Zagajnik nr 1 (53) wiosna 2019

N r 1 (5 S IO W )/ 3 A

N 2 19 0

Kwartalnik edukacyjno-informacyjny Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie

W numerze:

„Mój Las” Trak z Sułkowic Lasy w łagodzeniu zmian klimatu Nowości wydawnicze Archiwum fotograficzne OKL – Kobiety w leśnictwie i drzewnictwie

Tasak. Czyszczenie upraw i młodników Nabytki biblioteczne Leksykon polskiej kultury łowieckiej Fiołek torfowy

2 Drodzy Czytelnicy!

Zapraszamy

J. Frankowski

W pierwszych tygodniach roku, chociaż ciągle jeszcze zimowych, wielu z nas zaczyna myśleć o cieplejszych miesiącach. W oczekiwaniu na dłuższy, wiosenny dzień warto zwrócić uwagę, że uśpiona przyroda ma również swój urok. Przekonują się o tym spacerowicze goszczący w naszym parku-arboretum oraz grupy korzystające z zajęć edukacyjnych. Mroźny styczeń na zdobywanie wiedzy leśnej wybrali członkowie Sekcji Bioróżnorodności Uniwersytetu Trzeciego Wieku „Calisia” z Kalisza, a w połowie lutego walory Ośrodka poznawali finaliści konkursu „Mój Las”.

Jak pokazuje miniony rok, w którym park-arboretum i Pokazową Zagrodę Zwierząt zwiedziło blisko 120 tys. osób, miejsce ma swój niezaprzeczalny urok doceniany przez miłośników lasu, historii i kultury. Dla tych, którzy już w Gołuchowie bywali i dla tych, którzy przyjadą tutaj po raz pierwszy, zorganizujemy w tym roku kolejne edycje wydarzeń edukacyjnych i kulturalnych, naukowe konferencje i czasowe wystawy.

Kalendarium wydarzeń Ośrodka na 2019 rok to ponad dwadzieścia wydarzeń w samym Gołuchowie, a zagościmy także w innych miejscach Polski z naszym edukacyjnym stoiskiem. W okresie wakacji będzie można spotkać w plenerze parku-arboretum międzynarodowe grono artystów malujących w ramach projektu „Inspiracje leśne V”, odbywającego się tutaj co trzy lata, a we wrześniu poznać finalistów III Turnieju Nalewek Leśnych.

Tegoroczna nowość to trak z Sułkowic mieszczący się w hali tartacznej zlokalizowanej w obrębie placu podworskiego. Obiekt ten wkrótce dołączy do ekspozycji muzealnych i zostanie oddany do użytku zwiedzających. Łączna powierzchnia wystawiennicza Ośrodka Kultury Leśnej wynosi ponad 4 tysiące metrów kwadratowych. Poza wystawami w budynkach, dla gości Ośrodka przygotowano ekspozycje terenowe. Może zatem warto pomyśleć o kilkudniowym pobycie w Gołuchowie?

Już w pierwszych dniach roku kalendarz zaczął się wypełniać rezerwacjami zajęć dydaktycznych w ramach zielonych szkół i jednodniowych pobytów w Ośrodku, rozdzwoniły się telefony z zapytaniami o nasze wydarzenia.

Cieszymy się z Waszego zainteresowania i czekamy na przyjazd! Gwarantujemy solidną dawkę wiedzy leśnej, spotkanie z żubrami oraz zdrowe i relaksujące spacery w pięknym otoczeniu!

Benedykt Roźmiarek Dyrektor Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie

P Wystawy stałe w Muzeum Leśnictwa: „Kulturotwórcza rola lasu” „Dzieje leśnictwa w Polsce” „Spotkanie z lasem” „Diorama – grąd środkowoeuropejski w aspekcie wiosennym” „Diorama – świerczyna borealna w aspekcie zimowym” „Gatunki leśne z Czerwonej Księgi” „Technika leśna”, „Ochrona lasu” „Kancelaria leśniczego” „Pszczelarstwo i pasiecznictwo” P Wystawy czasowe w Muzeum Leśnictwa: „Pasje Rafała Walendowskiego” (do czerwca 2019 r.) „Liść – małe dzieło sztuki” (do połowy czerwca 2019 r.)

OPTAL® (do końca czerwca 2019 r.)

P Zajęcia terenowe dla dzieci i młodzieży prowadzone w parku-arboretum: „Leśni detektywi”, „Szukamy dendrologicznych skarbów” „Ssaki leśne” P Zajęcia muzealne dla dzieci i młodzieży prowadzone w Muzeum Leśnictwa i sali edukacyjnej: „Budowa warstwowa lasu” „Skrzydlate drapieżniki. Sowy” Informacje dotyczące zajęć: tel. 62 761-50-45 e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl P Biblioteka OKL: czynna od wtorku do czwartku w godz. 900–1300 dla czytelników spoza Ośrodka po wcześniejszym uzgodnieniu: tel. 62 761-50-45 wew. 113

Nadchodzące wydarzenia

Otwarte wystawy

29 marca – Sowi wieczór 25 kwietnia – Dzień Ziemi 16–17 maja – XIII Ogólnopolski Konkurs „Bajarze z Leśnej Polany” im. red. Andrzeja Zalewskiego a 18 maja – Noc Muzeów a 22–24 maja – konferencja naukowa „Kulturowa wartość lasu” a 25 maja – VI Międzynarodowy Festiwal Kultury Leśnej i Łowieckiej a 30–31 maja – VI Przegląd Twórczości Dziecięcej „Ze sztuką bezpieczniej” a 7 czerwca – Festyn edukacyjny „Spotkanie z lasem” a 2–11 sierpnia – Międzynarodowy Plener Artystyczny „Inspiracje leśne V” a 4 sierpnia – Wielki Dzień Pszczół a 14 września – III Turniej Nalewek Leśnych a 16–18 października – konferencja naukowa „Las i historia” a a a

14 marca 2019 r. w galerii w holu w budynku muzealnym Oficyna została udostępniona do zwiedzania wystawa fotograficzna „Pasje Rafała Walendowskiego” (fot. R. Walendowski)

W Muzeum Leśnictwa – Oficyna, 5 kwietnia br., otwarto wystawę pt.: „Liść – małe dzieło sztuki”, na którą składają się modele liści wykonane przez Grażynę Głuch i Huberta Ogara (fot. G. Głuch, H. Ogar)

3

„Mój Las” Jak można kochać las pokazali uczniowie Szkoły Podstawowej nr 3 im. Kornela Makuszyńskiego w Koźminie Wielkopolskim i Szkoły Podstawowej nr 5 im. UNICEF w Turku, wykonując prace nadesłane na konkurs „Mój Las”. Uroczysty finał regionalnego etapu XXXII edycji konkursu „Mój Las” miał miejsce 13 lutego 2019 r. w sali kolumnowej zabytkowej Powozowni Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie.

Las dla wielu z nas jest ulubionym miejscem wypoczynku, relaksu i realizowania własnych zamiłowań.

Mówimy o nim z pasją i podziwem. Chodzimy na spacery i wykonujemy zdjęcia miejsc, które nas zafascynowały lub zachwyciły. Nie wyobrażamy sobie świata bez przyrody, czego przykładem są piękne prace nadesłane na konkurs „Mój Las”.

Specjalnie na finał regionalnego etapu wydarzenia zorganizowano wystawę barwnych prac konkursowych.

Wśród nich można było obejrzeć dzieła uczniów klas I–III szkół podstawowych wykonane dowolną techniką na zadany temat: „Moja ulubiona pora roku”. Znalazły się tam prace m.in. wyklejane, malowane farbami i darami lasu, rysowane kredkami, skomponowane ze zdjęć ukazujących las. W tej kategorii nadesłano 59 barwnych, inspirowanych pięknem polskich lasów dzieł.

Młodzież starszych klas szkół podstawowych (II ka- Uczestnicy finału XXXII edycji konkursu „Mój Las” (fot. K. Ziółkowska) tegoria wiekowa – klasy IV–VI SP) miała za zadanie opisać grody ufundowane przez Ośrodek Kultury Leśnej, ale rówzagadnienie: „Mieszkania leśnych zwierząt”. Każda z nade- nież obejrzeli film z cyklu „Ocalony świat” pt.: „Tajemniczy słanych prac, obok części opisowej, zawierała elementy oz- nocni łowcy”. Dzięki temu mogli poszerzyć swoją wiedzę z dobne, a wśród nich samodzielnie wykonane rysunki, zdję- zakresu polskiej przyrody i podpatrzeć zachowania rodzicia, wykresy. Łącznie w tej kategorii w konkursie znalazło się mych sów.

Dodatkową atrakcją finału było zwiedzanie z przewod17 dzieł.

W tegorocznej edycji tego edukacyjnego wydarzenia nikiem wystaw w Muzeum Leśnictwa – Powozownia i Owwzięła udział również jedna praca z III kategorii wiekowej czarnia, a dla ciała – słodki poczęstunek. Nie zabrakło rów(młodzież szkół podstawowych klas VII–VIII i klas III gim- nież corocznego pamiątkowego zdjęcia i podziękowań dla nazjów). Temat w tej grupie brzmiał „Zapraszam na trzydnio- nauczycieli, którzy nie tylko wspomagają uczniów podczas wą wycieczkę do lasu w mojej okolicy”. Uczennica opisując tworzenia prac, ale również przyczyniają się do propagowalas ukazała swoje zamiłowanie do przyrody i zachwyt nad jej nia zagadnień związanych z lasem.

Wszystkim laureatom jeszcze raz serdecznie gratulujemy pięknem, a także zachęciła innych do własnych leśnych węi zachęcamy do brania udziału w przyszłych edycjach kondrówek.

Podczas uroczystego podsumowania konkursu nagrodze- kursu „Mój Las”, a także w innych wydarzeniach organizoni i wyróżnieni nie tylko odebrali gratulacje, dyplomy i na- wanych przez Ośrodek.

Joanna Zalejska-Niczyporuk W XXXII edycji konkursu „Mój Las” zgłoszono łącznie 67 prac w trzech kategoriach wiekowych.

I kat. wiekowa (uczniowie klas I–III szkół podstawowych): I miejsce – Lena Szczebiot, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

II miejsce – Mikołaj Mielcarz, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

III miejsce – Natalia Chrzuszcz, SP nr 5 im. UNICEF w Turku Wyróżnienia: - Antonina Kaźmierczak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Magdalena Pietrzak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Wojciech Szymczak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Wiktoria Gromada, SP nr 5 im. UNICEF w Turku - Zuzanna Misztal, SP nr 5 im. UNICEF w Turku - Lidia Paszewska, SP nr 5 im. UNICEF w Turku - Oliwia Pawlaczyk, SP nr 5 im. UNICEF w Turku - Gabriela Piergies, SP nr 5 im. UNICEF w Turku - Gabriela Urbaniak, SP nr 5 im. UNICEF w Turku

II kat. wiekowa (uczniowie klas IV–VI szkół podstawowych): I miejsce ex aequo – Cezary Goliński, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp. oraz Hubert Warkocki, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

II miejsce – Piotr Wojtkowiak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

III miejsce – Witold Lisek, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

Wyróżnienia: - Aleksandra Puciata, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Wiktoria Szymczak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Oskar Kubiak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Artur Liberski, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

- Szymon Szymczak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

III kat. wiekowa (uczniowie klas VII–VIII szkół podstawowych i klas III gimnazjów): Wyróżnienie: - Agata Szymczak, SP nr 3 im. K. Makuszyńskiego w Koźminie Wlkp.

4

Trak z Sułkowic W minionym roku na plenerowej ekspozycji Muzeum Leśnictwa pojawił się nowy budynek. To hala tartaczna, w której znajduje się zabytkowy trak z tartaku w Sułkowicach (pow. myślenicki, woj. małopolskie). Maszyna została zakupiona do zbiorów muzealnych w 2014 r. od Władysława Piątkowskiego.

Tartak jako zakład drzewny lokowany był niegdyś jak najbliżej bazy surowcowej, czyli obszarów leśnych. Dokonuje się w nim przecierania (tarcia) drewna okrągłego za pomocą traka. Produkuje się kantówki, czyli belki, bale, krawędziaki oraz przede wszystkim tarcicę – deski obrzynane i nieobrzynane. Te pierwsze są na ogół materiałem budowlano-ciesielskim, a drugie, wyrabiane wyłącznie z odziomków, stolarskim.

Każdy zakład tartaczny posiada wyodrębniony skład surowca, halę tartaczną i skład tarcicy. Przywożone z lasu drewno okrągłe w postaci dłużyc lub kłód składowane (mygłowane) jest pod gołym niebem. Trak umieszczony jest w hali tartacznej w ten sposób, ażeby umożliwić łatwy dowóz surowca oraz transport już przetartego na skład.

Podstawowe maszyny produkcyjne w tartaku to traki poziome i pionowe. Pionowe stosowane są najczęściej. Używa się ich do przecierania kloców na tarcicę o różnych wymiarach.

Muzealny, zabytkowy trak wyprodukowano w wiedeńskiej firmie G.Topham & Co na przełomie drugiej i trzeciej dekady XX w. Fabryka została założona w 1853 r. przez Georga Tophama, syna londyńskiego producenta maszyn.

W Wiedniu specjalnością firmy była budowa traków i maszyn do obróbki drewna.

Do Sułkowic trak ściągnął Stanisław Bernecki. Zapewne po zakupieniu przez pierwszego właściciela, ekipa wysłana przez producenta trak zmontowała i uruchomiła. Można przyjąć, że wzorem innych firm, traki dostarczane w częściach były montowane przez pracowników u odbiorców i osadzane na wykonanych przez nich fundamentach.

Stanisław Bernecki, dziadek żony ostatniego właściciela, urodził się w Sułkowicach w 1874 r. Jak wynika z rodzinnych przekazów, był właścicielem dość dużej posiadłości ziemskiej, m.in. lasu oraz sklepu wielobranżowego. Prawdopodobnie ok. 1927 r. Bernecki sprowadził z Wiednia trak, który

Tartak przed powodzią w 1934 r.; nad dachem hali tartacznej komin lokomobili, z przodu skład surowca, w głębi skład tarcicy (fot. Arch. rodzinne)

Główną częścią traka jest rama z kilkoma pionowo napiętymi piłami. Kłodę zamocowaną na specjalnym wózku trakowym poruszającym się po torowisku wprowadza się za pomocą walców posuwowych do ramy trakowej, w której umieszczone są piły. Narzędzie, czyli zespół pił tzw. sprzęg, wykonuje ruch prostoliniowy postępowo-zwrotny. Natomiast kłoda wykonuje ruch posuwowy wymuszony układem walców posuwowych, w wyniku tego jest rozpiłowywana przez piły wzdłuż włókien.

Piły rytmicznie wznoszą się i opadają wraz z ramą trakową i przecierają podsuwaną kłodę na kantówkę lub tarcicę, której grubość odpowiada odległości między piłami w ramie trakowej. Odbiór materiału odbywa się z wykorzystaniem wózka poruszającego się po torowisku. Po przetarciu drewno wywozi się na skład, gdzie układane jest w stosy.

Stanisław Bernecki, pierwszy właściciel tartaku, (fot. Arch. rodzinne)

Tartak w Sułkowicach, lata 50. XX wieku (fot. Arch. OKL)

[cd. str. 5]

5

Trak z Sułkowic [cd. ze str. 4]

osadzony został na stabilnym, betonowym fundamencie.

Halę tartaczną zbudowano w 1929 r. Trak miał napęd parowy, poruszany był przy pomocy lokomobili.

W okresie międzywojennym tartak prosperował dobrze.

Jednakże duży problem dla właściciela stanowiła płynąca obok rzeczka Harbutówka, która wielokrotnie występowała z koryta, powodując niemałe szkody materialne. Aby uchronić tartak i zabudowania, Stanisław Bernecki zbudował wodospad na rzeczce oraz betonowy mur oddzielający tartak od Harbutówki. Podczas powodzi lokomobila była podnoszona na bezpieczną wysokość, aby nie uległa zniszczeniu.

Od 1941 r. tartak przestał działać, a potężny pas transmisyjny przeznaczony został na buty dla partyzantów. Stanisław Bernecki zmarł w 1956 r. Rok później tartak przejął syn Stanisław, nauczyciel Zespołu Szkół Zawodowych w Sułkowicach. Wyremontował halę tartaczną i zmodernizował napęd traka. Zaprzestano eksploatacji lokomobili, którą zastąpił sprowadzony z Gdyni ze statku silnik elektryczny o mocy

Hala tartaczna w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie, II 2019 r. (fot. R. Sorek)

działalności, tartak właściwie nie funkcjonował jedynie w okresie drugiej wojny światowej. Przerabiano w nim 15–20 kubików drewna dziennie, a surowiec przywożony był z obszaru o promieniu 10–15 km.

Eksponowany zabytkowy trak (nr inwentarzowy: MLG/T/1260) jest typu wertykalnego, dolnonapędowy i dwupoziomowy. Jego część robocza znajduje się w hali, w tej części odbywa się proces przetarcia surowca.

Natomiast zespół napędowy w oryginale znajduje się pod podłogą w tzw. podtraczu. Ze względów wystawienniczych silnik z pędnią, kołami pasowymi i pasami transmisyjnymi umieszczony jest na podłodze.

Uzupełnienie wyposażenia stanowią oryginalne urządzenia wspomagające: na torach znajdują się dwa wózki trakowe tej samej firmy austriackiej i wózek transportowy. Z boku ustawiona jest piła tarczowa z podawką.

Tartak ten jest typowym przykładem dawnego małopolskiego zakładu przemysłu drzewnego o galicyjskiej proweniencji, wykorzystującego austriackie urządzenia Piła tarczowa z podawką w Sułkowi- Trak w Sułkowicach, X 2014 r. i zajmującego się przerobem drewna okrągłego przede (fot. R. Sorek) cach, X 2014 r. (fot. R. Sorek) wszystkim na tarcicę w technologicznym procesie tar22 kW. Jego koszt był tak duży (ok. 15 000 zł), że rodzina cia (przecierania), czyli wstępnej obróbki drewna. musiała sprzedać pole, aby mieć środki na tę inwestycję. Dla Motyw pracy tartaku w utworze poetyckim: porównania: Stanisław Bernecki zarabiał miesięcznie w tartaZa dnia kłód tartych zgrzyty, ku ok. 2 000 zł.

Bierwionowe skowyty W 1973 r. właściciel zginął tragiczne w trakcie prac konW szlochu tracza zajadłym serwacyjnych. Później tartak do 2007 r., kiedy nastąpił kres Desek spazm i drzew skamły. działania, prowadziła jego żona Kazimiera – synowa pierw(Jerzy Liebert, Gusła, 1930) szego właściciela. W ciągu swojej osiemdziesięcioletniej Jerzy Adamczewski

Nazwa producenta na traku, X 2014 r. (fot. R. Sorek)

Hala tartaczna w Sułkowicach w trakcie demontażu traka, X 2014 r. (fot. R. Sorek)

6

Lasy w łagodzeniu zmian klimatu Przyjemny chłód latem, brak dotkliwego wiatru, świeże powietrze wypełnione olejkami eterycznymi. Czyż nie za to właśnie cenimy las tak bardzo? Wpływa na nasze samopoczucie, gwarantuje przyjazny mikroklimat. To pierwsze miejsce, o którym myślimy, kiedy planujemy relaksujący i zdrowy spacer. Ucieczka do lasu od codzienności, coraz częściej spowitej smogiem, wydaje się być najlepszym lekarstwem. Warto jednak na las spojrzeć szerzej i od mikroklimatu przejść do makroklimatu.

Wszyscy jesteśmy świadkami globalnych zmian klimatycznych.

Nasze czasy naznaczone są powodziami, huraganowymi wiatrami, długotrwałymi upałami, suszami i pożarami. Trudne do przewidzenia anomalie pogodowe coraz częściej dają się we znaki mieszkańcom spokojnych dotychczas regionów i samej przyrodzie. Docierająca do Ziemi ilość promieniowania słonecznego oraz nadmierna emisja dwutlenku węgla spowodowana działalnością człowieka, jak również pochodząca ze źródeł naturalnych, są przyczynami globalnego ocieplenia.

W łagodzeniu zmian klimatycznych prawdziwym bohaterem okazują się być lasy. Drzewa, podobnie jak inne rośliny, pochłaniają dwutlenek węgla – jeden z gazów cieplarnianych, redukując tym sa- W Polsce stale zwiększa się areał lasów i stan naszych wspólnych zasobów drewna; lesistość kraju po mym jego zawartość w powietrzu. zakończeniu drugiej wojny światowej wynosiła 20,8%, dzisiaj – 29,6%; ilość węgla związanego Dwutlenek węgla zostaje związany w biomasie drzewnej to 822 mln ton [źródło: „Raport o stanie lasów w Polsce 2017”] (fot. A. Antonowicz) w biomasie: drewnie, liściach, korze, korzeniach. Akumulowanie węgla odbywa się także w zagrożenie pożarowe, wiatrołomy, wszystko to stanowi wyzleśnej ściółce i glebie. Lasy zarządzane w zrównoważony wanie dla współczesnego leśnictwa.

Rolę lasów podkreślił ostatni szczyt klimatyczny COP24 sposób mają ogromny potencjał i przypisuje się im dzisiaj wielką rolę w obniżaniu zawartości dwutlenku węgla w w Katowicach, który zaowocował przyjętą Deklaracją Miniatmosferze. Znaczenie mają nie tylko rosnące, drzewa, ale też sterialną „Lasy dla klimatu”, podpisaną przez 60 państw. Jest surowiec, jakim jest drewno zatrzymujące węgiel na długie ona dokumentem wzywającym do wspólnych działań na lata w produktach z niego wytwarzanych. Drewno jako ma- rzecz wykorzystania lasów do równoważenia emisji CO2. teriał konstrukcyjny i źródło energii jest znakomitym sub- Podczas COP24 Lasy Państwowe zaprezentowały światu stytutem dla materiałów pochodzących z nieodnawialnych własne projekty wpisujące się w globalną walkę ze zmianami źródeł energii, generujących ogromne ilości dwutlenku klimatycznymi, m.in. małą retencję, Leśne Gospodarstwa węgla. Emisja CO2 z produktów ze stali i betonu jest aż o Węglowe, Las Energii i Termomodernizację. W ramach Dnia 30–40% wyższa niż z tych, które wykonano z drewna. Pozo- Leśnego z udziałem ekspertów, dyskutowano między innymi stawiony do naturalnego rozkładu surowiec drzewny powoli o roli gospodarki leśnej w Polsce i jej znaczeniu dla klimatu.

Pewne jest, że potrzebujemy ekosystemów leśnych do pouwalnia większość dwutlenku węgla. Jeżeli zostanie zagospodarowany, to związany węgiel trafia do gotowych produk- chłaniania dwutlenku węgla z atmosfery. Nie możemy jednak zapominać o ograniczaniu wielkości emisji generowanych tów takich jak płyty meblowe, papier, deski czy belki.

W obliczu zmian klimatycznych niezwykle ważna jest przez człowieka i codziennych małych wyborach. Przemyślarównież rola lasów w magazynowaniu wody. Zatrzymują one ne korzystanie z transportu, zakup produktów z drewna, zajej gwałtowny spływ powierzchniowy, przeciwdziałając po- stąpienie drewnem paliw kopalnych mają duże znaczenie.

Zmiany klimatu od zawsze były związane z naturalnym wodziom oraz retencjonując wodę z gwałtownych opadów.

W wyniku parowania uwalniają ją w bezpieczny sposób do globalnym cyklem ociepleń i ochłodzeń, jednak ich dzisiejsze atmosfery. Lasy, będące buforem wilgotnościowym i termi- tempo, w porównaniu do danych zapisanych w dziejach ziecznym, same są narażone na efekty globalnego ocieplenia. mi, wskazuje na istotną rolę człowieka i jego gospodarki w Muszą stawić czoła dynamice temperatur, zmiennej dostęp- tym procesie. Wiązanie dwutlenku węgla w lasach nie jest ności do zasobów wody, gwałtownym opadom deszczu i śnie- niczym nowym i trwa od zawsze, w dzisiejszych czasach nagu, utracie składników odżywczych. Susza osłabiająca drze- biera ono jednak szczególnego znaczenia.

Alicja Antonowicz wa, atakowane później przez szkodniki wtórne, zwiększone

7

Nowości wydawnicze Czwarty kwartał 2018 r. obfitował w publikacje edukacyjne o tematyce leśnej wydane przez Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie. Wszystkie wydawnictwa są autorstwa pracowników Ośrodka.

Każdy, kto chce dowiedzieć się czegoś więcej o lesie, powinien zwrócić uwagę na nowości z cyklu „Las – czy go znasz?”. W cyklu pojawiły się cztery nowe tytuły i jedna wznowiona broszura. „Żubr – król lasu” – broszura autorstwa Tomasza Rakowskiego przeznaczona jest dla dzieci i młodzieży. Zawiera wiadomości dotyczące żubrów, poczynając od historii tego gatunku, poprzez różnice między „królem lasów” a bizonem, opisy członków żubrzej rodziny oraz zachowania tego gatunku w poszczególnych porach roku.

Dodatkowo autor zamieścił informacje na temat rozmieszczenia żubrów w Polsce, Księgi Rodowodowej Żubrów oraz opisał niektóre organizacje promujące lub działające na rzecz tego majestatycznego zwierzęcia. „Skrzydlate drapieżniki” – wydawnictwo, w którym autor, Patryk Ortell, przybliżył sylwetki szesnastu ptaków szponiastych występujących w Polsce. Obok opisów gatunków takich jak: krogulec, jastrząb gołębiarz, myszołów, bielik czy sokół wędrowny, możemy w broszurze znaleźć informacje ułatwiające rozpoznawanie omówionych ptaków w locie oraz liczne ciekawostki na temat wyglądu i życia tych nie zawsze przez nas znanych zwierząt.

Całość wzbogacono zdjęciami oraz zadaniami, które poz-

Wydarzenie

Członkowie Sekcji Bioróżnorodności Uniwersytetu Trzeciego Wieku „Calisia” w Kaliszu 23 stycznia 2019 r., podczas zajęć realizowanych w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie, aktywnie uczestniczyli w lekcji zatytułowanej „Od drzewa do papieru”, zwiedzali ogród ziołowo-kwiatowy w zimowej odsłonie oraz wystawy w Muzeum Leśnictwa (fot. A. Antonowicz)

wolą nie tylko młodzieży, ale również dorosłym, poszerzyć wiedzę na temat niektórych rodzimych drapieżników. „Rośliny lecznicze” – to broszura, w której omówiono zagadnienie związane z modnym w ostatnim czasie tematem, jakim jest powrót człowieka do tradycji korzystania z dziko występujących roślin.

Wiąże się to jednak z ich znajomością i wiedzą o ich wpływie na zdrowie.

Autorka, Karolina Ziółkowska, opisała siedem roślin leśnych: ich wygląd, występowanie i właściwości lecznicze. Dodatkowo zamieściła ciekawostki, a niekiedy krótkie zadania, które mają ułatwić czytelnikowi zapamiętanie poznanych informacji.

Broszura dedykowana dzieciom i młodzieży zawiera również zasady „mądrego” korzystania z ziół. „Ortografia w lesie” – to bogato ilustrowane wydawnictwo, również z cyklu „Las – czy go znasz?”. Ukazuje las z zupełnie innej perspektywy. Autorka – Joanna Zalejska-Niczyporuk, zmierzyła się z tematem dotyczącym każdego. Bez względu na wiek, emocjonalny stosunek do lasu i tego, czy się do niego chodzi, czy od niego stroni. Jest nim polska ortografia.

Wydawnictwo pokazuje, że słowa związane z przyrodą, choć mogą być dla nas trudne, stosowane zgodnie z zasadami rodzimej ortografii, okazują się łatwe i jasne. Autorka zwróciła również uwagę, że wśród „leśnych słów” znajdziemy wyjątki i wyrazy, których pisownię trzeba po prostu zapamiętać.

Broszura została wzbogacona o liczne zadania, rebusy, łamigłówki, wykreślanki, które pomagają w poznaniu słów związanych z przyrodą. Są też wyjaśnienia niektórych trudnych wyrazów – pomocne w ich utrwaleniu. Dodatkowo całość została tak skomponowana, aby zachęcić do głębszego samodzielnego poznawania polskiej przyrody i być może poszukiwania w lesie poprawnie zapisanych słów. „Skrzydlaci mieszkańcy lasu” – jest to trzecie wydanie broszury skierowanej do dzieci i młodzieży. Znajdziemy w niej informacje dotyczące ptaków pospolicie występujących w naszych lasach. Dowiemy się, jak i kiedy najlepiej je obserwować, gdzie żyją, co jedzą oraz jak wyglądają ich „domy”.

Autor, Patryk Ortell, opracował również zadania i rebusy, które wzbogacają broszurę i pozwalają na głębsze poznanie tych fruwających zwierząt.

Joanna Zalejska-Niczyporuk

8

Archiwum fotograficzne Ośrodka Kultury Leśnej Kobiety w leśnictwie i drzewnictwie Zawód leśnika od zawsze był kojarzony przede wszystkim z mężczyznami. Tymczasem od kilkudziesięciu lat obserwuje się wzrost liczby kształcących się i zatrudnianych kobiet w sektorze leśnym.

Chociaż tak jak w innych branżach, tak i w leśnictwie, Coraz częściej w leśnictwie i drzewnictwie można spotkać panie nie tylko w biurze, ale także na stanowiskach tere- kobiety muszą starać się bardziej, by pokazać, że wywiązują nowych. Nawet w języku polskim następują zmiany. Poja- się należycie ze swoich obowiązków. Jednakże dzięki odpowiły się żeńskie odpowiedniki nazw stanowisk niegdyś zare- wiedniemu przygotowaniu, wykształceniu, kompetencjom zerwowanych dla mężczyzn. Zatem w lasach pracują pod- oraz fachowości udowadniają, że wykonywanie pracy leśnika leśnicze, leśnicze, naczelniczki, nadleśnicze, a także dyrek- nie jest determinowane przez płeć. [cd. str. 9] torki regionalne Lasów Państwowych.

Podczas przerwy w pracach leśnych, Leśnictwo Powodowo Nadleśnictwo Wolsztyn, 1968 r. (fot. A. Murawski)

Technikum Leśne w Mojej Woli, lata 60./70. XX w. (przekaz Zenona Adamczewskiego)

Produkcja płyt wiórowych (fot. Królak CAF)

Dział finansowy Ośrodka Transportu Leśnego w Przemyślu, lata 60./70.

XX w. (fot. Arch. OKL)

Kobiety pracujące na szkółce leśnej – szkółkowanie sadzonek świerka, 1928 r. (fot. J. Slama)

Sadzenie lasu na terenie Nadleśnictwa Gołąbki, 5.V.1975 r. (fot. L. Żołnowski CAF)

9

Archiwum fotograficzne Ośrodka Kultury Leśnej Kobiety w leśnictwie i drzewnictwie [cd. ze str. 8]

Warto przypomnieć panie, które przecierały innym kobietom zawodowe szlaki w powojennych dziejach naszego kraju. Pierwszą leśniczą została Stanisława Grzybowska (krótko po wojnie w leśnictwie Gorbania w lasach olsztyńskich). Pierwszą nadleśniczą w 1966 r. została Józefa Słomka (Nadleśnictwo Skała [obecnie Nadleśnictwo Olkusz], RDLP w Katowicach). W 1999 r. pojawiła się kobieta na stanowisku dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP w Krośnie) – pani Grażyna Zagrobelna. Pierwszą kobietą, która napisała doktorat z dziedziny urządzania lasu, była prof. Krystyna Przybylska, niegdyś wykładowczyni Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Natomiast trzeba pamiętać, że kobiety w Lasach Państwowych pracowały już w międzywojniu.

Mimo iż według „Imiennego wykazu personelu Administracji Lasów Państwowych”, wydanego w 1933 r., widniały już nazwiska pań pracujących w lasach, zarówno w biurze jak również w terenie, to w archiwum fotograficznym Ośrodka Kultury Leśnej nie ma żadnego opisanego zdjęcia takich właśnie pracownic z tamtych lat. W ogóle niewiele jest w archiwum zdjęć przedstawiających kobiety zajmujące stanowiska należące Kobiety pracujące przy korowaniu drewna (fot. Arch. OKL) do służby leśnej.

Analizując tableau będące w archiwum, zdjęcia kobiet kształcących się w zawodzie leśnika pojawiają się w latach 50. XX wieku. Natomiast liczne są fotografie przedstawiające kobiety, które bezpośrednio pomagają w pracach leśnych, szczególnie w pielęgnacji szkółek leśnych, sadzeniu lasu oraz pracownice zakładów przetwarzających drewno.

4 lipca 2009 roku w Katowicach powstało Stowarzyszenie Kobiet Lasu, którego celem jest integrowanie kobiet-leśniczek, pracujących w Lasach Państwowych, jak i tych poza nimi, zwiększenie ich aktywności zawodowej oraz przełamywanie stereotypów płciowych.

W kwestii równości kobiet i mężczyzn w różnych zawodach, także tych związanych z lasem, jest jeszcze wiele do zrobienia.

Joanna Kostka

Wikliniarstwo – wiązanie wiklinowych gałązek, lata 60.

XX w. (fot. prof. E. Kamiński)

Zakłady Przemysłu Zapałczanego Sianów, 1964 r. (fot. Chmielewski CAF)

Źródła: Grabowska B., „Zawsze były”, W: „Echa leśne”, 4 (618) 2014 s. 28-30.

Maszkiewicz E., Ptak A.M., „Kobiety w Lasach Państwowych”. http://kobietylasu.com/retrospekcja.html [dostęp: 04.01.2019]. https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/90-lat-z-kobiecego-punktu-widzenia [dostęp: 04.01.2019].

Rosa S., Sławkowski K., Wąs D., prezentacja multimedialna „Nadleśnictwo Olkusz”, W : https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=2ahUKEwjhoJ W0_YjgAhWGJlAKHaW6DtQQFjAAegQICRAC&url=http%3A%2F%2Ftpl.org.pl%2Fna szenadlesnictwo%2Fprace%2FNN_Rosa_Slawkowski_Was.ppt&usg=AOvVaw2Bq1ADoEH9L YQKxjtEe8vo [dostęp:25.01.2019].

Technikum Leśne w Rzepinie – uczniowie na zajęciach praktycznych (fot. Arch. OKL)

Produkcja gontu (fot. W. Raczkowski)

10

Tasak. Czyszczenie upraw i młodników Według „Malej encyklopedii leśnej” z 1980 r. – tasak to ręczne narzędzie do ścinki i okrzesywania drzewek usuwanych podczas wykonywania czyszczeń. Składa się z ostrza (różnego kształtu), osadzonego na krótkiej rękojeści. Jak zmieniał się przez lata wygląd tego narzędzia?

W leśnictwie – czyszczenia to zabiegi pielęgnacyjne wykonywane w uprawach i młodnikach, mające na celu kształtowanie pożądanego, zgodnego z siedliskiem, składu gatunkowego, formy zmieszania, struktury odnowienia, stopnia zagęszczenia oraz poprawę jakości drzewek. W uprawach w wieku do ok. 10 lat, przed osiągnięciem przez nie zwarcia, wykonywane są czyszczenia wczesne, natomiast w młodnikach, to jest w drzewostanach w wieku od ok. 10 do ok. 20 lat, od osiągnięcia zwarcia do rozpoczęcia procesu wydzielania się drzew – czyszczenia późne. Do wykonywania tych zabiegów używano przede wszystkim tasaków o bardzo różnorodnym kształcie.

W podręczniku „Użytkowanie lasów” z 1913 r. A. Nowicki pisze „Do cięcia chrustu w oczyszczanych lub przerzedzanych zagajnikach służy tasak fig. 13 i sierp leśny z tasaczkiem fig. 14.” (ryc. 1).

Poniżej tasaki oferowane do sprzedaży w okresie międzywojennym przez niemiecką firmę Wilhelm Göhlers Wittwe w „Haupt- Forst- Katalog 72” (ryc. 3 i 4).

Ryc. 3

Ryc. 4

Tasaki produkowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. przez Malborskie Zakłady Przemysłu Maszynowego Leśnictwa (ryc. 5 i 6).

Ryc. 5 (fot. D. Kociubiński) Ryc. 1

W „Szczegółowej hodowli lasu” z 1969 r. E. Ilmurzyńskiego znajdziemy tasaki o jeszcze innych kształtach ostrza (ryc. 2).

Ryc. 6 [źródło: http://www.las.trz.pl/katalog10/narzedzia-reczne-do -praclesnych]

Współcześnie tasak, częściej określany jako maczeta, pozostaje wciąż podstawowym i uniwersalnym narzędziem w krajach tropikalnych, używanym do pozyskania i obróbki drewna, nie tylko bambusowego. Jest też niezastąpionym elementem wyposażenia wypraw w dżunglę.

Józef Nadolny

Ryc. 2

Źródła Ilmurzyński E., „Szczegółowa hodowla lasu”, PWRiL, Warszawa 1960.

Nowicki A., „Użytkowanie lasów”, G. Gebethner i Spółka”, Kraków 1913.

Milewski W., „Las słowami opisany”, CILP, Warszawa 2004.

Tyszkiewicz S. [red.], „Mała encyklopedia leśna”, PWN, Warszawa 1980.

11

Nabytki biblioteczne „Krótka historia pszczelarstwa polskiego” Książka odkrywająca historię i przybliżająca korzenie pszczelarstwa będzie ciekawą pozycją dla wszystkich miłośników i znawców bartnictwa. Sięgając aż do czasów Piasta Kołodzieja, autor opisuje w swojej publikacji zmieniające się z upływem lat sposoby pozyskiwania miodu, przedstawiając jednocześnie usystematyzowaną wiedzę z zakresu dziejów pszczelarstwa polskiego.

Autor: Romuald Wróblewski.

Rok wydania: 2009.

Liczba stron: 121.

Oprawa miękka. „Jadalne zioła i owoce lasów, łąk i pól: jak je rozpoznawać” Jeśli przyszło Ci do głowy wzbogacić swoją paletę smaków o nieznane dotąd zioła, poradnik ten będzie właściwym punktem odniesienia. 140 różnych ziół i owoców zostało przedstawionych pod kątem miejsca występowania, pory zbierania i sposobu zastosowania. Każdej zaprezentowanej pozycji towarzyszy opis najważniejszych cech, pozwalających rozpoznać roślinę oraz wskazówki dotyczące ich

zbioru i wykorzystania. Książkę uzupełnia kilka przepisów kulinarnych, które już po powrocie z wyprawy po zioła i owoce, można spróbować odtworzyć we własnej kuchni.

Autor: Rudi Beiser.

Rok wydania: 2018.

Liczba stron: 170.

Oprawa miękka. „Drzewa jak je rozpoznawać – po liściach: 64 drzewa liściaste i iglaste” Zastanawiałeś się kiedyś, jak rozpoznać mniej znane drzewo po jego liściu? Z pomocą przychodzi podręczny przewodnik prezentujący liście w skali 1:1. Oznacza to, że jeśli tylko jakiś znaleziony przez nas w parku lub lesie liść przykuje naszą uwagę, możemy przyrównać go do zdjęcia z książki.

Dzięki temu nie grozi nam ryzyko pomylenia gatunku drzewa.

Autor: Meike Bosch.

Rok wydania: 2018.

Liczba stron: 108.

Oprawa miękka.

Romana Koch

Leksykon polskiej kultury łowieckiej Łowiectwo w ujęciu kulturowym, jego historię i dzień dzisiejszy, obrazuje nowość wydawnicza Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie – „Leksykon polskiej kultury łowieckiej” autorstwa Marka Piotra Krzemienia. Pozycja zawiera zbiór haseł odzwierciedlających między innymi wielowiekową tradycję łowiecką, etykę myśliwską oraz obecność tematyki w sztuce.

W książce znajdziemy blisko dwa tysiące haseł bogato zilustrowanych rycinami oraz fragmentami z literatury. Zdefiniowane hasła m.in. z zakresu zwyczajów, gwary myśliwskiej, muzyki czy malarstwa, pokazują dziedzinę w szerokim ujęciu. Łowiectwo, niegdyś utożsamianie jedynie z wykonywaniem polowania, ma wieloaspektowy wymiar i obejmuje czynności gospodarcze związane z racjonalnym gospodarowaniem zwierzyną, ochronę środowiska i właśnie kontekst kulturowy. Kultura łowiecka to przede wszystkim etyczna postawa myśliwego będąca składową mądrości łowieckiej, która jest czymś więcej niż umiejętnością upolowania znacznej liczby zwierząt – czytamy w słowie wstępnym autorstwa profesora Dariusza J. Gwiazdowicza, recenzenta publikacji.

Marek Piotr Krzemień jest autorem wielu opracowań, redaktorem książek i czasopism, organizatorem licznych imprez i inicjatyw łowieckich, wśród nich kongresów kultury,

giełd kolekcjonerskich i wystaw. W latach 1982–1990 założył i redagował czasopismo łowieckie „Myśliwiec”. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że leksykon przez niego opracowany jest pozycją wyjątkową.

Stworzenie takiego Magnum Opus wymagało nie tylko ogromnej wiedzy, ale i tytanicznej, lub jak kto woli, benedyktyńskiej pracy – komentuje dokonanie autora profesor Dariusz J. Gwiazdowicz.

Książkę, która pomoże pełniej zrozumieć rolę łowiectwa we współczesnym świecie, polecamy szerokiemu kręgowi odbiorców. Dla tych, którym temat jest bliski, będzie stanowiła możliwość poszerzenia wiedzy, dla pozostałych może zaistnieć jako inspiracja do rozpoczęcia zgłębiania tej tematyki.

Pozycja została wydana z końcem 2018 roku, liczy 214 stron i ma sztywną oprawę. Można ją zakupić w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie.

Alicja Antonowicz

12 Odszukaj rysunek róży. W kratce, w której on się znajduje jest sylaba – zapisz ją w haśle. Jest tam również obrazek powtarzający się w innej ramce z kolejną sylabą – znajdź je i litery zapisz dalej w haśle. Znów odszukaj rysunek, który jest zamieszczony w tej i w innej kratce z nową sylabą. Powtarzaj czynność, aż zapiszesz wszystkie słowa i odczytasz hasło.

wio

ra

sna

tak

sta

I

dzie

do

sna

ci

i

kwie

Rozwiązanie: Idzie wiosna – tak kwiecista i radosna. (rysunki: Rafał Walendowski, Joanna Zalejska-Niczyporuk; opracowanie: Joanna Zalejska-Niczyporuk)

Zadanie

.

–

HASŁO:

Wydawca: Ośrodek Kultury Leśnej, ul. Działyńskich 2, 63-322 Gołuchów, tel./faks: 62 761-50-45, 761-50-46, www.okl.lasy.gov.pl, e-mail: okl@okl.lasy.gov.pl Redakcja: Alicja Antonowicz, Joanna Zalejska-Niczyporuk Opracowanie i skład: Joanna Zalejska-Niczyporuk Fotografie: Alicja Antonowicz, Chmielewski CAF, Grażyna Głuch, Edward Kamiński, Dariusz Kociubiński, Królak CAF, Andrzej Murawski, Hubert Ogar, Włodzimierz Raczkowski, Jerzy Slama, Rafał Sorek, Rafał Walendowski, Karolina Ziółkowska, Ludomił Żołnowski Okładka: Park-arboretum w Gołuchowie, fot. Joanna Zalejska-Niczyporuk Druk: FC Druk, Czermin 55, 63-304 Czermin Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

ISBN 83-922141-2-9 ISSN 1897-3906

-

-

-

- wystepujace w lasach Gatunki z Polskiej Czerwonej Ksiegi Roslin .

CR – gatunki krytycznie zagrozone

– torfowy – Vi ol a e p i p sil a Ledeb.

Fiolek -

Wystepowanie

Fiołek torfowy to gatunek, który swoim zasięgiem obejmuje północną, centralną i wschodnią część Europy. Występuje również w północnej Azji i północno-zachodniej części Ameryki Północnej.

W Polsce jest gatunkiem nielicznym. Roślinę spotkać możemy w okolicach Krytunia na Mazurach, Balinki w Puszczy Augustowskiej oraz w Białowieskim Parku Narodowym i na Pojezierzu Zachodniosuwalskim.

oderwij - zachowaj

Cechy gatunku

kwiatowym. Ten drugi przypadek charakterystyczny jest dla niektórych gatunków fiołków oraz części zbóż, występuje np.: u pszenicy i jęczmienia.

Biotop

Preferuje miejsca zabagnione lub zatorfione, cechujące się wysokim poziomem wód gruntowych oraz utrudnionym ich odpływem. Najczęściej występuje w lasach w pobliżu wód płynących, w których przeważają wiązy i olsze. Rzadziej można go spotkać w lasach olchowych porastających bagna z okresowo podnoszącym i obniżającym się lustrem wody.

Fiołek torfowy rośnie na podłożu zarówno organicznym jak i pochodzenia mineralnego o odczynie kwaśnym i obojętnym.

Fiołek torfowy jest rośliną zielną osiągającą 10–15 cm wysokości. Ma cienkie, długie, pełzające kłącze, które zakończone .

Zagrozenia jest najczęściej dwoma liśćmi i jasnofioletowym kwiatem.

Fiołek torfowy należy do rośLiście mają na spodniej stronie lin, których ilość na znanych blaszki liściowej liczne włoski. stanowiskach ulega zmniejszeniu.

Jest to jedna z cech, które odróżGatunek ten łatwo krzyżuje się z niają go od spokrewnionego z Fiołek torfowy w naturze (fot. Arch. OKL) fiołkiem błotnym, tworząc mieszańce bardzo ekspansywne i cenim fiołka błotnego.

Kwiaty rośliny zapylane są w dwojaki sposób. Wiosną chujące się dużą żywotnością. Skutkuje to zastępowaniem proces ten odbywa się z pomocą owadów. Latem i jesienią typowych osobników fiołka torfowego formami mieszańnatomiast kwiaty zapylają się same w zamkniętym pąku cowymi.

Stanowiska występowania fiołka torfowego w Polsce [źródło: „Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe”, Polska Akademia Nauk Instytut Ochrony Przyrody, Kraków 2014] stanowiska naturalne potwierdzone po 1990 r. stanowiska naturalne niepotwierdzone po 1990 r. stanowiska naturalne historyczne, na których obecnie gatunek nie występuje

Stanowiska występowania fiołka torfowego w Europie [źródło: „Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe”, Polska Akademia Nauk Instytut Ochrony Przyrody, Kraków 2014] stanowiska naturalne potwierdzone po 1990 r. skupienie stanowisk lub liczne stanowiska naturalne niepotwierdzone po 1990 r.

Garsc- -ciekawostek o rodzinie fiol–kowatych

Rodzina fiołkowatych (Violaceae) obejmuje około 900 gatunków rozpowszechnionych prawie na wszystkich kontynentach.

W Polsce dziko rośnie ponad 20 gatunków fiołka. Do najbardziej pospolitych należą: fiołek leśny, polny, przedziwny, Rivina, psi czy trójbarwny.

Fiołki mają bogatą symbolikę, uważane są bowiem za symbol: skromności, niewinności, cnoty, pokory, wierności, stałości w uczuciach, szczerości, piękna, miłości, a przede wszystkim nastania wiosny.

W starożytnej Grecji fiołki zdobiły głowy uczestników biesiad. Wierzono bowiem, że chronią od upicia się i bólu głowy.

W starożytnym Rzymie odbywały się tzw. Violaria, czyli święto ku czci duchów zmarłych, podczas których fiołkami dekorowano groby.

Wszystkie gatunki fiołków wykorzystywano w Polsce od wieków w lecznictwie ludowym. Dla przykładu fiołek wonny stosowano jako lek wykrztuśny, napotny, uspokajający.

Fiołek trójbarwny z kolei jako środek przeciwtrądzikowy i przeciwalergiczny.

Niepowtarzalny zapach kwiatom nadaje olejek fiołkowy, który jest mieszaniną ponad 60 składników.

W kuchni liście fiołka wonnego używa się na surowo lub po ugotowaniu. Kwiaty rośliny mają największe walory smakowe spożywane na surowo. Innym sposobem wykorzystania kwiatów jest ich kandyzowanie i stosowanie do dekoracji deserów.

Dużym zainteresowaniem cieszą się wyroby kosmetyczne wzbogacone zapachem fiołkowym. Na sklepowych półkach można znaleźć: fiołkowe wody kwiatowe, perfumy, mydła, dezodoranty, dodatki do kąpieli, czyli wszystko co może nadać ciału miłą woń.

Napoleon Bonaparte upodobał sobie tę roślinę tak bardzo, że wśród swych zwolenników nazywany był Kapralem Fiołkiem (Caporal Violette). Został pochowany na wyspie Świętej Heleny, obsypany fiołkami.

Woń i czar kwiatów fiołka stanowi również inspirację dla poetów, którzy poświęcili tej roślinie liczne utwory. Przykładem może być wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pt.: „Fiołek – to słowik”.

Serdecznym liściem ogrzane Chcąc miłości aksamit wysłowić Skromne fiołki śpiewają wonności sopranem W świecie kwiatów Fiołek – to słowik.

1

2

R. Walendowski, Fiołek torfowy (akwarela)

Ochrona

Na terenie naszego kraju fiołek torfowy podlega ochronie prawnej. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ma status CR (critically endangered – krytycznie zagrożony). Sposobem na przetrwanie gatunku może być ochrona poza miejscami jego naturalnego występowania, np. w ogrodach botanicznych. Naukowcy wskazują również na potrzebę zabezpieczenia puli genowej w postaci nasion czy tkanek rośliny w banku genów.

Opracowanie: Tomasz Rakowski

Literatura

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.), Polska Czerwona Księga Roślin, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2014.

Kłosiewicz S., Kłosiewicz O., Ocalić od zapomnienia. Przyroda w polskiej tradycji. Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa 2011.

Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.

Kossak S., O ziołach i zwierzętach, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2017.

Milewski W., Las słowami opisany. Słowniczek terminów leśnych, przyrodniczych i łowieckich, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2004.

Opracowanie zbiorowe, Boża apteka. Zioła pół i ogrodów, Wydawnictwo SBM, Warszawa 2017.

Strony internetowe

http://www.wikiwand.com/pl/Fio%C5%82ek [dostęp: 21.01.2019] https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/mlaka/ [dostęp: 21.01.2019]

Fiołek torfowy jest niezmiernie rzadkim gatunkiem i dlatego nie jest ogólnie znany. Za to inne gatunki z rodziny fiołkowatych są często obecne w kulturze i symbolice. Motyw fiołka spotkać można także na znaczkach, kartkach pocztowych, emblematach czy proporcach. Poniżej sześć znaczków ze zbiorów Muzeum Leśnictwa Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie.

1. Fiołek trójbarwny, Polska 2. Fiołek trójbarwny, odmiana Ullswater, Ludowa Republika Kampuczy 3. Fiołek trójbarwny, Węgry 4. Fiołek, znaczek wydany z okazji Dnia Matki w 1989 r., Kuba 5. Fiołek alpejski, Rumunia 6. Fiołek rogaty, Oman

3

4

5

6