Zagajnik nr 4 (48) zima 2017

N r 4 (4 / 8) M ZI A 0 2 17

Kwartalnik edukacyjno-informacyjny Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie

W numerze:

Nabytki biblioteczne Kongres Miêdzynarodowej Unii Leœnych Organizacji Badawczych Ratowanie kasztanowców Nowy ¿ubr – nowe imiê B³êkitne wiersze Krzy¿odziób œwierkowy – ptak niezwyk³y Archiwum fotograficzne OKL – ¯ywicowanie Za³adunek drewna.

DŸwigniki W³ochatka

2

J. Frankowski

Zapraszamy

Doceniaj¹c du¿e zainteresowanie parkiem-arboretum wydaliœmy nowy przewodnik po tym obiekcie. W Muzeum Leœnictwa czeka na zwiedzaj¹cych nowa aran¿acja sta³ej wystawy przyrodniczej.

Z okazji œwi¹t Bo¿ego Narodzenia sk³adam wszystkim Czytelnikom najlepsze ¿yczenia i zapraszam do odwiedzin Oœrodka w sezonie zimowym, maj¹cym niew¹tpliwy urok i interesuj¹c¹ ofertê muzealn¹.

Benedykt RoŸmiarek Dyrektor Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie

Nabytki biblioteczne

Mijaj¹cy rok by³ dla naszego Oœrodka jubileuszowym. W styczniu minê³o 30 lat funkcjonowania OKL jako samodzielnej jednostki Lasów Pañstwowych, a w kwietniu 40 lat prowadzenia Pokazowej Zagrody Zwierz¹t. Oœrodek zaakcentowa³ te rocznice podczas konferencji naukowych: „Muzealnictwo przyrodnicze w Polsce”, „¯ubry w kulturze i sztuce” oraz na konferencji „Las i historia”, która organizowana jest w cyklu dwuletnim. W Muzeum Leœnictwa eksponowana jest równie¿ wystawa fotograficzna przedstawiaj¹ca go³uchowskie stado ¿ubra nizinnego w Go³uchowie.

Oœrodek zorganizowa³ równie¿ kilka innych wystaw w tym roku. Wœród nich wymieniæ mo¿na wystawê etnograficzn¹ „Leœni pszczelarze”, zrealizowan¹ wed³ug w³asnego scenariusza oraz inne: „Przyroda w grafice” i „Ochrona lasu na plakatach” ze zbiorów w³asnych OKL. Eksponowaliœmy tak¿e „Malarstwo ze zbiorów Nadleœnictwa W³odawa”, wystawy autorskie: „Sztuka malowania drewnem, intarsje Piotra Biernata” oraz „Lasy i parki w malarstwie Krzysztofa Barciñskiego”. Sztuka tworzenia intarsji zosta³a opracowana w Oœrodku w postaci ksi¹¿kowej, a bartnictwo w formie broszury.

Wydaliœmy tak¿e ksi¹¿kê z referatami uczestników konferencji „Muzealnictwo przyrodnicze w Polsce” oraz 16. tom „Studiów i Materia³ów Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie” zawieraj¹cy referaty naukowe z III edycji konferencji „Las i historia”.

Jak co roku przeprowadziliœmy kilka konkursów, wœród nich: konkurs wiedzy „Mój las”, krasomówczy „Bajarze z Leœnej Polany im. red. A. Zalewskiego”, plastyczny „Rok w lesie”, poetycki „Niezapominajki z polskiej bajki” oraz konkurs na imiê ¿ubra.

Do cyklicznych wydarzeñ w Oœrodku nale¿¹: „Miêdzynarodowy Festiwal Kultury Leœnej i £owieckiej”, „Noc muzeów”, „Dzieñ Ziemi”, festyn edukacyjny „Spotkanie z lasem”, konkurs twórczoœci dzieciêcej „Ze sztuk¹ bezpieczniej” oraz „Wielki Dzieñ Pszczó³”. Po raz pierwszy zorganizowaliœmy „Wieczór sowi”.

Z doœwiadczenia pracowników Oœrodka korzystaj¹ tak¿e edukatorzy leœni przyje¿d¿aj¹c do Go³uchowa na warsztaty metodyczne. W mijaj¹cym roku byli to leœnicy z RDLP w Kroœnie i Gdañsku. Dla edukatorów leœnych i nauczycieli przedmiotów przyrodniczych wydaliœmy drukiem zbiór scenariuszy lekcji pod tytu³em „U¿ytkowanie lasu nie jest z³e”. Dla dzieci i m³odzie¿y wznowiliœmy dziewiêæ broszur z serii „Las – czy go znasz?” oraz gry dydaktyczne.

Maj¹c na uwadze czêstotliwoœæ organizowania wydarzeñ edukacyjnych w plenerze zbudowaliœmy specjaln¹ wiatê, gdzie te wydarzenia bêd¹ siê odbywaæ. W parku-arboretum kontynuowaliœmy prace rewaloryzacyjne oraz porz¹dkowanie terenu po wichurach.

P Wystawy sta³e w Muzeum Leœnictwa: „Kulturotwórcza rola lasu” „Dzieje leœnictwa w Polsce” „Spotkanie z lasem” „Diorama – gr¹d œrodkowoeuropejski w aspekcie wiosennym” „Diorama – œwierczyna borealna w aspekcie zimowym” „Gatunki leœne z Czerwonej Ksiêgi” „Technika leœna”, „Ochrona lasu” Cha³upa – leœniczówka P Wystawy czasowe w Muzeum Leœnictwa: „Lasy i parki w malarstwie Krzysztofa Barciñskiego” (do grudnia 2017 r.) „Leœni pszczelarze” (do sierpnia 2018 r.)

Przyroda w grafice ze zbiorów OKL (do grudnia 2017 r.)

P Zajêcia terenowe dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w parku-arboretum: „Œlady i tropy zwierz¹t” „Ssaki leœne” „Leœni detektywi” P Zajêcia muzealne dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w Muzeum Leœnictwa: „Spotkanie z lasem” „Zwierzêta leœne z Czerwonej Ksiêgi” Informacje dotycz¹ce zajêæ: tel. 62 761-50-45 e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl P Biblioteka OKL: czynna od wtorku do czwartku w godz. 900–1300 dla czytelników spoza Oœrodka po wczeœniejszym uzgodnieniu: tel. 62 761-50-45 wew. 113

Superfood z ogrodów, ³¹k i lasów Rosn¹ca popularnoœæ zdrowej ¿ywnoœci dziœ ju¿ nikogo nie dziwi. Podobnie jest z tzw. super¿ywnoœci¹ dla której coraz wiêcej ludzi znajduje miejsce w swojej diecie. Z pomoc¹ powy¿szej pozycji nie tylko lepiej zapoznamy siê z zagadnieniem superfood, ale równie¿ otrzymamy ciekawe i zdrowe przepisy, które urozmaic¹ nasz plan ¿ywieniowy.

Autor: Karin Greiner.

Rok wydania: 2017.

Liczba stron: 127.

Oprawa miêkka. [cd. str. 3]

3

Nabytki biblioteczne [cd. ze str. 2]

Wojciech Gil opowiada O skarbach polskiej przyrody Bogaty w wachlarz kolorów album Wojciecha Gila, prezentuj¹cy skarby przyrody, bêdzie nie lada gratk¹ dla ca³ej rodziny.

Interesuj¹ca i zdobiona mnóstwem fotografii lektura stanowi z jednej strony idealne uzupe³nienie dla dzieci rozwijaj¹cych swoj¹ wiedzê o œrodowisku, a z drugiej zaskoczy nieco starszych czytelników wieloma dotychczas nieznanymi ciekawostkami o malowniczych zak¹tkach polskiej przyrody.

Autor: Wojciech Gil. Rok wydania: 2017.

Liczba stron: 119.

Oprawa twarda.

Bóbr pracowity m¹ciwoda Album fotograficzny, którego g³ównym bohaterem jest bóbr – „pracowity m¹ciwoda”, roztacza przed czytelnikami niespotykany obraz œwiata przyrody i tajemnic natury. Bóbr nie jest jednak jedynym obiektem zainteresowania w albumie Wojciecha Misiukiewicza. Napotkamy tutaj równie¿ szereg innych gatunków zamieszkuj¹cych œrodowisko tytu³owego bohatera, dziêki czemu poznamy jego kompletn¹ charakterystykê – zimowej aktywnoœci i œrodowisk, w których mieszka.

Autor: Wojciech Misiukiewicz.

Rok wydania: 2017.

Liczba stron: 143.

Oprawa twarda.

Saga Puszczy Bia³owieskiej Simona Kossak w swojej lekturze zaprasza czytelników na wycieczkê w czasie, w trakcie której poznamy dzieje Puszczy Bia³owieskiej na przestrzeni lat.

Autorka zna³a puszczê na wylot, wszak¿e mieszka³a w niej 35 lat. Zapiski s¹ zatem intryguj¹c¹ opowieœci¹ o historii puszczy siêgaj¹cej czasów wspó³czesnych, która daje do myœlenia. Ksi¹¿ka przypadnie do gustu wszystkim mi³oœnikom przyrody, a dziêki zrozumia³ym wyjaœnieniom wyra¿eñ fachowych bêdzie tak¿e przystêpna dla laików.

Autor: Simona Kossak.

Rok wydania: 2016.

Liczba stron: 492.

Oprawa miêkka.

Romana Koch

Tu byliœmy

Edukacja regionalna W Oœrodku Doskonalenia Nauczycieli w Kaliszu 20 listopada 2017 r. odby³o siê seminarium „Bli¿ej domu – edukacja regionalna w po³udniowo-wschodniej Wielkopolsce”.

W spotkaniu uczestniczy³a Barbara Czo³nik, kierownik Dzia³u Edukacji i Informacji OKL. Przedstawi³a referat pt: „Dzia³alnoœæ edukacyjna Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie”. W wydarzeniu tym wziêli udzia³ nauczyciele, samorz¹dowcy i laureaci konkursów.

Redakcja Barbara Czo³nik, kierownik Dzia³u Edukacji i Informacji Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie, wyg³aszaj¹ca referat podczas seminarium (fot. P.Walerowicz-Wojtkowiak)

4

Kongres Miêdzynarodowej Unii Leœnych Organizacji Badawczych W dniach 18–22 wrzeœnia 2017 roku we Fryburgu Bryzgowijskim odby³ siê Kongres Miêdzynarodowej Unii Leœnych Organizacji Badawczych – IUFRO, zorganizowany w 125-lecie jej powstania. W sesji naukowej poœwiêconej edukacji zaprezentowano dzia³alnoœæ Oœrodka Kultury Leœnej.

Celem Kongresu zatytu³owanego „£¹cz¹c lasy, naukê i ludzi” by³o stworzenie platformy wymiany wiedzy naukowej w zakresie tematów zwi¹zanych z leœnictwem. IUFRO od 125 lat anga¿uje siê w promowanie miêdzynarodowej wspó³pracy w przestrzeni badañ obejmuj¹cych tematy zwi¹zane z lasami i drzewami, odgrywaj¹cymi istotn¹ rolê w utrzymaniu ¿ycia na ziemi. Organizacja ta rozwija wiedzê niezbêdn¹ do dostarczania rozwi¹zañ dla obecnych i przysz³ych globalnych wyzwañ w myœl dobra lasów i ludzi. IUFRO za³o¿yli w 1892 roku przedstawiciele organizacji pochodz¹cych z trzech pañstw: Niemiec, Szwajcarii i Austrii. Dziœ Unia skupia 600 organizacji ze 126 pañstw.

W jubileuszowym kongresie wziê³o udzia³ ponad dwa tysi¹ce osób reprezentuj¹cych dziewiêædziesi¹t pañstw. W formie wyst¹pieñ i sesji posterowych zaprezentowano blisko 1800 wyników badañ naukowych. Zrealizowano 160 sesji, w ramach których pojawi³y siê nie tylko tematy zwi¹zane z klasycznymi badaniami, ale tak¿e nowatorskie, dotycz¹ce zastosowañ nowych technologii, wyzwañ zwi¹zanych z zarz¹dzaniem ró¿norodnoœci¹ biologiczn¹, ³agodzenia zmian klimatu, bioekonomii, gatunków inwazyjnych i ekologii w tropikalnych czêœciach œwiata. Szczególnie bogato by³ prezentowany obszar koncentruj¹cy siê na spo³ecznych aspektach lasów.

i wdra¿ania nowych programów nauczania (prof. dr Hans Heinimann, Future Resilient Systems, Singapur).

Przedstawiono wyniki badania w zakresie nieformalnej edukacji przyrodniczej i leœnej, w którym wykorzystano narzêdzie do testowania jakoœci edukacji œrodowiskowej, pozwalaj¹ce na szczegó³ow¹ samoocenê organizacji bior¹cych udzia³ w badaniu i œledzenie przebiegu procesu edukacji w tych jednostkach (Aleksandra Piasecka, Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych w Warszawie).

Ponadto zaprezentowano now¹ strategiê edukacyjn¹ wdra¿an¹ na Wydziale Leœnictwa i Nauk o Drewnie Czeskiego Uniwersytetu Przyrodniczego w Pradze, funkcjonowanie krajowej sieci edukacji klimatycznej w Stanach Zjednoczonych bêd¹cej odpowiedzi¹ na zapotrzebowanie na wiedzê z tego zakresu ze strony rolników, hodowców i w³aœcicieli lasów, œwiadomych wp³ywu zmian klimatycznych na ich plony, produkcjê i ekosystemy.

Uniwersytet Alberchta i Ludwika we Fryburgu Bryzgowijskim, jeden z obiektów, w których odbywa³y siê kongresowe sesje (fot. A. Antonowicz)

Alicja Antonowicz prezentuj¹ca edukacyjn¹ dzia³alnoœæ Oœrodka Kultury Leœnej (fot. A. Piasecka)

W sesji poœwiêconej zagadnieniom edukacyjnym zatytu³owanej „Edukacja leœna – konsekwencje interakcji: innowacje i programy”, zorganizowanej i prowadzonej przez prof. dr. hab. Piotra Paschalisa-Jakubowicza ze Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, przedstawiono dziesiêæ tematów odzwierciedlaj¹cych problematykê polsk¹, szwajcarsk¹, czesk¹, niemieck¹, a tak¿e doœwiadczenia z gruntu Stanów Zjednoczonych i wspó³pracy pomiêdzy uczelniami ze Szwajcarii i Singapuru.

Podczas sesji poruszono temat zastosowañ ergonomii w postêpie technologii leœnej i innowacji z tego zakresu jako wartoœci dodanej do leœnictwa, a tak¿e potrzeby nale¿ytej edukacji w tej dziedzinie wœród przysz³ych leœników (prof. dr hab. Janusz Sowa, Wydzia³ Leœny Uniwersytetu Przyrodniczego w Krakowie). Wskazywano na odchodzenie od tradycyjnego podejœcia edukacyjnego stawiaj¹cego nacisk na przekazywane i egzekwowanie treœci, na rzecz podejœcia opieraj¹cego siê na wynikach w postaci nabytych umiejêtnoœci i postaw, a co za tym idzie koniecznoœci opracowania

Referaty odnosi³y siê te¿ do potrzeby podnoszenia kwalifikacji w zarz¹dzaniu terenami zielonymi w miastach i ich otoczeniu w kontekœcie postêpuj¹cego procesu urbanizacyjnego Europy, które wymagaj¹ specyficznej wiedzy oraz zdolnoœci ³agodzenia niekiedy sprzecznych interesów. Konieczne s¹ tak¿e wyniki badañ podstaw podejmowania decyzji w procesie doboru drzew o najbardziej po¿¹danych w³aœciwoœciach, oraz roli nauk matematycznych i statystycznych w nowoczesnych programach nauczania leœnictwa.

Umo¿liwiaj¹ one absolwentom znalezienie zatrudnienia poza sektorem, w administracji, biznesie i doradztwie w zakresie polityki.

Podczas omawianej sesji zosta³ przedstawiony tak¿e referat zatytu³owany „Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie – wa¿nym ogniwem edukacji leœnej polskiego spo³eczeñstwa”, przygotowany na tê okolicznoœæ przez Alicjê Antonowicz i Barbarê Czo³nik.

W wyst¹pieniu scharakteryzowano formy i metody nieformalnej edukacji realizowanej w Oœrodku Kultury Leœnej oraz wyniki prowadzonych badañ z tego zakresu. Ponadto podkreœlono aktywnoœæ i znaczenie Oœrodka w ochronie dziedzictwa historycznego i kulturowego polskiego leœnictwa, a tak¿e realizacjê przedsiêwziêæ o wymiarze miêdzynarodowym.

Tematyka edukacyjna realizowana w ramach Dywizji 6 Miêdzynarodowej Unii Leœnych Organizacji Badawczych by³a omawiana ³¹cznie w 14 sesjach, poœwiêconych miêdzy innymi monitorowaniu relacji spo³eczeñstwo – las; roli turystyki i rekreacji w lasach zrównowa¿onych i ich wp³ywu na poprawê jakoœci ¿ycia; roli nauk spo³ecznych w leœnictwie oraz spo³ecznego wymiaru ochrony dzikiej przyrody.

Alicja Antonowicz

5

Ratowanie kasztanowców Kilka paŸdziernikowych dni wystarczy³o, aby opad³e liœcie kasztanowców zosta³y uprz¹tniête spod drzew, a efektywna praca m³odzie¿y w go³uchowskim parku-arboretum prze³o¿y³a siê na ekologiczny efekt w postaci ograniczenia liczebnoœci szrotówka kasztanowcowiaczka. Akcjê grabienia liœci Oœrodek Kultury Leœnej zorganizowa³ ju¿ po raz piêtnasty.

Inwazyjny motyl – szrotówek kasztanowcowiaczek – ju¿ od lat 80. ubieg³ego wieku szerzy spustoszenie wœród liœci kasztanowców, niszcz¹c ich aparat asymilacyjny. Owad na pocz¹tku ogranicza³ swoj¹ aktywnoœæ do po³udnia Europy. Z czasem, sukcesywnie pod¹¿aj¹c na pó³noc, dotar³ do Polski, gdzie po raz pierwszy odnotowano go w 1998 roku.

i jego cyklu rozwojowego, z przekonaniem o s³usznoœci swojego dzia³ania, grabi¹ liœcie w stosy, a nastêpnie ³aduj¹ do worków. Akcja ma miejsce cyklicznie od kilkunastu lat, a jej pozytywnym efektem s¹ nie tylko kasztany, ale i lepsza kondycja go³uchowskich kasztanowców.

Chore drzewa ratowali równie¿ uczniowie ze Szko³y Podstawowej w Jedlcu (fot. A. Antonowicz)

Gimnazjaliœci ze Szko³y Podstawowej nr 16 w Kaliszu podczas akcji ratowania kasztanowców (fot. P. Ortell)

Pojedynczy doros³y motyl mo¿e z³o¿yæ w sezonie nawet 120 jaj. Z nich rozwijaj¹ siê ¿eruj¹ce na liœciach larwy, a te z kolei przekszta³caj¹ siê w poczwarki. W tej postaci zimuj¹ w liœciach a¿ do wiosny, kiedy to, staj¹c siê doros³ymi owadami, daj¹ pocz¹tek kolejnym pokoleniom.

Grabienie i póŸniejsze niszczenie liœci ma na celu zmniejszenie liczebnoœci szrotówka. Uczniowie dobrze o tym wiedz¹, gdy¿ ich pracê poprzedza ka¿dorazowo prelekcja na temat biologii i cyklu rozwojowego tego motyla, prowadzona przez pracownika Oœrodka Kultury Leœnej. Wyposa¿eni w wiedzê dotycz¹c¹ wygl¹du owada

Drzewa te w parku-arboretum wystêpuj¹ w liczbie 125 sztuk, wiele z nich przekroczy³o sto lat. Rosn¹ pojedynczo i w skupieniach. Grupy starszych okazów mo¿na obserwowaæ przy alei lipowej oraz nieopodal budynków „Dybul” i „Kasa”.

Kasztanowce s¹ drzewami parkowymi, jednymi z pierwszych drzew obcego pochodzenia, które dotar³y do Polski jako gatunek ozdobny. Pochodz¹ z Pó³wyspu Ba³kañskiego, gdzie rosn¹ na wysokoœci 1000–12000 m n.p.m. W parku-arboretum w Go³uchowie mo¿na obserwowaæ kasztanowca pospolitego zwanego te¿ bia³ym, najbardziej rozpowszechnionego w Polsce. Rosn¹ te¿ pojedyncze egzemplarze znacznie rzadszych – kasztanowca czerwonego i kasztanowca drobnokwiatowego.

M³odzie¿ z kaliskiej szesnastki po udanej akcji ratowania kasztanowców (fot. P. Ortell)

Kasztanowce pospolite i kasztanowiec czerwony wiosn¹ (fot. A. Antonowicz)

W tegorocznym ratowaniu kasztanowców uczestniczy³a m³odzie¿ i nauczyciele z oddzia³ów gimnazjalnych w szko³ach podstawowych nr 3, 4 i 16 w Kaliszu, IV Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Kaliszu oraz uczniowie szkó³ podstawowych w Jedlcu i Go³uchowie – w sumie 200 osób.

Alicja Antonowicz

6

Nowy ¿ubr – nowe imiê W Oœrodku Kultury Leœnej w Go³uchowie rozstrzygniêto konkurs na „Imiê dla ¿ubra”, a jego uroczysty fina³ odby³ siê 17 listopada br.

Prawie co roku w Oœrodku rozpisywany jest konkurs na imiona dla ¿ubrów urodzonych w go³uchowskiej zagrodzie. W tegorocznej edycji wziê³o udzia³ 458 uczestników, którzy nades³ali 779 propozycji. Aby imiê wziê³o udzia³ w tym wydarzeniu musia³o spe³niaæ kilka kryteriów. Po pierwsze: zaczynaæ siê od liter „Po”, po drugie: powinno byæ form¹ odpowiedni¹ dla p³ci nowonarodzonego zwierzêcia – czyli w tym roku dla krowy, po trzecie: nie mog³o byæ ju¿ wczeœniej u¿yte dla innego ¿ubra. W regulaminie by³o jeszcze jedno obostrzenie, aby nadsy³aæ maksymalnie do dwóch pomys³ów. Dlatego po sprawdzeniu wszystkich okreœleñ i odrzuceniu

Stanis³aw Pi¹tkowski, laureat konkursu na „Imiê dla ¿ubra”, odbiera nagrodê z r¹k Benedykta RoŸmiarka, dyrektora Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie (fot. P. Ortell)

propozycji nie spe³niaj¹cych kryteriów, w konkursie ostatecznie wziê³o udzia³ 295 imion. Spoœród zakwalifikowanych jury wybra³o imiê Porosa i je w³aœnie otrzyma³a m³oda ¿ubrzyca urodzona 28 lipca br. Rodzicami cielaka s¹ Podusta i Pogaj, którzy s¹ rówieœnikami urodzonymi w 2008 r. Ojciec krówki pochodzi z go³uchowskiej hodowli, a matka urodzi³a siê w Bia³owie¿y i w 2010 r. zosta³a sprowadzona do Pokazowej Zagrody Zwierz¹t OKL. Pomys³odawców wybranego imienia by³o dwóch, ale ostatecznie w drodze losowania wy³oniono jednego laureata – Stanis³awa Pi¹tkowskiego z Pakoœci. Zosta³ on zaproszony do Oœrodka,

Pomys³odawca zwyciêskiego imienia umieszcza pami¹tkow¹ tabliczkê na tablicy znajduj¹cej siê w go³uchowskiej zagrodzie (fot. P. Ortell)

Go³uchowskie ¿ubry (fot. D. Piotrowska)

aby wœród gromkich oklasków i ¿yczeñ zdrowia dla nowego cz³onka go³uchowskiej hodowli, umieœciæ imiê ¿ubra w pami¹tkowej tablicy znajduj¹cej siê w zagrodzie.

Zwyciêscy gratulujemy pomys³u, a wszystkich zachêcamy do brania udzia³u w kolejnych edycjach konkursu.

Joanna Zalejska-Niczyporuk

Laureat konkursu w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t w Go³uchowie (fot. P. Ortell)

7

B³êkitne wiersze „…zanurzam d³onie w bezmiarze drobniutkich kwiatków niebo b³êkitnym grzbietem ociera mi siê o nogi” – tak o niezapominajkach pisze blueskay – poetka, która wziê³a udzia³ w ogólnopolskim konkursie pt.: „Niezapominajki z polskiej bajki”. Wydarzenie Oœrodek Kultury Leœnej zorganizowa³ po raz pierwszy z myœl¹, aby nagrodzone i wyró¿nione wiersze opublikowaæ we wznowionym tomiku poetyckim promuj¹cym „niebieskie œwiêto”.

Konkurs mia³ charakter otwarty i skierowany by³ do wszystkich, którym bliskie jest œwiêto „Polskiej Niezapominajki” obchodzone 15 maja ka¿dego roku. Do Oœrodka osiemnastu autorów nades³ano ³¹cznie 47 utworów promuj¹cych ten niebieski, urokliwy kwiat bêd¹cy symbolem pamiêci o ludziach, wydarzeniach i rodzimej przyrodzie. Wœród przes³anych wierszy znalaz³y siê m.in.

Od lewej: Benedykt RoŸmiarek, dyrektor OKL, Kordian Dubkowski, uczeñ Technikum Leœnego w Staroœcinie – wyró¿niony w konkursie, Zofia Tatol, nauczyciel TL w Staroscinie (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Uroczysty fina³ konkursu odby³ siê w gabinecie dyrektora Oœrodka, na którym zosta³y wrêczone nagrody, dyplomy i podziêkowania (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

stroficzne, stychiczne (ci¹g³e), bia³e, wolne, a nawet haiku, które s¹ japoñsk¹ form¹ poetyck¹.

Jury konkursu pod przewodnictwem Benedykta RoŸmiarka, dyrektora Oœrodka, przyzna³o nagrody i wyró¿nienia. I miejsce otrzyma³a Barbara Paluchowa (god³o: blueskay) z Piwnicznej-Zdrój, za wiersze: „B³êkitne hafty”, „Majowe niebo”, „Wci¹¿ kwitn¹”. II miejsce przyznano Annie Piliszewskiej z Wieliczki, za utwory: „¯abie oczka”, „Panna Niezapominajka”, „Bajka b³êkitniej¹ca”, a III – Zygmuntowi Królak z Biesiekierza, za wiersze: „O niezapominajce”, „Wartoœci doskona³e”.

Jury przyzna³o równie¿ dwa wyró¿nienia dla Magdaleny Dryl z Katowic, za utwór poetycki: „Nie – zapominaj – ka” oraz Kordiana Dubkowskiego z Gorzowa Wielkopolskiego, za wiersze: „Ucieczka”, „Oddechem wiatru i zapad³¹ mg³¹”.

Uroczysty fina³ konkursu odby³ siê 17 listopada br. w Oœrodku.

Joanna Zalejska-Niczyporuk

Wydarzenia 15 listopada br. w Oœrodku, na terenie Pokazowej Zagrody Zwierz¹t, odby³a siê akcja rozwieszania budek lêgowych na obszarze Aglomeracji Kalisko-Ostrowskiej. Wydarzenie to zrealizowa³o Stowarzyszenie Ludzi Dobrej Woli Ziemi Kaliskiej pod patronatem Starosty Kaliskiego.

Obiekt edukacyjny „Obora”, w którym obradowa³a Rada Naukowa OKL (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Uczniowie podczas tworzenia ozdób na choinkê (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

W obiekcie edukacyjnym Oœrodka – „Obora”, 11 paŸdziernika 2017 r. obradowa³a Rada Naukowa OKL. By³o to drugie w tym roku spotkanie, po którym cz³onkowie zwiedzili wystawy czasowe: „Leœni pszczelarze” i „40-lecie Pokazowej Zagrody Zwierz¹t” – ¿ubry w fotografii Danuty Piotrowskiej.

Po raz kolejny w OKL odby³y siê Warsztaty Miko³ajkowe. Tegoroczne zajêcia przeprowadzono 6 grudnia br., a uczestniczyli w nich uczniowie ze Szko³y Podstawowej w Kucharkach.

Wykonane przez m³odzie¿ ozdoby choinkowe zawis³y na drzewku œwi¹tecznym w Muzeum Leœnictwa – „Oficyna”.

W akcji przeprowadzanej w Go³uchowie wziê³y udzia³ dzieci ze Szko³y Podstawowej nr 1 w Kaliszu (fot. I. Wa³êsiak)

Redakcja

8

Krzy¿odziób œwierkowy – ptak niezwyk³y Dotychczas w „Zagajniku” opisywa³em gatunki ptaków znane prawie ka¿demu Polakowi. Teraz bêdzie to ptak ma³o znany, ale ze wzglêdu na swój niezwyk³y wygl¹d i zachowanie warty poznania, tym bardziej, ¿e tej jesieni mo¿na go by³o spotkaæ chyba w ca³ej Polsce. Krzy¿odziób œwierkowy nale¿y do rodziny ³uszczaków z rzêdu wróblowych, czyli jest krewniakiem lepiej znanych: ziêby, czy¿a, szczyg³a i gila.

Wygl¹d i g³osy Doros³y krzy¿odziób œwierkowy ma ok. 16–18 cm d³ugoœci, wa¿y 30–45 g. Ma mocn¹ sylwetkê z du¿¹ g³ow¹. Najbardziej charakterystyczny jest dziób o skrzy¿owanych koñcach, od którego pochodzi nazwa gatunku we wszystkich jêzykach, np. angielska Red Crossbill. Podobne dzioby maj¹ tylko dwa gatunki z tego samego rodzaju, bardzo rzadkie w Polsce: krzy¿odziób sosnowy i modrzewiowy. Co ciekawe, skrzy¿owanie dzioba mo¿e byæ prawo- lub

wone u samców, zielono¿ó³te u samic. Aby wykryæ te ptaki, warto poznaæ g³os, np. ze strony https://www.glosy-ptakow.pl/ krzyzodziob-swierkowy/.

Wystêpowanie i liczebnoœæ Ze wzglêdu na specjalizacjê pokarmow¹, gatunek wystêpuje g³ównie na terenach poroœniêtych przez œwierki, rzadziej sosny. S¹ to wiêc g³ównie pó³nocne obszary Europy (populacja jest szacowana na 9–17 mln par, z tego 8–14 mln par w Rosji), Azji i Ameryki Pó³nocnej, ponadto poroœniête tymi drzewami góry, nawet Azji Mniejszej i pó³nocno-zachodniej Afryki. W Polsce, nieregularnie i nielicznie zasiedla pó³nocno-wschodni¹ czêœæ i obszary górskie, czyli tereny, gdzie naturalnie rosn¹ œwierki. Wyj¹tkowe s¹ lêgi na innych terenach, np. w lesie mieszanym pod Go³uchowem 17.04.2005 r. spotkano samca karmi¹cego dwa lotne m³ode. Bardzo niepewny szacunek liczebnoœci dla Polski to 9–24 tys. par, przy czym jest ona zmienna w kolejnych latach. Na przelotach pojawia siê w ca³ym kraju, ale nieregularnie, w formie nalotów co kilka lat, w razie niedostatku pokarmu na terenach lêgowych na pó³noc i wschód od nas, zwykle od czerwca do listopada. Nalot taki mia³ miejsce tej jesieni, w Ostrowie Wielkopolskim napotka³em grupki cztery razy od 12.10 do 18.11.2017 r.

Doros³a samica krzy¿odzioba œwierkowego; 21.10.2017 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P.T. Dolata)

lewoskrêtne, nie zale¿y to od podgatunku czy miejsca pochodzenia, nawet m³ode z jednego gniazda mog¹ mieæ ró¿nie skrêcone dzioby.

Obie p³cie krzy¿odzioba œwierkowego wyraŸnie ró¿ni¹ siê upierzeniem: samice s¹ oliwkowo¿ó³te; m³ode samce z³oto¿ó³te, stopniowo coraz bardziej ceglaste; doros³e samce czerwone. Zawsze maj¹ br¹zowe skrzyd³a i jaskrawe kupry, widoczne w locie: jasnoczer-

Niedojrza³y (w 2. roku ¿ycia) samiec krzy¿odzioba œwierkowego, wyjadaj¹cy nasiona z szyszki œwierka z u¿yciem widocznego tu jêzyka; 21.10.2017 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P.T. Dolata)

¯erowanie i pokarm Krzy¿odziób œwierkowy to specjalista pokarmowy. Zgodnie z nazw¹, podstawowy pokarm to (zale¿nie od obszaru wystêpowania) nasiona œwierków i sosen, tak¿e modrzewi, cedrów, olszy i brzóz. W razie ich niedostatku mo¿e zjadaæ p¹czki wiêkszoœci rodzimych roœlin, mszyce, pajêczaki i larwy; taki pokarm nie pozwala jednak na zachowanie odpowiedniej kondycji i podjêcie lêgów.

Specjalizacja pokarmowa jest œciœle zwi¹zana z budow¹ anatomiczn¹ i sposobem ¿erowania. Na du¿e szyszki ptaki wchodz¹ i trzymaj¹c siê ich, dziobem podwa¿aj¹ ³uski. Ma³e szyszki odcinaj¹ od ga³êzi, przenosz¹ na dogodn¹ ga³¹zkê, przytrzymuj¹ nog¹ i objadaj¹ z nasion. £uski szyszki podwa¿aj¹ tak, ¿e wsuwaj¹ miêdzy nie lekko otwarty dziób, a wiêc prawie prosty na koñcu, po czym mocno go zamykaj¹, a wtedy skrzy¿owane koñce dzioba rozchylaj¹ ciasno przylegaj¹ce ³uski, a jêzyk zgarnia nasionko.

Rozród Doros³y samiec krzy¿odzioba œwierkowego, wyjadaj¹cy nasiona z szyszki œwierka; 21.10.2017 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P. T. Dolata)

Gniazduj¹ w lasach œwierkowych, sosnowych i mieszanych.

Gniazda zak³adaj¹ w bocznych ga³êziach lub wierzcho³kowym okó³ku œwierka, rzadziej sosny, na wysokoœci 3–35 m. Gniazda maj¹ zewnêtrzn¹ œrednicê ok. 20 cm, ich konstrukcja na zewn¹trz to [cd. str. 9]

9

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej ¯ywicowanie Pozyskiwanie ¿ywicy w Polsce to ju¿ historia, o której przypominaj¹ stoj¹ce jeszcze gdzieniegdzie w lasach sosny ze starymi spa³ami ¿ywiczarskimi, wystawy muzealne, czy te¿ zachowane fotografie. W archiwum fotograficznym OKL zachowa³o siê kilkadziesi¹t fotografii zwi¹zanych z t¹ dziedzin¹ ubocznego u¿ytkowania lasu. ¯ywice naturalne to substancje o charakterze organicznym powstaj¹ce w wyniku procesów fizjologicznych lub patologicznych, zachodz¹cych g³ównie w roœlinach gatunków drzewiastych. U naszych rodzimych gatunków drzew ¿ywica balsamiczna znajduje siê w drewnie sosny, œwierku i modrzewia oraz w pêcherzykach na korze jod³y.

•ród³em uzupe³niaj¹cym pozyskanie tej substancji by³a jej ekstrakcja z karpiny (pni sosnowych pozosta³ych po œcince drzew), które po kilku latach dojrzewania wydobywano z ziemi i przewo¿ono do destylarni. Natomiast bursztyn jest kopaln¹ form¹ ¿ywicy, która wyciek³a z drzew w dawnych epokach geologicznych.

Z ¿ywicy otrzymujemy kalafoniê i terpentynê, których zastosowanie jest bardzo szerokie. Znajdziemy je w wiêkWykonywanie spa³y ¿ywiczarskiej na soœnie szoœci farb, lakierów i w nie(fot. Arch. OKL, przekaz A. Murawski) których tworzywach sztucznych. W farmakologii s¹ sk³adnikami wielu lekarstw oraz kosmetyków. [cd. str. 10]

¯ywicowanie (fot. CAF)

Krzy¿odziób œwierkowy – ptak niezwyk³y [cd. ze str. 8]

ga³¹zki drzew iglastych, a wyœció³ka to cienkie korzonki i strzêpy porostów. Lêgi dopasowuj¹ do czasu dojrzewania nasion œwierków lub rzadziej sosen (zale¿y od obszaru), dlatego bywaj¹ one bardzo wczesne, g³ównie od grudnia do maja. Niekiedy drugi lêg w sierpniu. Samica sk³ada 3–4 bia³awe lub szaroniebieskawe jaja, z drobnymi plamkami; œrednie wymiary to 22 x 16 mm. Wysiadywane s¹,

g³ównie przez samicê, ju¿ od z³o¿enia pierwszego jaja, by je uchroniæ przed zimnem. Samiec w tym czasie intensywnie œpiewa w pobli¿u. Pisklêta wykluwaj¹ siê ok. 14–16 dni od zniesienia jaj.

Wychowuj¹ je oboje rodzice: samica z regu³y ogrzewa i karmi, a samiec zdobywa pokarm, g³ównie nasiona œwierków. Lotnoœæ osi¹gaj¹ ok. 14 dni po wykluciu.

Ochrona Gatunek objêty jest ochron¹ œcis³¹ na mocy rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierz¹t. Podstaw¹ faktycznej ochrony jest utrzymanie obszaru dojrza³ych lasów œwierkowych, a nawet pojedyncze œwierki przy domu mog¹ nam kiedyœ daæ radoœæ obserwacji tych niezwyk³ych ptaków.

Pawe³ T. Dolata

Literatura

M³odociany (w 1. roku ¿ycia) osobnik krzy¿odzioba œwierkowego; 21.10.2017 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P. T. Dolata)

http://datazone.birdlife.org/userfiles/file/Species/erlob/summarypdfs/ 22720646_loxia_curvirostra.pdf Gotzman J., Jab³oñski B., „Gniazda naszych ptaków”, PZWS, Warszawa 1972.

Kruszewicz A.G., „Ptaki Polski: wróblowe – ptaki œpiewaj¹ce”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006.

Tomia³ojæ L., Stawarczyk T., „Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany”, PTPP „pro Natura”, Wroc³aw 2003.

Wil¿ak T., ¯urawlew P., „Przyroda Powiatu Pleszewskiego”, Starostwo Powiatowe w Pleszewie, Pleszew 2008.

10

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej ¯ywicowanie [cd. ze str. 9]

do 1977 r. odnotowano najwiêksze natê¿enie ¿ywicowania, gdzie œrednioroczne pozyskanie ¿ywicy wynosi³o ponad 20 tys. ton. Opracowano szereg wysoce specjalistycznych narzêdzi umo¿liwiaj¹cych wydajne ¿ywicowanie. Dziœ narzêdzia te mo¿na ogl¹daæ m.in. na wystawie Technika leœna w Muzeum Leœnictwa Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie.

Wiele ze zdjêæ w archiwum OKL przedstawia wykresy badañ nad ¿ywicowaniem, wp³ywem ró¿nych czynników na wydajnoœæ ¿ywicy, ryciny metod ¿ywicowania (m.in. polska, zmodyfikowana amerykañska). Widaæ tak¿e ró¿norodnoœæ zbiorników ¿ywiczarskich, do których ciecz by³a zbierana oraz innych narzêdzi s³u¿¹cych do jej pozyskiwania. Na wspomnianej wczeœniej wystawie w OKL znajduj¹ siê tak¿e wielkoformatowe wydruki niektórych z tych fotografii.

Drzewo ze spa³¹ ¿ywiczarsk¹, na którym dokonuje siê pomiaru temperatury wewnêtrznej drzew na powierzchni doœwiadczalnej w Rogowie (pojemnik na ¿ywicê nr 5C), 1959 r. (fot. prof. E. Kamiñski)

Pomiar temperatury wewnêtrznej drzewa na powierzchni doœwiadczalnej w Rogowie, 1959 r. (fot. prof. E. Kamiñski)

¯ywicowanie jest procesem produkcyjnym polegaj¹cym na powodowaniu wycieku i zbiorze ¿ywicy drzew iglastych. Proces ten wymaga³ zak³adania spa³ ¿ywiczarskich, czyli systematycznego ranienia drzew. Jednak¿e zabieg ten nie powodowa³ ich obumierania.

Pozostawiane pasy ¿yciowe gwarantowa³y utrzymanie funkcji fizjologicznych na bardzo dobrym poziomie.

W Polsce niegdyœ by³a to wa¿na ga³¹Ÿ gospodarki leœnej, rocznie pozyskiwano œrednio 15 tys. ton ¿ywicy. Pocz¹wszy od po³owy lat piêædziesi¹tych

Robotnik (¿ywiczarz) w odpowiednim uniformie, z ochron¹ na twarz, 1957 r. (fot. Arch. OKL)

¯ywicowanie w Lasach Pañstwowych zakoñczono bowiem definitywnie w 1994 r., g³ównie ze wzglêdów ekonomicznych.

Joanna Kostka

Inspekcja na powierzchni z ¿ywicowanymi sosnami; sprawdzanie zbiorników ¿ywiczarskich, Garbatka 1940/45 (fot. Arch. OKL, przekaz M. Piêta)

Sosny z za³o¿onymi spa³ami ¿ywiczarskimi, 1957 r. (fot. Arch. OKL)

•ród³a: Ma³a encyklopedia leœna, PWN, Warszawa 1980.

Suska A. ¯ywiczarstwo, „Zagajnik” nr 2 (22), 2011. http://www.proszkow.katowice.lasy.gov.pl/spalazywiczarska [dostêp:10.11.2017] http://www.encyklopedialesna.pl/haslo/zywicowa nie/ [dostêp: 10.11.2017]

Badania nad ró¿nymi metodami ¿ywicowania, 1959 r. (fot. Arch. OKL)

11

Za³adunek drewna. DŸwigniki Od dawna drewno to jeden z podstawowych surowców, u¿ywany powszechnie w budownictwie do wyrobu przedmiotów gospodarstwa domowego, narzêdzi rolniczych i rzemieœlniczych oraz pojazdów – wozów i sañ. Wspó³czeœnie do za³adunku drewna u¿ywa siê wci¹garek i ¿urawi, a jak by³o kiedyœ?

Drewno pozyskane w lesie musi byæ z niego wywiezione. Zanim powsta³a sieæ kolejowa i drogowa, transport drewna odbywa³ siê przy u¿yciu si³y zwierz¹t (na krótsze odleg³oœci) lub poprzez sp³awianie (na znaczne odleg³oœci). Jak podaje Marian Kubiak w podrêczniku Transport leœny do za³adunku drewna wykorzystywano ró¿nego rodzaju dŸwignice.

Do najprostszych stosowanych do za³adunku drewna d³ugiego na wozy konne nale¿¹ tzw. lady. Sk³adaj¹ siê ze stojaka, dŸwigni, ³añcucha i dwóch bolców ¿elaznych. Stojak zbudowany jest z dwóch bali drewna twardego (o wymiarach: d³ugoœæ – od 1,5 do 2,0 m, szerokoœæ – od 20 do 25 cm, gruboœæ – od 50 do 60 cm), umocowanych równoleg³e w odstêpie od 8 do 10 cm. W obu balach wywiercone s¹ na wylot 2 rzêdy otworów o œrednicy oko³o 25 mm i w odleg³oœci 32 mm od siebie.

Otwory umieszczone s¹ na przemian, tzn. wyloty jednego rzêdu le¿¹ naprzeciw przerw miêdzy otworami drugiego rzêdu. DŸwignia ¿elazna d³ugoœci oko³o 1 m zaopatrzona jest w hak do zawieszania ³añcucha.

Wed³ug tego samego Ÿród³a ³adowanie drewna dŸwignikiem przeprowadza siê przeci¹gaj¹c jeden koniec ³añcucha pod przygotowanym ³adunkiem i owijaj¹c dooko³a dr¹ga po³o¿onego w poprzek d³u¿yc po przeciwnej stronie dŸwignika. Drugi koniec ³añcucha umocowuje siê do haka znajduj¹cego siê Lada do ³adunku drewna [Ÿród³o: http:// na jednym koñcu dŸwigni. drzewostan44.blogspot.com/2014/12/klasy £adowacz, poruszaj¹c ku fikacja-wysokowydajnych-maszyn.html] do³owi dŸwigniê, powoduje podnoszenie siê ³adunku do góry. Po wykonaniu tego ruchu drugi ³adowacz przetyka wolny bolec pod podniesiony ku górze koniec dŸwigni, po czym pierwszy ³adowacz, trzymaj¹c dŸwigniê w rê-

Za³adunek drewna przy pomocy dŸwignicy tzw. lady [Ÿród³o: fot. F-07508-1 ze zbiorów Oœrodka Kultury Leœnej]

kach, zwalnia j¹ ku górze. Kiedy uchwyt dŸwigni podniesie siê w górê, drugi ³adowacz wyci¹ga wolny bolec i umieszcza go o jeden otwór wy¿ej. Wykonuj¹c kolejno czynnoœci, ciê¿ar jest stopniowo podnoszony w górê; po osi¹gniêciu odpowiedniej wysokoœci podsuwa siê pod ³adunek przód wozu. Po za³adowaniu odziomków na przodzie wozu w podobny sposób umieszcza siê wierzcho³ki na tyle wozu.

Winda stojakowa tzw. wozowa do podnoszenia koñców kloców, pod które podsuwa siê pó³wozia; producent: Budowa Przyczep Samochodowych Jan Ignacy Wölke, Jarocin [Ÿród³o: fot. F-05776 ze zbiorów Oœrodka Kultury Leœnej]

Idea zmechanizowania transportu leœnego w Polsce powsta³a w 1938 roku. Biuro techniczne ówczesnej Dyrekcji Naczelnej Lasów Pañstwowych przy Ministerstwie Rolnictwa og³osi³o przetarg na dostawê motorowego sprzêtu do zrywki i wywozu drewna. Po II wojnie œwiatowej postêp techniczny oraz rozwój motoryzacji przyczyni³y siê do intensywnego wkroczenia mechanizacji do gospodarki leœnej. Do za³adunku drewna w leœnictwie szeroko stosowane s¹ wci¹garki i ¿urawie, a na sk³adnicach ³adowarki.

Za³adunek drewna przy pomocy dŸwignicy tzw. lady [Ÿród³o: fot. F-07506 ze zbiorów Oœrodka Kultury Leœnej]

Józef Nadolny Literatura: Kubiak M. Transport leœny, wyd. II, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im.

Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, 1998.

12

Zadania

DoprowadŸ dziecko do prezentu.

H U M O R

Wydawca: Oœrodek Kultury Leœnej, ul. Dzia³yñskich 2, 63-322 Go³uchów, tel./faks 62 761-50-45, 761-50-46, www.okl.lasy.gov.pl, e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl Redakcja: Barbara Czo³nik – redaktor naczelny, Alicja Antonowicz, Joanna Zalejska-Niczyporuk Sta³a wspó³praca: Rafa³ Walendowski Opracowanie i sk³ad: Joanna Zalejska-Niczyporuk Fotografie: Alicja Antonowicz, Centralna Agencja Fotograficzna, Pawe³ T. Dolata, Edward Kamiñski, Patryk Ortell, Aleksandra Piasecka, Danuta Piotrowska, Patrycja Walerowicz-Wojtkowiak, Izabela Wa³êsiak – Starostwo Powiatowe w Kaliszu, Joanna Zalejska-Niczyporuk Ok³adka: Go³uchowski park zim¹, fot. Rafa³ Sorek Druk: Super Print, ul. Kaliska 67, 63-300 Pleszew Dofinansowano ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

ISBN 83-922141-2-9 ISSN 1897-3906

Gatunki leœne z Polskiej Czerwonej Ksiêgi LC — gatunki mniej zagro¿one W³ochatka — Aegolius funereus (Linnaeus, 1758) Wystêpowanie Zasiêg wystêpowania w³ochatki obejmuje Euroazjê oraz Amerykê Pó³nocn¹ i zwi¹zany jest z rozleg³ymi, starymi borami g³ównie œwierkowymi, ale równie¿ sosnowymi i mieszanymi. Sowy te zamieszkuj¹ zarówno tereny nizinne oraz górskie.

W Polsce w³ochatka gnieŸdzi siê w Tatrach, Karpatach, na Pogórzu Sudeckim i Karpackim, na Pomorzu oraz w pó³nocno-wschodniej Polsce w puszczach: Bia³owieskiej, Piskiej, Augustowskiej i Knyszyñskiej. Sporadycznie wystêpuje równie¿ w centralnej czêœci kraju. W drugiej po³owie lat 90 odnotowano nowe stanowiska na Pomorzu Gdañskim, w Borach Dolnoœl¹skich oraz Puszczy Noteckiej. Jej liczebnoœæ w Polsce wzrasta i szacowana jest na 1000–2000 par.

Cechy gatunku

oderwij - zachowaj

W³ochatka jest ma³¹ sow¹ o szerokiej g³owie. Oczy ma du¿e z ¿ó³tymi têczówkami, dziób równie¿ jest tego koloru. „Uszy”, czyli wystaj¹ce kêpki piór, s¹ ledwo widoczne. W³ochatka jest doœæ kontrastowo ubarwiona. Szlarê ma jasnoszar¹ z ciemn¹ obwódk¹. Grzbiet ma ciemnobr¹zowy z bia³ymi plamkami, a pierœ i brzuch jasny z br¹zowymi rozmytymi paskami i plamkami. Pisklêta w odró¿nieniu od piskl¹t innych gatunków sów posiadaj¹ szary puch. Samica jest nieco wiêksza od samca i prawie dwukrotnie od niego ciê¿sza, lecz w terenie jest trudno okreœliæ p³eæ, gdy¿ rzadko spotyka siê ptaki obu p³ci obok siebie.

W³ochatka w naturze (fot. Arch. OKL)

Sowa ta prowadzi prawie wy³¹cznie nocny tryb ¿ycia. Dodatkowo doros³e samce s¹ terytorialne i z regu³y przez ca³y rok pozostaj¹ w miejscu gdzie by³o za³o¿one gniazdo. Samice i m³ode w³ochatki po zakoñczeniu lêgów przemieszczaj¹ siê na inny teren.

Wybieraj¹ jednak obszar z podobnym siedliskiem jak w okresie gniazdowania.

Biotop W³ochatka zamieszkuje g³ównie stare bory œwierkowe i lasy mieszane z du¿ym udzia³em œwierka. W dziuplach wysokich drzew zak³ada lêgi, ale do ³atwych ³owów potrzebuje wielopiêtrowej struktury lasu. Dlatego preferuje siedliska, w których wystêpuj¹ m³odniki, w podszycie i podroœcie niskie œwierki, wykroty, bogate runo. Wszystkie tego typu elementy wykorzystuje jako czatownie. Lubi równie¿ s¹siedztwo otwartych przestrzeni np. zrêby, halizny, bagna, polany œródleœne. Nie wylatuje jednak na puste powierzchnie, raczej trzyma siê skraju lasu.

Po¿ywienie

Teren lêgowy w³ochatki w Polsce [Ÿród³o: „Ptaki Polski”, Andrzej G. Kruszewicz, Multico, Warszawa 2005]

W³ochatka poluje g³ównie na ma³e gryzonie, przede wszystkim na norniki i nornice rude. W jej diecie mo¿na spotkaæ czasem ptaki, a jeszcze rzadziej nietoperze, owady i gady. Dziêki asymetrycznemu ustawieniu uszu w³ochatka mo¿e ³apaæ swoje ofiary nawet w ciemnoœci bez pomocy wzroku. Ptak ten najczêœciej poluje z czatowni. W latach obfitych w pokarm nadmiar po¿ywienia gromadzi w spi¿arniach, za które s³u¿¹ jej dziuple w pniach drzew.

Ciekawostki

a Ptaki te czêsto przytulaj¹ siê, stroj¹ miny i z uczuciem dziobi¹.

a Nazwa ³aciñska w³ochatki – Aegolius – pochodzi od nazwy

Podczas takich zabiegów wydaj¹ z siebie dŸwiêki zadowolenia i przyjemnoœci. Zjawisko to wystêpuje równie¿ poza okresem lêgowym i nazywane jest muskaniem. Ma ono na celu wzmocnienie wiêzi miêdzy partnerami lub rodzeñstwem. a Jeœli jest du¿a liczba gryzoni w danym roku samiec w³ochatki mo¿e posiadaæ dwie partnerki, a nawet zdarza³y siê przypadki wykarmienia czterech lêgów. Równie¿ samicy zdarza siê posiadaæ dwóch partnerów, choæ wygl¹da to nieco inaczej. W takich przypadkach pozostawia ona wyroœniête pisklêta pod opiek¹ ojca i odlatuje w poszukiwaniu nowego partnera. a W³ochatki wrêcz preferuj¹ budki lêgowe. Jak pokazuj¹ badania w sztucznych domach osi¹gaj¹ wiêkszy sukces lêgowy i wyprowadzaj¹ wiêcej m³odych ni¿ w naturalnych dziuplach. Przyk³adem kraju, w którym wykryto a¿ 92% lêgów w³ochatki za³o¿onych w budkach lêgowych jest Finlandia. a W³ochatka jest ptakiem drapie¿nym, ale i ona pada ofiar¹ wiêkszych drapie¿ników takich jak np. puszczyki, jastrzêbie czy kuny.

ptaków nocnych, któr¹ nada³ Pliniusz, natomiast gatunkowa – funereus – od ³aciñskiego s³owa funebris, co oznacza „pogrzebowy”. a Polska nazwa w³ochatki pochodzi od jej praktycznie ca³kowitego upierzenia, nawet jej krótkie nogi, prawie a¿ po szpony, porastaj¹ pióra. a Masa cia³a w³ochatki waha siê od 90 do 215 g, d³ugoœæ cia³a – 22–28 cm, a rozpiêtoœæ skrzyde³ 54–62 cm. a Samiec w³ochatki ma wyraŸnie asymetryczn¹ czaszkê, co sprawia, ¿e wpatruj¹c siê w potencjaln¹ zdobycz ka¿dym uchem odbiera dŸwiêki inaczej. Pozwala mu to na precyzyjn¹ ocenê odleg³oœci do zdobyczy i skutkuje bezb³êdnym atakiem. a W³ochatki w celu porozumiewania siê wydaj¹ liczne dŸwiêki.

Ostrzegaj¹ siê nosowymi cmokniêciami. M³ode domagaj¹c siê pokarmu ostro piszcz¹. A samce po zapadniêciu zmroku wydaj¹ mi³e i szybko powtarzaj¹ce siê fletowe „hu hu hu”, które czasem jest s³yszane z odleg³oœci nawet 2 km.

Rozmna¿anie Sowa ta jest gatunkiem monogamicznym, lecz ³¹czy siê w pary zwykle tylko na jeden sezon. W latach zasobnych w po¿ywienie czêsto jednak zdarzaj¹ siê wœród tych ptaków przypadki poligamii.

W³ochatka okres lêgowy zaczyna w lutym. Samce najpierw zajmuj¹ terytoria i „œpiewem” godowym wabi¹ samice. Kulminacjê g³osow¹ osi¹gaj¹ pod koniec marca i w kwietniu.

Sowa sk³adanie jaj zaczyna pod koniec marca i trwa to przez ca³y kwiecieñ. Najczêœciej w lêgu znajduj¹ siê 3–7 jaj, ale w zale¿noœci od pokarmu i warunków pogodowych mo¿e byæ ich jednak od 1 do 10 sztuk. Wysiadywaniem zajmuje siê samica i trwa to 25–32 dni. Przez pierwsze 3 tygodnie ¿ycia pisklêta nie wychodz¹ z dziupli. S¹ wtedy ogrzewane przez samicê, a pokarm przynosi samiec. Po ok. 5 tygodniach m³ode sowy opuszczaj¹ gniazdo, a po kolejnym miesi¹cu s¹ ju¿ samodzielne. W³ochatki dojrza³oœæ p³ciow¹ osi¹gaj¹ po 2 latach.

Gniazda W³ochatka sama nie buduje gniazd. Na schronienia wykorzystuje dziuple po dziêciole czarnym, najczêœciej wydr¹¿one w œwierkach. Czasem zasiedla odpowiednio du¿e budki lêgowe. Zasiedlone dziuple s¹ trudne do znalezienia, gdy¿ wokó³ drzewa praktycznie nie ma ani wypluwek, ani resztek ofiar. Dopiero po wylocie sów na dnie dziupli pozostaj¹ resztki pokarmu, czasem martwe pisklêta lub niezalê¿one jajo.

Zagro¿enia Obecnie gatunek ten nie jest silnie zagro¿ony wyginiêciem.

W Polsce i innych europejskich krajach odnotowuje siê wzrost liczebnoœci tego ptaka. Du¿ym niebezpieczeñstwem jednak s¹ drapie¿niki poluj¹ce na w³ochatkê, zw³aszcza s¹ to kuny i du¿e ptaki szponiaste oraz wiêksze gatunki sów. Innym zagro¿eniem s¹ warunki pogodowe, a zw³aszcza surowe zimy w rejonie ich wystêpowania. Niskie temperatury powoduj¹ œmiertelnoœæ wœród piskl¹t (ok. ¼ m³odych nie do¿ywa dwóch lat) i osobników doros³ych.

Innym czynnikiem ograniczaj¹cym rozród w³ochatki jest jej ma³a plastycznoœæ w wyborze siedliska oraz istniej¹ce warunki pokarmowe. Sowa ta jest bowiem silnie zale¿na od lasów z udzia³em œwierka oraz od wystêpowania gryzoni, których liczebnoœæ na danym terenie czêsto siê zmienia.

Ochrona W Polsce w³ochatka podlega œcis³ej ochronie gatunkowej i jest wpisana do „Polskiej czerwonej ksiêgi zwierz¹t”, w kategorii LC – gatunki mniej zagro¿one.

R. Walendowski, W³ochatka (akwarela)

W ramach ochrony tego gatunku zaleca siê ograniczenie wyrêbu starych drzewostanów – siedlisk, które preferuj¹ te sowy.

Wokó³ ich gniazd tworzy siê równie¿ niewielkie strefy ochronne o promieniu ok. 50 m. Dla skutecznej ochrony w³ochatki wa¿ne jest nie tylko pozostawianie ¿ywych i martwych drzew z dziuplami, ale równie¿ wykrotów i le¿¹cych spróchnia³ych pni. S¹ one siedliskiem dla owadów, które przyci¹gaj¹ drobne ssaki i ptaki – a te z kolei stanowi¹ pokarm dla tej ma³ej sowy.

W celu zwiêkszenia liczebnoœci w³ochatki stosuje siê tak¿e odpowiedniej wielkoœci skrzynki lêgowe, które s¹ chêtnie przez ni¹ zasiedlane. Badania w Norwegii wykaza³y, ¿e czêste przewieszanie budek w nowe miejsca zmniejsza zagro¿enie ze strony kun.

Opracowanie: Joanna Zalejska-Niczyporuk Konsultacja merytoryczna: Tadeusz Mizera

Literatura Kruszewicz A. G., „Ptaki Polski”, Multico, Warszawa 2005.

Matoga K. (red.), „Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków”, SBM, Warszawa 2015.

Mrowiec J., „Sowy, tajemnicze i nieuchwytne”, Buchmann, Warszawa 2014. „Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce”, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001.

Radziszewski M., Matysiak M., „Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski”, Grupa Wydawnicza PWN, Warszawa 2015.

Strony internetowe

Zasiêg wystêpowania w³ochatki w Europie [Ÿród³o: „Polska czerwona ksiêga zwierz¹t.

Krêgowce”, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001]

„Dziupla to nie wszystko, czego potrzebuje w³ochatka”, W: http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numeryarchiwalne,2356,article,6030 [dostêp: 12.01.2017] „Ochrona rzadkich ptaków strefowych w wybranych obszarach Natura 2000 na LubelszczyŸnie. W³ochatka”, Polskie Towarzystwo Ornitologiczne, W: http://www.strefowe.lto.org.pl/index.php?id=18 [dostêp: 16.01.2017] „Ochrona zagro¿onych gatunków ptaków w Karpatach Zachodnich. W³ochatka”, W: http://ptakikarpat.eco.pl/ www/opis_gat.php?gatunki_id=15 [dostêp: 12.01.2017] „Sowie ciekawostki”, W: http://www.skrzydlatemysli.

Erys.pl/blog/?p=1&id_blog=439& lang_id=7&id_post=3636 [dostêp: 12.01.2017]