Zagajnik nr 4 (44) zima 2016

N r 4 (4 4) IM /Z A 2 0 16

Kwartalnik edukacyjno-informacyjny Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie

W numerze:

Nabytki biblioteczne, Nowoœci wydawnicze Konkurs na imiona dla ¿ubrów Kasztanowce i ich kasztany Krzy¿ówka – nasza najliczniejsza dzika kaczka Archiwum fotograficzne OKL – Koñ w leœnictwie Polskie maszyny œcinkowe Puchacz

2

Zapraszamy

J. Frankowski

Koniec roku to czas na podsumowanie wydarzeñ i czas na opracowywanie planów na nadchodz¹cy rok.

W mijaj¹cym roku w Oœrodku mia³ miejsce szereg cyklicznych wydarzeñ, takich jak konkurs „Mój las”, „Dzieñ Ziemi”, konkurs krasomówczy „Bajarze z Leœnej Polany”, festyn „Spotkanie z lasem” i przegl¹d twórczoœci dzieciêcej „Ze sztuk¹ bezpieczniej”. Zorganizowaliœmy tak¿e drug¹ edycjê konkursu dla pracowników Lasów Pañstwowych „Nalewki z leœnych kwiatów i owoców”, po raz trzeci odby³ siê u nas „Miêdzynarodowy Festiwal Kultury Leœnej i £owieckiej” i ju¿ po raz czwarty plener artystyczny „Inspiracje leœne”.

Cykliczny charakter ma tak¿e wydawanie drukiem „Studiów i Materia³ów Oœrodka Kultury Leœnej”, których 15. tom ukaza³ siê w tym roku. Z okazji dziesi¹tej edycji konkursu krasomówczego wydaliœmy tomik „Gawêdy z leœnej polany”, gdzie znalaz³y siê nagrodzone gawêdy z poprzednich lat. Staraniem Oœrodka ukaza³a siê ksi¹¿ka „Las katyñski” ukazuj¹ca losy polskich leœników w sowieckich obozach i wiêzieniach podczas II wojny œwiatowej. Historii Technikum Leœnego w Bia³owie¿y poœwiêcona jest publikacja „Zanim powsta³y technika leœne…”, któr¹ wydaliœmy w tym roku.

Mijaj¹cy rok by³ owocny pod wzglêdem opracowania w Oœrodku i wydania drukiem gier dydaktycznych dla dzieci i m³odzie¿y.

Wiosn¹ ukaza³a siê gra planszowa „Biznes drzewny”, a jesieni¹ elektroniczna „Wszêdobylskie drewno” i gra planszowa „Z lasu do domu”. S³u¿¹ one popularyzowaniu wiedzy o lesie, leœnictwie, gospodarce drewnem, które nazywane jest surowcem wszechczasów.

Swoj¹ kontynuacjê znalaz³a seria dla dzieci pt.: „Las – czy go znasz?”, czego owocem s¹ nowe broszury o tytu³ach: „Du¿e i ma³e ssaki leœne”, „Szanujmy martwe drzewa” oraz „Tajemnice drzew”. Wydawnictwa ekologiczne opracowywane w naszym Oœrodku s¹ dotowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu.

Sta³ym wydarzeniem kulturalnym Oœrodka s¹ wystawy czasowe, eksponowane w Muzeum Leœnictwa. Du¿ym zainteresowaniem zwiedzaj¹cych cieszy³a siê pokonkursowa wystawa sztuki „OPTAL”, na której eksponowaliœmy dzie³a amatorskie leœników.

Nies³abn¹cym zainteresowaniem zwiedzaj¹cych cechuje siê te¿ wystawa poplenerowa „Inspiracje leœne IV”, gdzie do koñca marca mo¿na ogl¹daæ obrazy i grafiki twórców profesjonalnych z Polski i Niemiec.

Eksponujemy równie¿ wystawy autorskie artystów, dla których przyroda jest Ÿród³em inspiracji. Wyrazem tego s¹ prezentacje fotografii „Roœliny chronione i rzadkie z Nadleœnictwa Turek”, zbiór fotografii „Œni siê drzewom las” oraz obrazy wykonane z kory brzozowej pod tytu³em „Przytulanie do drzewa”.

W przysz³ym roku planujemy dwie konferencje naukowe „Las i historia” oraz konferencjê polskich muzealników przyrodniczych. Wyg³oszone na nich referaty uka¿¹ siê drukiem. Przygotowujemy nowe wydanie przewodnika po parku-arboretum oraz albumu „Intarsja – sztuka malowania drewnem”. Zaakcentowana bêdzie tak¿e 40. rocznica powstania w Oœrodku Pokazowej Zagrody Zwierz¹t. Odbêd¹ siê wszystkie wymienione na wstêpie cykliczne imprezy i konkursy ekologiczne, do uczestnictwa w których serdecznie zapraszam.

Benedykt RoŸmiarek Dyrektor Oœrodka Kultury Leœnej

P Wystawy sta³e w Muzeum Leœnictwa: „Kulturotwórcza rola lasu” „Dzieje leœnictwa w Polsce” „Spotkanie z lasem” „Diorama – gr¹d œrodkowoeuropejski w aspekcie wiosennym” „Diorama – œwierczyna borealna w aspekcie zimowym” „Gatunki leœne z Czerwonej Ksiêgi” „Technika leœna”, „Ochrona lasu” Cha³upa – leœniczówka P Wystawy czasowe w Muzeum Leœnictwa: Wystawa poplenerowa Miêdzynarodowego Pleneru Artystycznego „Inspiracje leœne IV” (do 31 marca 2017 r.)

P Zajêcia terenowe dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w parku-arboretum: „Leœni detektywi”, „Ssaki leœne”, „¯ubrowe ciekawostki” P Zajêcia muzealne dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w Muzeum Leœnictwa: „Spotkanie z lasem”, „Zagro¿enia lasu” „Zwierzêta leœne z Czerwonej Ksiêgi” Informacje dotycz¹ce zajêæ: tel. (62) 761-50-45 e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl P Biblioteka OKL: czynna od wtorku do czwartku 00 00 w godz. 9 –13 dla czytelników spoza Oœrodka po wczeœniejszym uzgodnieniu: tel. (62) 761-50-45 wew. 113

Nabytki biblioteczne „Ochrona i £owy. Puszcza Bia³owieska w czasach królewskich” Jak w przesz³oœci ³¹czono ochronê i u¿ytkowanie przyrody? Niniejsza pozycja odpowiada miêdzy innymi na to w³aœnie pytanie.

Puszcza Bia³owieska doczeka³a siê wielu publikacji na swój temat, jednak jej historia nigdy nie zosta³a kompleksowo przedstawiona. W wiêkszoœci z nich uwagê poœwiêcono historii polowañ, nierzadko bêd¹cych zaledwie legendami. „Puszcza Bia³owieska w czasach królewskich” to natomiast pierwsza próba przedstawienia wyników badañ, które jak wskazuje autor, maj¹ stopniowo wype³niæ „bia³e plamy” w historii Puszczy rzetelnymi informacjami.

Redaktor: Tomasz Samojlik.

Rok wydania: 2005. Liczba stron: 90.

Oprawa miêkka. [cd. str. 4]

3

Konkurs na imiona dla ¿ubrów Po raz kolejny w Oœrodku Kultury Leœnej odby³o siê uroczyste podsumowanie konkursu na imiona dla ¿ubrów urodzonych w go³uchowskiej zagrodzie. Na fina³, który mia³ miejsce 18 listopada 2016 r., zaproszeni zostali laureaci oraz uczniowie z Gimnazjum Sióstr Nazaretanek w Kaliszu.

W konkursie wziê³o udzia³ 246 uczestników, którzy nades³ali ³¹cznie 530 propozycji imion. W pierwszym etapie wyeliminowano te, które ju¿ wczeœniej zosta³y zg³oszone do Ksiêgi Rodowodowej ¯ubrów przez oœrodki hodowlane. Ostatecznie do rozpatrzenia pozosta³y 393 imiona.

Jury konkursowe pod przewodnictwem Zbigniewa Kuszy, za-

stêpcy dyrektora OKL, wy³oni³o imiona, które nadano dwóm byczkom urodzonym w pokazowej zagrodzie. ¯ubra urodzonego 7 lipca br. nazwano POPIAST. By³a to propozycja £ukasza Mateckiego z Gimnazjum Sióstr Nazaretanek w Kaliszu.

Byczek urodzony 2 paŸdziernika otrzyma³ imiê PODLAS, które wymyœli³ Pawe³ Niedziela z Jankowa Przygodzkiego. Rodzicami Popiasta s¹ krowa Podusta i byk Pogaj, który jest równie¿ ojcem drugiego Tegoroczny byczek urodzony w go³uchowskiej cielaka. Matk¹ Podlasa zagrodzie (fot. P. Ortell) jest Poinsecja.

Po uroczystym wrêczeniu nagród ufundowanych przez Oœrodek wszyscy uczestnicy wydarzenia udali siê do pokazowej zagrody, gdzie umieszczono tabliczki z imionami m³odych ¿ubrów. Na zakoñczenie uczniowie poczêstowali zwierzêta kasztanami, które przynieœli specjalnie na tê okazjê.

Uroczystoœæ otworzy³ Benedykt RoŸmiarek, dyrektor OKL, który wrêczy³ nagrody pomys³odawcom imion dla go³uchowskich ¿ubrów (fot. J. Wróbel-Mróz)

Redakcja [cd. str. 4]

Osoby uczestnicz¹ce w finale konkursu (fot. J. Wróbel-Mróz)

£ukasz Matecki, laureat konkursu, umieœci³ tabliczkê z imieniem m³odego ¿ubra w tablicy znajduj¹cej siê w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t w Go³uchowie (fot. P. Ortell)

Uczestnicy wydarzenia obejrzeli film pt.: „Dzika przyroda w sercu Europy” (fot. J. Wróbel-Mróz)

Tabliczkê z imieniem Podlas umieœci³a ¿ona Paw³a Niedzieli, laureata konkursu (fot. P. Ortell)

4

Konkurs na imiona dla ¿ubrów [cd. ze str. 3]

Uczniowie z Gimnazjum Sióstr Nazaretanek w Kaliszu czêstuj¹cy ¿ubry kasztanami (fot. P. Ortell)

Go³uchowskie ¿ubry podczas jedzenia przysmaków przyniesionych przez uczestników wydarzenia (fot. P. Ortell)

Nabytki biblioteczne [cd. ze str. 2]

„Symbole polskiej przyrody” Bogaty w fotografie album, ukazuj¹cy ró¿norodnoœæ i piêkno polskiej przyrody, jest doskona³¹ pozycj¹ dla mi³oœników atrakcji, które skrywa natura na obszarze naszego kraju. Dziêki równoleg³emu umieszczeniu opisów w jêzyku angielskim, album portretuj¹cy 60 polskich symboli przyrody, zaciekawi nie tylko czytelników naszego kraju, ale równie¿ z zagranicy.

Efektowne zdjêcia wraz z rozbudowanymi opisami tworz¹ wspania³¹ opowieœæ o wielkim bogactwie naturalnym, rozmieszczonym na terenie ca³ego kraju.

Ponadto, dodatkowe mapki, uzupe³niaj¹ce ka¿dy z zaprezentowanych portretów, pomagaj¹ w lokalizacji symboli, dziêki czemu na w³asne oczy mo¿na siê przekonaæ o ich wyj¹tkowoœci.

Autor: Robert Dejtrowski.

„Las pamiêci leœników – ofiar zbrodni katyñskiej” Opracowanie poœwiêcone pamiêci leœników z okresu przedwojennego, których zabijano trybem katyñskim miêdzy kwietniem, a czerwcem 1940 roku. Leœnicy stanowili ponad 3% ogó³u zamordowanych.

Rok wydania: 2016. Liczba stron: 216.

Oprawa twarda. „Z myœliwskiego dziennika. Wilhelm von Hohenzollern. Pamiêtniki. Julian Fa³at” Ksi¹¿ka sk³ada siê z dwóch czêœci. Pierwsza zawiera dziennik myœliwski ksiêcia Wilhelma Hohenzollerna, druga – fragmenty pamiêtnika polskiego malarza, Juliana Fa³ata, z czasów wspólnych wypraw ³owieckich z ojcem ksiêcia, cesarzem Wilhelmem.

Szeroki przekrój miejsc odwiedzonych przez ksiêcia przybli¿a czytelnikowi œwiat pocz¹tku ubieg³ego stulecia. Jak zaznacza sam autor, s¹ to zaledwie fragmenty z dziennika osoby zafascynowanej myœlistwem.

Niemniej jednak, jest to godna polecenia pozycja dla ka¿dej osoby mi³uj¹cej naturê i myœlistwo.

Autorzy: Wilhelm von Hohenzollern, Julian Fa³at.

Rok wydania: 2016. Liczba stron: 150.

Oprawa twarda.

Obok prezentacji sposobu uczczenia pamiêci pomordowanych zosta³a przedstawiona historia sadzenia Lasu Pamiêci Leœników – Ofiar Zbrodni Katyñskiej.

W celu uzupe³nienia, a przede wszystkim upamiêtnienia nale¿nej czci leœników, zamieszczono listy tych, których spotka³ tragiczny los.

Autorzy: Gra¿yna Zagrobelna, Stanis³aw Zagrobelny.

Rok wydania: 2016. Liczba stron: 116.

Oprawa twarda.

Romana Koch

5

Kasztanowce i ich kasztany Spoœród licznych oznak nadchodz¹cej jesieni, kasztany wydaj¹ siê byæ tymi najbardziej spektakularnymi. Prawie ka¿dy z nas, trafiaj¹c na swój pierwszy tegoroczny owoc kasztanowca, podnosi go z ziemi, pociera i wk³ada do kieszeni. Kasztany traktujemy nie tylko jak pami¹tkê ze spaceru. Dla wielu stanowi¹ one symbol dobrej energii.

Te wyj¹tkowo du¿e i efektowne nasiona wabi¹ swoim wygl¹dem nie bez powodu. Ze wzglêdu na swój ciê¿ar i wielkoœæ nie mog¹ byæ w ca³oœci po³ykane i przenoszone w ¿o³¹dkach ptaków, a nawet du¿ych ssaków. Uwodz¹ wiêc cz³owieka lœni¹cym br¹zowym kolorem i wykorzystuj¹ go, aby trafiaæ w zupe³nie nowe miejsca i tam, w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach, kie³kowaæ.

Nasiona kasztanowców s¹ po¿ywieniem dla wielu zwierz¹t (fot. A. Antonowicz)

Uczniowie ze Szko³y Podstawowej w Szadku (fot. A. Antonowicz)

Kasztanowce towarzysz¹ nam przez ca³e ¿ycie. W dzieciñstwie ich owoce s¹ baz¹ do konstrukcji pajacyków i zwierz¹tek. W wieku m³odzieñczym kwiaty kasztanowców, niczym szkolny dzwonek, wzywaj¹ do zdawania matury. Z czasem pojawiaj¹ siê w domowych apteczkach, jako sk³adnik leków stosowanych w chorobach uk³adu kr¹¿enia. Medyczne zastosowanie maj¹ nie tylko nasiona, ale tak¿e kora, liœcie oraz kwiaty. Ludowa medycyna zaleca noszenie kasztanów dla przeciwdzia³ania schorzeniom reumatycznym, a doœwiadczeni radiesteci doradzaj¹ umieszczanie ich w miejscu oddzia³ywania promieniowania podziemnych cieków wodnych. Kaszta-

nowce sprzyjaj¹ równie¿ naszej urodzie. Zmielone kie³ki nasion oraz eskulinê otrzymywan¹ z kory kasztanowców wykorzystuje siê w przemyœle kosmetycznym.

Przez wiele lat wysuszonych i zmielonych kasztanów u¿ywano do wyrobu kleju. W tej samej formie, w niewielkich iloœciach, podawano je niegdyœ jako œrodek czyszcz¹cy. Nie zapominajmy jednak, ¿e s¹ one dla ludzi truj¹ce.

Zupe³nie inaczej ma siê sytuacja w œwiecie zwierz¹t. Te mog¹ od¿ywiaæ siê kasztanami i robi¹ to bardzo chêtnie. Bogate w skrobiê owoce stanowi¹ cenne uzupe³nienie ich diety. W³aœnie z tego powodu Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie rokrocznie organizuje zbiórkê kasztanów dla ¿ubrów i danieli z Pokazowej Zagrody Zwierz¹t. W tym roku w³¹czy³o siê w ni¹ wiele szkó³, do których kierujemy szczególne podziêkowania.

Kasztany – symbol jesieni – zawdziêczamy rodz¹cym je kasztanowcom. Niestety od dwudziestu lat drzewa te s¹ permanentnie atakowane przez szrotówka kasztanowcowiaczka – motyla, którego larwy ¿eruj¹ na liœciach. Ka¿dego roku w ca³ej Polsce odbywaj¹ siê jesienne akcje usuwania spod kasztanowców liœci wraz z zimuj¹cymi w nich poczwarkami szrotówka. Maj¹ one na celu ochronê tych piêknych i cennych drzew, by przez kolejne dziesi¹tki lat s³u¿y³y przyrodzie oraz ludziom, inspirowa³y artystów i dostarcza³y pozytywnej energii. [cd. str. 6]

Uczniowie z Gimnazjum nr 2 w Kaliszu (fot. J. Wróbel-Mróz)

6

Kasztanowce i ich kasztany [cd. ze str. 5]

Od czternastu lat, do go³uchowskiego parku, w którym roœnie oko³o 140 kasztanowców, przyje¿d¿aj¹ uczniowie z zaprzyjaŸnionych szkó³, by wzi¹æ udzia³ w grabieniu liœci. W tegorocznej akcji uczestniczy³o blisko 200 osób. Oœrodek goœci³ gimnazjalistów z Go³uchowa, Koœcielnej Wsi, kaliskiej „Dwójki”, dzieci ze Szko³y Podstawowej w Szadku oraz licealistów z IV Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Kaliszu.

Wszystkim bardzo dziêkujemy!

Alicja Antonowicz Gimnazjaliœci z Koœcielnej Wsi (fot. A.Antonowicz)

Liœcie kasztanowca zaatakowane przez szrotówka kasztanowcowiaczka (fot. A. Antonowicz)

Nowoœci wydawnicze W czwartym kwartale 2016 r. Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie wyda³ kalendarz oraz katalog poplenerowy.

Kalendarz œcienny na 2017 r.

W kalendarzu na 12 stronach z miesi¹cami oraz na ok³adce zamieszczono akwarele ukazuj¹ce rodzime zwierzêta leœne zagro¿one wyginiêciem. Rysunki by³y wykonane do „Zagajnika” przez Rafa³a Walendowskiego i wykorzystane w cyklicznych artyku³ach naszego kwartalnika pn.: „Gatunki leœne z Polskiej Czerwonej Ksiêgi”. „Inspiracje leœne IV” Miêdzynarodowy Plener Artystyczny „Waldinspirationen IV” W katalogu ukazano sylwetki 28 artystów z Polski i Niemiec. S¹ to malarze i fotograficy, którzy wziêli udzia³ w plenerze pod tym samym tytu³em, organizowanym we wrzeœniu br. przez Oœrodek. Obok zdjêæ artystów i ich ¿yciorysów opublikowanych w dwóch jêzykach, w publikacji zamieszczono reprodukcje prac przekazanych przez uczestników wydarzenia do zbiorów Oœrodka Kultury Leœnej.

Wydanie publikacji zosta³o dofinansowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Joanna Zalejska-Niczyporuk

„Inspiracje leœne IV” Miêdzynarodowy Plener Artystyczny „Waldinspirationen IV”

Wydarzenia

17 listopada 2016 r. odby³o siê posiedzenie Rady Naukowej Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie (fot. A. Antonowicz)

7

Krzy¿ówka – nasza najliczniejsza dzika kaczka Najliczniejsza kaczka Polski i Europy gniazduje wszêdzie poza wysokimi górami: nad jeziorami, stawami i drobnymi zbiornikami wodnymi, wolno p³yn¹cymi rzekami. Coraz bardziej pospolita jest w pobli¿u cz³owieka, szczególnie w du¿ych miastach. Szacunek liczebnoœci w Polsce na pocz¹tku XXI wieku to 200–400 tysiêcy par lêgowych.

w celu wysuszenia, ogrzania i nat³uszczenia im puchu. U m³odych nie dzia³a jeszcze specjalny gruczo³ kuprowy, wiêc przemok³yby w wodzie. Stadko rodzinne wiedzie skryty tryb ¿ycia, za wyj¹tkiem miejskich krzy¿ówek, które ³atwo obserwowaæ. M³ode osi¹gaj¹ lotnoœæ 50–60 dni od wyklucia.

Wêdrówki i zimowanie Wêdrówki zaczynaj¹ siê ju¿ Rozród w pe³ni sezonu lêgowego, gdy Doros³e obu p³ci w okresie samce oddzielaj¹ siê od gniazgodowym bardzo siê ró¿ni¹: samduj¹cych samic i gromadz¹ siê ce maj¹ b³yszcz¹ce, granatowona zbiorowych pierzowiskach zielone g³owy, br¹zowe piersi i na obszernych oraz bogatych w popielate boki; samice s¹ szaropokarm zbiornikach wodnych. br¹zowe. Doros³y kaczor jest nie- Para krzy¿ówek z niezwykle ubarwionym kaczorem, 8 listopada 2015 r., park-arbore- W okresie przelotów (II–IV i co wiêkszy i ciê¿szy (do 1450 g) tum w Go³uchowie (fot. P.T. Dolata) VIII–XII) jest pospolita w cani¿ kaczka (do 1280 g). Widowiskowe toki na wodzie i pogonie za ³ym kraju, tworz¹c miejscami wielotysiêczne skupienia. Na maj¹cych samicami w locie zaczynaj¹ siê ju¿ na zimowiskach. tylko 5,35 ha stawach parku w Go³uchowie 5 XI br. by³o oko³o 70 W roku maj¹ tylko jeden lêg, w przypadku straty z regu³y powkrzy¿ówek, ale 8 XI i 3 XII 2015 r. odpowiednio a¿ oko³o 380 i 450. tarzany. Gniazdo zak³adane jest od koñca III do VI, najczêœciej na Od dawna czêœæ krzy¿ówek zimuje w miastach, zjawisko to nasila ziemi w pobli¿u wody, czasem na drzewie. Tworzy je p³ytkie wg³êsiê z ociepleniem klimatu i niezamarzaniem zanieczyszczonych wód. bienie (œrednica zewnêtrzna 25–30 cm, wewnêtrzna 16–20 cm, Ogólnopolskie, ale niepe³ne liczenia, wykaza³y w styczniu podczas g³êbokoœæ 6–13 cm), z regu³y os³oniête przez roœliny zielne (np. ³agodnych zim nawet ponad 500 tysiêcy krzy¿ówek, wiêkszoœæ w zapokrzywy) lub krzewy. Zajmuj¹ te¿ specjalne kosze i skrzynki lê- chodniej Polsce: na rzekach (szczególnie licznie w miastach), niezagowe. Zewnêtrzna czêœæ gniazda zbudowana jest z suchych traw, marzaj¹cych jeziorach, zbiornikach zaporowych i stawach rybnych. turzyc i liœci. Na wyœció³kê samica wyskubuje swój puch, uzupe³nia ¯erowanie, pokarm i dokarmianie go suchymi liœæmi olszy i wierzby. ¯eruj¹ zbieraj¹c pokarm z powierzchni wody, przecedzaj¹ go Miêdzy pocz¹tkiem IV a po³ow¹ VI samica sk³ada 4–14 jaj (po charakterystycznie sp³aszczonym dziobem, albo zanurzaj¹ g³owê jednym dziennie), najczêœciej 6–9, sporadycznie do 18 (wiêksze i szyjê lub ca³y przód i unosz¹ pionowo tyln¹ czêœæ cia³a (przebieraj¹ zniesienia i rodziny pochodz¹ od dwóch samic). Jaja s¹ zielonwtedy w powietrzu nogami dla utrzymania równowagi). Czêsto ¿ekawoszare lub oliwkowoszare, œrednie rozmiary to 55 x 40 mm, a ruj¹ w nocy. S¹ wszystko¿erne. masa oko³o 50 g. Wysiaduje tylko samica, od z³o¿enia ostatniego Pokarm, z regu³y o d³ugoœci 0,1 do 10 mm, ró¿ni siê bardzo zajaja, przez 22–32 (najczêœciej 27–28) dni. Samiec przebywa przy le¿nie od miejsca (rodzaju zbiornika czy cieku) i czasu. Podstaw¹ s¹ gnieŸdzie do pierwszych dni wysiadywania, potem pozostawia sanasiona, œwie¿e czêœci zielone i korzenie roœlin, szczególnie rzêsa micê i lêg. Sukces lêgów jest zró¿nicowany, zale¿y od œrodowiska i nasiona traw. Uzupe³nieniem (szczególnie póŸn¹ wiosn¹) s¹ drobne i presji drapie¿ników, którymi s¹: sroka, wrona, lis, ³asicowate zwierzêta: owady (jaja, larwy i postacie doros³e muchówek, koma(szczególnie norka amerykañska) i jenot. rów, widelnic, jêtek i chruœcików), skorupiaki, miêczaki (ma³¿e i œliM³ode wychowuje jedynie samica, co u³atwia fakt, i¿ od wymaki). ¯eruj¹ równie¿ na polach (szczególnie latem i jesieni¹), klucia pisklêta œwietnie p³ywaj¹, nurkuj¹ i biegaj¹, ¿eruj¹c samozjadaj¹c pozosta³e po ¿niwach ziarna zbó¿, zw³aszcza jêczmieñ, dzielnie. Pokryte s¹ z wierzchu brunatnooliwkowym, a od spodu pszenicê i kukurydzê. Zim¹ zjadaj¹ te¿ ¿o³êdzie dêbów (jedz¹ce ¿ó³tym puchem, z ciemnym pasem przez oko na ¿ó³tej g³owie. W ¿o³êdzie wielkie stada w styczniu 1947 r. w lasach dêbowych pierwszym okresie ¿ycia piskl¹t samica czêsto wyprowadza je na l¹d [cd. str. 8]

Samica krzy¿ówki z niezwykle liczn¹ rodzin¹ – 19 piskl¹t pochodz¹cych od dwóch samic; 8 maja 2012 r., Park Miejski w Ostrowie Wielkopolskim (fot. P. T. Dolata)

Para krzy¿ówek w okresie godowym, 31 marca 2009 r. (fot. P. T. Dolata)

8

Krzy¿ówka – nasza najliczniejsza dzika kaczka [cd. ze str. 7]

pod Go³uchowem opisa³ s³ynny ornitolog prof. Jan Soko³owski) i orzeszki buków (bukiew).

M³ode w pierwszym tygodniu ¿ycia jedz¹ pokarm zwierzêcy, stopniowo przechodz¹c na roœlinny. W miastach i innych miejscach dokarmiania krzy¿ówki same podp³ywaj¹ lub podchodz¹ do ludzi, ¿ebrz¹c o pokarm. Powa¿nym problemem jest jednak podawanie niew³aœciwego, czêsto szkodliwego pokarmu! Dokarmiaæ powinniœmy tylko w okresie mrozów, drobno pokrojonymi warzywami, ziarnem pszenicy lub jêczmienia. Chleb (bez pleœni!), powinien byæ tylko uzupe³nieniem. Nale¿y go drobno pokrojony podawaæ na brzeg, by nie zamaka³ i nie powodowa³ chorób przewodu pokarmowego.

Samica krzy¿ówki na gnieŸdzie w niezwyk³ym miejscu – na grobie cmentarza, 24 kwietnia 2016 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P. T. Dolata) Literatura 1. BirdLife International, Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, BirdLife International, Cambridge 2004.

2. Gotzman J., Jab³oñski B., Gniazda naszych ptaków, PZWS, Warszawa 1972.

3. Indykiewicz P., Gêsi, kaczki i chruœciele. £abêdŸ niemy, krzy¿ówka i ³yska, Leœny Park Kultury i Wypoczynku w Bydgoszczy, 2002.

4. Majewski P., Krzy¿ówka – Anas platyrhynchos (Linnaeus, 1758). W: £owiectwo, s. 263–269, PWRiL, Warszawa 1989.

5. Soko³owski J., Ptaki ziem polskich, Tom II, PWN, Warszawa 1958.

Samica krzy¿ówki z kilkudniowymi pisklêtami, 26 marca 2016 r., Park Miejski w Ostrowie Wielkopolskim (fot. P. T. Dolata)

Ochrona Gatunek ³owny z terminem polowañ od 15 VIII do 21 XII na mocy rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z dnia 16 marca 2005 r. Poza polowaniami objêty ochron¹ przez ustawê z dnia 13 paŸdziernika 1995 r. Prawo ³owieckie.

Bardzo wa¿n¹ metod¹ ochrony jest zachowanie szuwarów, drzew i krzewów przy brzegach wód. Mo¿na te¿ stosowaæ skrzynki (np. w kszta³cie budy dla psa) i wiklinowe kosze lêgowe, chêtnie przez nie zajmowane. Nale¿y je wieszaæ na drzewach lub stawiaæ na wyspach, aby utrudniæ dostêp drapie¿ników.

Pawe³ T. Dolata

Gniazdo krzy¿ówki z jajami na cmentarzu, 24 kwietnia 2016 r., Ostrów Wielkopolski (fot. P.T. Dolata)

Tu byliœmy

17 listopada br. pracownicy Oœrodka przeprowadzili zajêcia edukacyjne w Specjalnym Oœrodku Szkolno-Wychowawczym nr 1 w Kaliszu; w ramach Spotkania z leœnikiem uczniowie uczyli siê rozpoznawania po liœciach rodzimych gatunków drzew, rozwi¹zywali zadania z wiedzy o lesie oraz ³¹czyli rodziny leœne (fot. J. Wróbel-Mróz)

22 listopada br. odby³y siê zajêcia edukacyjne w Zespole Szkolno-Przedszkolnym w Jedlcu, na których edukatorzy z OKL poruszali tematy zwi¹zane z budow¹ warstwow¹ lasu, opowiadali m.in. o zwierzêtach chronionych i dokarmianiu dzikich mieszkañców lasu zim¹ (fot. Arch. OKL)

9

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej Koñ w leœnictwie Koñ od wieków towarzyszy³ cz³owiekowi, jego pomoc niezwykle u³atwia³a pracê w wielu dziedzinach ¿ycia. Znakomicie sprawdza³ siê jako œrodek transportu, by³ nieodzowny w pracach polowych oraz w pracach leœnych.

G³ówn¹ rol¹ konia w lesie by³o wyci¹ganie œciêtych drzew z drzewostanu (zrywka) oraz ich transport. Zwierzê by³o tak¿e wykorzystywane jako si³a poci¹gowa do ró¿nych zabiegów hodowlanych czy ochronnych. Z czasem w leœnictwie zaczêto produkowaæ maszyny dostosowane do zaprzêgu konnego, takie jak p³ugi, spulchniacze gleby czy wyorywacze sadzonek w szkó³kach leœnych, a nawet proste równiarki drogowe.

Transport konny drewna (fot. Arch. OKL)

Brak w archiwum m³odszych zdjêæ o tej tematyce nie oznacza, ¿e konie zniknê³y z lasów. Bowiem nawet dziœ zwierzêta te s¹ bardzo cenione przez leœników, przynosz¹c wiele korzyœci. Bywaj¹ niezbêdne w trudnych terenach górskich czy podmok³ych. Przydaj¹ siê przy zrywce niewielkich iloœci drewna, gdzie po prostu nie op³aca siê podje¿d¿aæ ci¹gnikiem z przyczep¹. [cd. str. 11]

Zrywka konna drewna (fot. £okaj)

Stale rosn¹ce zapotrzebowanie na drewno wymusi³o zwiêkszanie wydajnoœci pracy, a co za tym idzie, równie¿ postêp techniczny. Przy ci¹gle rozwijaj¹cej siê mechanizacji, stopniowo rezygnowano z koni.

Próbowano tak¿e wymyœlaæ maszyny naœladuj¹ce pracê koni, którymi podobnie jak koñmi, mo¿na by by³o wejœæ w g³¹b drzewostanu nie czyni¹c zbyt wielu szkód. Urz¹dzenie takie nazwano „¿elaznym koniem”.

Seria fotografii pokazuj¹cych pracê takim w³aœnie ¿elaznym koniem znalaz³a siê te¿ w archiwum fotograficznym OKL. Jednak najwiêcej zdjêæ w archiwum przedstawia podstawow¹ pracê koni w lesie – zrywkê i transport drewna. Niestety wiêkszoœæ z tych fotografii nie jest opisana, nie znamy ich autorów oraz miejsca ich wykonania.

Czas ich powstania mo¿na okreœliæ w przybli¿eniu od lat 30. do koñca lat 80. XX wieku.

Równiarka drogowa konna, lata 40./50. XX w. (fot. Arch. OKL)

Pokaz pracy „¿elaznym koniem” (fot. Arch. OKL)

Pokaz pracy „¿elaznym koniem” (fot. Arch. OKL)

10

Polskie maszyny œcinkowe (harwestery) Wspó³czesne maszyny œcinkowe, nazywane powszechnie harwesterami, to maszyny wielooperacyjne œcinaj¹ce drzewa, okrzesuj¹ce je z ga³êzi i dokonuj¹ce wyrzynki sortymentów. Ich g³owice obróbcze dokonuj¹ce œcinki, okrzesywania i wyrzynki, umieszczone s¹ z regu³y na ¿urawiu hydraulicznym. Takie wielooperacyjne maszyny trafi³y do polskich lasów na pocz¹tku lat 90-tych ubieg³ego wieku.

Maszynowe pozyskanie drewna w polskich lasach zapocz¹tkowano w latach szeœædziesi¹tych XX wieku. Pierwsz¹

polsk¹ maszyn¹ do pozyskiwania drewna, by³a œcinarka £-34/ND-600, konstrukcji prof. Wiêsika. Jej koncepcja i szczegó³owe za³o¿enia konstrukcyjne powsta³y w 1975 roku w Zak³adzie Mechanizacji Leœnictwa SGGW. G³owica œcinkowa ND-600 przeznaczona jest do œcinki drzew iglastych wraz z przemieszczaniem ich w pozycji pionowej na niewielkie odleg³oœci i obalaniem w okreœlonym kierunku. Jej charakterystyka techniczna przedstawia siê nastêpuj¹co: - wymiary gabarytowe: d³ugoœæ – 2150 mm, szerokoœæ – 1500 mm, wysokoœæ – 2225 mm; - masa – 2600 kg; - maksymalna œrednica ciêcia – 520 mm; - wysokoœæ pozostawionego pniaka – 120–150 mm; - liczba no¿y tn¹cych – 2; - œrednica powierzchni roboczej – 570 mm; - k¹t pochylenia g³owicy – na ci¹gnik 15°, od ci¹gnika 78°; - czas zamykania no¿y – 21 sekund; - wymagane ciœnienie w uk³adzie hydrauliki – 150 kG/cm2; - obs³uga – operator ³adowarki;

G³owica œcinkowa ND-600 (rys. SOMiNL w Bedoniu)

- producent – Kombinat Przemys³owy Huta Stalowa Wola.

G³owica ND-600 jest wyposa¿eniem specjalnym ciê¿kiej ³adowarki £-34 o masie w³asnej 22 ton, udŸwigu oko³o 7 ton i silniku o mocy 220 KM. Wraz z ni¹ tworzy maszynê œcinkow¹. Sterowanie g³owic¹ w czasie pracy wykonuje operator, wykorzystuj¹c uk³ady hydrauliki i jazdy ³adowarki. Z uwagi na du¿¹ masê i gabaryty urz¹dzenia, œcinka wykonywana jest na zrêbach zupe³nych.

Wydajnoœæ wynosi oko³o 600 sztuk œciêtych drzew w ci¹gu 8 godzin pracy. W po³owie lat 80. ubieg³ego wieku pracowa³o ich w pol-

Maszyna œcinkowa z g³owic¹ N-5 (fot. Arch. OKL)

skich lasach ok. 30 sztuk.

Do nielicznej grupy maszyn mog¹cych pracowaæ w warunkach trzebie¿y nale¿y maszyna œcinkowa z g³owic¹ N-5, skonstruowana w Pracowni Terenowej Zak³adu Mechaniki i Eksploatacji Maszyn SGGW-AR. Maszyna ta sk³ada siê z dwóch zasadniczych czêœci: ci¹gnika bazowego oraz g³owicy œcinkowej.

G³owica œcinkowa N-5 jest przeznaczona do œcinki drzew wraz z przemieszczaniem ich w pozycji pionowej na niewielkie odleg³oœci i obalanie w okreœlonym kierunku.

Charakterystyka techniczna: - wymiary gabarytowe: d³ugoœæ – 1120 mm, szerokoœæ – 1040 mm, wysokoœæ – 1410 mm; - masa – 550 kg; - maksymalna œrednica ciêcia – 300 mm; - liczba no¿y tn¹cych – 2; - œrednica powierzchni roboczej no¿y – 360 mm; Maszyna œcinkowa (œcinarka) z g³owic¹ ND-600 (fot. Arch. OKL)

[cd. str. 11]

11

Polskie maszyny œcinkowe (harwestery) [cd. ze str. 10]

2. Katalog narzêdzi i urz¹dzeñ leœnych, NZLP, Stacja Oceny Maszyn i Narzêdzi Leœnych w Bedoniu, Bedoñ 1982.

3. Maksymiak M., Grieger A., Analiza wydajnoœci pracy przy maszynowym pozyskaniu drewna na przyk³adzie harwestera Valmet 901.3 i forwardera Valmet 840.2. W: In¿ynieria Rolnicza 1(99)/2008, s. 273, 2008.

4. Wiêsik J., Badania wysokowydajnych maszyn do pozyskiwania drewna prowadzone w Zak³adzie Mechanizacji Leœnictwa SGGW w Warszawie, W: In¿ynieria Rolnicza 1(99)/ 2008, s. 401, 2008. http://ir.ptir.org/artykuly/pl/99/IR(99) _2065_pl.pdf [dostêp: 3.11.2016].

5. http://yadda.icm.edu.pl/yadda/ element/bwmeta1.element.baztecharticle-BAR0-0040-0083/c/httpir _ptir_orgartykulypl99ir992047pl.pdf [dostêp: 3.11.2016].

- wielkoœæ rozwarcia koñców no¿y – 450 mm; - k¹t pochylenia g³owicy – na ci¹gnik 5°, od ci¹gnika 30°; - czas zamykania no¿y – 21 sekund; - wymagane ciœnienie w uk³adzie hydrauliki – 100–160 atm; - obs³uga – kierowca ci¹gnika; - producent – Przedsiêbiorstwo Naprawy Taboru Leœnego w Przeworsku.

G³owica N-5 jest zawieszana na podnoœniku hydraulicznym ci¹gników klasy 0,9 i 1,4 T. Konstrukcja g³owicy pozwala na umieszczenie jej z ty³u ci¹gnika. Sterowanie w pracy, równoczesne z uk³adem hydrauliki wewnêtrznej i zewnêtrznej ci¹gnika. Stosowana jest w ciêciach pielêgnacyjnych w warunkach umo¿liwiaj¹cych poruszanie siê ci¹gnika i na zrêbach zupe³nych.

Józef Nadolny •ród³a 1. Botwin M., Botwin J., Maszynoznawstwo leœne. Wyd. II, PWRiL, Warszawa 1979.

G³owica œcinkowa N-5 (rys. SOMiNL w Bedoniu)

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej Koñ w leœnictwie [cd. ze str. 9]

Konie mo¿na wykorzystaæ tak¿e w pracach prowadzonych w parkach narodowych, rezerwatach przyrody. Podobnie jest w lasach gospodarczych w przypadku ciêæ przygodnych i sanitarnych, czêsto rozproszonych, gdy z drzewostanu trzeba wyci¹gn¹æ pojedyncze sztuki drewna.

Konie spe³niaj¹ równie¿ inne funkcje, na przyk³ad s³u¿¹ patrolom stra¿y leœnej dbaj¹cej o ³ad i porz¹dek w lesie. Natomiast wypas koników polskich przyczynia siê do przywracania zbiorowisk leœnych takich jak œwietliste d¹browy, s¹ tak¿e niezast¹pione przy utrzymywaniu ³¹k. W ten sposób odzyskuje siê tak cenne walory i bioró¿norodnoœæ przyrodnicz¹. Koniki polskie mo¿na podziwiaæ w Po-

Zrywka konna; konie objuczone drewnem krótkim ³upanym (fot. Arch. OKL)

kazowej Zagrodzie Zwierz¹t Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie przez ca³y rok od œwitu do zmierzchu.

Joanna Kostka •ród³a: 1. Zawiœlak J., Ogiñska M., Drewka M., Œwiêcicka N., Wiadomoœci zootechniczne, Wykorzystanie koni w gospodarce leœnej R. LII, 1: 61–65, 2014.

2. http://icppc.pl/konie/index.php?id=publikacja#11 [dostêp: 21.10.2016].

3. http://www.drewno.pl/artykuly/5231,kon-to-nie-przezytek.html [dostêp: 21.10.2016].

4.http://www.olsztyn.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/con tent/koniki-pasly-sie-w-lesie-bo-pomagaja-odtworzyc-dabrowe-swietlista [dostêp: 21.10.2016].

Dwukó³ka zaprzê¿ona w konia (fot. Instytut Badawczy Leœnictwa)

12

Zadanie Zamaluj zielonym kolorem te prostok¹ty, w których s¹ podane zwierzêta zapadaj¹ce w sen zimowy. Nastêpnie spisz kolejno sylaby z zamalowanych pól, a poznasz przys³owie o zimie.

LIή

NIE

WIE

¯Ó£W B£OTNY

DZIÊCIO£ DU¯Y

SALAMANDRA PLAMISTA

SIÊ

JASZCZURKA ZWINKA

NIE

TRZY

¯ABA MOCZAROWA

MA BIEDRONKA SIEDMIOKROPKOWA

ZAJ¥C SZARAK

BÊ

KO

OSA

ZI

DZIE

JE¯ EUROPEJSKI

STA

PRÊD

ŒLIMAK WINNICZEK

DRZE

KOWALIK ZWYCZAJNY

KOSZATKA LEŒNA

TAK

BORSUK EUROPEJSKI

PN¥

NA

TÊCZNIK LISZKARZ

MRÓWKA RUDNICA

Przyslowie:

MA

, NOCEK BECHSTEINA

NIED•WIED• BRUNATNY

W¥¯ ESKULAPA

Opracowanie: Joanna Wróbel-Mróz, rysunki: Rafa³ Walendowski, Joanna Zalejska-Niczyporuk

H U M O R

Wydawca: Oœrodek Kultury Leœnej, ul. Dzia³yñskich 2, 63-322 Go³uchów, tel./faks (62) 761-50-45, 761-50-46, www.okl.lasy.gov.pl, e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl Redakcja: Barbara Czo³nik – redaktor naczelny, Alicja Antonowicz, Joanna Zalejska-Niczyporuk Sta³a wspó³praca: Rafa³ Walendowski Opracowanie i sk³ad: Joanna Zalejska-Niczyporuk Fotografie: Alicja Antonowicz, Pawe³ T. Dolata, £okaj, Instytut Badawczy Leœnictwa, Patryk Ortell, Joanna Wróbel-Mróz Ok³adka: Muzeum Leœnictwa – „Oficyna” w Go³uchowie, fot. Barbara Czo³nik Korekta: Katarzyna Wawrzków Druk: FC Druk, Micha³ Fiec, Czermin 55, Czermin 63-304 Dofinansowano ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

ISBN 83-922141-2-9 ISSN 1897-3906

.

Gatunki leœne z Polskiej Czerwonej Ksiêgi NT — gatunki ni¿szego ryzyka, bliskie zagro¿enia

Puchacz

— Bubo bubo (Linnaeus, 1758)

Wystêpowanie Gatunek ten zasiedla niemal ca³¹ Europê, Afrykê Pó³nocn¹ a¿ po Saharê oraz lasy i góry umiarkowanej strefy klimatycznej Azji.

W Rosji pó³nocna granica zasiêgu biegnie przez œrodek tajgi. Zasiedla on tak¿e Pó³wysep Arabski, Iran, p³d. Indie i Chiny. W Polsce wystêpuje g³ównie na Pomorzu i w pó³nocnej Wielkopolsce, na Mazurach i Podlasiu, LubelszczyŸnie oraz w Karpatach i Sudetach. W Europie jego liczebnoœæ szacuje siê na 25 tysiêcy par, w tym po³owa wystêpuje w Rosji i Skandynawii. W Polsce oko³o 250–270 par, z lekk¹ tendencj¹ wzrostow¹.

oderwij - zachowaj

Cechy gatunku Puchacz odznacza siê krêp¹ sylwetk¹ i du¿¹, szerok¹ g³ow¹ z odstaj¹cymi nad oczami dwoma kêpkami piór, tworz¹cych imitacjê uszu. Poruszaj¹c nimi ptak wysy³a informacjê o swoim napiêciu i podekscytowaniu, np. w trakcie utarczek terytorialnych lub w sytuacji zagro¿enia. Sztywne pióra okalaj¹ce du¿e oczy i niewielki, zakrzywiony dziób tworz¹ wyraŸn¹ kremowo-szar¹ szlarê. Oczy maj¹ têczówki koloru pomarañczowo-czerwonego.

Skrzyd³a d³ugie, szerokie, lekko zaokr¹glone na koñcach. Wierzch cia³a ¿ó³tawo-br¹zowy z ciemnymi plamami, spód ¿ó³tawo-br¹zowy z ciemnymi, pod³u¿nymi plamami lub pr¹¿kami. Na podbródku bia³a plama. Samica jest nieco wiêksza od samca, poza tym ptaki obu p³ci nie ró¿ni¹ siê wygl¹dem. Szata m³odociana podobna jest do upierzenia ptaków doros³ych.

Puchacz w naturze (fot. Arch. OKL)

z³o¿enie jaj, zapewniaj¹cy obfitoœæ pokarmu, dobre ³owiska i szczególnie du¿o spokoju.

Puchacz lubi tak¿e obszary z du¿ymi zbiornikami wodnymi, a niekiedy wybiera tereny otwarte, zw³aszcza ze ska³ami i urwiskami. Czasem osiada w miejscach nietypowych, jak np. czynne kamienio³omy, cmentarze, a nawet centra miast.

Po¿ywienie

Biotop Jego œrodowiskiem jest przede wszystkim rozleg³y gêsty las ze starymi drzewami, szczególnie s¹siaduj¹cy z terenami poroœniêtymi nisk¹ roœlinnoœci¹. Musi byæ to teren o powierzchni co najmniej 20 km2, oferuj¹cy rodzinie puchaczy bezpieczne miejsce na

Zasiêg wystêpowania puchacza w Polsce [•ród³o: „Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski”, Micha³ Radziszewski, Mateusz Matysiak, Dom Wydawniczy PWN, Warszawa 2015]

Ciekawostki a Puchacz to rekordzista wœród sów, gdy¿ jest najwiêkszy spoœród wszystkich rodzimych gatunków, a tak¿e jednym z najwiêkszych na œwiecie. Jest dwukrotnie wiêkszy od pospolitej uszatki, a rozpiêtoœæ jego skrzyde³ mo¿e wynosiæ 180 cm.

Odznacza siê znacznie wiêkszym ciê¿arem cia³a, samica mo¿e wa¿yæ nawet do 4 kg. a Puchacz poluje na ma³e i œredniej wielkoœci ofiary. Do gniazda potrafi przynieœæ zdobycz wa¿¹c¹ 3 kg, a jeœli upoluje ofiarê mniejsz¹, np. norniki polne, to trzeba a¿ 10 tych niewielkich ssaków, aby zaspokoiæ jego dzienne zapotrzebowanie. a Para doros³ych puchaczy, bez m³odych, aby prze¿yæ, potrzebuje zdobyæ 170–223 kg pokarmu rocznie. a Gdy puchacz upoluje je¿a, stara siê unikaæ po³kniêcia kolców, skalpuj¹c go przed konsumpcj¹. Czêœæ igie³, która dostaje siê jednak do ¿o³¹dka, zostaje otoczona miêkkim materia³em (w³osy i sierœæ) i wydalana z wypluwk¹ bez ¿adnej szkody dla ptaka. a Osobniki ¿yj¹ce 2 1 na wolnoœci mog¹ przekroczyæ 20 lat, a w ogrodach zoologicznych do¿ywaj¹ nawet do 60 lat.

Puchacz poluje z zasadzki, rzadziej odbywa niskie loty patrolowe.

Jego ofiarami s¹ g³ównie ssaki i ptaki, tak¿e ryby, p³azy oraz bezkrêgowce. ¯eruje tak¿e na wysypiskach œmieci oraz w pobli¿u siedzib ludzkich i poluje tam na szczury, koty i ptactwo domowe.

W czasie lêgu pocz¹tkowo po¿ywienie przynosi do gniazda jedynie

a Niektóre plemiona afrykañskie wierzy³y, ¿e sowy s¹ pos³añ-

cami czarodziejów i czarownic, natomiast dla S³owian by³y archetypem wiedŸmy. Mieszkañcy pó³nocno-zachodniej czêœci Ameryki uwa¿ali je za przewodników prowadz¹cych dusze do œwiata zmar³ych. a Pojawienie siê puchacza w wierszu, prozie czy filmie najczêœciej sygnalizowa³o zbli¿aj¹ce siê nieszczêœcie i mia³o wywo³ywaæ uczucie grozy. a Sowa ta wystêpuje w literaturze dzieciêcej, w „Kubusiu Puchatku”, jako postaæ pe³na ¿yciowej m¹droœci – skarbnica wiedzy dla mieszkañców Stumilowego Lasu. a Dawniej pisownia nazwy tego gatunku ró¿ni³a siê od wspó³czeœnie obowi¹zuj¹cej, zapisywano bowiem puhacz. Okreœlenie to wywodzi³o siê od g³osu uhu uhu, a nie od du¿ej liczby puchu. a Wizerunek puchacza obecny jest w malarstwie, rzeŸbiarstwie, na p³askorzeŸbach (1), znaczkach pocztowych (2, 3, 4) oraz na monetach (5). Zdjêcia eksponatów ze zbiorów OKL. 3

4

5

samiec, a samica podaje je potomstwu. Gdy m³ode podrosn¹, tak¿e i ona zaczyna polowaæ. Pisklêta skubi¹ zdobycz i zjadaj¹ w gnieŸdzie lub te¿ tu¿ obok niego, dlatego z czasem w jego otoczeniu zalegaj¹ resztki ofiar. M³ode w pe³ni samodzielne staj¹ siê w wieku 5–6 miesiêcy. Dopiero wtedy potrafi¹ polowaæ dostatecznie sprawnie, by zaspokoiæ swój g³ód.

Rozmna¿anie Ptaki te dojrza³oœæ p³ciow¹ uzyskuj¹ w wieku 2–3 lat. £¹cz¹ siê w pary na ca³e ¿ycie. Gody rozpoczynaj¹ dosyæ wczeœnie, nawet jeszcze w grudniu. Jaja s¹ sk³adane zazwyczaj w marcu. Puchacz wyprowadza jeden lêg w roku. W razie jego utraty, ale tylko w pocz¹tkowym okresie wysiadywania, mo¿e go powtórzyæ. Samica sk³ada od 2 do 4 jaj w odstêpach 2–4 dniowych. Wysiadywanie trwa 32 do 36 dni.

Pisklêta uzyskuj¹ lotnoœæ w wieku oko³o 7 tygodni, ale zwykle wczeœniej opuszczaj¹ gniazdo. M³ode poruszaj¹ siê po ziemi, niezgrabnie biegaj¹c lub podskakuj¹c. W tym czasie s¹ najbardziej nara¿one na ataki ze strony dzików, lisów, jenotów oraz wa³êsaj¹cych siê psów.

Gniazda Puchacze korzystaj¹ z opuszczonych gniazd ptaków drapie¿nych. Przepêdzaj¹ je, czasem nawet zjadaj¹, jak to ma miejsce w przypadku myszo³owa i jastrzêbia. Czêsto zasiedlaj¹ gniazda bociana czarnego i bielika. Z braku dostêpnych gniazd zadowalaj¹ siê zacisznym miejscem pod wykrotem, na pó³ce skalnej lub suchym miejscem u stóp olchy w podmok³ym terenie. Zajmuj¹ tak¿e ambony myœliwskie.

Zagro¿enia Istotnym zagro¿eniem dla nich jest narastaj¹ca presja ze strony ludzi, zarówno k³usowników, jak i turystów. Na niektórych ska³ach z gniazdami uprawia siê sport wspinaczkowy.

W okresie lêgowym ptaki te s¹ bardzo p³ochliwe i ³atwo porzucaj¹ gniazda.

W wielu miejscach wystêpowania puchaczy zlokalizowano s³upy i linie elektroenergetyczne, które zwiêkszaj¹ œmiertelnoœæ gatunku, gdy¿ ptaki te gin¹ w wyniku kolizji z nimi. Poza tym jaja

R. Walendowski, Puchacz (akwarela)

puchacza padaj¹ ³atwym ³upem ptaków krukowatych, kun i innych drapie¿ników. Resztê strat powoduj¹ czynniki naturalne, jak choroby, niedo¿ywienie, kainizm, a tak¿e wydarzenia losowe, jak spadki gniazd i zatapianie lêgów w czasie roztopów.

Ochrona Ptak ten podlega ochronie gatunkowej. Szczególnej ochronie podlegaj¹ jego gniazda, wokó³ których tworzone s¹ 200 m strefy ochrony ca³orocznej oraz 500 m strefy ochrony okresowej.

Za zabicie lub schwytanie puchacza ustalono karê pieniê¿n¹. Objêty jest Konwencj¹ Waszyngtoñsk¹ i Berneñsk¹ oraz Dyrektyw¹ Ptasi¹ UE. Wspieraj¹c¹ form¹ ochrony jest budowanie sztucznych gniazd na drzewach, poza zasiêgiem naziemnych drapie¿ników.

Opracowanie: Joanna Wróbel-Mróz Konsultacja merytoryczna: Tadeusz Mizera

Zasiêg wystêpowania puchacza w Europie [Ÿród³o: „Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce”, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001]

Literatura 1. Cieœlak M., Pióra sów Europy, HR Services, Warszawa 2015.

2. Garbarczyk H., Garbarczyk M., Atlas zwierz¹t chronionych, Warszawa 2010.

3. Heintzenberg F., Sowy i ptaki szponiaste: wszystkie gatunki Europy, Multico, Warszawa 2008.

4. Kruszewicz A. G., Ptaki Polski, Multico, Warszawa 2005.

5. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t.

Krêgowce, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001.

6. Radziszewski M., Ilustrowana encyklopedia ptaków Polski, Warszawa 2015.

7. Tabor A., Sowy Polski, Jedlnia-Letnisko 2013.