Zagajnik nr 3 (47) jesień 2017

N r 3 (4 Ñ IE S /JE 7) 0 2 17

Kwartalnik edukacyjno-informacyjny Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie

W numerze:

Nabytki biblioteczne Wielki Dzieñ Pszczó³ w Go³uchowie Miêdzynarodowa konferencja naukowa „¯ubry w kulturze i sztuce” Konferencja „Las i historia” Wydawnictwa Oœrodka Archiwum fotograficzne OKL – 40-lecie hodowli ¿ubrów w Go³uchowie

Pilarki starego i nowego œwiata Otwarte wystawy Sóweczka

2

Zapraszamy

J. Frankowski

Za nami ju¿ okres wakacji, kiedy to goœcimy w Oœrodku najwiêcej turystów.

Wœród nich przewa¿aj¹ grupy rodzinne, wycieczki po zak¹tkach naszego kraju, a tak¿e m³odzi uczestnicy obozów i kolonii.

Ci ostatni coraz czêœciej latem bior¹ udzia³ w warsztatach plastycznych, grach i zabawach w parku o charakterze edukacyjnym.

Podczas wakacji Oœrodek w³¹czy³ siê po raz trzeci w ogólnopolskie wydarzenie pod nazw¹ Wielki Dzieñ Pszczó³ organizuj¹c pi¹tego sierpnia stoisko pszczelarskie w parku-arboretum. Podczas tego œwiêta turyœci mogli nawi¹zaæ rozmowê z doœwiadczonymi pszczelarzami, zakupiæ ich produkty, wys³uchaæ prelekcji na temat „Produktów pszczelich i ich roli w racjonalnym ¿ywieniu cz³owieka”.

Turystom w tym dniu udostêpniliœmy tak¿e bezp³atnie wystawê poœwiêcon¹ pasiecznictwu, a rodzice z dzieæmi mogli braæ udzia³ w znakomitej zabawie edukacyjnej „Pomagamy pszczo³om”. Wiedz¹ pszczelarsk¹ dzieliliœmy siê tak¿e tego lata na „VIII Kaliskim Miodobraniu” prezentuj¹c na osobnym stoisku eksponaty muzealne, prowadz¹c pogadanki, gry i zabawy dydaktyczne.

We wrzeœniu otworzyliœmy wystawê prac malarskich Krzysztofa Barciñskiego, który z pasj¹ maluje drzewa, lasy i pejza¿e nadrzeczne. Goœciliœmy tak¿e uczestników XV. Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej „¯ubry w kulturze i sztuce”, którzy zwiedzali Oœrodek.

Od koñca wrzeœnia do koñca sierpnia przysz³ego roku mo¿na zwiedzaæ w Muzeum Leœnictwa wystawê czasow¹ pt.: „Leœni pszczelarze”, powsta³¹ ze zbiorów muzeów etnograficznych w naszym kraju, zw³aszcza z Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Do

wystawy tej ukaza³ siê komentarz i referat wydane drukiem w publikacji pod tym samym tytu³em co wystawa. Stoisko edukacyjne Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie po raz trzeci wystawiane by³o w Opatówku na oryginalnym „Œwiêcie Ulicy Koœcielnej”.

W po³owie paŸdziernika odby³a siê w naszej placówce IV konferencja naukowa „Las i historia”, podczas której prelegenci z wielu krajowych uniwersytetów wyg³osili referaty w 5 sesjach zatytu³owane: „Zwierzêta i ³owy”, „Lasy i ludzie”, „Lasy i leœnictwo”, „Las i gospodarka” oraz „Las i kultura”.

W trakcie lata w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t przyszed³ na œwiat nowy ¿ubr, a imiê dla niego zostanie uroczyœcie wybrane w drodze konkursu internautów.

Zapraszam serdecznie czytelników do lektury naszego „Zagajnika”, do wizyty w Oœrodku oraz œledzenia aktualnoœci i nowoœci wydawniczych na naszej stronie internetowej.

Benedykt RoŸmiarek Dyrektor Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie

Nabytki biblioteczne „Nietoperze Polski” Ilustrowany podrêcznik o nietoperzach jest odpowiedzi¹ na wzmo¿one zainteresowanie tymi ssakami. Jak zaznaczaj¹ na wstêpie autorzy, w polskiej literaturze nie poœwiêca siê tym zwierzêtom zbyt wiele miejsca. „Nietoperze Polski” pomog¹ nam zarówno rozpoznawaæ te ssaki w terenie, jak równie¿ usystematyzowaæ wiedzê o krajowych gatunkach.

Ka¿dy opis zawiera szczegó³owe informacje wraz z aktualnymi mapami rozmieszczenia nietoperzy na terenie Polski i ca³ej Europy. Dziêki temu pozycja stanowi jedyne tak kompleksowe opracowanie tematu.

Autor: Konrad Sachanowicz, Mateusz Ciechanowski.

Rok wydania: 2008. Liczba stron:160. Oprawa twarda.

P Wystawy sta³e w Muzeum Leœnictwa: „Kulturotwórcza rola lasu” „Dzieje leœnictwa w Polsce” „Spotkanie z lasem” „Diorama – gr¹d œrodkowoeuropejski w aspekcie wiosennym” „Diorama – œwierczyna borealna w aspekcie zimowym” „Gatunki leœne z Czerwonej Ksiêgi” „Technika leœna”, „Ochrona lasu” Cha³upa – leœniczówka P Wystawy czasowe w Muzeum Leœnictwa: „Lasy i parki w malarstwie Krzysztofa Barciñskiego” (do grudnia 2017 r.) „Leœni pszczelarze” (do sierpnia 2018 r.)

Przyroda w grafice ze zbiorów OKL (do grudnia 2017 r.)

P Zajêcia terenowe dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w parku-arboretum: „Leœni detektywi”, „Ssaki leœne” P Zajêcia muzealne dla dzieci i m³odzie¿y prowadzone w Muzeum Leœnictwa: „Spotkanie z lasem” „Zwierzêta leœne z Czerwonej Ksiêgi” Informacje dotycz¹ce zajêæ: tel. 62 761-50-45 e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl P Biblioteka OKL: czynna od wtorku do czwartku w godz. 900–1300 dla czytelników spoza Oœrodka po wczeœniejszym uzgodnieniu: tel. 62 761-50-45 wew. 113

„Wielki atlas ³owiectwa” Wydawnictwo przedstawia czytelnikowi ogrom wiedzy na temat ³owiectwa. Zapoznaje z jego histori¹, pocz¹wszy od pradziejów poprzez gospodarkê ³owieck¹, a¿ po dzia³alnoœæ myœliwych.

Ponadto znajdziemy tutaj informacje o tradycjach i zwyczajach ³owieckich, gatunkach ³ownych, kynologii, balistyce, sokolnictwie czy kuchni myœliwskiej. To prawdziwe kompendium wiedzy nie tylko dla amatorów myœlistwa.

Autor: Dariusz Bogacz i in.

Rok wydania: 2016.

Liczba stron: 447.

Oprawa twarda. [cd. str. 6]

3

Wielki Dzieñ Pszczó³ w Go³uchowie Rodziny z dzieæmi chêtJu¿ po raz trzeci w nie bra³y udzia³ w warsztaOœrodku Kultury Leœnej tach zdobienia toreb p³ócienw Go³uchowie mia³ miejnych emblematami przedstasce Wielki Dzieñ Pszczó³. wiaj¹cymi pszczo³y oraz Wydarzenie odbywa siê zwiedzali ekspozycjê w ca³ym kraju z inicjatypszczelarsk¹. Sporym powowy Zak³adów T³uszczodzeniem cieszy³y siê stoiska wych w Kruszwicy we hodowców pszczó³, którzy wspó³pracy z ogrodami oferowali bogaty asortyment botanicznymi, parkami miodów, œwiec, a nawet kosi arboretami oraz muzemetyków opartych na wyroami przyrodniczymi. bach pszczelich. Nie zabraW sobotê, 5 sierpnia k³o te¿ niezwyk³ych ksi¹¿ek 2017 r., w go³uchowskim monograficznych o znakoparku-arboretum, w s¹mitych pszczelarzach oraz siedztwie drewnianej chatomików i albumów z fraszty na „Dybulu”, zorganikami, przys³owiami z ca³ego zowano wiele atrakcji dla œwiata i liryk¹ na temat doros³ych i dla dzieci.

Turyœci ca³ymi rodzinami Wielki Dzieñ Pszczó³ w Go³uchowie odby³ siê nieopodal Cha³upy – leœniczówki na tzw. „Dybulu” m¹droœci i po¿ytecznoœci pszczó³. brali udzia³ w grze tereno- (fot. S. Czo³nik) wej pt.: „Pomagamy pszczo³om” maj¹cej na celu przekazanie Dodatkow¹ atrakcj¹ by³ wyk³ad mistrza pszczelarskiego, Jerzego odwiedzaj¹cym piêciu zasad przyjaciela pszczo³owatych, których Gnerowicza, autora powy¿szych publikacji, który w pasjonuj¹cy rola w przyrodzie i gospodarce cz³owieka jest nie do przecenienia. sposób opowiada³ o obecnoœci pszczo³y w ró¿nych kulturach i o znaMa ogromne znaczenie zw³aszcza w rolnictwie, ogrodnictwie i le- czeniu produktów pszczelich w racjonalnym ¿ywieniu cz³owieka. œnictwie. Staraliœmy siê przekonaæ zwiedzaj¹cych, ¿e ka¿dy mo¿e Wielki Dzieñ Pszczó³ wpisa³ siê ju¿ na sta³e w kalendarz pomagaæ pszczo³om hoduj¹c w ogrodzie lub nawet na balkonie wydarzeñ edukacyjnych naszego Oœrodka i odbywa siê w pierwsz¹ kwitn¹ce gatunki roœlin, tak aby pszczo³y od wiosny do jesieni sobotê sierpnia ka¿dego roku.

Barbara Czo³nik mog³y korzystaæ z ich nektaru.

Na jednym ze stoisk przygotowanych przez Oœrodek Kultury Leœnej uczestnicy malowali na p³óciennych torbach motywy zwi¹zane z pszczo³ami i pszczelarstwem (fot. S. Czo³nik)

W oczekiwaniu na wyschniêcie w³asnorêcznie pomalowanej torby (fot. S. Czo³nik)

Wyroby z miodu i wosku prezentowane przez pszczelarzy bior¹cych udzia³ w wydarzeniu (fot. S. Czo³nik)

Na innym stoisku Oœrodka chêtni mogli wzi¹æ udzia³ w grach edukacyjnych (fot. S. Czo³nik)

4

Miêdzynarodowa konferencja naukowa „¯ubry w kulturze i sztuce” Pokazowa Zagroda st¹pienia by³y poœwiêcone Zwierz¹t Oœrodka Kulg³ównie zagadnieniom getury Leœnej w Go³uchonetycznym. wie istnieje od 1977 roku.

Po porannej sesji uczeW tym roku przypada stnicy konferencji udali siê czterdziesta rocznica jej na sesjê terenow¹ do powstania. Dla uczczenia Oœrodka Kultury Leœnej w tego wydarzenia Oœrodek Go³uchowie. Czas spêdzili Kultury Leœnej w Go³una zwiedzaniu, g³ównie chowie by³ wspó³organigo³uchowskiej hodowli zatorem XV miêdzynaro¿ubrów. Zostali zapoznani dowej konferencji nauz histori¹ obiektu, genez¹ kowej „¯ubry w kulturze powstania, jego wyposa¿ei sztuce”. Inicjatorem niem w infrastrukturê i istwydarzenia by³o Stowaniej¹cymi obiektami. Zainrzyszenie Mi³oœników teresowanie wzbudzi³a ¯ubrów oraz SGGW obecnoœæ dzików, koników w Warszawie. polskich i danieli. Mimo Konferencja odbywa³a ¯ubry w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t w Go³uchowie (fot. D. Piotrowska) napiêtego programu uda³o siê w dniach 12–13 wrzeœsiê pokazaæ uczestnikom nia 2017 r. w Ostrowie Wielkopolskim oraz na terenie OKL Go³u- park-arboretum oraz obiekty muzealne OKL Go³uchów. Na zakoñchów. Pierwszego dnia mia³o miejsce walne zgromadzenie cz³on- czenie odby³a siê sesja plakatowa.

W konferencji uczestniczy³o oko³o 140 specjalistów z ca³ej ków Stowarzyszenia Mi³oœników ¯ubrów. Wybrano wówczas preEuropy – Bia³orusi, Czech, Danii, Hiszpanii, Holandii, Niemiec, zesa, którym ponownie zosta³a pani prof. Wanda Olech.

Rosji, Rumunii, Szwecji, Ukrainy i z Polski.

Mi³ym akcentem konferencji by³o uhonorowanie Oœrodka Kultury Leœnej statuetk¹ Mi³oœnika ¯ubra.

Stanis³aw Czo³nik

W konferencji uczestniczy³ Zbigniew Kusza, z-ca dyrektora OKL, który wyg³osi³ referat o go³uchowskiej zagrodzie (fot. A. Kozyra)

Drugiego dnia rozpoczê³a siê sesja plenarna konferencji.

Oprócz wyst¹pieñ programowych poruszano tematy z zakresu ochrony i rozwoju populacji ¿ubrów w Polsce i na œwiecie. Wy-

Drugiego dnia konferencji zebranych w Oœrodku przywita³ Benedykt RoŸmiarek, dyrektor OKL (fot. A. Kozyra)

W Go³uchowie grupa zwiedzi³a wystawy w Muzeum Leœnictwa oraz park-arboretum OKL, po którym oprowadzi³ ich Stanis³aw Czo³nik, kierownik Dzia³u Parkowego (fot. A. Kozyra)

Uczestnicy konferencji w pokazowej zagrodzie w Go³uchowie (fot. A. Kozyra)

5

Konferencja „Las i historia” W dniach 12–13 paŸdziernika 2017 roku odby³o siê kolejne, czwarte spotkanie historyków i leœników podczas konferencji naukowej „Las i historia”.

Wydarzenie zorganizowane zosta³o pod patronatem dyrektora generalnego Lasów Pañstwowych, dr in¿. Konrada Tomaszewskiego PaŸdziernikowe spotkanie jest szczególnym, bowiem mia³o miejsce w przeddzieñ obchodów stulecia odzyskania pañstwowego bytu Polski. Ponad wiekowa nieobecnoœæ pañstwowoœci polskiej na mapach Europy odcisnê³a swe piêtno na ka¿dej dziedzinie ¿ycia spo³ecznego i gospodarczego Polaków, a tak¿e g³êboko usadowi³a siê w œwiadomoœci spo³eczeñstwa polskiego.

W dziejach gospodarki leœnej na ziemiach polskich do dnia dzisiejszego znajdujemy „bia³e plamy” z tego okresu. Ró¿nice w sposobach gospodarowania po stu latach ju¿ siê zatar³y, ale œlady w Konferencjê „Las i historia” otworzy³ Benedykt RoŸmiarek, dyrektor Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie przyrodzie jeszcze w wielu miej(fot. J. Zalejska-Niczyporuk) scach pozosta³y. Organizowana konferencja naukowa gromadz¹ca badaczy historii lasu i leœnictwa umo¿liwia przywrócenie pamiêci o minionych wydarzeniach, ludziach, procesach gospodarczych i kulturowych. Pozwala równie¿ na odbudowanie wizerunku instytucji pañstwowej, której podstawowym celem jest zachowanie dla potomnych zasobów i skarbów przyrodniczych odziedziczonych po przodkach.

Obecna konferencja zgromadzi³a na dwudniowych obradach rekordow¹ iloœæ 43 prelegentów, którzy wyg³osili 35 referatów.

Obrady zosta³y podzielone na piêæ sesji tematycznych: „Zwierzyna i ³owy”, „Lasy i ludzie”, „Leœnictwo i leœnicy”, „Las i gospodarka”, „Las i kultura”, a na koniec zaprezentowane zosta³y doniesienia.

Ka¿da z sesji prowadzona by³a przemiennie przez uznanych i cenionych naukowców leœników i historyków. Poœród prelegentów

Sylwetkê Teofila Lorkiewicza, dyrektora „tajnej” dyrekcji Lasów Pañstwowych w czasie II wojny œwiatowej, przybli¿y³ prof. W³adys³aw Cha³upka z Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Prof. Bogumi³a Jêdrzejewska z Instytutu Biologii Ssaków PAN w Bia³owie¿y zaprezentowa³a mapê Puszczy Bia³owieskiej z 1744 r., która powsta³a jako dokumentacja królewskich ³owów, osadnictwa i stanu lasu (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

O pocz¹tkach historii leœnictwa polskiego opowiada³ ks. kan. Wiktor Ojrzyñski (fot. J. Zalejska-Niczyporuk) [cd. str. 6]

6

Konferencja „Las i historia” [cd. ze str. 5]

pojawili siê miêdzy innymi profesorowie: Kazimierz Ilski (historyk), W³adys³aw Cha³upka (leœnik), Tomasz Jaworski (historyk), Kazimierz Rykowski (leœnik), Tadeusz Janicki (historyk), a wœród s³uchaczy profesorowie: Dariusz Gwiazdowicz, Jerzy Wiœniewski.

Tematyka wyst¹pieñ by³a tradycyjnie zró¿nicowana, dotyczy³a procesów kulturowych zwi¹zanych z literatur¹ antyczn¹, œredniowieczn¹, ale te¿ z dziewiêtnastowiecznym postrzeganiem bardzo wspó³czesnego zagadnienia, a mianowicie problematyki „martwego drzewa w lesie”. W wyst¹pieniach pojawia³y siê równie¿ tak „niewdziêczne” dla badaczy w¹tki prawne.

Sporo wyst¹pieñ dotyczy³o jednak historii gospodarczej i spo³ecznej zwi¹zanej z lasami. Przedstawiciele archeologów opisywali wykopaliska prowadzone na terenach leœnych, historycy i leœnicy

Prof. Tomasz Jaworski z Uniwersytetu Zielonogórskiego wyst¹pi³ z prezentacj¹ „Leœniczówki a pedagogika ludowa” (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Tomasz Olenderek z Wydzia³u Leœnego Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie przybli¿y³ zagadnienie zwi¹zane z najstarszymi polskimi mapami leœnymi (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

tradycyjnie zajêli siê problematyk¹ gospodarcz¹. Na uwagê zas³ugiwa³y te wyst¹pienia, w których sygnalizowane by³y zagadnienia powi¹zane z pocz¹tkiem gospodarki leœnej u progu niepodleg³oœci.

Takiej próby podj¹³ siê historyk prof. Tadeusz Janicki. M³oda adeptka nauk spo³ecznych, Magda Antonina Skowronek, zebra³a w jednym opracowaniu sylwetki wszystkich dyrektorów Lasów Pañstwowych z okresu miêdzywojennego, a profesor W³adys³aw Cha³upka pokusi³ siê o przedstawienie sylwetki Teofila Lorkiewicza.

Oprócz prelegentów w konferencji licznie udzia³ wziêli leœnicy i pracownicy ró¿nych jednostek organizacyjnych Lasów Pañstwowych.

Konrad Bul

Nabytki biblioteczne [cd. ze str. 2]

„Atlas ptaków œwiata” Niezale¿nie od powodów ich obserwacji – czy s¹ to cele naukowe w przypadku wieloletniego podpatrywania, czy te¿ czysta ciekawoœæ spowodowana kilkuminutow¹ chwil¹ wolnego czasu w parku lub ogrodzie – ptaki uchodz¹ za jedne z najbardziej lubianych zwierz¹t. Podpatrywanie natomiast s³u¿y przede wszystkim zdobyciu wiedzy i zaspokojeniu ciekawoœci na ich temat. To tak¿e g³ówny cel ksi¹¿ki – „Atlas ptaków œwiata”, która zgodnie z dewiz¹ „przyjemne z po¿ytecznym” dostarcza czytelnikowi szeroki zakres wiedzy w przystêpnej formie.

Znajdziemy tutaj opisy charakterystycznych cech poszczególnych gatunków i profesjonalne fotografie wykonane w œrodowisku naturalnym. Za spraw¹ tego atlasu mo¿na lepiej zrozumieæ œwiat ptaków.

Autor: Christopher Perrins i in.

Rok wydania: 2008.

Liczba stron: 384.

Oprawa twarda.

Romana Koch

7

Wydawnictwa Oœrodka „U¿ytkowanie lasu nie jest z³e” Jest to druga edycja ksi¹¿ki wydanej w 2014 r. przez Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie. Publikacja zosta³a poszerzona o nowe scenariusze zajêæ i obecnie zawiera ich dwadzieœcia. Sk³ada siê z czêœci merytorycznej, w której prowadz¹cy zajêcia o tematyce leœnej znajdzie nie tylko dok³adny opis przebiegu lekcji, ale równie¿ informacje potrzebne do przeprowadzenia zajêæ oraz spis Ÿróde³ wykorzystanych w opracowaniu.

Drug¹ czêœæ ksi¹¿ki stanowi¹ karty pracy przygotowane do poszczególnych tematów. Adresatami przekazów edukacyjnych opracowanych przez pracowników Oœrodka s¹ uczniowie szkó³ podstawowych i œrednich. „Studia i materia³y Oœrodka Kultury Leœnej” „Studia i materia³y…” to 16 tom periodyku wydawanego przez Oœrodek. W numerze znajdziemy 13 opracowañ referatów wyg³oszonych podczas III konferencji naukowej „Las i historia”. Obok artyku³ów polskich i zagranicznych autorów opisuj¹cych aspekty kulturowe oraz historyczne leœnictwa, w publikacji znalaz³y siê równie¿ opracowania poœwiêcone dzia³alnoœci Oœrodka. „Sztuka malowania drewnem, intarsje Piotra Biernata” Ksi¹¿ka wydana przez Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie w zwi¹zku z otwarciem wystawy o takim samym tytule. Publikacja zawiera ¿yciorys artysty, jego œcie¿kê edukacji zwi¹zan¹ z zami³owaniem do drewna oraz bogat¹ twórczoœæ. W wydawnictwie szeroko omówiono drewno jako tworzywo oraz opisano technikê i technologiê tworzenia prac intarsjowanych.

Publikacjê wzbogacono o fotografie 83 prac Piotra Biernata: obrazów, mebli oraz innych przedmiotów rzemieœlniczych.

Autorem ksi¹¿ki jest Jerzy Adamczewski. „Muzealnictwo przyrodnicze w Polsce” Publikacja zosta³a opracowana pod redakcj¹ Dariusza J. Gwiazdowicza. Zawiera dwadzieœcia artyku³ów napisanych przez pracowników placówek muzealnych, instytucji oraz uniwersytetów

o profilu leœnym, ³owieckim i przyrodniczym. Autorzy opracowañ opisuj¹ w nich dzia³alnoœæ, kolekcje i zbiory muzealne oraz historiê w³asnych oœrodków. W publikacji omówiono równie¿ problematykê muzealn¹ i dziewiêtnastowieczne muzea przyrodnicze widziane z perspektywy francuskiej. „Leœni Pszczelarze” Jest to publikacja wydana w zwi¹zku z otwarciem w

Oœrodku wystawy czasowej pod tym samym tytu³em. W wydawnictwie tym znajdziemy informacje dotycz¹ce bartnictwa na ziemiach polskich, produktów pozyskiwanych w pasiece i wytwarzanych z miodu. Poruszone jest równie¿ zagadnienie zwi¹zane z projektem odtworzenia tradycyjnego bartnictwa w lasach. Autorami informatora s¹ Jerzy Adamczewski i Gra¿yna Szel¹gowska.

Gry edukacyjne Oœrodek Kultury Leœnej w Go³uchowie wznowi³ w bie¿¹cym roku, w nowej aran¿acji, dwie gry edukacyjne: „Zielony Piotruœ” i „Zielone domino”.

Na kartach do popularnej w Polsce zabawy umieszczono sylwetki 12 drzew rodzimych gatunków oraz rysunki ich liœci. Na trzynastej karcie, która nie posiada pary, widnieje wizerunek uœmiechniêtego drzewa.

W dominie uczestnik ma mo¿liwoœæ poznania wygl¹du liœci, siewek i nasion kilku gatunków drzew pospolicie wystêpuj¹cych w naszym kraju.

Broszury z cyklu „Las – czy go znasz?”

Dodrukowano równie¿ dziewiêæ broszur edukacyjnych, których nak³ad wyczerpa³ siê z koñcem 2016 roku lub pocz¹tkiem bie¿¹cego. Znów dostêpne s¹ tytu³y: „Spotkanie z lasem”, „Las – czy go znasz?”, „Rok pracy leœnika w lesie”, „Szanuj las – jest nasz”, „Leœne skarby”, „Leœni wolontariusze”, „Skrzydlaci mieszkañcy lasu”, „Drewno jest wspania³e”, „Leœne ³amig³ówki”. Broszury te nie tylko w przystêpny sposób przekazuj¹ wiedzê o lesie i przyrodzie polskiej, ale równie¿ zawieraj¹ szereg zgadywanek, ³amig³ówek oraz rebusów, które pomog¹ w utrwaleniu wiedzy i sprawi¹, ¿e nauka stanie siê zabaw¹.

Joanna Zalejska-Niczyporuk

8

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej 40-lecie hodowli ¿ubrów w Go³uchowie Ju¿ przed wiekami ¿ubry wystêpowa³y na leœnych terenach zachodniej i œrodkowej Europy. Populacje tego gatunku prze¿ywa³y wzloty i upadki, ale do jego skrajnego zagro¿enia wymarciem przyczyni³y siê niew¹tpliwie wojny. ¯ubr (Bison bonasus L.) to najwiêkszy ssak Europy. Doros³y samiec (byk) wa¿y 600–700 kg, natomiast samica (krowa) wa¿y 400–540 kg. ¯ubry ¿yj¹ ponad 20 lat, na wolnoœci krócej ni¿ pod

Infrastruktura zagrody ¿ubrów – paœnik i koryta, 1978 r. (fot. Arch. OKL)

Stado ¿ubrów latem (fot. Arch. OKL)

opiek¹ ludzi. Ten przedstawiciel rodziny parzystokopytnych jest roœlino¿erny. Jego dietê tworz¹ trawy, roœliny zielne, liœcie, ga³¹zki drzew i krzewów, kora, ¿o³êdzie i bukiew. Jest zwierzêciem stadnym, grupa ¿ubrów zazwyczaj sk³ada siê z kilkunastu osobników.

Infrastruktura zagrody ¿ubrów – brama i budynek opiekunów zwierz¹t, 1978 r. (fot. Arch. OKL)

Pierwsze ¿ubry do Go³uchowa przyjecha³y w kwietniu 1977 r. i zasiedli³y obszar zlokalizowany w kompleksie leœnym przylegaj¹cym do parku-arboretum. Zagroda zajmuje powierzchniê ponad 20 ha i jest ogrodzona. Zwierzêta s¹ pod sta³¹ opiek¹

¯ubr zimow¹ por¹ (fot. Z. Kroczyñski)

Zwierzêta te by³y ³atwym celem do upolowania i zaspokojenia g³odu podczas wojen. 12 kwietnia 1919 r. znaleziono szcz¹tki ostatniej sk³usowanej krowy z wolnego stada. W 1923 r. z inicjatywy polskiego przyrodnika, Jana Sztolcmana, narodzi³a siê idea ochrony tego gatunku, która wesz³a w ¿ycie i dziêki której zaczêto zak³adaæ oœrodki ich hodowli.

Utworzenie zagrody ¿ubrów w Go³uchowie by³o spowodowane wzrostem populacji ¿ubra i zwi¹zan¹ z tym koniecznoœci¹ tworzenia nowych, rozproszonych oœrodków hodowlanych.

Ogrodzenie zagrody, 1978 r. (fot. Arch. OKL) [cd. str. 9]

9

Archiwum fotograficzne Oœrodka Kultury Leœnej 40-lecie hodowli ¿ubrów w Go³uchowie [cd. ze str. 8]

Na zdjêciach z archiwum fotograficznego mo¿na zobaczyæ wa¿ne momenty z ¿ycia go³uchowskich ¿ubrów. By³y to m.in. wizyty znamienitych goœci z Polski i z ca³ego œwiata, telewizji, weterynarzy, wreszcie utrwalone „chrzciny” nowo narodzonych cz³onków ¿ubrzej rodziny. S¹ tu tak¿e zdjêcia pokazuj¹ce infrastrukturê zagrody, codzienne ¿ycie stada, czy te¿ pojedynczych osobników o ró¿nej porze roku. Dziêki temu mo¿na zobaczyæ jak zmienia siê futro tych kolosów z br¹zowego, g³adkiego latem, do rudego, kêdzierzawego zim¹.

Badania weterynaryjne m³odego ¿ubra, 1978 r. (fot. Arch. OKL)

weterynaryjn¹. Organizacja zagrody i wydzielenie tzw. zagród dziennych pozwala na ogl¹danie zwierz¹t od œwitu do zmierzchu przez ca³y rok. Miejsce cieszy siê du¿ym zainteresowaniem zwiedzaj¹cych, których liczbê szacuje siê na ponad 100 tys. rocznie.

Uroczyste nadanie imion ¿ubrom w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t, paŸdziernik 1999 r.; od lewej: Jan Suder – dyrektor OKL, Stanis³aw Czo³nik – kierownik Dzia³u Parkowego (fot. Arch. OKL)

W sumie w Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t do koñca czerwca 2017 r. zanotowano hodowlê 111 ¿ubrów, z tego 96 osobników urodzi³o siê w Go³uchowie. Obecnie oprócz ¿ubrów w pokazowej zagrodzie mo¿na ogl¹daæ koniki polskie, daniele i dziki.

Populacja ¿ubra w Europie to oko³o 4400 osobników, z czego najwiêcej, bo 1224 przebywa w Polsce.

Joanna Kostka

Delegacja z Finlandii z generalnym dyrektorem Lasów Pañstwowych Finlandii przy Pokazowej Zagrodzie Zwierz¹t, 22 wrzeœnia 1983 r. (fot. Arch. OKL)

¯ubry w go³uchowskiej zagrodzie, 1978 r. (fot. Arch. OKL)

•ród³a: Kusza Z. Zagrodowa hodowla ¿ubrów w Oœrodku Kultury Leœnej w Go³uchowie pod redakcj¹ E. Struckiej w: Ochrona ex situ ¿ubra Bison bonasus w Polsce, Warszawa.

Olech W. ¯ubr Bison bonasus pod redakcj¹ E. Struckiej w: Ochrona ex situ ¿ubra Bison bonasus w Polsce, Warszawa. http://www.okl.lasy.gov.pl/pokazowa-zagroda#.WXmw8FEwi70 [dostêp: 27.08.2017]

Program TVP „Kawa czy herbata?” o Oœrodku Kultury Leœnej, 19.03.1996 r.

Pokazowa Zagroda Zwierz¹t; od prawej: Godzimierz Piechowiak (leœniczy parkowy), Monika Luft (prezenterka TVP), Krzysztof Du¿yñski (prezenter TVP), (fot. Z. Kroczyñski)

10

Pilarki starego i nowego œwiata Ponad stuletnia historia wykorzystywania pilarek w leœnictwie powoli dobiega kresu. Obecnie pi³y spalinowe coraz czêœciej zastêpuj¹ wielooperacyjne maszyny.

Nowe pomys³y rodz¹ siê z potrzeby u³atwienia i udoskonalenia pracy, a niektórzy mawiaj¹ nawet, ¿e z lenistwa. Trudna i niebezpieczna praca przy œcince drzew siekier¹ i pi³¹ poprzeczn¹ niew¹tpliwie sk³ania³a do poszukiwania lepszych i wydajniejszych maszyn – harwesterów, napêdzanych si³¹ ludzkich miêœni, silni-

typy to Arbor i Tapio. By³y one du¿e, ciê¿kie, nieporêczne i wymaga³y obs³ugi przez dwie osoby.

Pionierem w tej dziedzinie by³ szwedzki in¿ynier i wynalazca, Axel Ulrik Westfelt (1863–1930). Wœród klientów Sektora by³o m.in. wojsko niemieckie, które zakupi³o te pilarki podczas pierwszej wojny œwiatowej. Po dalszych ulepszeniach Sektor rozpocz¹³

Pilarka Gerber [Ÿród³o: http://www.solhem9.se/Gerber.html] Œcinka pierwsz¹ europejsk¹ pilark¹ Sektor [Ÿród³o: http://www.solhem9.se/sector.html]

kiem parowym elektrycznym lub spalinowym. Ostatecznie w leœnictwie przy œcince drzew, okrzesywaniu ga³êzi i przerzynce sprawdzi³y siê pi³y spalinowe z ³añcuchem tn¹cym, potocznie nazywane pilarkami.

Na prze³omie XIX i XX wieku mia³y miejsce w Europie pierwsze eksperymenty z silnikiem spalinowym jako Ÿród³em napêdu pilarek. Oko³o 1910 r. powsta³y pierwsze pilarki z napêdem silnikiem spalinowym – szwedzkie Sektor i Gerber. Inne wczesne

ich seryjn¹ produkcjê w Lubece w Niemczech, gdzie by³y wykorzystywane w niemieckich lasach. W 1920 roku wprowadzono do ich napêdu alternatywny silnik elektryczny. Wed³ug niepotwierdzonych danych, w latach od 1916 do 1926 (lub 1928) wyprodukowano ich ³¹cznie ponad 5000.

Pilarka dwuosobowa Stihl A [Ÿród³o: http://www.motorsaegensammler.de/Stihl-A.htm]

Andreas Stihl (1896–1973), mechanik pracuj¹cy przy naprawie u¿ywanego w Niemczech sprzêtu, po zetkniêciu siê z pilarkami Sektor Westfelt'a, rozpocz¹³ konstrukcjê w³asnej maszyny do wycinki drzew. W 1926 r. za³o¿y³ fabrykê Maschinenfabrik A. Stihl, a w 1928 r. przedstawi³ pierwsz¹ w³asn¹ pilarkê – typ A. Wspó³czeœnie jest to jeden z wiod¹cych œwiatowych producentów tego typu sprzêtu.

Przerzynka pilark¹ Sektor [Ÿród³o: http://www.solhem9.se/Sector.html]

Józef Nadolny

11

Otwarte wystawy

Tu byliœmy

W sali wystaw czasowych w „Oficynie” 15 wrzeœnia br. otwarto wystawê czasow¹ pn.: „Lasy i parki w malarstwie Krzysztofa Barciñskiego” (fot. P. Ortell)

Pracownicy Oœrodka 23 wrzeœnia 2017 r. przeprowadzali gry i zabawy edukacyjne podczas „Festynu ulicy Koœcielnej” w Opatówku (fot. R. Sorek)

29 wrzeœnia br. w Muzeum Leœnictwa „Powozownia” zosta³a otwarta wystawa: „Leœni pszczelarze”; podczas wernisa¿u wyœwietlono film z 1938 r. „Bartnictwo” oraz zaprezentowano pokaz wchodzenia na sosnê (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Oœrodek zorganizowa³ stoisko edukacyjne na VIII Kaliskim Miodobraniu 24.09.2017 r., na którym odbywa³y siê zabawy i konkursy o tematyce pszczelarskiej (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

W galerii w holu w obiekcie muzealnym „Oficyna” od 10 listopada br. mo¿na zwiedzaæ wystawê pt.: „Przyroda w grafice ze zbiorów Oœrodka Kultury Leœnej w Go³uchowie” (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Po raz kolejny leœnicy-edukatorzy z OKL zostali zaproszeni do przeprowadzenia zajêæ w Specjalnym Oœrodku Szkolno-Wychowawczym nr 1 w Kaliszu, lekcje odby³y siê 25 wrzeœnia br. (fot. J. Zalejska-Niczyporuk)

Wydarzenia

Szkolenie dla leœników-edukatorów 12 wrzeœnia br. w Oœrodku Kultury Leœnej w Go³uchowie odby³o siê szkolenie edukatorów z Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Gdañsku. Leœnicy poznawali wystawy w Muzeum Leœnictwa, brali udzia³ w zajêciach terenowych w parku i zagrodzie zwierz¹t oraz uczyli siê technik radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Uczestnicy szkolenia poznawali tajniki tworzenia œcie¿ek geocachingowych oraz rozwi¹zywali quest pt.: „Wêdrówki dendrologiczne”.

Redakcja Leœnicy z RDLP w Gdañsku na zajêciach terenowych (fot. K. Zió³kowska)

12

Zadania Rozwi¹¿ rebus, a poznasz staropolskie przys³owie dotycz¹ce miodu pochodz¹cego z barci.

Naj +

y = szy

m

cze

nicz

an = tnej

ódka = ody

.

Wykonaj zadania matematyczne. Wyniki wpisz w tabelê, od najwiêkszej do najmniejszej liczby. Poni¿ej zapisz przyporz¹dkowane do dzia³añ s³owa i odczytaj przys³owie polskie o pszczo³ach. w marcu 40 : 2 =

pszczo³y (5 x 2) + 1 =

Gdy listopad 5 x 8 =

s³oñcem, 10 + 20 =

mo¿esz 9 + 2 + 5 =

na ³¹ce.

41 – 38 =

darzy 51 – 10 – 3 =

spotkaæ 3 x 4 =

HAS£O Rozwi¹zanie: Rebus: Najlepszy do s³ody miód z bartnej k³ody. Zadanie: Gdy listopad darzy s³oñcem, w marcu mo¿esz spotkaæ pszczo³y na ³¹ce. Opracowanie i rysunki: Joanna Zalejska-Niczyporuk

H U M O R

Wydawca: Oœrodek Kultury Leœnej, ul. Dzia³yñskich 2, 63-322 Go³uchów, tel./faks 62 761-50-45, 761-50-46, www.okl.lasy.gov.pl, e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl Redakcja: Barbara Czo³nik – redaktor naczelny, Alicja Antonowicz, Joanna Zalejska-Niczyporuk Sta³a wspó³praca: Rafa³ Walendowski Opracowanie i sk³ad: Joanna Zalejska-Niczyporuk Fotografie: Stanis³aw Czo³nik, Adam Kozyra, Zygmunt Kroczyñski, Patryk Ortell, Danuta Piotrowska, Rafa³ Sorek, Joanna Zalejska-Niczyporuk, Karolina Zió³kowska Ok³adka: Go³uchowski park jesieni¹, fot. Anna Suska Korekta: Katarzyna Wawrzków Druk: Super Print, ul. Kaliska 67, 63-300 Pleszew Dofinansowano ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

ISBN 83-922141-2-9 ISSN 1897-3906

Gatunki leœne z Polskiej Czerwonej Ksiêgi

Sóweczka

LC — gatunki mniej zagro¿one — Glaucidium passerinum (Linnaeus, 1758)

Wystêpowanie Sóweczka zamieszkuje lasy pó³nocno-wschodniej Europy i Azji. Najwiêksza jej populacja znajduje siê w Skandynawii i Rosji.

Sowa ta gnieŸdzi siê w górach na po³udniu Polski, najwy¿sze zagêszczenie osi¹gaj¹c w Sudetach. Wystêpuje ponadto w dwóch zwartych populacjach nizinnych. W Borach Dolnoœl¹skich kontaktuje siê bezpoœrednio z obszarem Sudetów poprzez Pogórze Izerskie, zaœ populacja z Puszczy Bia³owieskiej wystêpuje na skraju zwartego area³u pó³nocnoeuropejskiego.

Wielkoœæ europejskiej populacji sóweczki ocenia siê na 39 000–150 000 par. Od pocz¹tku lat 70. obserwuje siê w Europie wzrost liczebnoœci gatunku, a w Polsce zjawisko odnotowywane jest od lat 80. Obecnie mo¿na oceniæ liczebnoœæ sóweczki w naszym kraju na 400–500 par lêgowych.

oderwij - zachowaj

Cechy gatunku Jest to najmniejsza europejska sowa, nieco mniejsza od szpaka. Ma zwart¹ sylwetkê i w pozycji siedz¹cej mo¿e wydawaæ siê ciê¿ka i niezgrabna. D³ugoœæ cia³a doros³ego osobnika wynosi 16–17 cm, rozpiêtoœæ skrzyde³ 34–36 cm. Masa cia³a samca to zaledwie 65 g, zaœ wiêkszej samicy 80–85 g. Swoje „niewielkie rozmiary” z nawi¹zk¹ kompensuje determinacj¹ i zuchwa³oœci¹.

Charakteryzuje siê szybkim, zwinnym lotem z dynamicznymi i szybkimi uderzeniami skrzyde³. S³abo wykszta³cone mechanizmy cichego lotu i unikanie polowania w ciemnoœci sugeruj¹ dominuj¹ce znaczenie wzroku dla tego ³owcy.

Wierzch cia³a sóweczki jest szarobr¹zowy, regularnie plamkowany, spód jasny, z d³ugimi i ciemnymi paskami. G³owa ma³a, zaokr¹glona, z licznymi bia³ymi plamkami. Szlara wokó³ dzioba i ¿ó³tych oczu, oprawionych bia³ymi „brwiami”, jest s³abo zaznaczona. Na ogonie wystêpuje 5–6 w¹skich pr¹¿ków. M³ode po opuszczeniu gniazda s¹ ubarwione bardziej jednolicie ni¿ osobnik doros³y. Brak wyraŸnych cech piór pozwalaj¹cych pewnie oznaczaæ p³eæ, choæ doœæ du¿y jak na sowy dymorfizm p³ciowy wyra¿ony wielkoœci¹, pozwala na prawdopodobne okreœlenie p³ci w przypadku du¿ych samic i ma³ych samców.

Biotop Sóweczka preferuje stare bory œwierkowe i mieszane z bujnym podrostem, w pobli¿u terenów bardziej otwartych, m³odników i polan. Gatunek w zasadzie osiad³y, lecz zimowe warunki pogodowe i pokarmowe mog¹ czasami sprzyjaæ niewielkim przemieszczeniom ptaków. W odró¿nieniu od wielu innych gatun-

Sóweczka w naturze (fot. Arch. OKL)

ków sów prowadzi dzienny tryb ¿ycia, ze szczytem aktywnoœci pokarmowej i g³osowej tu¿ przed wschodem oraz krótko po zachodzie s³oñca. Noc przesypia w koronach drzew i dziuplach.

Po¿ywienie Sóweczka mimo swoich niewielkich rozmiarów jest znakomitym myœliwym. Potrafi schwytaæ ofiarê równ¹ swojej wielkoœci, a nawet wiêksz¹, jak dziêcio³a du¿ego czy paszkota. Czêsto poluje za dnia, wyspecjalizowa³a siê w polowaniu na drobne ptaki.

Preferuje ³owy z zasiadki, ale mo¿e te¿ polowaæ aktywnie. W poszukiwaniu pokarmu przeczesuje korony drzew, dziuple i budki lêgowe, m³odniki itp. Ofiary chwyta szponami na ziemi, na ga³êzi lub w powietrzu.

W zimie w diecie sóweczki dominuj¹ ssaki, stanowi¹ce ponad 60% pokarmu. Odwrotna sytuacja ma miejsce w lecie, kiedy g³ówn¹ czêœæ diety stanowi¹ ptaki, oko³o 70%. Nadmiar pokarmu gromadzi w spi¿arniach, którymi mog¹ byæ rozwidlenia ga³êzi w koronach drzew, dziuple lub szczeliny ska³. W spi¿arni mo¿e znajdowaæ siê a¿ 10–20 sztuk ofiar.

Ciekawostki a Area³ lêgowy pary ptaków to zazwyczaj obszar o powierzchni

Teren lêgowy sóweczki w Polsce [Ÿród³o: Gromadzki M. (red.) „Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000”, Ministerstwo Œrodowiska, T. 8, Warszawa 2004]

1 km2. a ¯yj¹ca w Skandynawii sóweczka podczas jasnych nocy polarnych prawie w ogóle nie odpoczywa. a Sóweczka od pewnego czasu zwiêksza liczebnoœæ na Pomorzu, gdzie jest wykrywana co roku na nowych stanowiskach. Podobne zjawisko obserwuje siê w Niemczech. a Niektóre Ÿród³a podaj¹, ¿e nazwa „sóweczka” – Glaucidium – pochodzi od s³owa greckiego glaux – czyli sowa. Jest to jego ³aciñska forma zdrobnienia – ma³a sowa, sóweczka. Wed³ug innych podañ okreœlenie tego ptaka wywodzi siê od jasno¿ó³tej barwy jego oczu, czyli od innego greckiego s³owa glauc, które oznacza jasnooki, œwiec¹cy. Drugi cz³on nazwy tego gatunku – passerinum – pochodzi od ³aciñskiego s³owa passer – wróbel, poniewa¿ to w³aœnie ma³e ptaki, w tym m.in. wróble, s¹ pokarmem sóweczki. a Wzmo¿on¹ aktywnoœæ g³osow¹ obserwuje siê 2 razy w roku: luty – maj oraz wrzesieñ – paŸdziernik. G³os godowy samca, wydawany o œwicie i zmierzchu, tworz¹ pojedyncze miêkkie gwizdy powtarzane œrednio co 2 sekundy. Gdy samiec jest podekscytowany dodaje do nich wibruj¹cy trel.

Sóweczka wyprowadza jeden lêg w roku. Samica sk³ada 3–7 jaj, zale¿nie od dostêpnoœci pokarmu. Jaja znosi w 2. po³owie kwietnia, wyj¹tkowo na pocz¹tku maja. Straty na etapie jaj i piskl¹t u sóweczki notuje siê szczególnie rzadko.

Jaja wysiaduje samica przez 26–28 dni. W tym czasie samiec donosi pokarm, który przekazuje partnerce w pobli¿u dziupli. Samica nawet prowokowana rzadko decyduje siê na opuszczenie dziupli.

Pisklêta wykluwaj¹ siê jednoczeœnie, co jest wyj¹tkowe u sów i pozostaj¹ w gnieŸdzie przez dalsze 28 dni. W tym czasie samica regularnie czyœci dziuplê z resztek pokarmu, wypluwek, ka³u i odpadaj¹cego od œcianek dziupli próchna.

W po³owie tego okresu samica przy³¹cza siê do polowañ, wspomagaj¹c samca, wci¹¿ jednak samodzielnie karmi pisklêta. Lotnoœæ m³ode uzyskuj¹ po 4–5 tygodniach od wyklucia, kolejny miesi¹c siê usamodzielniaj¹. Dojrza³oœæ p³ciow¹ uzyskuj¹ ju¿ nastêpnej wiosny.

Gniazda Sowa ta gniazduje w dziuplach, których œrednica otworu nie przekracza zwykle 5 cm. Zazwyczaj s¹ one wykute przez dziêcio³y du¿e. Dziupli wiêkszych rozmiarów nie zajmuje, gdy¿ mog³aby do nich wtargn¹æ kuna, jeden z jej g³ównych wrogów. Jaja sk³adane s¹ bezpoœrednio na dnie dziupli lêgowej. Tylko wyj¹tkowo zajmuje budki lêgowe.

Zagro¿enia R. Walendowski, Sóweczka (akwarela)

Obecna kondycja populacji sóweczki w Polsce jest zadowalaj¹ca.

Rozmna¿anie

Ochrona

Sóweczka jest gatunkiem osiad³ym. Samce na lêgowiskach aktywizuj¹ siê ju¿ w po³owie lutego, ok. 3 tygodnie wczeœniej od samic. Zajmuj¹ odpowiedni¹ dziuplê, najczêœciej wykut¹ przez dziêcio³a du¿ego. Miejsce jest pilnowane, czêsto odwiedzane i w razie potrzeby zawziêcie bronione.

W Polsce sóweczka objêta jest ochron¹ gatunkow¹ œcis³¹. Ma status LC w Czerwonej Ksiêdze Gatunków Zagro¿onych, jako wymagaj¹cy szczególnej troski. Gatunek wymieniony w Dyrektywie ptasiej oraz objêty Konwencj¹ Berneñsk¹. Zaleca siê tworzenie niewielkich, 50-metrowych stref ochronnych wokó³ miejsc rozrodu.

Opracowanie: Joanna Wróbel-Mróz Konsultacja merytoryczna: Tadeusz Mizera

Literatura Cieœlak M., „Pióra sów Europy”, Warszawa 2015.

Garbarczyk H., Garbarczyk M., „Atlas zwierz¹t chronionych”, Warszawa 2010.

Gromadzki M. (red.), „Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrêcznik metodyczny”, Ministerstwo Œrodowiska, T. 8, Warszawa 2004.

Kruszewicz A. G., „ Ptaki Polski” Multico, Warszawa 2005.

Marchowski D. „Ptaki Polski.

Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków”, Warszawa 2015.

Mrowiec J., „Sowy, tajemnicze i nieuchwytne”, Warszawa 2014. „Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Krêgowce”, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001.

Strony internetowe http://cepl.sggw.pl/bubobory/arty kuly/sowka.htm [dostêp: 16.01.2017] http://jestemnaptak.pl/artykul/so weczka [dostêp: 16.01.2017]

Zasiêg wystêpowania sóweczki w Europie [Ÿród³o: „Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Krêgowce”, Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001]