San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
Euskal-Erria. Revista Bascongada. 1884.
Aurkezpena Sancho el Sabio Fundazioari esker, Euskal-Erria aldizkariko bilduma osoa sarean dugu, erraz kontsultatzeko moduan. Argitarapen honetan kultur gaiei buruzko informazio asko dago, eta gaur horren zatitxo bat aurkeztuko dugu. Oraingoan, Leon Kapelastegi jaunak lagun batzuekin Arrasateko Galarra haitzulora egindako eskurtsioa azaltzen digu. Umore onez eta orduko estilo literario loretsuan, egun beteko jardunaldia kontatzen zaigu Elorriotik Kanpazarrera eta handik Udalatxeraino eginiko zeharkaldia azalduz, dena oinez noski (testuan aipatzen diren Volalach eta Velalach Udalatx izenaren akats tipografikoak dirudite). Gaur egungo ikuspegi espeleologikotik, kronika honek ez du ekarpen handirik egiten, noski. Hala ere, urte hoietan esploraziorik ez zenez egiten kontakizun hauek badute lekukotasunaren balioa.
Galarrako koba historian zehar Belaunaldiz belaunaldi, Galarrako koban Valerio saindu kristaua bizi izan zela kontatu izan da. Kondaira benetakoa izatera, VII gizaldian kokatu beharko genuke. Aintzinako meatzariek patroitzat hartutako saindu hau Bierzo eskualdean (Galizia eta Leon artean) jaio omen zen, eta itsasoz ailegatu zen Euskal Herrira. Galarran ermitau modura bizi izan zen, eta kontatzen denez, haitzuloetan bizi ziren sorgin eta piztiak uxatzeko abildadea zuen (1). Erdi Aroan Arrasateko altzairua mundu osoan ezaguna bihurtu zen. Haren kalitatearen sekretua Udalatx barreneko burdin-mearen ezaugarriak ziren (2). Venaquero edo meatzariek lokatzetik ateratzen zuten, XVII gizaldian agortzen hasi zen arte. Eskualdeko espeleologia taldeek ustiaketa mota honen aztarnak behin baino gehiagotan aurkitu izan dituzte. Galarrako koba ere ezagutzen zuten (Arrasateko Espeleologia Taldeak 1973an topografiatu zuen), baina zati batzu sekuritate arrazoiengatik esploratu gabe utziak zeuden. 2012 urtean lau gazte sektore honetan barneratuta galdu ziren; haien erreskatean joandako espeleologoek sorpresa galanta hartu zuten. Izan ere, uste baino galeria ezezagun gehiago zeuden, venaquero zaharren aztarna ugarirekin gainera: lokatzetan markak (nagusi eta haurren oin eta eskuenak, otzarenak, erremintenak...), meatzaritza-tresnak, sukaldeko ontziak, labar-grabatuak, hezurrak... Momentu honetan ikerketa martxan dago (3), eta seguraski Erdi Aroko fase honi buruzko informazio argigarria emango digu datozen urteetan. 1845ean Espainiako Isabel II-ak Arrasaten igaro zuen uda, eta egun baten Galarrara eraman zuten eskurtsioan agintari, senide, kortesano, kazetari eta herriko jendeak lagunduta (4). Erregina gazteak (15 urte) zuloan sartzeko gogo handia erakutsi zuen, baita barruko estuasunetan saiatu ere. Orduko ohitura tamalgarriei jarraituta, paretak zikintzen eta espeleotemak hausten ere jardun ei zuten Isabelek eta bere lagunek; bisita honen oroigarri dira bertan aurkitzen diren metalezko plakak. Kuriositate modura, esan dezagun erreginak afizioarekin jarraitu zuela: Lekeitioko Garratxa koban ere berorrek egindako pintada bat
San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
2
aurki daiteke, 1868 urtekoa (bere erregetzaren azkena; hain zuzen ere, I Errepublikaren aldarriak Lekeition bertan harrapatu zuen eta bertatik erbesteratu behar izan zen). Urte gutxi pasatuta, bisitari adeitsuagoak jaso zituen Galarrak: espeleologia zientifikoaren hasierako urteak ziren. Artean esplorazio sakonaren teknika ez zen ezagutzen Euskal Herrian (1892an erabili zuen Edouard Martelek estrainekotz, Zuberoan) eta beraz ikerketa lanak sarreratik hurbil burutzen ziren: bioespeleologia eta arkeologia mailan, batez ere. 1879 urtean Carlos Mazarredo Galarran ibili zen animali troglobioak jasotzen; 1881ean, hark jasotako laginetatik Serafin Uhagonek espezie berriak deskribatu zituen: Bathyscia mazarredoi eta Speonomus (Speonomidius) crotchi mazarredoi izendatu zituen komunitate zientifikoaren aurrean (5). Gure gaurko artikulu honetatik, Kapelastegi eta bere lagunak pertsona jantziak, ikasketadunak zirela ondoriozta dezakegu; seguraski aurrekari hauek guztiak haien interesa piztuko zuten. Gainera, parranda giroan egindako eskurtsioa izanagatik, lagun kuadrilla honek bisitan zehar errespetua erakutsi zuela dirudi: ez da aipatzen behintzat espeleotemak hausten edo hormetan idazten aritu zirenik...
3 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
4 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
5 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
6 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
7 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
8 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
9 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
10 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
11 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).
Erreferentziak Jatorrizko dokumentua: • CAPELASTEGUI, Leon. 1884. La gruta de San Valerio en Mondragón. EuskalErria Revista Bascongada XI:486-494. Donostia. Dijitalizazioa: • Sancho el Sabio Fundazioa 2011 http://hdl.handle.net/10357/2813 Aipuak: 1. OLIDEN, K. 2013. La reina Isabel II y el otro San Valerio. El Diario Vasco 2013X-13. Donostia. 2. URDANGARIN, C. IZAGA, JM. 2011. Aintzinako lanbideak. Arrasateko altzairua. Gipuzkoako Foru Aldundia. http://www.aintzinakolanbideak.net/eu/industriales/espaderos/mondragon.asp 3. ARRASATE ZIENTZIA ELKARTEA. 2013. Elkarlana / Colaboración. Arrasate. http://arrasatezientziaelkartea.blogspot.com.es/2013/10/elkarlana-colaboracion.html 4. VELEZ DE MENDIZABAL, JM. 2013. Isabel II San Valerixoko leizean. Hots Begi Danbolinak bloga. http://txemax3.blogspot.com.es/2013/09/isabel-ii-san-valerixoko-leizean.html 5. UHAGON, S. 1881. Especies nuevas del género Bathyscia encontradas en Vizcaya. Anales de la Sociedad Española de Historia Natural I(X). Madrid. Iruzkina EuskalErria aldizkarian http://meta.gipuzkoakultura.net/bitstream/10690/67202/1/AM_302015.pdf Aukeraketa eta iruzkina: • Oier Gorosabel Larrañaga http://fisiolantaldea.blogspot.com
Lekeitio, 2013ko Abenduaren 1a.
12 San Valerio / Galarra haitzulora txango bat (Arrasate 1884).