANCE VA N L O K A L E N E T W E R K E N 20 SEPTEMBER 2019 ANTROPIA, DRIEBERGEN TIJD Inloop
PROGRAMMA
9:30 IONAZAAL PLENAIR
10:00 Koffie Thee
VNG Ali Rabarison De inclusieve samenleving, sociale integratie en participatie, vanuit de gemeenten bezien
IONAZAAL
11:45
Lunch
Netwerk borrel
42
AGAAT
Platform31 Spelbegeleiders Bordspel wonen en wijken samen ervaren
12:45 13:15 13:30
14:00
Koffie Thee Fris
Gerard Erents Albert Kerssies Praktijkcasus toezicht op leefbare wijken en lokale netwerken uit financieel en governance oogpunt bezien
Tilburg University Divosa Patrick Kenis Erik Dannenberg Lokale Organisatie- De inclusieve stad netwerken: waarom en hoe?
Woonbond Paulus Jansen De huurder in de lokale netwerken en leefbare wijken
Platform31 Spelbegeleiders Bordspel wonen en wijken samen ervaren
14:30 14:45 15:30
15:45 16:30
AMATHIST (BGG)
CHRYSOCOLLA
Divosa Henny van Deijck Over de unieke kracht van woningcorporaties in het sociaal domein en de rol van de Raad van Commissarissen daarin
Rochdale Hester van Buren Hoe betrek je commissarissen bij lokale netwerken: ‘RvC moet context zien van investeringsbesluit’
Havensteder Hedy van den Berk Barbara Klomp Workshop vitale coalities
SVWN / Atrivé Jos Koffijberg Paul Doevendans Meer (toe)zicht op het lokale woon netwerk met netwerkvisitatie
Trivire Tinka van Rood Ineke Strijp De kracht van netwerken in de Drechtsteden
BrabantWonen Ab Groen Harrie Windmüller Praktijkcasus wijk Ruwaard in Oss
SVWN / Atrivé Jos Koffijberg Paul Doevendans Meer (toe)zicht op het lokale woon netwerk met netwerkvisitatie
Trivire Tinka van Rood en RvC lid De kracht van netwerken in de Drechtsteden
BrabantWonen Ab Groen Harrie Windmüller Praktijkcasus wijk Ruwaard in Oss
Ludieke plenaire afsluiting Ionazaal
VTW SPECIAL
PYRIET
PROGR AMMA
TIJD
10:00
TOURMALIJN
OPAAL (BBG)
Domesta Bert Moormann Aziza Aachiche Gemengd wonen en lokale verbindingen Emmen
Tilburg University Patrick Kenis Organisatienet werken: waarom zijn ze nodig en hoe krijg je ze aan de praat? Welke rol heeft de RvC hierin?
11:45
12:45 Rochdale Hester van Buren Hoe betrek je commissarissen bij lokale netwerken: ‘RvC moet context zien van investeringsbesluit’
Havensteder Hedy van den Berk Barbara Klomp Workshop vitale coalities
Domesta Bert Moormann Aziza Aachiche Gemengd wonen en lokale verbindingen Emmen
Tilburg University Patrick Kenis Organisatienet werken: waarom zijn ze nodig en hoe krijg je ze aan de praat? Welke rol heeft de RvC hierin?
13:30
14:30 14:45
15:45 16:30
GOVERNANCE LOKALE NETWERKEN
43