Zagajnik nr 2 (50) lato 2018

N r 2 (5 T LA )/ 0 O 2 18 0

Kwartalnik edukacyjno-informacyjny Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie

W numerze:

Nabytki biblioteczne Dzień Ziemi 2018 Gołuchowskie bajanie „Spotkanie z lasem” Archiwum fotograficzne OKL – Tableau

Mielerz czy retorta?

Przegląd Twórczości Dziecięcej Orlik krzykliwy

2

Zapraszamy

J. Frankowski

W drugim kwartale 2018 r. w Ośrodku miał miejsce szereg wydarzeń edukacyjnych i muzealnych. W kwietniu obchodziliśmy po raz siedemnasty Dzień Ziemi, podczas którego uczniowie z kilku powiatów południowej wielkopolski świętowali swoje sukcesy w ochronie środowiska. Najbardziej zaangażowani otrzymali nagrody i odznaki „Honorowego Opiekuna Miejsc Przyrodniczo-Cennych Gołuchowa”. Nagrodzono też uczestników konkursu plastycznego, którzy wykonali projekty gry memo popularyzujące różnorodność biologiczną parku-arboretum w Gołuchowie. Na terenie Ośrodka posadzono również kolejne pamiątkowe drzewo. Tym razem była to sosna czarna w odmianie stożkowej.

Bogaty w wydarzenia był maj. W połowie tego miesiąca przeprowadziliśmy V Przegląd Twórczości Dziecięcej „Ze sztuką bezpieczniej”. Wydarzenie to zatacza coraz większe kręgi, gdyż uczestniczą w nim dzieci nie tylko z powiatu pleszewskiego, ale także z powiatów sąsiednich. W drugiej połowie maja przeprowadziliśmy już XII edycję ogólnopolskiego konkursu krasomówczego „Bajarze z Leśnej Polany” im. redaktora Andrzeja Zalewskiego. Do rywalizacji stanęło 30 osób, a wybór laureatów był dla jurorów niełatwym zadaniem. Bajarze prezentowali wysoki i wyrównany poziom.

W tym samym miesiącu otwarto wystawę fotograficzną Karola Fornalczyka, którego pasją jest fotografia przyrodnicza, a zwłaszcza ptaki. W sobotni wieczór, 19 maja, udostępniliśmy publiczności wystawy muzealne w ramach ogólnopolskiej akcji „Noc Muzeów”. Pogoda sprawiła, że frekwencja była wysoka, aż do późnych godzin nocnych.

W drugi piątek czerwca odbył się po raz czternasty festyn edukacyjny „Spotkanie z lasem”. Na nowej scenie Ośrodka, w wiacie edukacyjnej, dzieci z lokalnych szkół zapre-

zentowały spektakle ekologiczne oraz odebrały nagrody w konkursie plastycznym pod tytułem „Mój ulubiony las”. Obok wiaty na placu podworskim odbyły się: warsztaty plastyczne, pokazy rzemiosł związanych z lasem oraz gry i zabawy dydaktyczne. W sobotę, 16 czerwca, miał miejsce w Ośrodku Piąty Międzynarodowy Festiwal Kultury Leśnej i Łowieckiej, który na dobre zagościł w kalendarzu konkursów muzyki myśliwskiej w naszym kraju.

21 czerwca otworzyliśmy wystawę fotograficzną pt.: „Pejzaże Marka Kiedrowskiego”. Do Pokazowej Zagrody Zwierząt zakupiliśmy trzy koniki polskie, a do ogrodu ziołowo-kwiatowego szereg nowych roślin, które wzbogacą kolekcję botaniczną w tym obiekcie.

W bieżącym roku przypada 125 rocznica ustanowienia Ordynacji Książąt Czartoryskich w Gołuchowie. Z tej okazji Ośrodek opublikował czwarte wydanie monografii poświęconej rezydencji magnackiej w Gołuchowie.

Przed nami okres letni, podczas którego więcej podróżujemy. Zapraszam w odwiedziny do Gołuchowa, który warto uwzględnić na trasie wakacyjnych wojaży.

Benedykt Roźmiarek, dyrektor OKL

P Wystawy stałe w Muzeum Leśnictwa: „Kulturotwórcza rola lasu” „Dzieje leśnictwa w Polsce” „Spotkanie z lasem” „Diorama – grąd środkowoeuropejski w aspekcie wiosennym” „Diorama – świerczyna borealna w aspekcie zimowym” „Gatunki leśne z Czerwonej Księgi” „Technika leśna”, „Ochrona lasu” „Kancelaria leśniczego” „Pszczelarstwo i pasiecznictwo” P Wystawy czasowe w Muzeum Leśnictwa: „Polskie lasy w Niepodległej 1918–1924, 1924–2018” (do września 2018 r.) „Leśni pszczelarze” (do końca sierpnia 2018 r.)

P Zajęcia terenowe dla dzieci i młodzieży prowadzone w parku-arboretum: „Leśni detektywi”, „Szukamy dendrologicznych skarbów” P Zajęcia muzealne dla dzieci i młodzieży prowadzone w Muzeum Leśnictwa: „Zwierzęta leśne z Czerwonej Księgi”, „Budowa warstwowa lasu” Informacje dotyczące zajęć: tel. 62 761-50-45 e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl P Biblioteka OKL: czynna od wtorku do czwartku 00 00 w godz. 9 –13 dla czytelników spoza Ośrodka po wcześniejszym uzgodnieniu: tel. 62 761-50-45 wew. 113

Nabytki biblioteczne „Reliktowa Puszcza Karpacka” Dwujęzyczne wydawnictwo poświęcone Karpatom zawiera mnóstwo niesamowitych zdjęć, od których niełatwo będzie uwolnić wzrok podczas lektury. Przyroda południowo-wschodniego krańca Polski została tutaj przedstawiona w różnych porach roku – za każdym razem wzbudzając poczucie naturalnego piękna.

Puszcza Karpacka to jeden z najcenniejszych lasów w Europie.

Przekonamy się o tym z każdą kolejną przewróconą stroną.

Autor: Stanisław Kucharzyk, Radosław Michalski.

Rok wydania: 2013.

Liczba stron: 149.

Oprawa twarda

„Wielka encyklopedia pszczelarstwa” Encyklopedia dedykowana osobom planującym założenie pasieki, jak również początkującym i nieco bardziej doświadczonym pszczelarzom. Znajdziemy tutaj liczne wskazówki z zakresu biologii pszczelich gatunków, prowadzenia pasiek czy produktów pasiecznych. Wszystko oczywiście poparte nieocenionym doświadczeniem autorów.

Autor: Mateusz Morawski, Lidia Moroń-Morawska.

Rok wydania: 2017.

Liczba stron: 445.

Oprawa twarda.

Romana Koch

3

Dzień Ziemi 2018 Celebrowanie Dnia Ziemi na świecie czynione już od blisko pięćdziesięciu lat, w Ośrodku Kultury Leśnej zorganizowano po raz siedemnasty. Radość przepleciona refleksją towarzyszyła uczestnikom obchodów, którzy swoje zaangażowanie w sprawy środowiska, nie tylko to świąteczne, ale również codzienne, pokazali z jak najlepszej strony.

Impreza miała charakter otwarty, a jej program zapewniał atrakcje dla wszystkich, którzy w tym dniu zdecydowali się przyjechać do Gołuchowa. W trakcie obchodów Dnia Ziemi nie zabrakło artystycznych występów. Odbywały się na scenie w nowo oddanej do użytkowania wiacie edukacyjnej, a także w plenerze parku-arboretum.

W zielonej scenerii, nieopodal Hasło Dzień Ziemi utworzone z kilkuset osób oznajmiło, że w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie po raz kolejny Starego dworku, piosenkami i wier- spotykają się orędownicy życia w zgodzie z naturą (fot. P. Szyduk) szem uświetniono sadzenie sosny czarnej, drzewa upamiętniającego obchody i przypominającego o chowskiego parku, prezentowany był również w formie prelekcji uczniowskim patronacie nad parkiem-arboretum. Oprawę artysty- połączonej z pokazem zdjęć.

Kulminacyjnym punktem Dnia Ziemi było przyjęcie w poczet czną przygotowały przedszkolaki i uczniowie Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Gołuchowie, które do barwnego korowodu „Honorowych Opiekunów Miejsc Przyrodniczo-Cennych Gołuzmierzającego w miejsce sadzenia zaprosiły goszczących na uro- chowa” 28 uczniów reprezentujących pięć placówek szkolnych. czystości przedstawicieli lokalnego samorządu, instytucji kultury, Przez cały rok starali się o to specjalne wyróżnienie przyznawane w formie odznaki. Wykonywali powierzone im zadania, a także inicjowali własne. Brali m.in. udział w akcjach ratowania kasztanowców i sprzątania świata, sadzili drzewa, opiekowali się przyszkolną zielenią, organizowali konkursy dla młodszych kolegów.

Aktywni uczniowie opuszczali Gołuchów z odznakami, dyplomami i upominkami. Szczęściarze wyjeżdżali z głównymi nagrodami rozlosowanymi w trakcie imprezy, którymi były: wyjazd studyjny do Brukseli obejmujący zwiedzanie Parlamentu Europejskiego, ufundowany przez Europosła Andrzeja Grzyba; oraz

Młodym artystom z SP w Gołuchowie za przygotowanie spektaklu „Jak rozweselić Ziemię?” podziękował Benedykt Roźmiarek, dyrektor Ośrodka Kultury Leśnej (fot. R. Koch)

nadleśnictw. Wcześniej przed gośćmi obchodów wystąpiły dzieci klas III w spektaklu „Jak rozweselić Ziemię?” oraz Maja Pęchorzewska i Magda Kliszewska z III LO w Kaliszu w solowych występach wokalnych.

W rajdzie ekologicznym „Pod drzewami”, stałym punkcie obchodów, wzięło udział aż 19 reprezentacji szkół. Równie dużym zainteresowaniem cieszyła się wśród uczniów kolejna edycja quizu ekologicznego. Z wypiekami na twarzy oczekiwali na podsumowanie i losowanie nagród. Równie wielkie emocje towarzyszyły finałom konkursów: na projekt gry memo promującej różnorodność biologiczną parku-arboretum w Gołuchowie oraz 9 edycji EkoKonkursu „Czyste środowisko – najlepsze uzdrowisko, nie wyrzucam – przetwarzam!”. Ten drugi w szczególny sposób nawiązał do hasła bieżącej kampanii Dnia Ziemi, to jest walki z zanieczyszczeniem planety plastikowymi odpadami. Z kolei temat pierwszego z wymienionych konkursów dotyczący przyrodniczego bogactwa gołu-

Uczniowie z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Gołuchowie na obchody Dnia Ziemi przybyli z samodzielnie przygotowanymi hasłami i dekoracjami (fot. R. Koch)

rower sponsorowany przez Przedsiębiorstwo Oczyszczania Miasta EKO w Kaliszu. W Dniu Ziemi do uczniów trafiło jeszcze wiele innych nagród, takich jak: tablety, lornetka, plecak, gry edukacyjne, bidony, albumy przyrodnicze, a wszystko to za ich proekologiczną, godną naśladowania postawę. Nagrody ufundowali m.in.: Urząd Miejski w Kaliszu, Starostwo Powiatowe w Pleszewie, Polski Związek Łowiecki, Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie. [cd. str. 4]

4

Gołuchowskie bajanie 17 i 18 maja br. w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie odbył się Ogólnopolski Konkurs „Bajarze z Leśnej Polany” im. redaktora Andrzeja Zalewskiego. Patronat nad wydarzeniem sprawował Dyrektor Generalny Lasów Państwowych oraz Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk. spirowane literaturą, a także takie, w których wykorzystano fragmenty poezji. Tematyka wystąpień była bardzo różnorodna.

Gawędziarze wcielali się w role zwierząt, utożsamiali z drzewami, dialogowali sami ze sobą, stosowali rekwizyty i występowali w przebraniu.

Wystąpienia oceniało sześcioosobowe konkursowe Jury, które najwyżej oceniło bajanie Jakuba Chludzińskiego, ucznia Technikum Leśnego im.

Adama Loreta w Tucholi.

Zaprezentował on gawędę „Leśna harmonia”.

Drugie miejsce otrzymała Joanna Bartczak z Technikum Leśnego w Warcinie, za opowieść z morałem pt.: „Czy na pewno nas znacie?”. Trzecie miejsce zajęła Dominika Piotrowska – uczennica Zespołu Szkół Leśnych w Lesku, która wystąpiła z gawędą „Czary mary”.

Wyróżnieniem specjalnym doceniono występ pana Artura Hampela zatytułowany „JaktorowUczestnicy XII Ogólnopolskiego Konkursu „Bajarze z Leśnej Polany” im. redaktora Andrzeja Zalewskiego (fot. K. Ziółkowska) skie tury”. [cd. str. 5]

Do dwunastej edycji tego krasomówczego konkursu zgłosiło się 30 osób, głównie uczniów techników leśnych. Bajarze zaprezentowali w większości teksty autorskie. Były także gawędy zain-

Dzień Ziemi 2018 [cd. ze str. 3]

Honorowy patronat nad uroczystością sprawowali: Andrzej Grzyb – Poseł do Parlamentu Europejskiego, Grzegorz Sapiński – Prezydent Miasta Kalisza oraz Maciej Wasielewski – Starosta Pleszewski. Imprezę zorganizowali Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie i III Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Kaliszu, przy współudziale Urzędu Gminy w Gołuchowie, Zamku – oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu, Urzędu Miejskiego w Kaliszu, Starostwa Powiatowego w Pleszewie, Szkoły Podstawowej nr 3 w Kaliszu oraz innych, licznych placówek szkolnych.

Pamiątkę wydarzenia, które odbyło się 25 kwietnia, stanowią okolicznościowy znaczek oraz wspólne zdjęcie uczestników Dnia Ziemi wykonane z lotu ptaka.

- Nikola Konwińska, Szkoła Podstawowa nr 16 im. Powstańców Wielkopolskich w Kaliszu - Michał Młynarczyk, Szkoła Podstawowa im. Królowej Jadwigi w Jedlcu - Nikola Śliwińska, Zespół Szkół Publicznych nr 3 im.

Powstańców Wielkopolskich w Pleszewie

Alicja Antonowicz

Wyniki konkursu na projekt gry memo „Różnorodność biologiczna parku-arboretum w Gołuchowie” I miejsce – Aldona Jarząb, Zespół Szkół w Kościelnej Wsi II miejsce – Marta Andrysiak, Szkoła Podstawowa nr 18 im. J. Kusocińskiego w Kaliszu III miejsce – Katarzyna Sałata, Szkoła Podstawowa nr 18 im. J. Kusocińskiego w Kaliszu Wyróżnienia: - Szymon Bruzi, Zespół Szkół Publicznych nr 3 im. Powstańców Wielkopolskich w Pleszewie - Weronika Ejankowska, Szkoła Podstawowa im. J. Kochanowskiego w Stowięcinie

Szczęśliwy los z numerem 19 przyniósł uczniowi Szkoły Podstawowej nr 3 w Kaliszu wygraną w postaci roweru (fot. R. Koch)

6

„Spotkanie z lasem” Już po raz czternasty Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie zorganizował festyn „Spotkanie z lasem”.

Na to edukacyjne wydarzenie, które odbyło się 8 czerwca br., przybyły dzieci i młodzież ze szkół południowej Wielkopolski.

Szkoła Podstawowa w Rychnowie), Mai Kaczmarek (klasa III, Szkoła Podstawowa nr 13 w Ostrowie Wielkopolskim), Mai Chmieleckiej, Kindze Mazurowskiej, Lenie Duszy i Bartoszowi Kłosowi (klasa III, Szkoła Podstawowa nr 5 w Ostrowie Wielkopolskim), Szymonowi Wierzowieckiemu (klasa III, Szkoła Podstawowa w Kuklinowie), Antoniemu Walerowiczowi (klasa II, Szkoła Podstawowa w Gołuchowie),

Tegoroczne „Spotkanie z lasem” odbyło się w nowej wiacie edukacyjnej Ośrodka oraz w jej okolicy na placu podworskim. Na scenie odbywały się spektakle i występy uczniów – w tym roku prezentowane przez młodzież z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Kucharach oraz ze Szkoły Występ uczniów z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Kucharach (fot. Z. Kroczyński) Podstawowej w Gołuchowie.

Również pod wiatą miał miejsce uroczysty finał konkursu plastycznego pt.: „Mój ulubiony las” organizowanego rokrocznie w związku z festynem. Do bieżącej edycji napłynęły łącznie 553 prace z 38 placówek szkolnych, m.in. z Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Pleszewa, Brzezin, Wielowsi, Turku, Turska, Chełmc, Rychnowa, Taczanowa, Liskowa.

Najwięcej rysunków przysłały dzieci z klas I–III szkół podstawowych – aż 285. W tej kategorii uczniowie mieli za zadanie namalować techniką pasteli las jaki lubią. Młodzież z klas IV–VI SP wykonywała prace metodą kolażu i dostarczyła 215 dzieł. W dwóch najstarszych grupach wiekowych (uczniowie klas VII–VIII SP wraz z klasami gimnazjalnymi – III kategoria oraz młodzież szkół średnich – IV kategoria) nadesłali łącznie 53 prace. Ulubiony las najstarsi uczniowie malowali różnymi farbami.

Jury pod przewodnictwem Benedykta Roźmiarka, dyrektora OKL, oceniło prace pod względem wartości plastycznych i artystycznych, ogólnej estetyki, samodzielności wykonania oraz zgod- Laureaci I kategorii wiekowej – klasy I–III SP (fot. Z. Kroczyński) Szymonowi Pietrzakowi (klasa I, Szkoła Podstawowa w Liskoności z tematem i przyznało nagrody oraz wyróżnienia.

W I kategorii wiekowej przyznano I miejsce Krystianowi wie) oraz Adrianowi Derwichowi (klasa I, Szkoła Podstawowa Niciejewskiemu z klasy II ze Szkoły Podstawowej w Rychnowie, nr 13 w Ostrowie Wielkopolskim).

W grupie klas IV–VI SP przyznano I miejsce ex aequo: II miejsce – Małgorzacie Przybyle z klasy I b ze Szkoły Podstawowej nr 10 w Kaliszu oraz III miejsce – Piotrowi Kłobuchawi Karolinie Kałużnej z klasy VI z Zespołu Szkół w Iwanowicach z klasy I, Szkoła Podstawowa w Droszewie. Rozdano również oraz Zuzannie Obecnej z klasy IV z Zespołu Szkół Publicznych w wyróżnienia: Aleksandrze Pejaś (klasa III, Szkoła Podstawowa w Taczanowie Drugim. II miejsce otrzymały uczennice Julia KaczBrzezinach), Magdalenie Juskowiak (klasa II, Szkoła marek z klasy IV ze Szkoły Podstawowej nr 13 w Ostrowie WielPodstawowa w Kuklinowie), Aleksandrze Kozłowskiej (klasa I, kopolskim oraz Marcelina Woźniak z klasy VI ze Szkoły Podsta-

Uczestnicy spotkania, w tle wystawa nagrodzonych i wyróżnionych prac w konkursie plastycznym „Mój ulubiony las” (fot. Z. Kroczyński)

Nagrodzeni i wyróżnieni w II kategorii wiekowej – klasy IV–VI szkół podstawowych (fot. Z. Kroczyński) [cd. str. 7]

7

„Spotkanie z lasem” [cd. ze str. 6]

Laureaci konkursu plastycznego z III kategorii wiekowej – młodzież klas VII–VIII SP oraz gimnazjalnych (fot. Z. Kroczyński)

wowej nr 5 w Turku. III miejsce przyznano Patrykowi Ryfa z klasy V ze Szkoły Podstawowej w Gołuchowie. Wyróżnienia otrzymali: Julia Stefaniak (klasa IV, Zespół Szkół Publicznych nr 1 w Pleszewie), Oliwia Jopek i Filip Sójka (klasa V, Zespół Szkolno-Przedszkolny w Tursku), Nikola Kotala (klasa VI, Szkoła Podstawowa w Chełmcach), Natalia Pokrywa i Alicja Tyra (klasa VI, Szkoła Podstawowa nr 7 w Ostrowie Wielkopolskim), Luiza Graczyk i Dawid Zduński (klasa V) oraz Szymon Urbaniak (klasa VI, Szkoła Podstawowa w Gołuchowie), Cyprian Oleksy (klasa V, Szkoła Podstawowa nr 5 w Turku), Sebastian Jarosik (klasa V, Specjalny Ośrodek Wychowawczy Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w Ostrowie Wielkopolskim) oraz Adam Prus (klasa IV, Szkoła Podstawowa w Rychnowie).

W kategorii klas gimnazjalnych oraz VII–VIII SP jury przyznało I miejsce Martynie Michalak z klasy II gimnazjum w Zespole Szkół Publicznych nr 1 w Pleszewie, II miejsce – Magdalenie Pejaś z klasy III gimnazjum w Zespole Szkół w

(klasa VII, Szkoła Podstawowa w Rychnowie), Ewy Glapki (klasa III gimnazjum, Szkoła Podstawowa w Blizanowie) oraz Tatiany Żyły (klasa VII, Szkoła Podstawowa w Chełmcach).

W IV kategorii wiekowej – młodzież szkół średnich – nie przyznano I i II miejsca. III miejsce otrzymała Weronika Latańska z klasy I, Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące w Pleszewie, a wyróżnienia Eliza Florczak z klasy I, Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące w Pleszewie i Marta Matuszewska z klasy III, Specjalny Ośrodek Wychowawczy Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w Ostrowie Wielkopolskim.

W międzyczasie na polanie odbywały się warsztaty i pokazy. Centrum Edukacji Regionalnej i Przyrodniczej w Mniszkach przeprowadzało cieszące się stałym zainteresowaniem warsztaty wyplatania z wikliny i garncarskie oraz opowiadało o dawnym wykorzystaniu darów lasu w gospodarstwach domowych.

Towarzystwo Żywej Archeologii w Kaliszu przybliżało zagadnienia związane z bartnictwem, produkcją dziegciu i daw-

Warsztaty garncarskie (fot. Z. Kroczyński)

Najstarsza nagrodzona młodzież z klas szkół średnich wraz z członkami jury (fot. Z. Kroczyński)

Iwanowicach oraz III miejsce – Mikołajowi Sztylka z klasy III gimnazjum w Szkole Podstawowej w Gołuchowie. W tej grupie wyróżniono prace: Kai Mądrzak i Oliwii Kląskały (klasa III, Publiczne Gimnazjum w Taczanowie Drugim), Agaty Haak i Aleksandry Szczepaniak (klasa III, Gimnazjum nr 3 w Pleszewie), Michaliny Rutczak (klasa VII, Szkoła Podstawowa w Gołuchowie), Julity Gałki (klasa VII, Zespół Szkół w Szczytnikach), Aleksandry Banasiak (klasa VII, Szkoła Podstawowa w Liskowie), Bartosza Matczaka

nymi metodami konserwacji żywności z wykorzystaniem drewna i lasu. Zaprezentowało również ekspozycję namiotów średniowiecznych oraz zademonstrowało uzbrojenie i życie obozowe Słowian i Wikingów.

Przedstawiciele gospodarstwa pszczelarskiego „Czempisz” opowiadali o życiu i zwyczajach pszczół, prezentowali żywy ul oraz sprzęt i ubiór osoby zajmującej się tymi pożytecznymi owadami.

Jak co roku nie zabrakło warsztatów kaletniczych, filcowania oraz malowania na szkle, liściach, deseczkach oraz torbach płóciennych. Jako nową atrakcję Ośrodek przygotował zajęcia odbijania drzeworytów z motywami leśnymi, roślinnymi i zwierzęcymi na papierze oraz tkaninie. Warsztaty te połączone były z pogadankami na temat dawnych ksiąg związanych z lasem.

Na uczestników festynu czekały również liczne gry oraz zabawy edukacyjne przeprowadzane przez pracowników Gołuchowskiego Centrum Kultury „Zamek”, Samorządu Gminy Gołuchów, Biblioteki Publicznej Gminy Gołuchów oraz Ośrodka Kultury Leśnej. Wszystkich w ten ciepły i słoneczny dzień zabawiali kuglarze aktywnościami ruchowymi i sprawnościowymi.

Na chętnych czekały również wystawy w Muzeum Leśnictwa, których zwiedzanie w tym dniu było bezpłatne.

Patronat medialny nad wydarzeniem objęli Radio Centrum Kalisz i „Życie Pleszewa”.

Joanna Zalejska-Niczyporuk

8

Archiwum fotograficzne Ośrodka Kultury Leśnej Tableau „Tableau (wym. tablo; fr. – obraz, tablica), pamiątkowe zdjęcie grupy osób; składa się z wielu mniejszych zdjęć tych osób.

Najczęściej dużych rozmiarów, wykonywane np. w celu upamiętnienia grupy uczniów i nauczycieli lub studentów i profesorów.

Najczęściej wykonywane ręcznie i poprzez obróbkę komputerową”. Tak właśnie brzmi definicja słowa tableau, którą można przeczytać w największej internetowej encyklopedii.

Takie pamiątkowe grupowe zdjęcie z upływem czasu staje się nie tylko sentymentalnym wspomnieniem, ale także ważnym dokumentem, świadkiem historii, dowodem, na przykład na istnienie szkół, których już nie ma. Jest to doskonały materiał do badań archiwistów, historyków, muzealników. To także źródło

Absolwenci Technikum Leśnego w Tułowicach 1963–1968, 1968 r. (fot. B. Kiczak, wyk. W. Syrek)

Tableau absolwentów rocznika 1931–1935 Technikum Leśnego w Żyrowicach, 1935 r. (fot. Arch. OKL)

informacji o latach nauki, kursach, kadrze nauczającej, liczbie absolwentów, niejednokrotnie o wyglądzie budynków szkół i ich otoczenia.

Sposób wykonania takiego tableau był podobny dla wszelkich szkół czy grup zawodowych, ale tło i elementy ozdobne podkreślały specyfikę danej grupy. Najpierw ręcznie rysowano podkład, który mógł zawierać: nazwę szkoły, czas trwania nauki oraz artystyczne ozdoby graficzne. W przypadku leśnictwa podkład był związany z lasem, drzewami, zwierzętami, narzędziami używanymi w leśnictwie.

Absolwenci Technikum Leśnego w Tułowicach 1979–1984, 1984 r. (fot. B. Kiczak, wyk. W. Syrek)

Tableau absolwentów rocznika 1932–1936 Technikum Leśnego w Żyrowicach, 1936 r. (fot. Arch. OKL)

Absolwenci Technikum Leśnego im. inż. Jana Kloski w Goraju 1975–1980, 1980 r. (przekaz Jana Łopuskiego) [cd. str. 9]

9

Archiwum fotograficzne Ośrodka Kultury Leśnej Tableau [cd. ze str. 8]

Często pokazywano budynek szkoły – czy to rysowany, czy to na fotografii. Następnie twórca musiał odpowiednio rozmieścić dostarczone zdjęcia. Zazwyczaj bardziej eksponowano dyrektora szkoły, kadrę kierowniczą, grono nauczycieli, wychowawców klas.

Pozostałe miejsca zajmowali absolwenci.

Inżynierii Lasowej Politechniki Lwowskiej 1926–1936, absolwenci leśnictwa Uniwersytetu Poznańskiego 1927–1937, absolwenci Inżynierii Lasowej Politechniki Lwowskiej 1933, tableau Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Margoninie 1925–1926 i inne.

Dzięki takim fotograficznym pamiątkom można poznać nie tylko nazwiska, ale i twarze widniejących na nich ludzi.

Joanna Kostka

Źródła: 1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Tableau_(zdj%C4%99cie) [dostęp: 04.05.2018] 2. https://sjp.pwn.pl/sjp/tableau;2577407.html [dostęp:04.05.2018]

Absolwenci Technikum Leśnego w Goraju 1968–1972, 1972 r. (przekaz Jana Łopuskiego)

Po przyklejeniu zdjęć do tła każde było ręcznie podpisywane nazwiskiem oraz imieniem bądź jego inicjałem. W przypadku kadry nieraz dodawano również zajmowane stanowisko lub, co ciekawe, nie podpisywano ich wcale. Cała gotowa plansza była następnie fotografowana. Odbitki jako swoją pamiątkę otrzymywali słuchacze.

W archiwum fotograficznym OKL znajdują się tableau z różnych szkół leśnych średnich oraz wyższych. Wiele z nich jest foto-

Absolwenci Technikum Leśnego w Goraju 1955–1959, 1959 r. (przekaz Jana Łopuskiego)

Abiturienci Technikum Leśnego w Goraju 1959–1964, 1964 r. (przekaz Jana Łopuskiego)

graficznym dziełem sztuki, wykonane z dbałością o szczegóły, pięknie ozdobione. Niektóre z nich znalazły miejsce na wystawie stałej Muzeum Leśnictwa Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie zatytułowanej „Dzieje leśnictwa w Polsce”: absolwenci Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Białowieży 1929–1930, absolwenci

Absolwenci Państwowej Szkoły dla Leśniczych w Margoninie 1931–1932, 1932 r. (przekaz Józefa Nowackiego)

10

Mielerz czy retorta?

Czy dymiące w Bieszczadach stalowe urządzenia to mielerze, piece czy może retorty? Panuje powszechne przekonanie, że dawniej zwęglano drewno w mielerzach, potem w piecach, a współcześnie odbywa się to w retortach. Czy tak jest rzeczywiście?

Węglarze obsługujący stalowe urządzenia służące do suchej destylacji drewna nazywają je retortami. Z literatury przedmiotu wynika coś zupełnie innego. Tradycyjne określenia mielerz, piec i retorta dotyczą konstrukcji urządzenia, w którym odbywa się sucha destylacja drewna. W wyniku tego procesu uzyskuje się węgiel drzewny, smołę, terpentynę czy tzw. kwas drzewny.

Mielerz słowiański, ułożony stos drewna przygotowany do przykrycia [źródło: Nowicki A., „Użytkowanie lasów”, G. Gebethner i Spółka, Kraków 1913]

Podczas suchej destylacji drewna najistotniejszym czynnikiem jest sposób w jaki ogrzewany jest surowiec – drewno, i czy źródłem ciepła jest sam surowiec albo czy źródło ciepła znajduje się poza ładunkiem i jest od niego oddzielone. W mielerzach i niektórych piecach (ulepszonych mielerzach), w tej samej przestrzeni odbywa się proces technologiczny, a ciepło potrzebne do jego przeprowadzenia uzyskiwane jest przez spalenie części surowca.

Ten najdawniejszy sposób jest wykorzystywany również w bieszczadzkich tzw. retortach. Z technologicznego punktu widzenia jest to określenie niewłaściwe. Bieszczadzkie stalowe konstrukcje

Piec kanałowy, przekrój; a – odprowadzenie destylatów lotnych, b – otwór do zapełniania pieca, c – odpływ smoły, d – otwór do wybierania węgla [źródło: Szwarc A., „Chemiczna przeróbka drewna”, W: „Praktyczna Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego”, nr 41–42, Księgarnia Rolnicza, Warszawa 1923]

tej przestrzeni przenoszony. Warunek ten spełniają konstrukcje niektórych pieców, a przede wszystkim retorty. Ich wczesne wersje składały się z murowanego pieca z paleniskiem wytwarzającym ciepło, do których wsuwano (retorty poziome) lub opuszczano pojemnik z surowcem (retorty pionowe).

Retorta leżąca z wózkiem; a – retorta, b – skrzynia na surowiec [źródło: Szwarc A. „Chemiczna przeróbka drewna”, W: „Praktyczna Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego”, nr 41–42, Księgarnia Rolnicza,Warszawa 1923]

Piec namiotowy, ulepszony murowany mielerz, przekrój [źródło: Mieczyński A., „Zasady leśnictwa”, Drukarnia Psurskiego, Warszawa 1863]

w rzeczywistości są mielerzami o stalowej okrywie. Jej użycie pozwala na uniknięcie mozolnego okrywania stosu drewna gałęziami, słomą i ziemią w każdym cyklu produkcyjnym. W tych stalowych konstrukcjach odwrócono proces formowania stosu – mielerza, gdyż drewno ładuje się do gotowej już stalowej okrywy.

W retortach surowiec znajduje się albo w oddzielnej ogrzewanej przestrzeni (komorze) albo umieszczony w pojemnikach jest do

Funkcjonujące na bieszczadzkich połoninach wypalanie węgla drzewnego w stalowych konstrukcjach, jest tylko nowszą i ulepszoną wersją otrzymywania tego surowca w taki sam sposób jak w mielerzach. Zastosowanie stalowej okrywy z pewnością oszczędza czas i wysiłek, ale proces technologiczny przebiega tak samo jak w tradycyjnym mielerzu.

Józef Nadolny Retorta stojąca [źródło: Szwarc A., „Chemiczna przeróbka drewna”, W: „Praktyczna Encyklopedia Gospodarstwa Wiejskiego”, nr 41–42, Księgarnia Rolnicza, Warszawa 1923]

11

Przegląd Twórczości Dziecięcej Podczas piątego już Przeglądu Twórczości Artystycznej „Ze sztuką bezpieczniej” przedszkolaki oraz uczniowie klas I–III szkół podstawowych zaprezentowali znakomite występy artystyczne. Przegląd miał miejsce 10 i 11 maja br. w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie.

Celem przeglądu było zwrócenie uwagi na temat bezpieczeństwa w codziennym życiu, podczas drogi do szkoły, wycieczki do lasu, czy zabawy w domu. Wzięło w nim udział 355 młodych artystów, którzy przyjechali z powiatu pleszewskiego, kaliskiego i jarocińskiego.

Uczestnicy Przeglądu prezentowali piosenki, inscenizacje, taniec i recytacje. Zachwycili publiczność swobodą występów na scenie, znakomitą choreografią i scenografią, a także doskonałym przygotowaniem. Jury konkursowe oceniło łącznie 40 wystąpień i przyznało nagrody oraz wyróżnienia. Grand Prix Przeglądu zdobyli przedstawiciele Szkoły Podstawowej w Stawiszynie za doskonałą grę aktorską w inscenizacji „Smutna Ziemia”.

Po występach konkursowych uczestnicy Przeglądu zwiedzali wystawy w Muzeum Leśnictwa, uczestniczyli w leśnych grach i za- Uczestnicy Przeglądu wykonywali zadania przygotowane przez Ośrodek bawach zorganizowanych w plenerze przez Ośrodek Kultury Leś- (fot. J. Zalejska-Niczyporuk) nej oraz w pokazach przygotowanych przez strażaków. Wchodzili Organizatorami konkursu byli Komenda Powiatowa Państwodo zadymionego namiotu, by uratować misia, budowali drewnianą wej Straży Pożarnej w Pleszewie oraz Ośrodek Kultury Leśnej w wieżę przeciwpożarową, przyswajali wiedzę na temat właściwego Gołuchowie, współorganizatorem Starostwo Powiatowe w Pleszeprzygotowania się na wycieczkę do lasu. Zadania wykonane w oś- wie. Przedsięwzięcie objął honorowym patronatem Wielkopolski miu punktach edukacyjnych, potwierdzone pieczątka z wizerun- Komendant Wojewódzki w Poznaniu, bryg. Andrzej Bartkowiak. kiem wesołego drzewka w stroju strażaka, gwarantowały zdobycie Uroczyste wręczenie nagród w V Przeglądzie Twórczości Dziecertyfikatu „Jestem bezpieczny i dbam o przyrodę”. cięcej miało miejsce 20 maja br. podczas „Dni Otwartych” w KoDla wszystkich uczestników wydarzenia przygotowano ponad- mendzie Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Pleszewie, to broszurę podsumowującą dotychczasowe Przeglądy i edukacyj- zorganizowanych w ramach kampanii Ministerstwa Spraw ną kostkę pomagającą utrwalić wiedzę o znaczeniu lasu w życiu Wewnętrznych i Administracji „Kręci mnie bezpieczeństwo”. człowieka.

Alicja Antonowicz Wyniki V Przeglądu Twórczości Dziecięcej „Ze sztuką bezpieczniej” Zespoły przedszkolne I miejsce – grupa „Pszczółki” z Przedszkola nr 2 „Miś Uszatek” w Pleszewie za przedstawienie „Miś Uszatek i dzieci na ekologicznej ścieżce” II miejsce – Agata Paterka z Przedszkola nr 3 „Słoneczne” w Pleszewie za piosenkę „Moja Planeta” III miejsce – Anna Tomirska z Publicznego Przedszkola w Czerminie za wiersz „Ekologia” Wyróżnienie specjalne – Zofia Gwiazda z Przedszkola nr 3 „Słoneczne” w Pleszewie za piosenkę „Bezpieczna zabawa” Wyróżnienia: – grupa „Muminki” z Przedszkola nr 1 „Bajka” w Pleszewie za taniec ptaków i kwiatów – grupa „Biedronki” z Publicznego Przedszkola w Czerminie za taniec „Nasza straż pożarna” – Filip Czerwiński z Przedszkola nr 3 „Słoneczne” w Pleszewie za wiersz „Strażak w lesie” – grupa 3-latków z Publicznego Przedszkola Samorządowego w Piotrowie

za piosenkę i recytację „Kolorowe światła”, „Światełko” – grupa „Żabki” z Publicznego Przedszkola w Taczanowie Drugim za wiersz „Straż pożarna” Zespoły szkolne I miejsce – klasa III a z Zespołu Szkół Publicznych nr 1 w Pleszewie za przedstawienie „Leśny piknik” II miejsce – Aleksandra Cierniak ze Szkoły Podstawowej w Białobłotach z wykonanie piosenki „Ziemia zielona wyspa” III miejsce – klasa I Szkoły Podstawowej w Dobieszczyźnie za przedstawienie „Miś Świata” Wyróżnienia: – Łucja Dziatkiewicz i Wiktoria Jaskuła ze Szkoły Podstawowej w Żegocinie za taniec i wykonanie piosenki „Moja Planeta” – Zespól teatralny klasy III ze Szkoły Podstawowej w Dobrzycy za inscenizację „Znam numery alarmowe” Grand Prix Przeglądu zdobyli uczniowie klas I–III ze Szkoły Podstawowej w Stawiszynie za inscenizację „Smutna Ziemia”.

Wydarzenia

Po raz drugi Ośrodek zorganizował „Sowi wieczór”, który odbył się 6.04 br.; podczas tego spotkania uczestnicy poznawali sowy występujące w polskich lasach oraz w terenie słuchali odgłosów nocnych ptaków (fot. K. Ziółkowska)

19 maja br. w OKL odbyło się międzynarodowe wydarzenie „Noc Muzeów”; podczas tej akcji blisko 1850 osób zwiedziło wystawy w Muzeum Leśnictwa – Powozownia (na zdjęciu) i Oficyna (fot. K. Ziółkowska)

12

Wydarzenia

Otwarte wystawy

Jak co roku pracownicy Ośrodka zostali zaproszeni do Domu Opieki Społecznej w Kaliszu, gdzie opowiadali o polskich lasach i przeprowadzili quizy edukacyjne; wydarzenie odbyło się 26.04.2018 r. (fot. A. Olejniczak)

W dniach 26–27.04 br. w OKL szkolili się edukatorzy 30 maja 2018 r. odbyło się posiedzenie Rady Naukoleśni z RDLP Lublin; poznawali techniki radzenia sobie wej Ośrodka Kultury Leśnej (fot. A. Antonowicz) ze stresem, sposoby tworzenia scenariuszy zajęć oraz metody przeprowadzania lekcji (fot. A. Antonowicz)

Od 23 kwietnia br. w sali wystaw czasowych w Powozowni została W budynku muzealnym Oficyna, 8 maja br., udostępniono do zwiedzania udostępniona wystawa „Polskie lasy w Niepodległej 1918–1924, wystawę fotografii Karola Fornalczyka, na której znalazły się ptaki z terenu 1924–2018” (fot. A. Antonowicz) Nadleśnictwa Turek (fot. Arch. OKL)

H U M O R

Wydawca: Ośrodek Kultury Leśnej, ul. Działyńskich 2, 63-322 Gołuchów, tel./faks: 62 761-50-45, 761-50-46, www.okl.lasy.gov.pl, e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl Redakcja: Barbara Czołnik – redaktor naczelny, Alicja Antonowicz, Joanna Zalejska-Niczyporuk Stała współpraca: Rafał Walendowski Opracowanie i skład: Joanna Zalejska-Niczyporuk Fotografie: Alicja Antonowicz, B. Kiczak, Romana Koch, Zygmunt Kroczyński, Anna Olejniczak Przemysław Szyduk, Joanna Zalejska-Niczyporuk, Karolina Ziółkowska Okładka: Park-arboretum w Gołuchowie, fot. Joanna Zalejska-Niczyporuk Druk: FC Druk, Czermin 55, 63-304 Czermin Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

ISBN 83-922141-2-9 ISSN 1897-3906

Kiedy poluje z zasiadki na miejsce obserwacji łowiska wybiera ulistnione, kamuflujące go drobne gałązki drzew. Czasami są to wierzchołki tych gałęzi, jednak bardzo często niższe partie.

Trzeci, najbardziej spektakularny sposób, polega na przechadzaniu się po łące i wypatrywaniu żywej lub martwej ofiary. Orlik krzykliwy najintensywniej poluje od rana do południa.

Rozmnażanie Ptaki zimują w Afryce. W rewirze lęgowym pojawiają się w połowie kwietnia. Okres godowy, w czasie którego samiec intensywnie tokuje, wykonując powietrzne akrobacje i wydając głośne okrzyki, trwa ok. 1–2 tygodnie. Następnie para przystępuje do budowy gniazda, po czym samica składa 1–2 jaja.

Wysiadywanie rozpoczyna po złożeniu pierwszego jaja, dlatego pisklęta klują się asynchronicznie. Starsze pisklę najczęściej staje się agresywne wobec młodszego i doprowadza do jego śmierci (kainizm).

Pisklęta w pierwszych tygodniach życia są karmione przez samicę ofiarami, które przynosi samiec. Później zaczynają jeść same, a dorosły ptak tylko rzuca pokarm i odlatuje. Samica przenosi się wówczas z gniazda w gałęzie.

Orliki krzykliwe potrzebują na odchowanie młodych 50–60 dni. Potomstwo R. Walendowski, Orlik krzykliwy (akwarela) usamodzielnia się po kolejnych kilku tygodniach od opuszczenia gniazda.

Dojrzałość płciową osiągają w wieku 3–4 lat.

Degradacja wilgotnych łowisk przyspieszyła proces hybrydyzacji orlika krzykliwego z orlikiem grubodziobym, w efekcie któGniazda Orlik krzykliwy zakłada gniazdo na drzewie i zajmuje je przez rego rodzą się mieszańce. Orlik krzykliwy wnika w tereny w przekolejne sezony. Jako trzy najważniejsze kryteria wyboru miejsca szłości dla niego niedostępne, np. zalane wiosną bagienne doliny wymienia się: odpowiedni wiek lasu, jego strukturę i panujący w rzeczne, zajmowane pierwotnie przez orlika grubodziobego.

Duże znaczenie odgrywa wspomniany wcześniej kainizm nim spokój.

Gniazdo umieszcza w dolnej części korony, przy głównym oraz drapieżnictwo, głównie ze strony kuny leśnej i jastrzębia. pniu, opierając konstrukcję o konary lub lokując ją w rozwidleniu Ochrona pnia. Ma ono średnicę około metra, wysokość około pół metra i jest Orlik krzykliwy w Polsce jest objęty ochroną gatunkową na przystrojone zielonymi, maskującymi gałązkami. mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z 2016 r. Znajduje się Gniazda umieszcza na drzewach różnych gatunków, z niejed- w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” w randze LC, czyli ganorodną częstością i w zróżnicowanych rejonach. W skali całego tunków niższego ryzyka. W Unii Europejskiej jest chroniony na kraju, preferowanym przez orlika gatunkiem jest świerk, w dalszej mocy Dyrektywy Ptasiej, Konwencji Berneńskiej, Konwencji kolejności są to olsza czarna, brzoza, sosna zwyczajna, sporady- Bońskiej oraz Konwencji Waszyngtońskiej. Został ponadto wycznie osika, dąb i modrzew europejski. różniony przygotowanym w 1997 r. Europejskim Planem OchroBywa, że orlik krzykliwy ma kilka gniazd i wykorzystuje je na ny Gatunku. zmianę. Czasami korzysta z gniazd wcześniej zbudowanych przez Polskie zagłębia orlikowe to: Beskidy, Puszcza Knyszyńska, inne ptaki, np. myszołowy.

Puszcza Białowieska, Puszcza Augustowska zostały uznane za obszary specjalnej ochrony Natura 2000.

Zagrożenia Orlik krzykliwy od 1984 r. jest objęty ochroną strefową. W Głównym zagrożeniem dla orlika krzykliwego są przemiany krajobrazu rolniczego, związane z intensyfikacją rolnictwa. Mniej- promieniu do 100 m od gniazda przez cały rok niedozwolone są sza powierzchnia nieużytków, łączenie gruntów, zmiana sposobu jakiekolwiek zabiegi gospodarcze i penetracja, zaś w promieniu użytkowania łąk, melioracje odwadniające, chemizacja a także sta- do 500 m są one zakazane od 1 marca do 31 sierpnia. Orlikowi wianie farm wiatrowych wpływają na ograniczenie bazy żerowej sprzyja ekstensywne użytkowanie gruntów rolniczych, promocja orlika. Dodatkowo, zmniejszanie powierzchni terenów otwartych różnorodnego krajobrazu rolniczego, ochrona przed zabudową, utrzymanie dobrego stanu siedlisk. poprzez ich zabudowę redukuje areał łowisk.

Zaleceniem ochronnym jest także dalsza inwentaryzacja Utrata żerowisk następuje również na skutek sukcesji leśnej.

Innymi negatywnymi czynnikami są m.in. kłusownictwo, niepo- stanowisk lęgowych. Komitet Ochrony Orłów co roku sprawdza kojenie ptaków przy gniazdach, kolizje z liniami energetycznymi, od 300 do 500 rewirów orlików w całym kraju. W kilku krajach Europy, również w Polsce, prowadzone są badania przy użyciu turbinami wiatrowymi i ruchem drogowym. telemetrii. Nowe technologie pozwalają poznać szlaki ich wędrówek, miejsca zimowania, wielkość areałów osobniczych, a nawet wysokość i tempo lotu.

Jednym ze sposobów ochrony jest również budowanie sztucznych platform gniazdowych, stawianie czatowni, a także przenoszenie młodszego pisklęcia do gniazda pary, która straciła własne potomstwo.

Literatura

Zasięg występowania orlika krzykliwego w Europie [źródło: http://www.gdos.gov.pl/files/artykuly/24636/Krajowy_Program _Ochrony_orlika_krzykliwego.pdf]

Opracowanie: Alicja Antonowicz Konsultacja merytoryczna: Tadeusz Mizera

Cenian Z., Mirski P., „Orlik krzykliwy Clanga pomarina”, W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.), „Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny”, Wydanie 2, GIOŚ, Warszawa 2015.

Głowaciński Z., Wesołowski T., „Orlik krzykliwy”, W: „Polska czerwona księga zwierząt” pod red.

Z. Głowacińskiego, PWRiL, Warszawa 2001.

Kruszewicz A.G., „Ptaki Polski”, Multico, Warszawa 2005.

Maciorowski G., Meyburg B.-U., Mizera T., Matthes J., „Wykorzystanie badań naukowych w ochronie orlików Aquila Clanga oraz Aquila pomarina na obszarze Kotliny Biebrzańskiej”, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 11, Zeszyt 2/21/2009.

Meyburg B.-U., Mizera T., Matthes J., Graszynski K., Schwanbeck J. P., Maciorowski G., „Krzyżowanie międzygatunkowe pomiędzy orlikiem grubodziobym Aquila clanga i orlikiem krzykliwym Aquila pomarina w Polsce i Niemczech”, W: Mizera T., Meyburg B.-U. (red), „Badania i problemy orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Biebrzański park Narodowy”, Osowiec–Poznań–Berlin 2005.

Mirski P., Maciorowski G., „Wykorzystanie telemetrii GPS w badaniach ekologii przestrzennej orlika krzykliwego w Dolinie Biebrzy”, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 15, Zeszyt 36/3/2013.

Mirski P. (red.), „Krajowy program ochrony orlika krzykliwego Aquila pomarina w Polsce”, Komitet Ochrony Orłów, Olsztyn 2014.

Zawadzka D., Zawadzki J., „Ochrona ptaków leśnych. Biblioteczka leśniczego”, z. 348, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2012.

Zbyryt A., Kapowicz E., Kapowicz R., Z. „Liczebność, zagęszczenie i sukces lęgowy orlika krzykliwego Clanga pomarina w Puszczy Knyszyńskiej w latach 1999–2015”, Ornis Polonica, 2016.