Op de Rails 2024-01

MA ANDBL AD VAN DE NVBS

TREIN BINNENLAND GOEDERENVERVOER, FOTORIT, SPOORWEGARCHEOLOGIE TREIN BUITENLAND ONTWIKKELINGEN IN ENGELAND, FRANKRIJK EN SPANJE TRAM BINNENLAND RECLAME OP DE TRAM TRAM BUITENLAND TRAMS IN TURKIJE

2024| 01

Op de Rails 2024-01.indb 1

09-01-2024 11:03

VOORZITTER NVBS

Bewolking, soms een zonnetje - - Adriaan Pothuizen - Dat zou de ‘weersverwachting’ voor 2024 voor de NVBS kunnen zijn. Met de inzichten van 2023 geeft die beeldspraak weer dat 2024 een aardig jaar kan worden. Het blijft wel oppassen: mijn eerder geuite zorgen over wat er binnen de NVBS niet goed gaat, gelden onverkort. Onze financiën, de bestuurskracht binnen de verenigings­onderdelen, ons imago en onze aantrekkingskracht voor jongeren eisen onverminderd aandacht. Wat voor zonnestralen zorgt, is dat in 2023 zichtbaar nieuw elan is opgebloeid, met meetbaar resultaat. Heel wat nieuwe leden zorgden voor afremmen van de daling van ons ledental; actief optreden in sociale media, het digitale lidmaatschap en een landelijk opgevallen 1700-afscheid poetsten ons imago flink op.

Met het Spoorwegmuseum en de Museumvriendenvereniging, alsmede de museumspoor- en trambedrijven zijn of worden contacten gelegd, steeds gericht op gezamenlijke voordelen voor leden. Dit leidt niet zo zeer direct tot ledenwinst, maar wel tot een breder activiteitenaanbod en meer naamsbekendheid.

Bewolking en soms een zonnetje zijn uitstekend werkweer. Dat komt goed uit, want de in de ALV 2023 afgesproken beleidslijn is: AANVALLEN. De aanvallen die we in 2023 konden beginnen, moeten we in 2024 stevig doorzetten. Zelf kansen creëren, door derden geboden kansen oppikken en ook die tot eigen kans ontwikkelen.

Dat zal hard werken vragen, maar we weten nu: we hebben bewezen dat het kan!

Naast de twee aanvalsspeerpunten stond het verdedigings­ speerpunt ‘verdamping van de verenigingsfinanciën verhinderen’.

De drie speerpunten samen moeten de NVBS helpen aan (minstens) tien jaar stabiliteit.

De grootste kansen ‘in eigen hand’ zijn onze media. Met cruciale rollen voor Op de Rails en NVBS Actueel, maar ook voor de sociale media. Een eerste stap in de vernieuwing van ons lijfblad heb je nu in handen, de redactie is met volgende stappen bezig. Het bestuur prijst zich gelukkig met een zo actieve redactie! Het doel van redactie en hoofdbestuur: vergroting van onze aantrekkingskracht op (nog-)niet-leden. Een andere cruciale functie is onze aanwezigheid, vindbaarheid en waardering op internet. De nu zes jaar oude website is zowel technisch als inhoudelijk (‘content’) aan groot onderhoud (beter: vernieuwbouw) toe. Of we dat kolossale werk nog in 2024 opgestart krijgen zal in de loop van dit jaar bepaald moeten worden: wat willen we, en wat kan Bruin trekken? Het (verder) opwaarderen van NVBS Actueel en onze pagina’s op sociale media zullen we ‘werkende weg’ doen, vooral analyserend of niet-leden er (méér) mee te verleiden zijn om wél lid te worden. Bij al die stappen bewaken we zorgvuldig dat onze huidige 4100 leden onze media positief blijven waarderen: we willen niemand kwijt!

Ietsje minder ‘in eigen hand’ hebben we kansen die voortvloeien uit samenwerken met derden. Die kansen moeten we dus vooral naar onze hand zien te zetten. Ook hierin hebben we in 2023 positieve ervaringen opgedaan, met de Raildagen in september en de 1700-excursie in november. Raildagen komen er opnieuw in september 2024: dé gelegenheid om als NVBS opvallend aan de weg te timmeren; als we genoeg menskracht op de been kunnen brengen, liefst met méér dan alleen wervingsstands.

Spoorfilms kijken is een geliefkoosde bezigheid van NVBS-leden, maar ook van niet-leden. Die kijken onder andere op de website 24Trains.TV, waar serieuze liefhebbers – sommigen zijn NVBS-lid – een boterham mee verdienen. Het onderzoek of er tussen 24Trains en NVBS/SNR iets moois tot stand gebracht kan worden laat zien dat dat denkbaar is. De NVBS-doelstelling is uiteraard ook hier het over de streep trekken van niet-leden.

Het tweede aanvalsspeerpunt van de ALV 2023 was: geld vinden.

Immers, we willen het verzamelde erfgoed in onze archieven en bibliotheek hoe dan ook veiligstellen. Het vergroten van de zekerheid dat hiervoor continu middelen beschikbaar zullen zijn is belangrijk. In de folder die je bij deze Op de Rails aantreft, nodigen we iedereen uit om bij te dragen aan die grotere zekerheid.

Zeer beheerst beleid, enkele bezuinigingsmaatregelen en wat meevallers hebben 2023 een financieel evenwichtig jaar laten worden. Als we deze lijn weten door te zetten is de heftige dreiging van grote tekorten niet weg, maar wel naar achteren geschoven.

Daar staat tegenover dat noodzakelijke investeringen (met name in automatiseringsprogramma’s waarop de verenigingsorganisatie en -administratie en de voor de buitenwacht zichtbare website draaien) steeds urgenter worden, en door uitstel niet goedkoper.

Afspraken over NVBS Centraal met NS Stations bieden voor een paar jaar enig soelaas, maar garanderen geenszins dat de NVBS na die jaren de huurprijs zal kunnen opbrengen. Het kosten­ beheersingsbeleid zal dus nog lang, en zeker in 2024, voortgezet moeten worden.

En dan is er een serieus organisatieprobleem dat dringend ieders aandacht behoeft: steeds meer vacatures binnen de vereniging worden niet of traag vervuld. Het HB moet dringend een echte secretaris of een bestuursondersteuner hebben, en in Op de Rails staat een nog niet eens complete lijst van andere dringend nodige aanvullingen. Dit menskrachtprobleem is voor de NVBS minstens zo levensbedreigend als het lange termijn financieel probleem.

Kom op, mensen! Zet je licht niet onder de korenmaat en ga meedoen!

Afrondend kom ik bij de leuke en plezierige kanten van het heden.

Die zijn bijvoorbeeld dat de vrijwilligers die de ondersteunende en dienstverlenende onderdelen (winkel, bibliotheek, huisvesting, ledenwerving) draaiend houden, dat met succes doen. Dat de SNE eclatante excursiesuccessen kon noteren. Dat Op de Rails en NVBS Actueel opnieuw hoge waarderingen scoorden. Dat de beeldbank en het filmarchief van de SNR naam en faam in het land beginnen te krijgen.

Als Hoofdbestuur waarderen wij alle inzet zéér. Dank!

Ik wens iedereen een mooi railjaar. |

2 Op de Rails 2024-01.indb 2

09-01-2024 11:03

UPDATE DECEMBER 2023

Goederenvervoer Nederland Het Nederlandse railgoederenvervoer blijft afhankelijk van de overslag in de grootste zee­­havens rond Amsterdam, Rotterdam, Vlissingen en industriecomplexen.

De mondiale vervoersbehoefte is door verschillende oorzaken dalend en vooral grilliger geworden, wat ook zijn weerslag heeft op het transport van goederen per spoor. Een overzicht van de ontwikkelingen in de markt en bij de verschillende railvervoerders.

Na bijna drie jaar stopte eind 2022 de shuttle in opdracht van Samskip tussen de TMA-terminal in Amsterdam Houtrakpolder en de Samskip-terminal in Duisburg bij gebrek aan lading. Het zou in het voorjaar van 2023 weer op gang komen, maar dat is niet gebeurd. Tot november 2022 reed DB Cargo de trein. Opname van deze trein met de 189 086 aan kop bij Nieuwer Ter Aa, tussen Abcoude en Breukelen. | 29-06-2022 h Emiel de Block

- - Emiel de Block - -

Op de Rails 2024-01.indb 3

09-01-2024 11:03

Als gevolg van geopolitieke spanningen en de beperkte economische groei is de wereldwijde vraag naar transport lager dan voor 2020. Hoewel de coronaperiode achter ons ligt en er weer vrij verkeer van personen en goederen is, blijkt dat het intermodale railtransport verminderd is. Veelbelovende railverbindingen vanuit Europa met China zijn grotendeels stil komen te liggen omdat vervoerders niet door Rusland willen rijden vanwege de oorlog in Oekraïne. Met name Cabooter in Venlo en Railport Brabant hebben verbindingen met Chinese steden verloren.

Het effect van genoemde oorzaken is een afname van de overslag van containers. In 2022 nam het aantal overgeslagen containers in de Rotterdamse haven bijvoorbeeld met 7,2% af, en in 2023 tot en met september met 8,1%. De havens rond Amsterdam noteerden in 2022 iets gestegen overslag en dan met name die van steenkool (+37%), veroorzaakt door de energiecrisis en de daardoor verhoogde vraag naar steenkool. De verwachting is dat dit tijdelijk zal zijn. De vooruitzichten voor 2024 zijn ook minder optimistisch.

Het Havenbedrijf Rotterdam denkt aan verder dalende volumes door economische stagnatie, recessies in het buitenland en inflatie.

Intermodaal vervoer Bijna 80% van de intermodale shuttles (met containers, wissellaadbakken en opleggers) rijdt vanuit Nederland de grens over of rijdt transit. Een groot deel van de stijging van 6% in 2022 is te danken aan de in 2021 geopende terminal van Cabooter op de Greenport in Venlo. Hiervandaan vertrokken nieuwe shuttles naar onder andere Italië, vaak gereden door TX Logistik, dat in Italiaanse handen is.

In 2023 zagen ook nieuwe bestemmingen het licht, zoals een shuttle tussen Maasvlakte en Amsterdam en de Poolse Brwinów-shuttle van Hupac die LTE Netherlands (LTEN) driemaal per week vanaf Europoort rijdt. RFO begon de Magdeburg-shuttle vanaf Maasvlakte West met stop aan het RSC in Waalhaven Zuid.

De volumedaling is in 2023 echter ook ingezet. Verschillende expediteurs krijgen minder lading aangeboden, waardoor overcapaciteit optreedt. Daarnaast blijkt dat door matige prestaties van netbeheerders (ProRail, DB Netz) verladers naar bijvoorbeeld Antwerpen uitwijken of het spoor de rug toekeren. Nadat de frequentie van

de Jan de Rijk-shuttle vanuit Greenport in Venlo het afgelopen jaar bijvoorbeeld was gehalveerd van zes naar drie slagen per week, is deze door TX Logistik gereden shuttle op 1 januari geheel gestopt. Voor Greenport resteert daarmee slechts de driemaal per week rijdende Maersk-shuttle naar Rotterdam door RFO en de Huckepack-shuttle naar Busto door DB Cargo vijf- tot zesmaal per week. De Duisburg-shuttle vanuit Amsterdam van DB Cargo/ KombiRail Europe die in 2020 startte is bij gebrek aan lading in 2023 beëindigd. Een lichtpuntje kan de verdubbeling dit jaar van de Maut voor vrachtwagens in Duitsland zijn, waardoor in theorie meer lading per spoor kan gaan. Gezien de bodemprijzen die het wegvervoer rekent, kan dat echter flink tegenvallen.

Het binnenlandse containervervoer neemt af. In november 2022 stopte de driemaal per week rijdende shuttle tussen Europoort en Coevorden. HSL Netherlands reed deze shuttle het laatst. De lading gaat sindsdien via binnenvaart en over de weg. Inmiddels werkt de intermodale operator Trimodal Group aan een herstart van deze containerverbinding; het is met potentiële verladers in gesprek, waaronder een papierbedrijf in Dörpen, niet ver van de grens bij Coevorden. De opzet is dat lading per spoor vanaf het RSC naar de Euroterminal in Coevorden gaat en daarvandaan met hulp van de Bentheimer Eisenbahn naar de eindbestemming.

Trimodal heeft in juli 2022 ook de Maasvlakte-shuttle gelanceerd, een inter-terminalshuttle die lading van en naar het RSC brengt vanaf afwisselend vier deep sea-terminals op de Maasvlakte.

Het huurt daarvoor bij LTE Netherlands een locomotief en 25 wagens. Na anderhalf jaar blijkt het moeizaam om als kleine speler zo’n dienst te exploiteren; niet alleen omdat het vechten is voor een slot (behandeltijd) bij het RSC, dat geplaagd wordt door twee langdurig defecte kranen en daardoor vier onbruikbare sporen. Bovendien moet geconcurreerd worden met de andere inter-terminal shuttle, de Portshuttle.

Spooraansluitingen In Oss neemt het aantal treinen dat de Osse Overslag Centrale behandelt toe (zie OdR 2023-12, blz. 580) tot zo’n tien per week.

4 Op de Rails 2024-01.indb 4

09-01-2024 11:03

UPDATE DECEMBER 2023 DB Cargo Onder andere HSL Netherlands bedient de olieproductenterminal van GPS (GES) in Amsterdam Houtrakpolder. Bij afwezigheid van de vaste rangeerlocomotief van Railexperts wordt af en toe andere tractie gehuurd, zoals de 2454 die een wagen van een sleep ketelwagens uitzet aan het emplacement langs de Westpoortweg. | 19-11-2023 h Emiel de Block

Met de aanleg van een nieuwe kade en spoor dit jaar moet het aantal verder toenemen.

In 2022 is Vopak in Vlaardingen weer op het spoorwegnet aangesloten na de ombouw van de Hoekse lijn tot metrolijn. Alleen personeel van CapTrain is bevoegd om daar te rijden in verband met de instructies en procedures van de RET, die het trein- en metroverkeer op de lijn regelt. Over het speciale strengelspoor tussen Schiedam en Vlaardingen-Oost rijden echter slechts mondjesmaat keteltreinen, minder dan voor de verbouwing.

In Amsterdam Houtrakpolder is in 2022 de driesporige aansluiting van aardolieproductenfabrikant GES (GPS) in dienst gekomen.

Ze wordt vrijwel dagelijks bediend door HSL Netherlands.

In Rotterdam Heijplaat is voor stukgoedoverslagbedrijf Steinweg een spoor naar Pier 6 gelegd, aansluitend op de stamlijn Waalhaven West. Het ligt in de bedoeling binnenkort twee sporen in gebruik te nemen om er metalen over aan te voeren, zoals Steinweg tot voor kort op andere locaties in de Rotterdamse havens deed. De vestigingen op de Maasvlakte en Europoort worden door dochterbedrijf Marcor namelijk verbouwd tot breakbulk-terminal, over- en opslag van zowel stukgoed als massagoed.

In augustus 2023 is de vernieuwde aansluiting naar Cargill in Sas van Gent opgeleverd. Het ligt in de bedoeling graantreinen te rijden, maar de eerste moet nog afgehandeld worden (zie OdR 2023-12, blz. 580).

De dochteronderneming van Deutsche Bahn heeft het op dit moment niet makkelijk. Het moederbedrijf moet orde op zaken stellen om de schuldenlast te verminderen en dat geldt ook voor alle aangesloten bedrijven. In het Unit Cargo-segment valt op dat vanwege verbouwing van de rangeerheuvel in Kijfhoek de capaciteit gedurende meer dan een jaar is gehalveerd; rangeren wordt ook gedaan op andere emplacementen als Waalhaven Zuid en Köln Gremberg. De UC naar Onnen wordt vanuit Wanne-Eickel gereden via Bad Bentheim. Bij de bediening van Delfzijl zijn tegenwoordig regelmatig rongenwagens te zien; de lading is afkomstig uit Luxemburg en wordt bij Wijnne Barends gelost. In 2023 ontving dit bedrijf al coilwagens uit Zeeuws-Vlaanderen. Daarentegen is vast vervoer van walsdraad tussen de Eemshaven en Almelo niet doorgegaan.

Eind 2022 werd op proef enkele malen gereden naar de noordelijke haven, maar omdat de bouw van een walsdraadfabriek daar niet doorging, eindigde dat vervoer ook.

Lineas Nederland De activiteiten van de Belgische goederenvervoerder in ons land zijn sinds 1 juni 2023 ondergebracht in Lineas Nederland, waarvan ook IRP deel uitmaakt. Beide organisaties werken al enkele jaren operationeel samen. Qua tractie is de huur van drie elektrische locomotieven van Train Charter Services vorig jaar beëindigd. Ze waren nodig voor onder andere de dolimetreinen naar Veendam.

Deze rijden nu met een Traxx-locomotief.

Het eind 2021 begonnen transport van geperst afval vanuit het Italiaanse Maddaloni naar Delfzijl is in 2022 verplaatst naar de verbrandingsoven in Coevorden en gaat van daaruit per vrachtwagen naar Delfzijl (!).

In de Rotterdamse haven is in juni 2023 de shuttle tussen Botlek en Duisburg Rheinhausen gestopt omdat de lading overgeboekt werd naar de Duisburg Express Rail Shuttle die Rail Force One rijdt.

Rail Force One Rail Force One (RFO) heeft de afgelopen twee jaar diverse nieuwe transporten verworven, zoals sinds 2022 een bloktrein cacao rechtstreeks van Amsterdam naar Zwitserland. RFO rijdt de trein tot Basel en doet de last mile naar Steinweg in Amsterdam.

De Oostenrijkse vervoerder eccorail heeft geen eigen licentie voor vervoer in ons land en huurt daarom onder andere RFO en LTEN in.

JANUARI 2024

h Bob Visser

OP DE RAILS

In 2023 deed Medway zijn intrede op het spoor. De Belgische vervoerder rijdt met containertreinen tussen Antwerpen en Neuss transit door ons land. Opname in Etten-Leur met de E186 224 als tractie voor trein 44560 van Neuss Gbf naar Antwerpen Krommenhoek. | 06-08-2022

5 Op de Rails 2024-01.indb 5

09-01-2024 11:03

ČD Cargo komt in ons land met staaltreinen vanuit Tsjechië naar Tata Steel in Beverwijk, onder licentie van RFO. De opvallend bestickerde Vectron 383 001 met Shimmns-wagens van VTG bij Holten op weg naar Beverwijk. | 10-12-2023 h Roef Ankersmit

Sinds 2023 rijdt RFO voor eccorail keteltreinen ethanol op spotbasis van Duitsland naar Amsterdam; het lossen gebeurt bij NWB in de Westhaven of GES (GPS). Eind 2023 was de frequentie tijdelijk flink hoger.

Ook ČD Cargo laat het rijden van zijn treinen op het Nederlandse deel aan zowel LTEN als RFO over. De Tsjechische vervoerder laat RFO staaltransporten uitvoeren naar Tata Steel in Beverwijk, minimaal eenmaal per week. Mogelijk worden bij wijze van proef binnenkort kalkwagens afkomstig uit Tsjechië toegevoegd.

Begin augustus 2023 nam RFO ertstransporten over van DB Cargo tussen Ovet in de Sloehaven en het Oostenrijkse Linz. Het ging om treinen van 3750 ton die driemaal per week met twee Vectrons reden. Tot de grens met Oostenrijk werkte RFO samen met RFO Deutschland voor deze zware treinen, in Oostenrijk met CargoServ.

DB Cargo hernam echter het vervoer in december.

RRF. Het is bijzonder dat dit vervoer tussen beide havensteden weer is opgepakt; de als AmRo-shuttle bekend staande dienst is telkenmale nieuw leven ingeblazen, hopelijk nu wel met langere adem. De wagens zijn nieuwe, van RailReLease afkomstige Sggrsen Sggns’en.

Kombirail Europe Deze Nederlandse vervoerder rijdt intermodale shuttles tussen Moerdijk en Ludwigshafen en naar Neuss. Met de jaardienst­ regeling 2024 vanaf 10 december 2023 rijdt eerstgenoemde trein niet meer tussen Duisburg en Ludwigshafen, terwijl KombiRail tot Lage Zwaluwe rijdt. Daar neemt CapTrain de trein over tot de CCT-terminal in Moerdijk. De frequentie van de shuttle blijft driemaal per week. De Neuss-shuttle vanaf Maasvlakte West is van negen naar acht roundtrips (slagen) per week gegaan.

TX Logistik

Captrain

Deze Duitse vervoerder werkt in Nederland samen met het in 2023 gestarte Main Trail Logistics dat de afhandeling, het rijden in Nederland en het rangeerwerk bij Cabooter doet. TX Logistik moest in september 2023 de Mortara-shuttle tussen Greenport Venlo en het Italiaanse Mortara stoppen bij gebrek aan lading. Hiermee komt TXL, in samenwerking met het Italiaanse Mercitalia, alleen nog met de wekelijkse afvaltrein vanuit Italië naar Amsterdam in ons land.

Het werkpakket van CapTrain Netherlands is zo’n beetje gelijk gebleven. CapTrain levert personeel en attest voor BLS Cargo, dat met intermodale shuttles uit Italië naar Rotterdam komt.

De vervoerder bedient nog steeds als enige de Rail Terminal Chemelot met intermodale shuttles op Wenen, Busto en Padova.

De Geleen-shuttle naar Moerdijk in de rode IBC-containers stopte begin 2023 omdat de tarieven voor gebruik van de infrastructuur niet meer opwogen tegen de baten.

Inmiddels rijdt CapTrain niet meer standaard via de grensovergang Heerlen – Herzogenrath maar via Venlo om ruimte te maken voor eventuele omleidingen als Emmerich – Oberhausen gestremd is.

In september nam LTEN de Ludwigshafen-shuttle over van CapTrain en met de nieuwe dienstregeling neemt CapTrain de Wenen-shuttle van RFO over, inclusief rangeren van Botlek naar de terminal van CLdN in de Botlek. |

Rotterdam Railfeeding De Rotterdamse vervoerder rijdt vanaf november 2023 in samen­ werking met Rhenus Rail en in opdracht van LIS Logistics op proef een containershuttle tussen Maasvlakte West en Amsterdam Houtrakpolder. Op dinsdagen gaat de trein naar de TMA-terminal in Amsterdam onder nummer 51218, op woensdag terug als 51219.

De last mile in de hoofdstad doet RFO, maar in Rotterdam weer

Bediening van tankopslagbedrijf Koole aan de Vondelingenplaat in Pernis.

Hier worden voornamelijk aardolieproducten overgeslagen.

Locomotief V209 van RTB Cargo is bezig een ketelwagentrein af te leveren bij het bedrijf. | 11-07-2023 h Rob van der Rest

Op de Rails 2024-01.indb 6

09-01-2024 11:03

ONTWIKKELINGEN ENGELAND

Concessies, merknamen en OLR’s In 2021 kwam er een eind aan het sinds 1996 bestaande Britse franchise-systeem.

Desondanks wordt het reizigersvervoer nog steeds onder een groot aantal namen uitgevoerd. Vele namen zijn deels het gevolg van het feit dat vervoerbedrijven doorgaans voor elke concessie aparte dochterondernemingen oprichten, met een naam die bij het bediende gebied past.

Super Voyager treinstel 221135 van CrossCountry rijdt door Cheltenham Spa, onderweg richting Birmingham New Street en verder naar Nottingham. | 25 april 2018 h Thijs Houdijk

- - Thijs Houdijk - -

Op de Rails 2024-01.indb 7

09-01-2024 11:04

Vanaf 2021 zijn de meeste franchises in Engeland die worden uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Transport, omgezet in een onderhands gegunde concessie onder een zogenaamd National Rail Contract. Het belangrijkste verschil is de gewijzigde relatie tussen opdrachtgever en exploitant. Bij een franchise betaalde een vervoerder voor het recht om in een bepaald gebied reizigers te vervoeren, alle inkomsten moesten komen uit de kaartverkoop.

Bij het nieuwe type contract is de vervoerder niet meer opbrengstverantwoordelijk maar krijgt nu een vaste vergoeding voor het uitvoeren van zijn diensten. De reiziger merkt in de praktijk weinig verschil, deze heeft nog steeds te maken met dezelfde vervoerder met hetzelfde personeel en materieel.

Op termijn is het de bedoeling dat alle individuele merknamen van de National Rail Contracts verdwijnen, deze worden dan onderdeel van het overkoepelende Great British Railways met hoofdkantoor in Derby, de vervoerbedrijven fungeren dan alleen nog als onderaannemers in de diverse regio’s. De invoering daarvan laat echter nog even op zich wachten, de benodigde wetswijziging moet nog behandeld worden door het Britse parlement.

Twee categorieën treindiensten vallen hier niet onder, dit zijn de treinen die rijden in opdracht van stadsregio’s (in de omgeving van Londen en Liverpool) en de open access (open toegang)-treinen.

Southeastern ‘Javelin’ 395013 bij Westenhanger onderweg van Dover naar London St. Pancras.

Op dit punt rijdt deze nog op regulier spoor (met derde rail), vanaf Ashford gaat het verder over de hogesnelheidslijn die er naast ligt. | 06-05-2022 Thijs Houdijk camera

Operator of last resort Bij een viertal voormalige franchises is de exploitatie overgegaan naar een operator of last resort (OLR, exploitant als laatste redmiddel). Department of Transportation Operators of Last Resort Holdings Limited is onderdeel van het ministerie van Transport en neemt een franchise of concessie over wanneer de oorspronkelijke exploitant niet meer in staat wordt geacht het contract goed uit te voeren. In principe betreft dit een tijdelijke situatie maar in de praktijk kan deze constructie jarenlang bestaan.

In 2018 werd London North Eastern Railway (LNER), exploitant van sneltreinen over de East Coast Main Line, als eerste vervangen door een OLR, in 2020 gevolgd door Northern (regionaal vervoer in Noord-Engeland). In 2021 was Southeastern (treindiensten in het zuidoosten inclusief binnenlandse diensten via hogesnelheidslijn High Speed 1) de derde maatschappij die haar concessie in de ogen van het ministerie van Transport niet meer kon uitvoeren en vanaf 2023 voegde zich TransPennine Express (oost-westverbindingen door het Penninisch gebergte) als vierde in het rijtje.

Arriva Arriva UK Trains is eigenaar van Chiltern Railways, dat sinds 1996 treinen vanuit London Marylebone rijdt, en van CrossCountry: lange-afstandstreinen kriskras door Engeland met Birmingham New Street als centraal knooppunt. In opdracht van Transport for London voert Arriva de Overground-treindiensten uit. Daarnaast rijdt Arriva in open acces onder de naam Grand Central sneltreinen van London King’s Cross naar Bradford en Sunderland.

Transport UK Transport UK Group (TUK), voorheen bekend als Abellio UK, ging vanaf 2023 verder als zelfstandige onderneming. Onder TUK vallen East Midlands Railway (treinen vanuit London St. Pancras) en Greater Anglia (treinen vanuit London Liverpool Street). Samen

Grand Central nam in 2023 een aantal Voyager-treinstellen in gebruik die voorheen in dienst waren bij Avanti West Coast.

Alleen de kopbakken zijn in de eigen huisstijl gebracht.

Treinstel 221142 is hier onderweg van Wakefield Kirkgate naar London King’s Cross. | 07-09-2023 Steve Madden camera

8 Op de Rails 2024-01.indb 8

09-01-2024 11:04

met Mitsui en East Japan Railway Company verzorgt TUK vanaf 2017 treindiensten onder de namen West Midlands Railway voor het netwerk rond Birmingham en London Northwestern Railway voor treinen vanuit London Euston.

In opdracht van de stadsregio Merseyside exploiteert TUK samen met Serco vanaf 2003 de Merseyrail-voorstadstreinen.

FirstGroup Great Western Railway (GWR) is het grootste onderdeel van First.

Deze vervoerder is onder verschillende namen al sinds 1996 actief in het gebied ten westen van London Paddington. Vanaf 2017 voert First ook de franchise van de South Western Railway uit (samen met MTR) met als hoofdstation London Waterloo. Onder de naam

Avanti West Coast (samen met Trenitalia) worden sinds 2019 de lange-afstandstreinen op de West Coast Main Line verzorgd. Sinds 2018 is GWR ook de exploitant van de open-acces-dienst Heathrow Express, de snelle verbinding tussen luchthaven Heathrow (de opdrachtgever) en Paddington. FirstGroup is ook uitbater in open access van Hull Trains (sinds 2003) en Lumo (vanaf 2021), die treinen aanbieden van London King’s Cross naar respectievelijk Hull en Edinburgh.

Overige bedrijven Govia Thameslink Railway, eigendom van Go-Ahead en Keolis, exploiteert één concessie met vier verschillende merknamen: Thames­link, de noord-zuidverbinding door Londen. Great Northern,

JANUARI 2024

h Benoit Poulin

OP DE RAILS

Een Class 222 ‘Meridian’ van East Midlands Railway verzorgt de één keer per werkdag rijdende trein van Melton Mowbray naar London St Pancras International en passeert bij Seaton het viaduct over de Uppingham Brook. | 15-01-2023

9 Op de Rails 2024-01.indb 9

09-01-2024 11:04

Treinstel 755329 van Greater Anglia, gebouwd door Stadler, passeert het historische seinhuis bij het naderen van station Chappel & Wakes Colne. | 07-09-2023 h Alex Ayre

dat regionale treinen rijdt over het zuidelijke deel van de East Coast Main Line; Southern dat actief is in het gebied ten zuiden van Londen; Gatwick Express dat de sneldienst van Londen naar Brighton via de luchthaven Gatwick exploiteert.

MTR uit Hongkong rijdt sinds 2015 in opdracht van Transport for London, eerst onder de naam TfL Rail; vanaf 2022 worden deze diensten uitgevoerd onder de naam Elizabeth Line.

Trenitalia c2c Ltd (c2c), dochter van de Italiaanse staatsvervoerder, voert sinds 2017 een kleine concessie uit met de treinen vanuit London Fenchurch Street richting Southend.

Wales, Schotland en Noord-Ierland Voorgaande beschrijft de situatie in Engeland, waar de centrale

Britse regering de opdrachtgever is. De regionale regering van Wales koos voor een andere oplossing: hier wordt het reizigersvervoer sinds 7 februari 2021 uitgevoerd door overheidsbedrijf Transport for Wales. Formeel is dit ook een operator of last resort maar hier lijkt het er op dat dit een permanente oplossing is en dat het railvervoer in Wales in feite weer is genationaliseerd.

Op 1 april 2022 volgde Schotland het voorbeeld met de nationalisering van Scotrail (tot dat moment uitgevoerd door Abellio). Vanaf 25 juni 2023 zijn de nachttreinen van de Caledonian Sleeper aan het nieuwe staatsbedrijf toegevoegd.

Noord-Ierland is qua spoorwegen een buitenbeentje, dit landsdeel heeft nooit franchising gekend. Hier wordt het reizigersvervoer sinds 1967 uitgevoerd door overheidsbedrijf Northern Ireland Railways. |

Scotrail-treinstel 156492 passeert het Glenfinnan-viaduct onderweg van Mallaig naar Glasgow Queen Street. | 10-09-2023 Gwenaël Piérart camera

10 Op de Rails 2024-01.indb 10

09-01-2024 11:04

ONTWIKKELINGEN FRANKRIJK

Een RER voor de provinciesteden - - Paul van den Boorn - -

Het Franse parlement nam op 18 december 2023 een wet aan voor het opzetten van netwerken van voorstadstreinen in de grote stedelijke gebieden.

h Gwenaël Piérart

JANUARI 2024

Hierbij gelden als eisen: - hoge frequentie van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat (in de spits tot elk kwartier); - goede aansluitingen op andere vormen van openbaar vervoer; - goed bereikbare stations met voldoende parkeerplaatsen; - één geïntegreerd tariefsysteem.

Veel Franse steden verkennen nu al samen met SNCF Réseau de mogelijkheden die de bestaande infrastructuur biedt. De vertegenwoordigers van de genoemde steden toonden zich dan ook ingenomen met de plannen van de regering maar er was ook meteen scepsis: hoe is de financiering geregeld en hoe moeten de nieuwe SERM-treindiensten ingepast worden op de bestaande infrastructuur?

Duidelijk is dat de nieuwe netwerken veel geld zullen kosten. De schattingen gaan tot 25 miljard. Het railnet is in sommige gebieden nu al overbelast en de eerste ervaringen in Straatsburg stemmen tot nadenken.

Het benodigde geld zal moeten komen uit de 100 miljard die tot 2040 door de regering is toegezegd voor de ontwikkeling van het railvervoer (OdR 2023-4, blz. 171). Een zaak om te volgen. |

OP DE RAILS

Het was president Emmanuel Macron zelf die in november 2022 het idee voor ‘RER’s’ in de grote Franse provinciesteden lanceerde als onderdeel van het beleid om de samenleving te vergroenen.

‘RER’s métropolitains’, analoog aan het Réseau Express Régional van Parijs, dragen daaraan bij door een volwaardig alternatief te bieden voor de auto. De president had het in zijn rede over dertien stedelijke agglomeraties, maar noemde geen steden bij naam. Naast Straatsburg (zie OdR 2022-7, blz. 325) en Bordeaux (OdR 2020-12, blz. 559) waar de netwerken al deels functioneren, worden in regeringsstukken Marseille, Grenoble, Lille, Lyon, Metz-Nancy, Nantes, Rennes, Rouen en Toulouse genoemd; het precieze aantal staat nog niet vast. Soms wordt ook de Léman Express rond Genève erbij gerekend, waarvan het netwerk tot diep in Frankrijk reikt.

Bij deze netten, officieel ‘Services Express Régionaux Métropoli­ tains’ (SERM), gaat het niet zozeer om de aanleg van nieuwe spoorlijnen, maar vooral om de uitbouw en modernisering van bestaande railinfrastructuur en andere ov-verbindingen (bussen, trams of metro’s) tot een straal van vijftig tot zestig kilometer rond het centrum.

Omneo-treinstel Z55679/80 van de TER van de regio Auvergne-Rhône-Alpes (Aura) rijdt in noordelijke richting tussen de stations Lyon Perrache en Lyon Part-Dieu.

Dit traject zal een centrale as zijn in een toekomstig SERM-netwerk rond Lyon. | 16-12-2022

11 Op de Rails 2024-01.indb 11

09-01-2024 11:04

SPOORVONDSTEN

ProRail en archeologie - - Jerry Huisman & Suzanne van der A1 - -

Het uitvoeren van archeologisch onderzoek bij bouwwerkzaamheden is inmiddels al geruime tijd verplicht in ons land. Zo ook voor ProRail.

Bijvoorbeeld voor de bouw van nieuwe fietsenstallingen bij stations, de verbreding van spoorbanen en het vervangen van overwegen door tunnels. Binnen ProRail begeleiden twee archeologen de onderzoeken voor de verschillende projecten en dat levert soms mooie verhalen op. Archeologie kan namelijk zo veel meer zijn dan een oude vaas in een vitrine of een vlek in de grond.

De vondsten en sporen die worden aangetroffen bij het bouwen en verbouwen van het spoor dragen een verhaal met zich mee. Enkele van deze verhalen brengt ProRail ten gehore aan de hand van iets dat zij een storycast noemt. Het is een geromantiseerd historisch verhaal, gebaseerd op feiten, dat verteld wordt door Joost Prinsen.

Er zijn inmiddels zes verhalen verschenen in de serie ‘Oud Nieuws’ en deze zijn onder andere te vinden op Spotify en de website van ProRail.

Het hutje van Hilversum In een van deze verhalen, aflevering drie van de Zeeuwse lijn2, is onder andere een klein bouwwerkje langs het spoor het onderwerp van gesprek. Het is een mysterieus ding waarvan we er inmiddels zeven hebben gevonden langs het spoor in Nederland.

In 2019 is de eerste van de zeven onder de aandacht gekomen.

Deze stond langs het spoor tussen Hilversum en Baarn. Het ‘hutje

Het hutje van Hilversum dat tot enige jaren terug langs de spoorbaan tussen Baarn en Hilversum stond. | 26-03-2019 h Jerry Huisman

van Hilversum’ is in die periode bezocht en onderzocht en daarover is het volgende verhaal geschreven.

Bij wachtpost 33 maakt de grenswachter het hek voor ons open.

Hij zal er vandaag voor zorgen dat wij ons veilig langs de baan kunnen bewegen en dat we vanavond weer kunnen aanschuiven voor de piepers en groenten. Met de veiligheidsschoenen aan de voeten en het bekende fluorescerende hesje over de jas heen lopen wij richting kilometer 31.

We zijn onderweg naar een bouwwerkje langs het spoor dat omschreven kan worden als een soort bovengrondse tunneltje, gemaakt van splitbakken. Het is geen formeel bouwwerk, er zijn geen bouwtekeningen van en wanneer je er naar kijkt schreeuwt het gebouwtje luidkeels ‘A je to’. Het animatieduo Buurman & Buurman zou er trots op zijn. Het knutselwerkje moet plaatsmaken voor de snelbusverbinding tussen Huizen en Station Hilversum maar voordat we het weghalen proberen we eerst antwoord te vinden op de vraag: ‘Wat halen we nu eigenlijk weg?’. We hebben namelijk geen idee wat het is, waar het voor gebruikt is en door wie. Dat is ook meteen het moment waarop het interessant wordt en de zoektocht naar informatie is begonnen.

Samen met het Spoorwegmuseum is de vraag om meer informatie over dit bouwwerkje breed uitgezet en op die manier kwamen we

12 Op de Rails 2024-01.indb 12

09-01-2024 11:04

SPOORVONDSTEN in contact met een oud-spoormedewerker. Hij vertelt ons dat hij, toen hij zelf als jongeling begon bij het spoor, van oudere collega’s hoorde dat eenzelfde bouwwerk bij het Naardermeer gebruikt werd om droog de boterham te kunnen eten. Het is een ‘van horen zeggen’ bewijsstuk en we voegen het toe aan de vele, vele theorieën die we inmiddels gehoord hebben over het bouwwerkje.

Al pratend komen we voetje voor voetje in de buurt van het betonnen hutje. In ons gezelschap bevindt zich een betondeskundige met specialisatie in historisch beton. We hopen dat zij meer kan zeggen over wanneer de betonnen elementen gemaakt zijn die voor het hutje zijn gebruikt.

Zelf wil ik kijken of er nog aanwijzingen zijn die meer vertellen over het gebruik van de hut.

Stiekem hoop ik op een in het beton gekraste tekst. ‘Leo was hier, 1953’ of ‘RIP-Mahatma Gandhi’.

Ik zou een gat in de lucht hebben gesprongen bij het aantreffen van oude graffiti maar helaas. Er was geen krasje te bespeuren in het beton.

Gelukkig stak er nog wel een mooi stuk betonijzer uit een van de gebroken elementen en op basis daarvan kon de betondeskundige al direct een globale uitspraak doen over de datering. Het is namelijk zo dat vanaf 1960 gebruik werd gemaakt van gedraaid betonijzer en aangezien het betonijzer van de hut niet gedraaid is weten we nu dat deze splitbakken in ieder geval van voor 1960 zijn.

Ik bekijk de hut van binnen en alhoewel het klein oogt kan ik er met mijn lengte van 1,80 m gewoon in staan. De bodem is dik bedekt met de bladeren van de omringende bomen en voorzichtig veeg ik ze aan de kant. Er komen twee half vergane kussentjes aan het licht. Het lijken kussentjes die je gebruikt voor in de tuinstoel en ik vermoed dat deze zijn meegenomen van het verderop gelegen klooster.

Naast een van de kussens komt een stuk krant tevoorschijn.

Grotendeels vergaan en bijna niet meer te verzamelen. Ik pak het voorzichtig op maar het valt praktisch op mijn vingers uit elkaar.

Ik zie vaag de advertentie voor een Sony walkman met autoreverse en digitale equalizer voor 99 gulden. Dezelfde advertentie komt op een ander fragment nog een keer voorbij en de conclusie is dat het dus minimaal twee dezelfde kranten zijn, uit december 1990.

De verbrande rand van het papier lijkt een aanwijzing te zijn dat de hut voorzien was van een provisorische open haard.

In de hut liggen twee vergane blikken bier en een fles waarvan het etiket onleesbaar is geworden. De combinatie van de blikjes, de fles, de tuinkussens en de verbrande papierresten doen vermoeden dat in de winter van 1990 de hut tijdelijk bewoond of gebruikt is geweest. Ik fotografeer de krantensnippers en blikjes en laat de rest zoveel mogelijk liggen. Daar kijken we op een later moment wat beter naar.

Ik ben erg geïnteresseerd in de blikjes. Binnen de archeologische vakwereld is sinds kort een typologie beschikbaar van de treklipjes van blikjes. Deze zijn namelijk ook aan tijdsgebonden verandering onderhevig. Pull tab archaeology wordt het genoemd en op basis van de vorm van het treklipje is te zien dat gaat om Type S en dat het blikje eveneens dateert van 1990. De puzzelstukjes vallen zo mooi op hun plek.

Terugblik en koffie Nadat allerlei gegevens en spullen van de hut verzameld zijn en alle foto’s gemaakt lopen we weer keurig begeleid terug naar de overweg. In de verte zien we een bus van de spooraannemer op de overweg staan en eenmaal aangekomen bij de bus beantwoorden we de vragende blikken van de onderhoudsploeg. We leggen uit wat we langs het spoor deden en wat onze verdere plannen zijn.’Willen jullie een kop koffie?’. De vraag is onverwacht en het antwoord luidt bevestigend want inmiddels kunnen we wel een kop koffie gebruiken.

Uit de bus wordt een aggregaat geladen en op een uitgeschoven plank wordt een Senseo-apparaat neergezet. Onder luid gebrom en gesis krijgen we een heerlijke kop koffie aangereikt. Melk, suiker en lepels liggen apart in een bakje. We krijgen er zelfs een koekje bij. Ik kijk verbaasd naar de opstelling. ‘Ja, je moet je zelf kietelen.’ hoor ik van de ploegbaas die mijn verbaasde blik heeft opgevangen... en weer valt een puzzelstukje op zijn plek.

Is het een provisorisch hutje dat je neerzet naast het spoor om even uit de wind en regen te kunnen zitten en je boterham te eten?

Het klinkt zo logisch en vooral zelfvoorzienend. Het schetst het beeld van baanploegen die zichzelf kietelden met een eigen gefabriceerd onderkomen. Die voor zichzelf zorgden en vooral dingen regelden met hetgeen zij voorhanden hadden. Is het een kijkje in het leven van de baanploeg van een halve eeuw geleden? Wat het ook is, het exemplaar dat langs het spoor bij Hilversum stond staat inmiddels enkele jaren op het buitenterrein van het Spoorwegmuseum. Er hangt een bordje naast met de oproep om meer informatie over het hutje.

Overdenking

JANUARI 2024

1. Vakspecialisten archeologie bij ProRail 2. Bommen en beton | ProRail

OP DE RAILS

De hut van Hilversum laat duidelijk zien dat erfgoed niet honderden of duizenden jaren oud hoeft te zijn om de aandacht van archeologie te trekken. Daarnaast laat het ook mooi zien dat erfgoed in vele vormen langs en onder het spoor aanwezig kan zijn. Als laatste, niet onbelangrijk, laat het ook zien dat ProRail haar best doet om erfgoed te bewaren en het verhaal achter de archeologische vondsten en sporen vertelt.

Inmiddels is aflevering zeven voor de serie in de maak en zijn we bezig met de voorbereidingen voor nog meer afleveringen. |

Het hutje van Hilversum heeft een evenwijdig aan de spoorlijn staande wand. | 26-03-2019 h Jerry Huisman

13 Op de Rails 2024-01.indb 13

09-01-2024 11:04

PRORAIL

MAASLIJN

Op 30 november 2023 meldde ProRail dat op de Zeeuwse Lijn enkele tientallen verzakkingen in de spoorbaan voorkwamen over een lengte van 53 kilometer. Door de kleigrond in combinatie met overvloedige regen was op 28 plaatsen de onderbouw in meer of mindere mate verzakt, met name tussen Goes en Arnemuiden. De infrabeheerder liet op sommige delen van het baanvak de snelheid verminderen tot 40 km/h en liet – tot groot ongenoegen van de reizigers – NS een uurdienst instellen tussen Roosendaal en Vlissingen. Goederenverkeer kon wel volledig doorgang vinden. Aannemer VolkerRail, die formeel pas op 1 februari start met het onder­houd van de Zeeuwse Lijn en daar sinds 1 oktober infrastoringen afhandelt werd ingeschakeld, maar had nog niet voldoende materieel en personeel ter plaatse. Vanaf 3 december werd op vijftien plaatsen herstel uitgevoerd en kon een halfuurdienst worden geboden, terwijl de meeste snelheidsbeperkingen gewijzigd werden in 60 km/h. Op 19 december was herstel zover gevorderd dat NS weer de normale dienstregeling kon rijden. De laatste verzakkingen worden in januari hersteld en VolkerRail gaat het spoor op kritieke locaties monitoren.

Half november 2023 werd het project ‘Opwaardering Maaslijn’ gegund aan Swietelsky Rail Benelux. De spooraannemer gaat de 88 kilometer spoor tussen Nijmegen en Roermond elektrificeren en bij vier stations verdubbelen: Cuijk, Boxmeer, Venray en Reuver. Bovendien worden de bogen op verschillende plaatsen verruimd zodat grotendeels 140 km/h kan worden gereden. Dit project is al driemaal uitgesteld als gevolg van verschillende oorzaken, waaronder een mislukte aanbesteding en kostenoverschrijdingen. De werkzaamheden beginnen dit jaar en moeten in 2027 zijn afgerond.

UTRECHT MALIEBAAN Het spoor tussen Utrecht Maliebaan en Blauwkapel is op 12 december 2023 weer in dienst gesteld nadat het bladvrij was gemaakt en geborsteld en er op 11 december nog eens extra was roestgereden. Het drie kilometer lange traject door de Utrechtse binnenstad werd door ProRail op 8 novem­ ber gesloten omdat de treindetectie soms onvoldoende bleek te functioneren door overvloedige bladval. Het is onduidelijk of en zo ja, welke maatregelen zijn genomen om herhaling te voorkomen.

De spoorlijn tussen Blauwkapel Oost en Utrecht Maliebaan werd op 12 december 2023 weer geopend voor treinverkeer.

De dag ervoor maakten de ICM-stellen 4058 en 4093 een roestrijrit. Opname bij de Cornelis Houtmanstraat. | 11-12-2023 h Mathijs Kok

HEERHUGOWAARD Na Schagen en Anna Paulowna in november 2023 (zie OdR 2023-12, blz. 574) werd als derde station in de kop van Noord-Holland Heerhugowaard ontdaan van infrastructuur die naar de mening van ProRail overtollig was. In een buitendienststelling van 9 tot 17 december sneuvelde hier het oostelijke perronspoor 3 ten behoeve van het verbreden van het eilandperron, dat nu zijperron van spoor 2 is geworden. Het eerste perron werd eveneens vernieuwd en verbreed. In samenhang met spoor 3 vervielen eveneens enkele wisseloverlopen. De motivatie van ProRail voor deze wijziging is te lezen in OdR 2023-8 op blz. 395. In de tweede helft van 2024 begint de bouw van de onderdoorgang ten zuiden van het station, die de overweg

14 Op de Rails 2024-01.indb 14

09-01-2024 11:04

TREIN BINNENLAND Op 9 december 2023 reed de IC Berlijn voor het laatst met NS 1700’en. De laatste trein was trein 140, hier met de 1746 bij binnenkomst in Amsterdam Centraal. | 09-12-2023 h Huibert den Dulk

Het nieuwe perronspoor 1b van Oldenzaal, dat nodig is om de IC Berlijn te kunnen laten passeren. Treinstel 32 van nieuwe concessiehouder Arriva staat te wachten om als trein 31252 naar Zutphen te vertrekken, terwijl NS-Vectron 193 935 met ICB 146 langsrijdt. | 16-12-2023 Evert Heusinkveld camera

in de Zuidtangent zal vervangen. Deze kan minder breed worden door het vervallen van spoor 3. Tijdens de grote buitendienststelling in december zijn tussen Heerhugowaard en Alkmaar nieuwe schouwpaden aangelegd, is 22 kilometer spoor vernieuwd en hebben vier overwegen en de brug over het Noordhollandsch Kanaal in Alkmaar groot onderhoud gekregen.

NIEUWE LICHTSEINEN

NEDERLANDSE SPOORWEGEN Op 3 december 2023 kwam het nieuwe vijfwagenstel 3141 vanuit de Alstom-fabriek in Chorzów naar Zwolle, gevolgd door de 3138 op 17 december. Als retourvracht voor de RXP 9901 en de rem- en koppelwagens van RailAdventure werd op 18 december de 3110 van Arnhem Goederen naar Bad Bentheim gebracht voor doorvoer naar Duitsland of Polen.

Vijfwagenstel 3142 maakte na overname door NS de eerste kilometers in de reizigersdienst op 15 december.

Half december werd de 3352, een van de twee voor Duitsland geschikt gemaakte achtwagenstellen, van Chorzów overgebracht naar de testring van Velim in Tsjechië.

JANUARI 2024

2026 een buitendienststelling plaatsvinden.

Ook emplacementswijzigingen van Den Haag Centraal moeten worden uitgesteld; dit al vijftien jaar voortslepende project zal nog een jaar moeten opschuiven. Op rangeerterrein Kijfhoek zouden binnenkort ook de nieuwe seinen in dienst komen en daar wordt bekeken hoe dit het best opgelost kan worden. De al in dienst zijnde NG-seinen hebben een tijdelijke ontheffing: Meteren en Amsterdam Opstelterrein Westhaven. Die in Meteren hebben het huidige type sein als voorsein en kunnen veilig worden gebruikt, in de Westhaven rijden de treinen maximaal 40 km/h en vanwege deze lage snelheid wordt het eventuele slechtere zicht niet bezwaarlijk gevonden.

OP DE RAILS

Nadat de eerste exemplaren van het nieuwe type lichtsein (het NG-sein) geplaatst waren, bleken er onder bepaalde omstandigheden problemen te zijn met de zichtbaarheid, met name bij tegenlicht. Hierdoor worden ze, zonder aanpassingen, niet gecertificeerd voor gebruik. Het niet goedkeuren heeft gevolgen voor locaties die momenteel verbouwd worden en waar de nieuwe seinen al geplaatst zijn of zouden worden, ondanks dat de procedure voor certificering nog loopt.

Het is namelijk niet mogelijk om een ‘oud’ type lichtsein (AY-sein) op precies dezelfde plaats als een NG-sein te situeren, omdat het AY-sein groter van formaat is en daarom iets verder van het spoor af moet staan. Door die andere positie kunnen ook zichtlijnen anders uitvallen. Pas na een nieuw ontwerp kan het oude type sein worden vervangen.

Het project dat hier op dit moment het meest last van heeft is station Tilburg. Daar zijn naast spoor 4, langs het nieuwe perron, al NG-seinen geplaatst en het spoor zou komende zomer in dienst komen. Omdat een wijziging in het beveiligingsontwerp te lang duurt om dat nog mogelijk te maken en de Brabantroute later dit jaar in gebruik is als omleidingsroute voor het baanvak Emmerich – Oberhausen, kan pas op zijn vroegst in

15 Op de Rails 2024-01.indb 15

09-01-2024 11:04

Locomotief 101003 met de tweede van drie slepen rijtuigen, bestemd voor Train Charter Services, onderweg van Arnhem Goederen naar Amsterdam Watergraafsmeer bij passage van station Bijlmer Arena. | 20-12-2023 Hans Westerink camera

Zoals gemeld in OdR 2023-11, blz. 524 gaat het proces van testen en toelaten geruime tijd duren. Inmiddels is bekend dat een van de opties om nog maximaal 150 treinstellen ICNG te leveren, gelicht is: NS heeft tien voor Duitsland geschikte stellen besteld, die aansluitend aan de Duitsland-geschikte stellen 3351 en 3352 de nummers 3353-3362 krijgen. Ze worden na de basisorder van 99 stuks geleverd.

TREINSTELLEN VIRM Op 15 december 2023 keerde VIRM-3-zeswagenstel 8734 terug in de reizigersdienst na interieurrevisie, technische vernieuwing, het vervangen van de laagspanningsbedrading en aanbrengen van de NS Flow-huisstijl. De 8740 werd op 30 november van het onderhoudsbedrijf Onnen naar het revisiebedrijf Haarlem gesleept. Het stel stond sinds begin november in Onnen met defecte bekabeling en was al bijna aan de beurt voor de revisie.

TREINSTELLEN ICM Met ingang van de nieuwe dienstregeling op 10 december 2023 is het aantal diensten in de omloop van driewagenstellen ICM verminderd tot 41. Aangezien er 45 driewagenstellen ICM-2 in dienst zijn, maakt dat aantal het mogelijk de laatste treinstellen ICM-1 terzijde te stellen. Dat gebeurt geleidelijk, bij binnenkomst van stellen in Onnen die aan onderhoud toe waren of een defect vertoonden. Zo kwam de 4031 al op 16 november defect in Onnen aan en werd niet meer hersteld. De 4012 en 4040 rolden op 7 en 8 december in Onnen binnen, terwijl de 4037 op 16 december daar aankwam. De 4012 en 4040 gingen op 19 december op eigen kracht van Onnen via Amsterdam naar Arnhem Goederen.

Rond de 4011, het oudste nog rijdende treinstel bij NS, was inmiddels een ware hype ontstaan. Op 14 december was het veertig jaar geleden dat het stel door Talbot Aken werd afgeleverd en dat feit, in combinatie met zijn aanstaande buitendienststelling, was aanleiding voor een speciale rondrit drie dagen later, waarbij het stel was voorzien van pamfletten op de ramen en de naam Koploper opnieuw op de zijwand was aangebracht. De rit (zonder reizigers) voerde onder andere naar Zwolle en Valkenburg.

Vierwagenstel 4250, dat op 30 november bij een botsing met een wegvoertuig op een overweg in Boxtel beschadigd raakte, werd naar Amsterdam Zaanstraat gebracht voor herstel, waarbij gebruik wordt gemaakt van onderdelen van afgevoerde stellen.

LOCOMOTIEVEN SERIE 1700 Conform de planning werden op de laatste dag van de oude dienstregeling, 9 december 2023, de IC-Berlijntreinen in Nederland voor het laatst getrokken door 1700-en. De acht locomotieven werden op het opstelterrein Westhaven verzameld en vertrokken op 11 december in groepjes van twee en drie naar de Wagenwerkplaats Amersfoort, waar ze hun verdere lot afwachten.

LOCOMOTIEVEN TRAXX Naast de 186 112, 113, 117 en 118 blijken in oktober 2023 ook de 115 en 116 in de hulpwerkplaats Zaanstraat te zijn geschilderd in de groene huisstijlkleur van Alpha Trains.

Na deze behandeling zijn ook deze Traxxlocomotieven naar Alstom gegaan voor het aanpassen aan een nieuwe inzet. De 186 115 en 116 zijn geleased door DB Cargo voor inzet in voornamelijk België.

LOCOMOTIEVEN VECTRON Als laatste van de bij leasemaatschappij ELL bestelde Vectrons voor inzet in de IC Berlijn en NightJet zijn in december 2023 de 193 499, 931, 935 en 936 ingestroomd bij NS, nadat ze in de LWR van Siemens op de Maasvlakte van NS Flow-uiterlijk waren voorzien.

Daarmee komt het totaal aantal van ELL geleasede Vectrons op zestien stuks.

RIJTUIGEN ICR Op 24 november werden drie stammen rijtuigen door Strukton van de Watergraafsmeer naar Arnhem Goederen gesleept: de stammen 16125 + 16126 en stam 16424.

Stam 16507 ging op 30 december 2023 terzijde.

CONCESSIE HOOFDRAILNET Zoals verwacht, heeft staatssecretaris Heijnen op 23 december 2023 de concessie Hoofdrailnet officieel gegund aan NS. Het rijden van treinen op het Hoofdrailnet mag NS vanaf 1 januari 2025 doen voor een periode van tien jaar.

ARRIVA Op 21 december 2023 werden in Leeuwarden de Wink-treinstellen 603 en 613 van namen voorzien. De 603 heet ‘Noar Hoes’ en de 613 ‘Thús’. Het waren de laatste van de achttien hybride treinstellen die nog geen naam hadden.

EXPLOITATIE Van 11 december 2023 tot uiterlijk eind januari vervallen in Zuid-Limburg de sneltreinen RE18 tussen Maastricht en Heerlen. Dit vindt Arriva nodig om testritten te kunnen uitvoeren met de multicourante Flirt 3C-treinstellen

16 Op de Rails 2024-01.indb 16

09-01-2024 11:04

TREIN BINNENLAND

De 23 023 van de Stoom Stichting Nederland passeert America, onderweg met de extra Kerstexpres naar Aken. | 02-12-2023 h Marcel Timmer

om het proces van toelating voor België na de eerdere vertraging te kunnen voltooien.

De RE18 rijdt, net als in de vorige dienstregeling, alleen tussen Aachen en Heerlen.

Snelbussen tussen Heerlen en Maastricht (de stoptrein met acht tussenstops is sneller) met tussenstop in Valkenburg vervangen tweemaal per uur de sneltreinen.

Arriva blijft de wekelijkse nachttreinen vanaf Maastricht en Groningen naar Schiphol rijden. Nieuw is dat reizigers ook bij het instappen een kaartje kunnen kopen en een QR-code krijgen waarmee de poortjes op het aankomststation kunnen worden geopend.

Voorheen konden alleen via de app Glimble online kaartjes worden aangeschaft. Alleen reizigers die op perrons kunnen komen zonder poortjes (of die bij NS inchecken en na de poortjes weer uitchecken) kunnen bij het instappen een kaartje kopen, want anders is het niet mogelijk de poortjes te openen.

TRAIN CHARTER SERVICES

Het onderhoud van de treinstellen die Keolis van vorige eigenaar Connexxion voor de dienst op de Valleilijn heeft overgenomen, wordt door Brouwer Technology uitgevoerd in Amersfoort of Roosendaal. De vernieuwing van de Protos-stellen 5031-5035 en de Flirt-stellen 5038 en 5039 vindt plaats in Roosendaal door een speciaal projectteam.

RAILEXPERTS In december 2023 heeft Railexperts de 1766 van DC Tractie (DCT) overgenomen. Samen met de 1760 van DCT werd de machine op 15 december overgebracht naar de ‘nationale locomotievenstalling’ Amersfoort. De 1766 werd op 17 december door mP 3029 van de Stichting 2454 Crew van Amersfoort in een konvooi naar de werkplaats van de SSN in Rotterdam Noord Goederen gebracht. Daar wisselde de locomotief het middelste dakdeel met die van de 9902 en ging daarna retour naar Amersfoort. Later zal de loc meer onderdelen afstaan voor de drie dienstvaardige elektrische locomotieven 9901-9903. Ook de niet-dienstvaardige 9904 zal met de geplukte onderdelen zoveel mogelijk worden gecompleteerd. Het is de bedoeling daarna de 1766 voor sloop aan te bieden.

RAIL FORCE ONE Op 5 december 2023 kreeg Rail Force One in Duisburg de twee eerste hybride locomotieven type EuroDual overhandigd van leasebedrijf ELP. Op de 159 257 en 258 krijgen de machinisten opleiding voordat deze zesassige locomotieven aan de bak kunnen. Ze hebben zowel een elektrische als dieselelektrische aandrijving en zijn niet in Nederland toegelaten.

De zwaardere versie, de Euro9000, is op 20 december door de Europese ERA toegelaten in Nederland en België. Het is de bedoeling de zware kolentreinen naar de Maasvlakte en Europoort doorgaand te rijden vanuit Oberhausen West. Daarvoor zijn de 2019 302, 303 en 304 beschikbaar, een vierde machine volgt later dit jaar.

NIEUWE WAGENS Op 5 december zijn vanuit Frankrijk veertig nagelnieuwe huifwagens type Shimmns naar Amsterdam gebracht. Binnenkort volgt eerste inzet van de opvallend paars geschilderde vierassers.

JANUARI 2024

KEOLIS

LINEAS Bij gelegenheid zullen de locomotieven die bij Independent Rail Partner reden, in Lineas-bestickering worden gebracht en mogelijk ook in huisstijlkleuren. Het betreft de G1206-diesellocomotieven 2201 en 22112213 plus zeven G2000’en: 2101-2107. De 2201 is geleased van Rail2U, de 2211-2213 van Northrail en de 2101-2107, waarvan de eerste zes een roze kleur hebben, zijn van Alpha Trains.

De 9903 is onlangs hersteld van schade aan een van de frontruiten; half december was deze in grijze RailAdventure-kleuren gestoken ex-NS-1611 weer rijvaardig. Op 4 januari werd de 9902 in Den Haag HS in een speciale uitvoering gepresenteerd tijdens een boekpresentatie; deze van DB Cargo overgenomen 1616 deed tot voor kort nog in het rood dienst.

Railexperts heeft in augustus 2023 de 345 064 verworven, een rangeerlocomotief type V60D die in Duitsland blijft. De in het DB-rood gestoken machine zal onderdelen afstaan aan de rijvaardige V60D-rangeerlocomotieven 6002 en 6004 en wordt daarna ter plaatse gesloopt.

OP DE RAILS

Op 20 december werden in drie treinen van vijftien stuks 45 rijtuigen ICR overgebracht, nadat de locomotieven 101001, 101003 en 102001 een paar dagen daarvoor los vanuit de Watergraafsmeer waren aangekomen in Arnhem Goederen. Train Charter Services (TCS) blijkt circa 70 van deze rijtuigen overgenomen te hebben.. Omdat de rijtuigen niet meer van NS waren, moesten voor transport de NS-emblemen afgeplakt worden. Ze gaan binnenkort naar het buitenland voor inzet daar.

DB CARGO DB Cargo Nederland is verhuisd naar een nieuwe locatie, iets buiten het centrum van Utrecht. Daarmee verlaat de goederenvervoerder het monumentale HGB I-gebouw aan het Moreelsepark, dat dan na ruim 150 jaar geen spoorgerelateerde bedrijven meer herbergt. Het in 1871 door architect Kamperdijk ontworpen neoclassicistische gebouw was eerst bij de Staatsspoorwegen in gebruik, later NS, toen Railion en tot eind vorig jaar DB Cargo.

ROTTERDAM RAILFEEDING Op 6 december 2023 werd diesellocomotief 19 door VolkerRail in Dordrecht Zeehaven

17 Op de Rails 2024-01.indb 17

09-01-2024 11:04

Stoomlocomotief 50 0073 staat tussen twee remrijtuigen in Dieren tijdens een tussenstop van het transport van Beekbergen naar de Miljoenenlijn, getrokken door de 2205 van de SHD. Vanwege een defect eindigde de reis in Nijmegen. | 03-12-2023 Jeroen Doedel camera

Locomotief ‘Elna’ van de MBS bij de officiële heringebruikname. De machine is hier op weg naar de draaischijf in Haaksbergen om zich voor de trein met genodigden te zetten voor een rit naar Boekelo. | 09-12-2023 camera Hans Wiskerke

STOOM STICHTING NEDERLAND Ook de Stoom Stichting Nederland was in december 2023 druk met kerstritten: op 2 december trok de 23 023 een trein van Rotterdam Alexander via Utrecht naar de kerstmarkt in Aken. In Venlo werd de tractie overgenomen door de 110 278 van Centralbahn. Twee weken later kwam de 01 1075 in actie voor een tweede trein naar deze kerstmarkt. Deze keer kon wel vanaf Rotterdam Centraal vertrokken worden; de locwissel vond nu plaats in Mönchengladbach.

SPOORWEGMUSEUM

afgeleverd na revisie. Ook heeft de V100 de huisstijlkleuren van Rotterdam Railfeeding herkregen in plaats van de blauwe beschildering voor logistiek bedrijf Distri Rail.

De volgende locomotief die in revisie ging was de 18. Het laatste kwartaal van 2023 kreeg RRF de beschikking over de E186 453, een Traxx-locomotief die via Railpool is geleased.

KOMBIRAIL EUROPE In november en december 2023 zijn de 193 133 en 138 ingestroomd. Deze Vectrons in Railpool-kleurstelling vervangen de laatste Traxx’en die KombiRail Europe (KRE) nog had. De 193 106 en 128, in KRE-huisstijl vanwege het vijftienjarig jubileum, vervingen eerder vorig jaar ook al twee Traxxlocomotieven.

MUSEUM BUURTSPOORWEG Stoomlocomotief TWE 152 ‘Elna’ is op

9 december 2023 officieel in dienst gesteld tijdens een bijeenkomst voor genodigden.

De locomotief heeft de afgelopen jaren een revisie gekregen, waarbij de stoomketel bij Stork in Hengelo is hersteld. De Elna is nu weer voorzien van de bekende zwart / rode kleurstelling waarin de locomotief ook is afgeleverd. De eerste inzet in de dienstregeling waren de winterritten op 27, 28 en 29 december.

VELUWSCHE STOOMTREIN MAATSCHAPPIJ Naast de kerstritten op de eigen spoorlijn verzorgde de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij op 16 en 17 december 2023 weer ritten tussen Arnhem en Nijmegen, net als vorig jaar. Ingezet werden de beide 23’ers en de Oostenrijkse tweeassers, aangevuld met het Mitropa-slaaprijtuig dat als zitrijtuig was omgebouwd, het vierassige Oostenrijkse zitrijtuig en twee blauwe rijtuigen.

Voorafgaand aan de jaarlijkse schaatsbaan Winter Station vond weer een grote rangeer­ actie plaats. Daarbij gingen de rangeer­loco­ motieven 345 en 512 op 4 december 2023 per vrachtwagen naar Blerick, waar ze de vol­gen­de dag werden gelost. De 345 dient daar als rangeerlocomotief, de 512 wordt gebruikt voor herstel van de 629.

MILJOENENLIJN Stoomlocomotief 50 0073 is op 3 december 2023 op transport gegaan van Beekbergen naar Simpelveld, getrokken door de 2205 van de Stichting Historisch Dieselmaterieel.

Het transport kwam helaas niet verder dan Nijmegen, waar de loc met een warmgelopen aslager op een kopspoor moest worden weggezet. Daar stond de locomotief eind 2023 nog steeds. Vanwege de schade zal de locomotief mogelijk per vrachtwagen verder vervoerd moeten worden. De oliegestookte stoomlocomotief, die particulier eigendom is en in 2006 vanaf de Belgische Vennbahn naar Beekbergen kwam, is van 2010 tot 2019 voornamelijk tijdens Terug naar Toen ingezet en gaat in langdurige bruikleen naar de Miljoenenlijn.

Het is de bedoeling dat de 50’er daar te zijner tijd rijvaardig wordt gemaakt. |

18 Op de Rails 2024-01.indb 18

09-01-2024 11:04

ZWEDEN

GROOT-BRITTANNIË

h Johan Hellström

het ook mogelijk dat de doorgaande treinen van Newquay naar Londen (die alleen in de zomermaanden rijden) niet meer in het pad van de stoptrein hoeven te rijden maar als extra trein kunnen worden ingelegd. De werkzaamheden beginnen in 2024 en moeten in mei 2025 gereed zijn. Het betalen voor de reis wordt vergemakkelijkt door in heel Cornwall in- en uitchecken met een chipkaart mogelijk te maken.

DUITSLAND Traditiegetrouw gaan met de nieuwe dienst­ regeling de nieuwe vervoercontracten in.

Doordat de aanbesteding van vervoer­ contracten tijdens de coronapandemie stil

JANUARI 2024

De Britse regering heeft besloten nog eens 3,9 miljard pond (4,5 miljard euro) vrij te maken voor de Transpennine Route Upgrade, de verbetering van de verbinding Manchester – Huddersfield – Leeds – York. Dit bedrag komt uit de reservering die bestemd was voor het geannuleerde deel van hogesnelheidslijn High Speed 2 en is nodig voor de spoorverdubbeling van een centraal deel van de route tussen Huddersfield en Dewsbury, wat het mogelijk maakt de sneltreinen frequenter te

Twee generaties treinstellen in Stockholm Östra, het kopstation waar de lijnen van de smalsporige (891 mm) Roslagsbanan eindigen.

Links staat treinstel X10p 234 gereed voor een rit naar Österskär; rechts is het nieuwe Stadler-treinstel X15p 702 net aangekomen uit Ormsta en zal spoedig naar Åkersberga vertrekken. Het is op 31 oktober 2023 in dienst gekomen na een driejarige testperiode. | 01-11-2023

OP DE RAILS

Nadat er al enkele maanden proef was gereden liet Storstockholms Lokaltrafik (SL) de nieuwe X15p-treinstellen van Stadler voor de smalsporige Roslagsbanan (891 mm, 1500 V gelijkspanning) met ingang van 1 november 2023 instromen in de reguliere reizigersdienst. Het zijn driedelige stellen, zestig meter lang en 2,75 meter breed die driehonderd reizigers kunnen vervoeren (162 zitplaatsen).

Besteld in 2017, zijn de 22 treinstellen met een ongeveer een jaar vertraging geleverd.

Ze lossen de veel tragere X10p-treinstellen af die in de periode 1988-1995 in dienst kwamen.

laten rijden en de reistijd te verkorten. Het is een aanvulling op de vorig jaar toegekende drie miljard pond voor de elektrificatie van het grotendeels niet-geëlektrificeerde traject.

Verwacht wordt dat het volledige project ruim elf miljard pond gaat kosten en pas na 2030 gereed is, dan moeten er acht treinen per uur kunnen rijden en is de reistijd Manchester – York ongeveer een kwartier korter dan nu het geval is.

In het graafschap Cornwall is het startsein gegeven voor de realisatie van de Mid-Cornwall Metro dankzij een staatsbijdrage van omgerekend 58 miljoen euro uit het nationale Levelling Up-fonds. Het plan moet het mogelijk maken dat GWR één keer per uur een doorgaande stoptrein laat rijden op de route Newquay – Par – St. Austell – Truro – Falmouth Docks, waarmee de vier grootste plaatsen in Cornwall direct met elkaar worden verbonden. Voor de Atlantic Coast Line tussen Newquay en Par betekent dit een verdubbeling van de frequentie; hier wordt nu slechts om de twee uur gereden. Om dit mogelijk te maken krijgt kopstation Newquay een tweede spoor, komt halverwege de lijn bij Tregoss Moor een nieuw kruisingsspoor en worden overwegen aangepast. Dit maakt

19 Op de Rails 2024-01.indb 19

09-01-2024 11:04

De investeringen in de infrastructuur staan in Duitsland op losse schroeven, waardoor treinen elkaar voorlopig blijven hinderen.

In Malterdingen haalt ICE-treinstel 9456 een uit treinstel 1462 512 van DB Regio bestaande sneltrein in, beide zijn op weg naar Basel. | 03-05-2023 Aad de Meij camera

viel (door de onzekere toekomst konden opdrachtgevers en vervoerders geen goede inschatting maken van de exploitatiekosten en de vervoerontwikkeling) is het aantal veranderingen beperkt. Nordbahn nam de treindiensten van Kiel naar Flensburg, Eckernförde – Flensburg en RendsburgSeemühlen – Husum – Bad St. Peter Ording over van DB Regio en behield de eigen treindiensten Neumünster – Heide – Büsum en Neumünster – Bad Oldesloe. De 29 voor deze diensten bestemde Flirt Akkutreinstellen zijn nog niet beschikbaar, zodat wordt teruggegrepen op twaalf Lint41-trein­ stellen van DB Regio en de zeven eigen Lint41-treinstellen. Door gebrek aan materieel en personeel is de dienst beperkt, zo rijden tussen Husum en Bad St. Peter Ording voorlopig bussen.

DB Regio is de oude en nieuwe vervoerder op het Elektronetz Franken, dat de treindiensten van Nürnberg via Bamberg naar Saalfeld, Coburg – Sonneberg, Coburg – Erfurt, Lichtenfels – Saalfeld en Lichtenfels – Coburg –Sonnefeld alsmede de dienst

Bamberg – Kronach omvat. De Talent2-treinstellen worden vervangen door achttien vieren acht zesdelige Desiro HC-treinstellen; de zesdelige treinstellen worden geschikt voor 190 km/h omdat een gedeelte van de hogesnelheidslijn Nürnberg – Erfurt wordt bereden. Door vertraging bij de levering worden tijdelijk getrokken treinen bestaande uit geleasede Vectron-locomotieven en dubbeldeksrijtuigen ingezet.

De opzet van de door Netinera uitgevoerde sneltreindienst München – Regens­burg – Nürnberg / Schwandorf – Hof / Praag is ingrijpend gewijzigd. Netinera behoudt de dienst München – Regensburg – Schwan­­dorf – Praag, die voortaan alleen met enkel­deks rijtuigen wordt uitgevoerd. De zeven dubbeldeksrijtuigen, in elke trein zat er een, zijn verkocht aan de Deense spoorwegen DSB. DB Regio verzorgt de nieuwe treindienst München – Regensburg – Schwandorf – Hof met locomotieven Baureihe 146.2 en dubbeldeksrijtuigen; tussen Regensburg en Hof worden diesellocomotieven Baureihe 218 ingezet.

VERBETERING INFRASTRUCTUUR Het Bundesverfassungsgericht (constitutioneel hof) keurde de regeringsbegroting voor 2024 af. De regering wilde de leenmogelijkheden die voor corona in het leven waren geroepen gebruiken voor de financiering van klimaatmaatregelen, waaronder de verbetering en uitbreiding van het spoorwegnet. Eén van die plannen, uitbreiding van de infrastructuur voor een klokvaste dienstregeling in het reizigersvervoer (Deutschlandtakt), was kort tevoren aangemerkt als belangrijk project zodat planningsprocedures sneller kunnen verlopen. De uitspraak betekent dat de geplande uitgaven aan onder meer spoorweginfrastructuur niet gedekt zijn, waardoor een nieuwe begroting nodig is. Gevreesd wordt dat de uitgaven voor klimaatmaatregelen en openbaar vervoer als eerste geschrapt worden; de liberale minister van financiën weigert namelijk om (nieuwe) leningen aan te gaan.

Een steun in de rug voor het spoorvervoer kwam van de regionale rechtbank Berlin-Brandenburg, die oordeelde dat

Leasebedrijf European Locomotive Lease (ELL) bestelde tweehonderd Vectron-locomotieven bij Siemens. De door Wiener Lokalbahnen Cargo geleasede locomotief 193 208 is bij Gemünden am Main onderweg met goederentrein 42940 LinzKleinmünchen – BremenBremerhaven-Speckbüttel. | 11-09-2023 h Wouter Radstake

20 Op de Rails 2024-01.indb 20

09-01-2024 11:04

TREIN BUITENLAND Klassiek treinstel (automotrice/ motorwagen) 659 rijdt over het viaduct van Spa op zijn rit als L 5033 van Aachen Hbf naar Spa-Géronstère. | 24-01-2021 h Gwenaël Piérart

de Bondsregering nieuwe plannen moet maken om de klimaatdoelen voor verkeer en gebouwen te halen. De zaak was aangespannen door milieuorganisaties die hadden uitgezocht of de klimaatdoelen voor 2022 wel gehaald waren; de Duitse wet schrijft voor dat bij het niet behalen van de doelen in een bepaalde sector, zoals verkeer, maatregelen moeten worden genomen om de achterstand in te halen.

DEUTSCHLANDTICKET OOK IN 2024

S-BAHN SAARLAND De deelstaat Saarland besloot een S-Bahn-­ netwerk rond Saarbrücken in te voeren. In eerste instantie krijgen alle treindiensten S-Bahn-nummers en wordt het netwerk vereenvoudigd. Dit leidt in de dienstregeling 2024 en 2025 tot een uitbreiding van het aantal ritten met zeven procent. Uiteindelijk moeten de meeste lijnen een twintig minuten-dienst krijgen, te beginnen met het ‘kernnet’ tussen Saarlouis, Saarbrücken, Neunkirchen en Homburg.

BELGIË

JANUARI 2024

De staking op 6 en 7 december 2023 was minder algemeen dan die van november (zie OdR 2023-12, blz. 582). Zestig procent van de intercitytreinen en veertig procent van de stoptreinen reden, alleen de piekuurtreinen reden helemaal niet.

Met ingang van de dienstregeling 2024 (vanaf 10 december 2023) zijn de klassieke treinstellen van de reeks 66 die de dienst Spa-Géronstère – Verviers-Central – Aachen Hbf uitvoerden tussen Verviers en Aken vervangen door stammen van vier I11-rijtuigen (waarvan één met stuurstand) getrokken door een elektrische locomotief van de reeks 18. Deze komen als stoptrein uit Liège-St.-Lambert en zorgen samen met de Break-treinstellen 80M van de treinserie 5050 Hasselt – Liège-Guillemins – Verviers-Central voor een halfuurdienst tussen Luik en Verviers (S41). De Breaks rijden ook de treinen Verviers-Central – Spa-Géronstère. Wegens technische problemen moes-

ten de oude ‘klassiekjes’ na 10 december regelmatig inspringen.

Op 12 december 2023 verwelkomden vertegenwoordigers van de NMBS, DB en ÖBB en federaal minister van Mobiliteit Georges Gilkinet in Brussel-Zuid de eerste NightJet uit Berlijn. Driemaal per week, op dinsdag, donderdag en zaterdag verbindt met ingang van de dienstregeling 2024 een nachttrein de Belgische met de Duitse hoofdstad. Het vertrek is om 19.03 uur, de aankomst de volgende dag om 8.26 uur. De trein stopt in België ook nog in Luik (vertrek Liège-Guillemins om 19.59 uur). In Berlijn vertrekken de NightJets om 20.18 uur op maandag, woensdag en vrijdag met aankomst in Brussel-Zuid om 9.56 uur.

Op 1 februari 2024 verhoogt de NMBS vanwege de inflatie vrijwel alle tarieven met 5,9 procent. Reizigersorganisaties vinden de verhoging gezien de slechte dienstverlening onbegrijpelijk. In november reed slechts 80,8% van de treinen ‘op tijd’, dat wil zeggen met een vertraging van minder dan zes minuten. Niet eerder sinds Infrabel in 2016 begon met het publiceren van openbare maandelijkse stiptheidcijfers waren de resultaten zo slecht. En dan zijn de ‘afgeschafte treinen’ nog niet eens meegerekend.

De reizigersorganisaties vinden dat de NMBS meer moet inzetten op tijdig vertrekken, minder spoorwisselingen en meer en beter materieel. De spoorwegen wijzen erop dat 51% van de vertraging en 56% van de uitval van treinen te wijten is aan ‘derden’, zaken waarop zij en Infrabel geen invloed hebben zoals ongevallen, spoorlopers, aanrijdingen met een persoon, schade aan materieel of infrastructuur. Zo was de storm Ciarán op 2 november verantwoordelijk voor 2% van de vertraging en 1383 uitgevallen treinen.

Op zondagavond 17 december 2023

OP DE RAILS

Het lang lopende debat over de toekomst van het Deutschlandticket mondde uit in een compromis. De in 2023 overgebleven middelen (€ 700 miljoen) worden doorgeschoven naar 2024. In dat jaar wordt het verlies aan vervoeropbrengsten op basis van de huidige aantallen reizigers geschat op ruim vier miljard euro. Voor de periode na 2024 werken de deelstaten een financieringsconcept uit, waarbij prijsverhogingen mogelijk zijn.

Het Deutschlandticket mag ondanks alle problemen een succes worden genoemd.

Het aantal gebruikers ligt rond tien miljoen, waarvan de helft voorheen geen abonnement had. Dertien procent van de kaarthouders reisde voorheen niet met het openbaar vervoer. De meeste gebruikers wonen in of rond steden; in het landelijk gebied wordt de kaart nauwelijks verkocht omdat op veel plaatsen alleen op schooldagen enkele ritten per dag worden aangeboden. Tegelijkertijd legt de vervoergroei de zwakte van het Duitse openbaar vervoer genadeloos bloot: uitpuilende treinen, trams en bussen zijn zelfs voor een spotprijs geen genoegen en doen reizigers weer naar de auto verlangen.

Zonder ingrijpende capaciteitsuitbreiding, met name in het spoorvervoer, blijft het aantal kaarthouders beperkt tot mensen die het openbaar vervoer alleen vanwege de lage

prijs gebruiken. De aanhoudende onzekerheid over de toekomst van het Deutschlandticket verhindert mensen bovendien de eigen auto in te ruilen voor het openbaar vervoer, eventueel in combinatie met een deelauto.

21 Op de Rails 2024-01.indb 21

09-01-2024 11:04

Bicourante Prima-locomotief 37005 van Akiem trekt een nauwelijks beladen SNCF Fretcontainertrein bij Saint-Chamas aan de Étang de Berre, onderweg van Marseille richting Arles. | 25-08-2023 Antoon Hermans camera

De bestelling van nieuwe ‘Orion’-treinstellen betekent het einde voor het oudere materieel van de Matterhorn Gotthard Bahn. Bagagemotorwagen Deh 4/4 II 91 is met een regionale trein onderweg bij Andermatt. | 18-06-2019 Rob van der Rest camera

ging van een kantoor in Parijs heeft Railpool met een bestand van 339 locomotieven zich als doel gesteld een marktaandeel van 15% te halen op de Franse markt die nu voor 92% in handen is van Akiem. Daarbij zet Railpool in op kwaliteit: de gemiddelde leeftijd van zijn locomotievenvloot is 6,4 jaar terwijl van de 2800 locomotieven die in Frankrijk rijden de helft meer dan dertig jaar oud is. Railpool is ervan overtuigd dat het goederenvervoer per spoor in Frankrijk de komende jaren zal groeien van de huidige 11% naar tenminste het Europese gemiddelde van 17% en hoopt ook op meer internationaal vervoer tussen Duitsland, Frankrijk en Spanje.

ZWITSERLAND

brak brand uit in een seinkast bij station Kontich-Lint, waarschijnlijk ten gevolge van kortsluiting. Daardoor konden er geen treinen meer rijden op lijn 27 (wel nog op lijn 25). Tussen Antwerpen en Brussel moesten twee van de vier intercity’s vervallen.

Van de stoptreinen (lijn S1 Antwerpen Centraal – Brussel – Nijvel) reed ongeveer de helft slechts tussen Mechelen en Nijvel. De andere helft stopte in Mortsel-Oude God en Mortsel-Deurnesteenweg en niet in Mortsel en Mortsel-Liersesteenweg. De storing was op de dag voor Kerst verholpen.

FRANKRIJK Ook Parijs is sinds de nieuwe dienstregeling driemaal per week per ÖBB-NightJet met Berlijn verbonden. De treinen vertrekken op dinsdag, donderdag en zaterdag vanuit de Gare de l’Est en stoppen onderweg in Frankfurt (Main) Süd, Erfurt Hbf en Halle (Saale)

Hbf. De tegentreinen op maandag, woensdag en vrijdag stoppen ook in Straatsburg.

Eind november 2023 werd in de Alstom-fabriek van Crespin nabij Valenciennes het eerste achtdelige Omneo-dubbeldekstreinstel gepresenteerd van een vloot van zestien stuks, die Transdev met geld van de regio Sud (Provence-Alpes-Côte d’Azur) laat bouwen voor de inzet op de lijn Marseille – Toulon – Nice. In oktober 2021 versloeg Transdev SNCF Voyageurs bij de aanbesteding van deze TER-treindienst, de eerste keer dat dat gebeurde in Frankrijk (zie OdR 2021-11, blz. 518). Het treinstel gaat eerst naar Velim, Tsjechië, voor proefritten. Medio 2025 gaat Transdev in de regio Sud van start.

Het Duitse Railpool, na het Franse Akiem de grootste Europese leasemaatschappij voor elektrische locomotieven en actief in negentien landen, heeft eind 2023 in Frankrijk een dochteronderneming opgericht. Met de vesti-

De SBB kondigde aan de GTW2/8-trein­ stellen serie RABe 520 te vervangen. Stadler leverde in 2002 zeventien treinstellen, waar­ van er twee werden verkocht aan dochter Thurbo ten behoeve van de treindienst Bülach – Koblenz – Waldshut (D). De treinstellen zijn speciaal ontworpen voor de Seetallinie Luzern – Hochdorf – Lenzburg, die grotendeels in de berm van de weg ligt.

Ze zijn 2,65 meter breed en hebben een vloerhoogte van slechts 350 mm. De tien nieuwe treinstellen moeten aan dezelfde eisen voldoen, maar krijgen een lengte van honderd meter.

Regionalverkehr Bern-Solothurn (RBS) kondigde aan veertien nieuwe driedelige treinstellen te bestellen ter vervanging van de elf ‘Seconda’-treinstellen Be4/12 61-71 uit 1992. De nieuwe treinstellen moeten in 2028 in dienst worden gesteld, optioneel volgen in 2029 nog zes exemplaren. Het uiterlijk is zoals gebruikelijk door RBS ontwikkeld.

De Matterhorn-Gotthard-Bahn bestelde bij Stadler een vervolgserie van 25 ‘Orion’-treinstellen ABeh8/12. De eerste serie van twaalf

22 Op de Rails 2024-01.indb 22

09-01-2024 11:04

TREIN BUITENLAND De software van ‘Impuls’-treinstellen leidt tot controverse.

Treinstel 45 WE 025 van Koleje Dolnośląskie is bij Retków onderweg als trein KD 66508 Głogów - Wrocław Główny. | 02-08-2023 h

Eric Sinnema

treinstellen is sinds 2023 in dienst. De nieuwe treinstellen maken het mogelijk het getrokken reizigersmaterieel en de bagagemotorwagens (Deh4/4 21-23, Deh4/4 I 51-55 en Deh4/4 II 91-96) vanaf 2030 buiten dienst te stellen. De twaalf gemoderniseerde locomotieven HGe4/4 II 101-112 blijven in gebruik voor de Glacier Express en goederenvervoer.

GENÈVE-CORNAVIN

BALKAN Op 28 november 2023 ging na acht jaar de lijn tussen Szeged (H) en Subotica (SRB) weer open voor reizigersverkeer. Goederentreinen reden er al sinds augustus. Er rijden vijf treinparen per dag (twee met Hongaarse en drie met Servische motorwagens) die de 46 kilometer in anderhalf uur afleggen.

Belangrijkste oorzaak voor de lange duur van de reis zijn de grenscontroles van een half uur; Servië hoort niet tot de Europese Unie. Door de opening van Szeged – Subotica is het weer mogelijk per trein van Budapest naar Belgrado te reizen; de rechtstreekse verbinding wordt nog tot 2025 omgebouwd tot (semi-)hogesnelheidslijn.

Servië en Noord-Macedonië hebben op 17 november 2023 een verdrag gesloten voor de rehabilitatie van de 206 kilometer lange lijn Niš – Skopje. De eerste stap is het zoeken naar financiering waarbij naar de EU wordt gekeken. Het vertrouwen dat het geld er komt is groot want het traject is een deel van de route die naar de havenstad Thessaloniki leidt in het EU-lid Griekenland. Servië ontving onlangs al een lening voor een ingrijpende ‘make-over’ van de lijn Belgrado – Niš.

En Noord-Macedonië ontving EU-geld voor de aanleg van het laatste stuk van de lijn naar Bulgarije. |

JANUARI 2024

POLEN De regionale spoorwegmaatschappij van Neder-Silezië, Koleje Dolnośląskie (KD) besteedde begin 2023 een contract aan voor de P3-onderhoudsbeurt aan elf vijfdelige treinstellen type Impuls 45WE, die in 2017 geleverd zijn door Newag. Serwis Pojazdów Szynowych (SPS) won het contract door

mee de beweringen van Newag ontkracht worden. Inmiddels hebben andere vervoerders, waaronder PKP Intercity, Newag om opheldering gevraagd. Opmerkelijk is verder dat de Poolse toelatingsinstantie UTK heeft aangegeven niet bevoegd te zijn.

OP DE RAILS

Station Genève-Cornavin, het hoofdstation van de stad, is met 156.000 reizigers het derde station van Zwitserland. De verwachte toename van het aantal treinreizigers leidt na 2035 tot knelpunten. Er zijn dan onvoldoende perronsporen om het benodigde aantal treinen te verwerken, terwijl trappen, tunnels en toegangen onvoldoende capaciteit hebben voor het aantal reizigers. De SBB werkte samen met het kanton een plan uit voor een spoortunnel met station onder het bestaande station, die wordt voorzien van twee nieuwe reizigerstunnels. De ondergrondse verbinding zal worden gebruikt voor treinen naar het vliegveld en Frankrijk. In 2027 moeten de plannen volledig zijn uitgewerkt, als de financiering dan ook rond is kan de verbinding in 2038 in gebruik worden genomen.

aanzienlijk lagere kosten voor 22 miljoen złoty (5,1 miljoen euro). Nadat SPS de eerste treinstellen had behandeld bleken zij met geen mogelijkheid meer in beweging te krijgen. KD bracht ze uiteindelijk naar Newag, dat ze binnen enkele dagen aan de praat kreeg. Het contract met SPS werd geannuleerd en een schadeclaim voorbereid.

Enkele andere treinstellen die door de problemen al langer stil stonden vertoonden echter vergelijkbare problemen, waardoor een softwarefout werd vermoed. SPS huurde daarop hackerscollectief ‘Dragon Sector’ in om de software te onderzoeken. Hieruit bleek dat de software geprogrammeerd was om de trein in bepaalde situaties te blokkeren, onder meer na een stilstand van meer dan tien dagen in de omgeving van zes concurrerende werkplaatsen. In de treinstellen bleek niet gedocumenteerde apparatuur aanwezig waarmee zij op afstand konden worden gevolgd. De software bevatte bovendien een programma om de treinstellen na het verstrijken van een ‘vervaldatum’ te blokkeren; in door Newag behandelde treinstellen bleek de datum te zijn aangepast. Andere gebruikers van Newag-treinstellen rapporteerden vergelijkbare problemen, de hackers troffen hier ook vergelijkbare software-onderdelen aan.

Newag ontkent dat het de software heeft gemanipuleerd en claimt zelf gehackt te zijn.

Tegelijkertijd deed Newag aangifte tegen Dragon Sector wegens het in gevaar brengen van het spoorvervoer. Begin december 2023 publiceerde Dragon Sector een uitgebreid verslag van het verrichte onderzoek waar-

23 Op de Rails 2024-01.indb 23

09-01-2024 11:04

ONTWIKKELINGEN SPANJE

Open access groot succes - - Paul van den Boorn - -

Delen van het Spaanse hogesnelheidsnet zijn sinds drie jaar toegankelijk voor andere vervoerders dan Renfe. Het aantal reizigers stijgt spectaculair.

Op 30 november 2023 gingen de hogesnelheidstreinen rijden tussen León en Oviedo, door de Pajares-tunnel van 28 kilometer. Daarmee werd ook de regio Asturië aangesloten op het Spaanse hogesnelheidsnet dat groeide tot 3966 kilometer, in lengte het tweede na China. Ook andere cijfers getuigen van een ongekende expansie. Adif, de Spaanse railbeheerder, maakte in oktober 2023 bekend dat de opbrengsten uit het gebruik van het Alta Velocidad (AVE)-netwerk waren gestegen van 326 miljoen euro in 2021 naar 584 mil­joen in 2023, ver boven het niveau van het laatste pre-covidjaar 2019. De snelle groei van het aantal treinen op de AVE-lijnen (meer dan 30% in 2022 en meer dan 40% in 2023) had twee oorzaken: de opening van de nieuwe lijnen naar Murcia, naar Galicië, van Valladolid naar Burgos en in Extremadura, maar vooral de introductie van open access vanaf december 2020 op de lijnen Madrid – Barcelona, Madrid – Valencia/Alicante en Madrid – Sevilla/Malaga. De nieuwe vervoerders Ouigo España en Iryo kochten massaal nieuwe treinpaden in.

Niet alleen het aantal treinen steeg spectaculair (en daarmee het zitplaatsaanbod), ook het aantal reizigers. Volgens de Comisión Nacional de los Mercados y la Competencia (CNMC), de Spaanse tegenhanger van de Autoriteit Consument en Markt, groeide het aantal reizigers in de hogesnelheidstreinen in 2022 tot 23,7 mil­joen (meer dan in het recordjaar 2019, 22,4 miljoen). Afgezien van de nieuwe lijnen kwam deze groei (in de eerste tien maanden van 2023 10,7%) vrijwel geheel voor rekening van de lijnen die waren open­gesteld voor open access.

De drie concurrenten op het Spaanse hogesnelheidsnet, Renfe, Ouigo en Iryo, gebroederlijk naast elkaar in het Madrileense station Chamartín-Clara Campoamor | 12-09-2022 h Adif

Ouigo España, dochterbedrijf van SNCF, begon in mei 2021 met het aanbieden van haar low-cost-diensten op Madrid – Barcelona, een maand later gevolgd door de low-cost Avlo-treinen van Renfe, naast haar reguliere AVE-aanbod. In 2022 reisde op het traject Madrid – Barcelona waar nu vier van de vijf reizigers voor de trein kiezen, 58% met Renfe-AVE, 26,4% met Ouigo en 14,2% met Renfe-Avlo; de rest kwam voor rekening van Iryo dat zich in november 2022 als extra concurrent aandiende. In het laatste kwartaal van 2022 daalde de gemiddelde prijs van de treinkaartjes op Madrid – Barcelona ten opzichte van 2019 met 43%, terwijl het aantal reizigers steeg met 70%.

Iryo is de maatschappij van het Italiaans-Spaanse consortium Air Nostrum (luchtvaart), Globalvia (wegvervoer) en Trenitalia.

Het bedrijf liet zijn eerste treinen vanaf oktober 2022 rijden op de Levante-lijn, Madrid – Valencia, en zorgde daar voor een toename van het aantal reizigers van 110% tot 2,9 miljoen. Nog groter was de groei op de lijn Madrid – Albacete – Alicante waar Ouigo in april 2023 startte en Iryo in juni.

Ook op de lijn Madrid – Sevilla/Malaga trad de open access in de loop van 2023 in werking. De AVE-treinen van Renfe kregen daar in maart 2023 gezelschap van de Frecciarossa’s van Iryo, gevolgd door Renfe-Avlo in juni. Ouigo España hoopt te gaan rijden vanaf begin 2024, als de maatschappij genoeg materieel beschikbaar heeft om de diensten uit te voeren. Ondertussen heeft Adif al laten weten groot voorstander te zijn van het uitbreiden van het open access-principe over het gehele AVE-net. De extra inkomsten voor het gebruik van de dure infrastructuur zijn van harte welkom. |

24 Op de Rails 2024-01.indb 24

09-01-2024 11:04

ONTWIKKELINGEN SPANJE

Treinstel 809 (108-109) van Ouigo España tijdens een testrit tussen Barcelona Sants en Madrid Puerta de Atocha bij Gelida. | 31-03-21 h Bernat Borràs

h Bernat Borràs Frecciarossa-treinstel van Iryo van de 109-serie tijdens een testrit van Barcelona Sants naar Madrid Puerta de Atocha bij Sant Llorenç d’Hortons. | 07-11-22

JANUARI 2024

h Bernat Borràs

Avlo-treinstel 112-019 (Talgo) tijdens de presentatierit voor de pers bij Sant Llorenç d’Hortons. | 24-04-2021

OP DE RAILS

Frecciarossa-treinstel van Iryo van de 109-serie tijdens een testrit van Barcelona Sants naar Madrid Puerta de Atocha bij Sant Llorenç d’Hortons op 7 november 2022.

h Bernat Borràs

25 Op de Rails 2024-01.indb 25

09-01-2024 11:04

MILJOENENLIJN

Dieselen in de jaren zeventig In de zomervakantie kwam er een uitnodiging langs: op zaterdag 4 november organiseert de Miljoenenlijn een fotorit met enkele geel/grijze diesellocomotieven en een lange goederentrein. Ondanks een dubbelgeboekte agenda was de interesse meteen gewekt!

De 2225 van de Stichting Museum Materieel Railion staat tijdens de zonsopkomst met de eerste fotogoederentrein naast Post II in Simpelveld. | 04-11-2023 h Alle foto’s bij dit artikel: Tim Goorman

- - Tim Goorman - -

26 Op de Rails 2024-01.indb 26

09-01-2024 11:04

MILJOENENLIJN

De 2454 van de gelijknamige stichting poseert bij de brug in de Kleinveldjesweg te Wijlre. | 04-11-2023

In het weekend van 28 en 29 oktober organiseerde de Zuid-­­ Limburgse Stoomtrein Maatschappij, die sinds een aantal jaren door het leven gaat onder de publieksnaam Miljoenenlijn, de jaarlijkse Stoomtreindagen. Naast stoomlocomotieven waren ook de Stichting Historisch Dieselmaterieel (SHD) met de 2205 en twee rijtuigen, de Stichting Museum Materieel Railion (SMMR) met de 2225 en de Stichting 2454 Crew met de gelijknamige locomotief en mP 3029 aanwezig. Vanwege deze ‘samenscholing’ was het interessant om een zaterdag later een fotorit te organiseren met een deel van dit materieel, met als thema de jaren zeventig en tachtig. En zo verzamelden zich op 4 november, heel vroeg in de ochtend, ruim dertig deelnemers uit het hele land in Simpelveld voor een dag vol verrassingen.

De meeste deelnemers waren de dag tevoren al naar Limburg gereisd, en dat gold ook voor een lange materieeltrein van Railexperts/Stichting 2454 Crew. In tegenstelling tot het andere materieel was de 2454 namelijk na de stoomtreindagen terug­gekeerd naar zijn thuisbasis omdat er in de tussenliggende week nog commerciële klussen te doen waren. Daarnaast moest ook de 1251, in gebruik bij Railexperts, mee naar Limburg vanwege een familiedag in de NS-werkplaats Maastricht. Dus vertrok op 3 november een konvooi, bestaande uit de 1251+2454+276+3029+904 naar de Limburgse hoofdstad. Vanwege een bovenleidingbreuk door stormschade in Weert kwam het transport daar echter pas aan het begin van de avond aan, waarna mP 3029 de reis naar Schin op Geul voortzette. Daarvandaan nam de 2454 het stokje over voor de

laatste etappe naar Simpelveld. Het was heerlijk om in de verte het gebrul van de 2454 door de Limburgse heuvels te horen naderen, terwijl we op het station stonden om wat spullen voor de rit af te geven aan de organisatie. Daarna moesten nog allerlei voertuigen van NS-vignetten worden voorzien, waarna tot slot de 2400 en Sik 276 nog naar Wijlre gebracht moesten worden… Kortom, het werd een latertje. Gelukkig hoefden wij daar niet op te wachten en na wat foto’s werd het hotel opgezocht.

Zaterdagmorgen om 6.20 begon de fotodag in Simpelveld, waar de meeste deelnemers ook overnacht hadden. Na een korte wandeling kwamen we bij Post II, waar een arsenaal aan lampen werd klaargezet en een oude Kever in exact de juiste pose naast het seinhuis opgesteld. Daarna kwam als eerste de bruine 2225 van de SMMR met een korte goederentrein in beeld voor het ‘blauwe uur’ kort voor zonsopkomst. Na de nodige foto’s konden we in de trein stappen in een gesloten goederenwagen type Gs, die voorzien was van banken (niet van verlichting overigens...) en die ons de rest van de dag zou vervoeren. De reis ging als eerste richting Schin op Geul, met onderweg een drietal fotostops in het vroege ochtendlicht.

In Wijlre werd de 2454 achterop bijgeplaatst en na een volgende fotostop namen we afscheid van de 2225 die als losse loc doorreed naar Maastricht om ook deel te nemen aan de eerdergenoemde familiedag. De fotogroep keerde achter de 2454 terug richting Wijlre: eerst voor een fotostop met een trekker en het Limburgse heuvellandschap en daarna voor een fotostop met een Landro-

OP DE RAILS JANUARI 2024

De locomotieven 2205 van de Stichting Historisch Dieselmaterieel en 2215 van het Spoorwegmuseum bij het voorsein van Simpelveld. | 04-11-2023

27 Op de Rails 2024-01.indb 27

09-01-2024 11:04

Sik 276 poseert met een werktrein op het dubbelspoor bij Wijlre. | 04-11-2023

ver en twee jagers. Ook aan de andere zijde van Wijlre kwamen we weer een trekker tegen, nu op het viaduct bij het inrijsein aan de oostkant van het station. Hierna volgde een stop in de heuvels bij halte Eys-Wittem, waarbij de trein werd teruggezet en een schijndoorkomst volgde. Daarna konden we weer een foto maken bij het seinhuis aan de westzijde van Simpelveld, wat overigens de enige (!) foto in de regen was. Hierna volgden nog een laatste fotostop met deze diesellocomotief op de lijn naar Kerkrade, waarna met een oorverdovend vertrek voorlopig afscheid werd genomen van de 2454. Omdat in Kerkrade van tractie gewisseld werd en daarbij het nodige rangeerwerk moest worden gedaan, ging de fotogroep lopend naar het volgende fotopunt, dat zo’n 2,5 kilometer verderop lag, vlak bij de N300.

Hier kwamen als volgende verrassing de 2205 en 2215 samen aan kop van een lange goederentrein de bocht om. Het was voor het eerst in vele jaren dat een setje geel/grijze 2200’en voor een goederentrein stond en dat werd duidelijk gewaardeerd. Met deze combinatie werden vervolgens foto’s gemaakt bij de hoge brug bij Vrusschenhusken (waar volgend jaar een toeristisch fietspad langs het spoor zal verschijnen), bij het inrijsein aan de westkant van Simpel­veld en als laatste in het glooiende landschap van Eys, met ook hier weer een van de vele Limburgse kerken op de achtergrond. In Wijlre werd het 2200-duo gesplitst: de 2205 reed als losse loc naar het dubbelspoor om samen met Sik 276 en een werktrein op de foto te worden gezet, terwijl de 2215 terugkeerde naar Sim-

pelveld. Na weer enkele fraaie foto’s en een uitgebreide wandeltocht waren we tenslotte een uurtje later weer op het bekende bruggetje aan de zuidoostkant van Wijlre waar de 2215 met de laatste verrassing van de dag klaar stond: de locomotief had plan V 904 meegenomen om zo de overbrenging van de treinstellen vanuit de Talbot-fabriek in Aken naar Nederland uit te beelden, een scène die in de eerste helft van de jaren zeventig regelmatig voor kwam, aangezien Werkspoor in 1972 gesloten was en dus de rest van de stellen uit Aken kwam. Op dit moment brak ook de zon weer door, zodat na een aantal foto’s op deze plek snel naar de volgende fotolocatie werd gelopen waar vanaf een heuvel nog enkele hele fraaie foto’s konden worden gemaakt.

Nadat ook dit achter de rug was, nam de 2205 met de goederentrein de fotografen weer mee. In Simpelveld werd de trein gesplitst en kwam de 2454 weer voor de trein, waarna een klein stukje verderop op de lijn naar Kerkrade aan de Vingweg het blauwe uurtje bij zonsondergang gebruikt kon worden voor een foto met een antieke bromfiets. Na terugkeer in Simpelveld volgde nog een scène met 2400 en Sik naast de klassieke beveiliging, wat een mooie afsluiter was van deze intensieve maar erg leuke fotorit!

Het was duidelijk te merken dat de organisatie ontzettend veel tijd en moeite in de rit had gestoken; ze beschreven het zelf als ‘de meest complexe fotorit ooit’. Terwijl de vrijwilligers van de Miljoenenlijn nog ‘even’ alles opruimden, keerden de deelnemers meer dan tevreden huiswaarts. |

In het blauwe avonduur poseert de 2454 even buiten Simpelveld. | 04-11-2023

28 Op de Rails 2024-01.indb 28

09-01-2024 11:04

TRAMS IN TURKIJE 1/2

Tien Turkse tramsteden - - Maurits van den Toorn - -

h Foto’s bij dit artikel: Maurits van den Toorn

Ankara en Istanbul en de tram van Konya – maar de meeste tramen metronetten stammen uit de periode-Erdoğan.

De vroegere tramgeschiedenis van het land is beperkt. Istanbul had ooit een omvangrijk tramnet, zowel in het Europese als het Aziatische deel van de stad. In 1871 reed de eerste paardentram; strikt genomen hebben we het dan over Constantinopel, want pas in 1930 kreeg de stad haar huidige naam. In 1914 volgde de eerste elektrische lijn, van Eminönü over de Galatabrug naar Karaköy, wat tegenwoordig een deel van de route van lijn T1 is. In 1928 werd de eerste elektrische lijn in het Aziatische stadsdeel geopend.

Het net bereikte met 37 lijnen zijn grootste omvang in 1956. Het materieel stamde in veel gevallen nog uit de beginperiode en de neergang daarna ging snel, in 1961 reed de laatste tram aan Euro-

JANUARI 2024

Turkije, met momenteel ruim 85 miljoen inwoners, kent een snelle bevolkingsgroei en een nog snellere verstedelijking. Overal verrijzen in hoog tempo flatgebouwen en breiden de steden zich als olievlekken uit. Inmiddels woont 77% van de bevolking in de stad (in Nederland is dat 93%; gegevens Wereldbank). Grote delen van het platteland, vooral in het armere oosten van het land, raken bijkans ontvolkt.

Onder president Erdoğan is een grote modernisering van het land ingezet met de bouw van snelwegen, luchthavens, ziekenhuizen en andere infrastructuur. Het spoorwegnet wordt gemoderniseerd, met onder meer de aanleg van een hogesnelheidslijn tussen Ankara en Istanbul. Ook de aanleg van metro- en tramnetten maakt deel uit van dit grote programma om het land op te stoten in de vaart der volkeren. Enkele bedrijven zijn al ouder – de metro’s van

Twee Citadissen op lijn T1 in Istanbul, met rechts een stel A32-trams van Bombardier; Turgut Özal Millet Caddesi. | 06-09-2023

OP DE RAILS

De tramgeschiedenis van Turkije is niet erg indrukwekkend. De huidige snelle groei van het aantal trambedrijven is dat wel, terwijl het einde nog niet in zicht lijkt. Een overzicht, met ook kort aandacht voor de metro.

29 Op de Rails 2024-01.indb 29

09-01-2024 11:04

Twee A32-trams van Bombardier op lijn T1 op de Yenicenler Caddesi in het centrum van Istanbul, kort na aflevering.

Tegenwoordig hebben de meeste van deze trams een reclamebeplakking. | 20-04-2008

Op sneltramlijn T4 in Istanbul rijden onder meer deze door het trambedrijf zelf gebouwde trams; Topkapi. | 06-09-2023

Twee koppelstellen van uit Keulen overgenomen Stadtbahn B-trams op lijn T4 in Istanbul aan het eindpunt Topkapi. Ze zijn licht gemoderniseerd waarbij onder meer de tweedelige frontruit door één grote is vervangen. | 06-09-2023

30 Op de Rails 2024-01.indb 30

09-01-2024 11:05

TRAMS IN TURKIJE 1/2

De wisselplaats halverwege de populaire nostalgielijn in de winkelstraat Istiklal Caddesi in Istanbul. Naast hun originele serienummers op het balkonscherm hebben de drie trams van de lijn op het dak de nummers 1, 2 en 3 gekregen. | 07-09-2023

pese zijde en in 1966 in Azië. De trolleybus die veel tramlijnen had vervangen verdween in 1984.

In Izmir (toen nog Smyrna genaamd) ontstond vanaf 1890 een net van paardentramlijnen, dat in 1927 werd geëlektrificeerd. De elektrische tram verdween in de jaren vijftig en zestig, de laatste trolleybuslijnen zijn opgeheven in 1992. Ook Iskenderun had een elektrische tram, Konya en Bursa hadden enkele paardentramlijnen.

Algemeen De revival van de tram begon rond 1990. In Konya was toen al enkele jaren een tramlijn in aanleg (de opening volgde in 1992) en Istanbul kreeg een nostalgische tramlijn in een drukke winkelstraat. Dat was geen moderne tram, maar de hernieuwde kennismaking met het fenomeen ‘tram’ en het succes ervan zette het stadsbestuur aan het denken om naast de metro ook de tram te benutten in de strijd tegen de verkeerschaos. De rest van het verhaal is te lezen bij de afzonderlijke steden.

De Turkse trambedrijven hebben een paar overeenkomsten.

Het inchecken gebeurt bijna overal via tourniquets op de haltes, meestal onder het toeziend oog van een of meer beveiligers. Heel praktisch is dat bij veel bedrijven creditcards ook gebruikt kunnen worden als vervoerbewijs, al is de prijs voor een rit daarmee iets hoger. Bij de geldende tarieven is dat overigens niet iets om je zorgen over te maken. Een tweede overeenkomst is dat de meeste

trams als reclamezuilen rijden, met vaak zelfs dichtgeplakte ramen. En als derde: de frequenties zijn overal hoog en de trams zijn overal vol.

De opkomst van de tram heeft geleid tot het ontstaan van een wagonbouwindustrie. Er is een joint venture van het Zuid-Koreaanse Hyundai Rotem met een Turks staatsbedrijf, genaamd Hyundai Eurotem, en er zijn twee volledig Turkse firma’s, Durmazlar en Bozankaya. Sinds kort zijn ook de Chinezen actief in de vorm van CRRC-MNG Rail System Vehicles, al bouwt deze onderneming (vooralsnog?) alleen metro’s en locomotieven.

Het aantal in het land gebouwde trams is nog beperkt, veel fabrieken bouwen ook ander materieel en werken als onderaannemer voor onder meer Alstom (delen van trams voor Frankfurt en Keulen, onderdelen voor TGV-treinstellen); Bozankaya is daarnaast ook leverancier van elektrische bussen. De fabrieken claimen vol trots dat hun trams ‘100% Turks’ zijn, maar veel technologie en componenten zijn afkomstig van Siemens, ABB en andere bedrijven van elders.

Ten slotte een praktische kwestie: het fotograferen van trams is een lastige, om niet te zeggen bijna onmogelijke zaak. Op straat in drukke stadscentra gaat het wel, maar elders grijpen de beveiligers op de haltes of andere types in uniform al snel in als ze pogingen zien om dat te doen. Het verschilt een beetje per stad, maar vooral in Istanbul is men lastig. Weggaan en elders opnieuw beginnen is

OP DE RAILS

Lijn T3 in het Aziatische gedeelte van Istanbul is een metersporige nostalgietramlijn waarop enkele uit de DDR afkomstige Gotha- en Reko-tweeassers rijden. | 07-09-2023

JANUARI 2024

31 Op de Rails 2024-01.indb 31

09-01-2024 11:05

Kruising van een Chinese tram (links) met een Italiaanse Sirio bij het trambedrijf van Samsun. De aan de Zwarte Zee gelegen stad heeft een uitgesproken nat klimaat; Ismet Inönü Bulvari. | 05-09-2022

in zulke situaties gewoonlijk het devies, maar dat lukt amper omdat er veel beveiligers zijn. De recente foto’s bij dit artikel zijn dan ook gemaakt na afspraken met de vervoerbedrijven en een soort ‘vrijwaringsdocument’ dat kon worden getoond als dat nodig was.

De tramsteden Veruit de grootste stad van het land is Istanbul met officieel ruim 16 miljoen inwoners. De stad heeft drie kernen: het oude centrum rond het Topkapi Paleis en de Aya Sofia, een wat westerser (winkel) centrum met het door demonstraties bekende Taksimplein aan de noordzijde van de Gouden Hoorn en aan de overzijde van de Bosporus het Aziatische deel, een miljoenenstad op zichzelf.

Het moderne railvervoer begon in 1989 met een metrolijn (de huidige M1) met betrekkelijk klein en smal (2,65 meter) materieel waarvan de vormgeving was geïnspireerd door Weense U-Bahnstellen.

Inmiddels zijn er tien metrolijnen, onder meer naar de drie luchthavens. Verder zijn er vier funiculaires (de oudste, Tünel, is al uit 1875) en een kabelbaan. Afwisseling genoeg dus.

In 1992 werd als aansluiting op metrolijn M1 een tramlijn door het stadscentrum geopend tussen Sirkeci en Topkapi. Die is verschillende malen aan beide einden verlengd, onder meer over de

Galatabrug tot Kabataş; de lijn is nu ruim achttien kilometer lang.

In 2006 kwam er aan het westelijke uiteinde in Zeytinburnu een aparte aansluitende lijn naar de tamelijk ruige woonwijk Bağcilar, maar tegenwoordig is er één lange doorgaande lijn.

Op lijn T1 reed bij gebrek aan geschikte trams aanvankelijk hetzelfde materieel als op metrolijn M1. Daarvoor waren lelijke hoge perrons in de tamelijk smalle stadsstraten nodig. Na enkele jaren kwam er lagevloermaterieel en konden die perrons verdwijnen.

De lijn ligt in het stadscentrum op straat en daarbuiten op vrije baan, met aan het westelijke uiteinde weer een stuk straattraject.

Tussen Topkapi en Kabataş volgt de tram de route van vroegere tramlijnen. Het materieel bestaat uit 55 Bombardier A32-trams (het type dat ook in Stockholm rijdt) en 37 Alstom Citadis, die allemaal in dubbeltractie dienst doen.

Het vervoerbedrijf werkt momenteel aan de aanschaf van 44 trams met batterijen. Als die er zijn, kan in het centrum de bovenleiding worden verwijderd. Het huidige materieel kan dan alleen nog op een of beide uiteinden van de lijn rijden; consequentie daarvan is dat er weer een knip in de lijn komt.

In 2007 is lijn T4 geopend, een deels ondergronds verlopende sneltramlijn met hoge perrons. Het is eigenlijk een soort metrolijn

Op de enige lijn van het trambedrijf van Izmit rijden trams van de Turkse firma Durmazlar; Hürriyet Caddesi. | 07-09-2022

32 Op de Rails 2024-01.indb 32

09-01-2024 11:05

TRAMS IN TURKIJE 1/2

Op ringlijn T1 in Bursa rijden zes lagevloertrams in eenrichtinguitvoering van de ter plaatse gevestigde firma Durmazlar. Hetzelfde type in tweerichtinguitvoering (twaalf stuks) rijdt op sneltramlijn T2; Kibris Sehitleri Caddesi. | 08-09-2022

Zwarte Zee

Izmit Bursa

Ankara

Eskişehir

Kayseri

Izmir

Malatya

Konya

N

Antalya

Trabzon

Alanya

Middellandse Zee

Mersin

Gaziantep Adana

Dyarbakir

Şanliurfa

200 km Stad met tram , metro 0 trolleybus tramplannen Kaartondergrond: Tschubby, CC BY-SA 3.0, bewerking: Tim Boric

In Samsun, een industriestad in het noordoosten van het land aan de kust van de Zwarte Zee (800.000 inwoners), is in 2010 een sneltramlijn geopend die net als de stad grotendeels parallel aan de kust verloopt. Na twee uitbreidingen in 2016 en 2019 is de lijn nu 36 kilometer lang.

De exploitatie ging van start met zestien Sirio’s van de Italiaanse bouwer AnsaldoBreda. Voor de eerste uitbreiding kwamen er vijf trams bij van de Chinese firma CNR, voor de tweede werden bij Durmazlar acht trams gekocht. Daarmee bezit het trambedrijf drie volstrekt uiteenlopende materieeltypes.

De stad Izmit (ook wel Kocaeli genoemd, 300.000 inwoners) heeft sinds 2017 één tramlijn in oost-westrichting, die na enkele verlengingen ruim tien kilometer lang is. Het materieel bestaat uit 28 vijfdelige lagevloertrams van Durmazlar. Inmiddels wordt gewerkt aan een tweede lijn naar het noorden van de stad; de wissels daarvoor waren bij de bouw van de eerste lijn al gelegd. Voor deze uitbreiding zijn trams besteld bij de andere Turkse trambouwer Bozankaya.

Het tramnet in Bursa (twee miljoen inwoners, enkele decennia in de veertiende eeuw de hoofdstad van het land) bestaat uit drie lijnen van uiteenlopend karakter. Er is een in één richting bereden ringlijn rond de oude stad (lijn T1, geopend in 2013), met een enkelsporig traject in de straat van 6,5 kilometer waarop modern lagevloermaterieel rijdt. In juli 2022 volgde T2, een sneltramlijn van ruim acht kilometer op vrije baan naar het busstation in het noorden van de stad. Hierop rijdt hetzelfde materieel in tweerichtinguitvoering.

Eigenlijk is dat geen goede keuze, want het gaat praktisch om een bovengrondse metro met slechts één wegkruising bij het beginpunt aan de rand van de binnenstad. De tamelijk matig rijdende lagevloertrams zijn niet erg geschikt voor de hoge snelheden op dit traject. Het materieel komt van fabrikant Durmazlar.

JANUARI 2024

Samsun

Istanbul

Bosporus, de Marmaray. Tussen Sirkeci en Kazlıçeşme, een station aan deze spoorlijn tussen Europa en Azië, wordt de lijn momenteel opgeknapt en geëlektrificeerd. Hier komt op een nog onbekend tijdstip een metro of sneltram te rijden. In dat laatste geval kan het lijn T6 worden.

OP DE RAILS

zoals lijn M1, maar dan met enkele wegkruisingen; aanvankelijk reed er ook materieel dat was geleend van M1. Tegenwoordig zijn er 34 tweewagenstellen van Hyundai Eurotem, achttien trams die het vervoerbedrijf vanaf 2014 zelf heeft gebouwd (het zouden er 34 moeten worden) en 32 uit Keulen overgenomen Stadtbahn B-stellen; die laatste worden momenteel licht gemoderniseerd.

Wel een echte stadstram is lijn T5 langs de Gouden Hoorn, geopend in 2021 en in augustus 2023 verlengd naar Eminönü, het bus- en tramknooppunt aan de zuidzijde van de Galatabrug waar kan worden overgestapt op lijn T1. Lijn T5 heeft geen bovenleiding maar stroomtoevoer door middel van het ondergrondse APS-systeem van Alstom. De dertig lagevloertrams van het type Panorama komen van de Turkse bouwer Durmazlar; het is voor het eerst dat materieel van een andere fabrikant APS gebruikt. De trams hebben desondanks een pantograaf, want op het remiseterrein hangt bovenleiding. Ze zijn zo nieuw dat ze nog geen reclamebeplakking hebben (foto in OdR 2023-11).

Dan zijn er nog T2 en T3. Lijn T2 is de genoemde nostalgielijn van anderhalve kilometer waarop enkele oude tweeassers van het vorige trambedrijf rijden. De enkelsporige lijn met meterspoor is aangelegd in 1990 toen de drukke winkelstraat Istiklal Caddesi een voetgangerspromenade werd. Lijn T3 is een eveneens metersporige ringlijn van 2,5 kilometer in het Aziatische deel van de stad, geopend in 2003, waarop een paar Gotha- en Reko-trams uit de voormalige DDR rijden. Beide lijnen lopen door straten waar vroeger ook trams reden.

Het spoortracé naar Sirkeci, het kopstation bij de Bosporus, is verlaten na de opening van de spoorlijn en de tunnel onder de

33 Op de Rails 2024-01.indb 33

09-01-2024 11:05

Op de enkelsporige lijn T3 door de oude binnenstad van Bursa rijden uit Bochum overgenomen Stadtbahn M-trams; Yeni Cumhuriyet Caddesi. | 08-09-2022

Sneltramlijn T2 in Bursa ligt in het midden van een drukke uitvalsweg en is meer een gelijkvloerse metro dan een tram. | 08-09-2022

Lijn T3 is geheel anders van karakter. Het is een enkelsporige lijn van 2,2 kilometer op meterspoor door de oude binnenstad. Aanvankelijk reden daar tweeassers uit de DDR, maar de min of meer toeristisch bedoelde lijn werd zo druk dat groter materieel nodig was.

Dat is gevonden in de vorm van een aantal Stadtbahn M-trams uit Bochum. Er is met dertien stuks grootscheeps ingekocht, hoewel er maar twee tot drie trams nodig zijn. Ofwel men is iets te enthousiast geweest ofwel er zijn ideeën (geweest) om de lijn te verlengen.

In Izmir (het vroegere Smyrna, drie miljoen inwoners) zijn er naast een metrolijn twee, onderling niet met elkaar verbonden tramlijnen, gelegen aan de noord- en zuidzijde van de Golf van Izmir, geopend in 2017 (noord, in het stadsdeel Karşiyaka) en 2018 (zuid, in Konak). De noordelijke lijn is bijna negen kilometer lang. De afgelopen jaren is als uitbreiding van de noordelijke lijn een grote lus aangelegd naar de universiteit, gelegen in de zelfstandige stad Çiğli. Aangekondigd is dat die medio februari in dienst komt. De zuidelijke lijn, die door het stadscentrum loopt, is 12,5 kilometer lang.

Het materieel van beide lijnen is geleverd door Hyundai Eurotem en bestaat uit 38 vijfdelige lagevloertrams.

WORDT VERVOLGD

De twee tramlijnen van Izmir – hier de zuidelijke – verlopen allebei langs de Golf van Izmir; Mustafa Kemal Sahim Bulvari. | 12-09-2022

Op de Rails 2024-01.indb 34

09-01-2024 11:05

AMSTERDAM

de bedieningseisen dwingen op een aantal plaatsen af dat GVB op (delen van) deze trajecten toch een tramlijn laat rijden.

INFRASTRUCTUUR GVB onderzoekt in opdracht van de Vervoerregio Amsterdam wat nodig is om de netspanning van de tram te verhogen van 600 V naar 750 V, de nieuwe Europese norm voor light rail. Leveranciers van materieel en elektrische apparatuur richten hun aanbod daar steeds meer op in. Een hogere spanning betekent ruim een derde minder energieverlies in het net, een besparing van bijna een half miljoen euro per jaar. GVB verwacht ook minder materieelstoringen door spanningsdalingen die optreden bij intensief tramverkeer en het rijden met grotere eenheden.

EXPLOITATIE TRAM

h Tim Boric

met de invoering van 30 km/h in de stad.

Voor de tramlijnen heeft de nieuwe snelheidslimiet nauwelijks gevolgen, omdat de trajecten waar snelheid gemaakt kan worden bijna allemaal op vrije baan liggen, waar de trams 50 km/h mogen blijven rijden.

Van 23 december 2023 tot en met 7 januari 2024 reden de lijnen 1, 5, 13, 17, 19 en 25 een Kerstvakantiedienstregeling met lagere frequenties. Op Oudejaarsavond eindigde de dienst rond 20 uur, in de Nieuwjaarsnacht reden vanaf 1.30 de metrolijnen 52 en 54 en de nachtbussen.

De rituitval bij de tram is de laatste maanden van 2023 sterk gestegen, tot ruim 5%. De situatie wisselt sterk per dag en per lijn, met uitschieters tot ver boven dit gemiddelde.

JANUARI 2024

Vanaf 20 december 2023 rijdt lijn 4 weer door de Van Woustraat, waarvan het deel ten noorden van de Ceintuurbaan vernieuwd en autoluw gemaakt is. De haltes bij de Stadhouderskade zijn verplaatst naar de Albert Cuijpstraat, de haltes bij de Ceintuurbaan zijn opgehoogd en verbreed.

In de jaardienstregeling 2024 kreeg lijn 1 in de ochtendspits een zes- in plaats van een 7½-minutendienst. De nieuwe dienstregeling ging op vrijdag 8 december 2023 in, tegelijk

De HTM 816 is zojuist als laatste rit van het rijseizoen 2023 vertrokken van het Haarlemmermeerstation naar Amstelveen. Op 1 maart begint de ontruiming van het voormalige stationsemplacement, dat zich de afgelopen halve eeuw ontwikkelde tot een van de laatste ‘rafelranden’ van de stad. De museumtram keert hier niet voor 2028 terug. | 29-10-2023

OP DE RAILS

De Vervoerregio Amsterdam (VRA) maakte in december 2023 het concept-Programma van Eisen bekend voor de nieuwe GVB-concessie, die ingaat op 15 december 2024 en een looptijd heeft van elf jaar. Hierin worden hogere eisen gesteld aan de bediening van woon- en werkgebieden die nu weinig of geen OV hebben. De VRA-voorzitter, tevens verkeers- en vervoerswethouder in Amsterdam, zei hierover dat het OV-beleid de afgelopen jaren vooral gericht is geweest op de economische functie en te weinig op de sociale functie. In het centrumgebied, grofweg tussen de Ceintuurbaanring en het IJ, zal het aanbod van tram en bus nadrukkelijk niet groeien. Hier is het beleid gericht op lopen, fietsen en OV – in die prioriteitsvolgorde. Het programma stelt een groot aantal eisen aan de bediening van onder andere OV-knooppunten en verbindingen.

Binnen die eisen is het aan GVB om vorm te geven aan het netwerk, waarbij het bedrijf de vrijheid heeft om concreet aangegeven delen van de infrastructuur al of niet met een tramlijn te bedienen. Tot de niet-verplichte tramtrajecten behoren bijvoorbeeld de lijnen 4 en 14 (uitgezonderd Damrak en Rokin), een groot deel van de Ceintuurbaanring, de Stadionweg, Hoofdweg en Burgemeester De Vlugtlaan. De wél-verplichte trajecten en

35 Op de Rails 2024-01.indb 35

09-01-2024 11:05

De Amsterdamse lijn 24 staat op de eerste dag van zijn routewijziging op het nieuwe eindpunt Frederiksplein. CAF-tram 3053 is een van de twee trams met een speciale beplakking voor proefritten op de lijn naar Uithoorn. | 08-12-2023 h Maurits van den Toorn

Tekort aan inzetbaar personeel is nog steeds een belangrijke oorzaak, maar niet de enige.

De kuren van de CAF-trams spelen ook een rol.

MATERIEEL TRAM Van de CAF-trams type 15G rijdt gemiddeld nog niet de helft van de 72 wagens door aanhoudende technische problemen. CAF-personeel blijft daarom nog tot half 2025 in de remise Lekstraat gestationeerd.

Op 28 november 2023 werd de 2058 weer beplakt en van lichtjes voorzien voor Kerstzender Sky Radio. De presentatie was net als vorig jaar in de lus van de museumtramlijn bij het Haarlemmermeerstation. Andere reclames verschenen op de 2083 voor Asia Express, de 2085 en 2092 voor Thuisbezorgd, de 2088 voor Leonardo da Vinci, de 2091 voor Valentino, de 2093 voor het Amsterdamse Winterparadijs, de 2094 voor Starbucks, de 2096 voor Charlotte Tilbury, de 2099 voor JD Sports, de 2100 voor De Bijenkorf, de 2101 voor H&M, de 2107 voor de Staatsloterij, de 2108 als Disney Kersttram en de 2110 voor Prime Video Brand.

METRO In december 2023 arriveerden de M7-stellen 174 en 179, waarmee de aflevering weer op gang is gekomen. In afwachting hiervan stond de 174 al een tijdlang te wachten in Zeebrugge. Op 8 december gingen de BN-stellen 48 en 52 voor sloop naar DDM in De Meern, op 15 december volgde de 48.

Op 14 december reed op lijn 53/54 een deel van de dag de M7-combinatie 170 + 176. Het betrof een proefinzet in de passagiersdienst onder begeleiding van technici van GVB en CAF. Op 11 december reed op lijn 50 weer een driewagenstel BN (46 + 56 + 66). Ook dit was een proef onder begeleiding van technici; sinds enige rijd mogen deze formaties alleen nog op lijn 53/54 rijden.

Op 19 december was tussen Wibautstraat en

Weesperplein een wissel defect waardoor het metroverkeer de hele dag chaotisch verliep. Lijn 53 reed niet, lijn 51 reed tussen Isolatorweg en Gaasperplas en lijn 54 reed alleen tussen Gein en Wibautstraat. Tussen Wibautstraat en Centraal Station reed een pendelmetro.

MUSEUMNIEUWS Op 1 maart begint de ontruiming van het Havenstraatterrein. Voor de museumtramlijn zal een tijdelijke loods worden gebouwd bij de halte Jollenpad, waarvandaan lijn 30 zal rijden naar de Parklaan in Amstelveen. In deze loods worden de GVB 144 en 454, RET 507, HTM 816, NBM 20, 43 en 55 en Praag 352 gestald, alsmede enkele werkwagens voor het baanonderhoud. Tot december is er geen verbinding met de remise Havenstraat.

Als alles voorspoedig verloopt, kan medio 2028 het nieuwe tracé bij het Haarlemmermeerstation in gebruik worden genomen met een nieuwe keerlus en een nieuw onderkomen voor het materieel.

DEN HAAG Van 27 december 2023 tot en met 5 januari 2024 vervielen de extra spitsritten op lijn 1, op de dagen in december ook die op lijn 2.

Op 6 januari ging de nieuwe jaardienstregeling in, zonder lijn- en frequentiewijzigingen.

Alleen lijn 1 kreeg andere vertrektijden.

Tegelijkertijd ging ook de remise Scheveningen dicht voor de grote verbouwing die anderhalf jaar duurt (zie ook OdR 2023-11).

Van de 33 GTL-trams in deze remise, waaronder de Hoftrammm, verhuisden er dertien via de dienstregeling van lijn 1: op 5 januari rukten ze ’s morgens nog uit vanuit Scheveningen om aan het eind van hun dienst binnen te lopen in de remise Lijsterbesstraat.

INFRASTRUCTUUR In december is het tweede spoor in de keerlus bij station Laan van Nieuw Oost-Indië

opgebroken. Het was al geruime tijd buiten dienst. Bij de stationsingang is een verhoogd halteperron gemaakt.

MATERIEEL De 3090 kreeg een speciale beplakking als Pakjestram. Op 22 november 2023 maakte hij een inzamelingsrit voor pakjes, bestemd voor kinderen uit arme gezinnen; later verscheen de Pakjestram ook in de gewone dienst. Avenio 5003 kreeg een beplakking als Kersttram van de HTM, terwijl Sky Radio GTL 3109 versierde als Kersttram met feestmuts en lampjes. De 4006, 4007 en 4032 kregen reclame voor Hommerson casino, de 4012 voor de Staatsloterij, de 4037 voor JD Sports en de 4053 voor Starbucks.

ROTTERDAM De Rotterdamse gemeenteraad stemde op 21 december 2023 in met de bouw van een brug over de Nieuwe Maas tussen de Olympiaweg (vlakbij station Rotterdam Stadion) en De Esch. Over de brug gaat een nieuwe tramlijn rijden van het Zuidplein naar de Kralingse Zoom via het station Stadion, dat tegelijkertijd wordt ontwikkeld tot een volwaardig station Stadionpark. De brug en de stationsontwikkeling kosten samen bijna 1,6 miljard euro, waarvan het Rijk ruim de helft betaalt. Minister Harbers stelde hierbij als voorwaarde dat de brug ook geschikt wordt voor autoverkeer. De komende jaren wordt in stappen toegewerkt naar een definitief ontwerp. De brug moet klaar zijn in 2033.

DIENSTREGELING Van 23 december 2023 tot en met 8 januari 2024 gold de vakantiedienstregeling. Trams en metro’s reden zoals gebruikelijk met een lagere frequentie, bij de bus gold daarentegen de normale dienstregeling.

Ook na 8 januari bleef de tram tot nader bericht volgens de vakantiedienstregeling rijden wegens personeelsgebrek. Op veel

36 Op de Rails 2024-01.indb 36

09-01-2024 11:05

TRAM BINNENLAND De remise Scheveningen is anderhalf jaar dicht wegens verbouwing. De hal rechts wordt gesloopt en vervangen door een nieuwe, met iets minder sporen voor bredere trams. De 3001 ging als oudste GTL in 2019 naar de sloper. | 05-05-2016 Albert Koch camera

buslijnen ging de frequentie juist wel omhoog; kennelijk zijn de personeelsproblemen hier nu minder groot.

herstelwerkzaamheden, was dat niet mogelijk en werd ook richting Beverwaard niet via Keizerswaard gereden.

INFRASTRUCTUUR

EXPLOITATIE

Vanaf 18 november 2023 rijdt lijn 4 weer door naar het Heemraadsplein, na vernieuwing van de bogen op de Nieuwe Binnenweg. Wel werd de frequentie meteen weer verlaagd van een twaalfminutendienst naar een kwartierdienst.

Van 4 tot en met 16 december konden de lijnen 2 en 23 een deel van de sporen op de rotonde in de kruising Groeninx van Zoelenlaan/Reijerdijk/Groene Tuin niet berijden door een verzakking van de rails.

Lijn 2 reed naar P+R Beverwaard (keren in de remise), rechtstreeks vanaf de Reijerdijk zonder Keizerswaard aan te doen. Lijn 23 kon richting centrum ook niet via Keizerswaard rijden en ging vanaf De Groeninx van Zoelenlaan rechtstreeks naar de Groene Tuin; in de andere richting kon de normale route worden gevolgd. Op 16 december, tijdens de

Op 10 december 2023 vond de jaarlijkse Bruggenloop plaats waardoor de lijnen 21, 23, 24 en 125 van 14.15 tot 17.40 werden omgeleid of ingekort. De lijnen 21 en 24 weken tijdelijk uit naar eindpunt Woudestein. Lijn 23 was gesplitst in twee delen. Het zuidelijke deel reed alleen tussen Beverwaard en Keizerswaard en gaf bij de Akkeroord aansluiting op lijn 2; het noordelijk deel eindigde tot 16.10 bij het Wilhelminaplein en daarna bij Stadion Feijenoord. Lijn 125 reed tot 16.10 vanaf Schiebroek via Vasteland en Westzeedijk naar de keerlus Pelgrimsstraat, daarna weer de normale route.

MATERIEEL TRAM De 2108 kreeg een nieuwe reclame voor Asia Express, de 2110 voor Amazon, de 2114 voor de Staatsloterij en de 2119 voor Prime Video.

MUSEUMNIEUWS Begin december werd de tussenbak (C-bak) van Düwag 373 uitgenomen. Na samenvoeging van de A- en de B-bak zal deze tram als enkelgelede 273 door het leven gaan. De enkelgelede uitvoering van dit Düwag-type uit 1965 ontbrak nog in de collectie. De 373 deed na enkele ontsporingen al jarenlang geen dienst meer. De oorzaak van dit probleem is aangepakt en de defecte accu’s voor de laagspanningsinstallatie zijn overgezet vanuit de Haventram 368, die nu de plaats van de 373 als statisch object heeft ingenomen.

Na jaren van stilstand werd zoutmotorwagen 2603 weer in gebruik genomen, zodat er voor winterse perikelen twee zoutwagens beschikbaar staan (de 2605 is de andere).

Beide zijn ook voor instructie te gebruiken.

Instructiewagen 2101 staat wegens een defect buiten dienst.

Op een groot aantal dagen tussen 19 december 2023 en 6 januari 2024 maakte een versierd vierassig tramstel Wintertourritten, met een bezoek aan het trammuseum. |

JANUARI 2024

h Gerard van Buuren

OP DE RAILS

De halte Varkenoordse viaduct is verplaatst van het begin van de viaducthelling tot voor de kruising met de 2e Rosestraat. Na afronding van de Roseknoop-werkzaamheden zal ook lijn 25 van en naar de Beijerlandselaan hier stoppen. Dit vergemakkelijkt niet alleen het overstappen van en naar lijn 23, ook ligt de halte nu gunstiger ten opzichte van de recent gerealiseerde bebouwing. | 04-10-2023

37 Op de Rails 2024-01.indb 37

09-01-2024 11:05

LUIK In november 2023 werd bekend dat de geplande uitbreidingen van de tramlijn in Luik voorlopig zijn afgeblazen. Het gaat om verlengingen in het noorden naar Herstal en in het zuiden naar Seraing. De Waalse regering had de plannen in december 2022 goedgekeurd, maar onder meer de gestegen prijzen van materialen en energie hebben ertoe geleid dat ze voorlopig op ijs zijn gezet.

Ook de extra trams vallen duurder uit; er is indertijd geen optie op meer materieel genomen.

Het geld uit het Europese covid-herstelfonds voor de uitbreidingen, dat uiterlijk in 2026 moet zijn besteed, wordt overgeheveld naar andere projecten (nieuwe bussen en een nieuwe garage). De EU is daar inmiddels mee akkoord gegaan. Het is nu wachten tot de Waalse regering ergens anders geld heeft gevonden en er onder minder tijdsdruk met aannemers kan worden onderhandeld, in de hoop op een betere cq goedkopere uitkomst.

Het besluit heeft geen invloed op de tramlijn tussen Coronmeuse en Standard die momenteel in aanleg is; de planning voor de opening is nog steeds 31 januari 2025.

ESSEN In januari is de aanleg begonnen van de

Citybahn, een bovengrondse tramlijn die in oost-westrichting door de stad gaat lopen tussen Steele en de nieuwe wijk Essen 51.

Vanaf de Hollestraße aan de oostzijde van het centrum komt er een nieuw traject van bijna vijf kilometer langs de voorzijde van het Hauptbahnhof tot de Berthold-Beitz-Boulevard, waar wordt aangesloten op het in 2014 voor lijn 109 aangelegde traject over voormalige fabrieksterreinen van Krupp.

Ten noorden daarvan komt weer een nieuw traject door de wijk Essen 51; bij de halte Bergmühle komt andermaal een aansluiting op het net. Volgens de (optimistische) planning kan de tramlijn in de loop van 2026 gereed zijn.

WENEN De plannen voor de verlenging van de metrolijnen U2 en U5 zijn goedgekeurd en worden door vervoerbedrijf Wiener Linien de komende tijd in detail uitgewerkt. Momenteel is de verlenging van lijn U2 van station Rathaus naar de Matzleinsdorfer Platz in aanbouw; de opening is voorzien in 2028. Afgelopen zomer is groen licht gegeven voor een verlenging met één tussenstation naar het zuidelijker gelegen Wienerberg.

De automatische lijn U5 wordt momenteel gebouwd tussen Karlsplatz en Frankhplatz,

waarbij grotendeels gebruik wordt gemaakt van gemoderniseerde tunnels waar eerder lijn U2 reed. Dit traject komt in 2026 in dienst.

Eind 2023 is de verlenging goedgekeurd van de Frankhplatz met drie tussenstations naar station Hernals aan de Vorortelinie van de S-Bahn in het noordwesten van de stad. De werkzaamheden beginnen waarschijnlijk eind 2026, het traject komt gefaseerd in dienst tussen 2032 en 2035.

OLSZTYN Op 1 januari is het trambedrijf in Olsztyn in het noordoosten van Polen met twee lijnen uitgebreid. De lijnen 4 en 5 rijden gezamenlijk over een nieuw traject van Pieczewo in het zuidoosten naar het kruispunt Skwer Wakara aan de rand van de binnenstad. Het traject is bijna zes kilometer lang. De ene lijn gaat dan over bestaande sporen naar Wysoka Brama (eindpunt van lijn 1), de andere naar Dworzec Glówny (eindpunt van de lijnen 2 en 3).

Voor de nieuwe lijnen zijn bij de Turkse fabrikant Durmazlar achttien lagevloertrams van het type Panorama aangeschaft, die vanaf begin 2020 worden geleverd (serie 30153032). Ze doen al dienst op de lijnen 1, 2 en 3, in aanvulling op de vijftien Tramino-trams van Solaris (serie 3000-3014) waarmee het trambedrijf in 2015 van start ging.

38 Op de Rails 2024-01.indb 38

09-01-2024 11:05

TRAM BUITENLAND Twee Lajkonik-trams van Stadler in de Starowiślna in Kraków. Met 110 stuks vormen deze driedelige lagevloertrams nu de grootste materieelserie. | 23-07-2023 h Maurits van den Toorn

In Lissabon zijn de nieuwe CAFlagevloertrams in dienst gesteld op de drukke lijn 15; Rua 1o de Maio. | 26-10-2023 Dirk Budach camera

PRAAG

PORTO Het sneltramnet wordt de komende jaren flink uitgebreid. Momenteel wordt gewerkt aan de zuidelijke verlenging van lijn D in Vila Nova de Gaia op de zuidoever van de Douro, vanaf Santo Ovídio naar Villa d’Este. Ook de nieuwe lijn G vanaf station São Bento naar Casa da Música is in aanbouw. In november 2023 is bovendien met een aannemersconsortium het contract getekend voor de bouw van een tweede lijn naar Vila Nova de Gaia.

Dit wordt lijn H van Casa da Música naar Santo Ovídio. Er komt voor deze lijn een nieuwe brug over de rivier. Verder is een lijn vanaf Estádio do Dragão naar Souto aan de oostkant van de stad gepland.

De Chinese fabrikant CRRC in Tangshan levert momenteel achttien trams. Binnenkort komt er een aanbesteding van nog eens 22 trams met een optie op tien stuks.

LISSABON Afgelopen najaar zijn de eerste nieuwe lagevloertrams van CAF in dienst gekomen

op lijn 15E (momenteel Algés – Belém – Cais do Sodré). De Spaanse bouwer levert vijftien vijfdelige Urbos-trams (serie 601-615). Ze dienen als aanvulling op de tien lagevloertrams van Siemens uit de jaren negentig (serie 501-510), waarvan er al geruime tijd een aantal buiten dienst staat; het is de bedoeling negen van deze trams op te knappen.

Op lijn 15E reden tot voor kort als aanvulling ook tweeassers, die veel te klein zijn voor deze drukke lijn. Daarnaast rijden er ook nu nog bussen, mede omdat de tramlijn wegens werkzaamheden aan de stadskant al geruime tijd is ingekort tot Cais do Sodré.

De bussen rijden wel door naar het normale eindpunt Praça da Figueira.

Er zijn al lange tijd plannen voor verlengingen aan beide zijden, aan de westkant van Algés naar Cruz Quebrada (tot 1994 het eindpunt) en aan de oostzijde van Praça do Comércio naar station Santa Apolónia, maar er is na wat voorbereidende werkzaamheden niets meer gebeurd.

BRĂILA In november 2023 begon fabrikant Astra Vagoane Călători met de levering van zes tweedelige lagevloertrams (serie BR01BR06); er is een optie op twee stuks. Het is voor Brăila het eerste nieuwe materieel in 35 jaar. De nieuwe trams betekenen waarschijnlijk het einde voor de laatste Rotterdamse 1600’en waarvan er nog maar enkele rijvaardig zijn.

Van alle Roemeense trambedrijven is dat van Ploiești nu het enige dat sinds 1990 nog geen nieuw materieel heeft kunnen aanschaffen.

Dat is wel geprobeerd, maar een bestelling van twintig trams bij Pesa is door de fabrikant gecanceld omdat de wegens EU-subsidies geëiste levertermijnen onhaalbaar waren. |

JANUARI 2024

KRAKÓW Stadler heeft eind 2023 de 110e en laatste tram van het type Tango geleverd aan het vervoerbedrijf van Kraków (series 701-745 en 825-889). De driedelige lagevloertrams hebben ter plaatse de naam Lajkonik (een mythische figuur en symbool van de stad) en zijn geleverd op basis van twee bestellingen uit 2018 en 2020.

De Stadler-trams vormen nu de grootste materieelserie. Het trambedrijf moderniseert zich (zoals meer bedrijven in Polen) met een mengeling van nieuw en tweedehands materieel. Nieuw aangeschaft zijn eerder 74 lagevloertrams van Bombardier, 36 trams van Pesa (genaamd Krakowiak) en één tram van de firma Newag. Daarnaast zijn er nog tweedehands uit Düsseldorf GT8S- en GT8SUtrams, uit Nürnberg en Essen Stadtbahn M-trams, uit Wenen E6-trams (deels overgenomen uit Utrecht, verbouwd tot dubbelgelede wagens) en oudere E1 + c3-combinaties.

Ook is er nog een aantal Poolse Konstal 105Na-vierassers. De twee laatstgenoemde materieelsoorten zijn redelijk snel aan het verdwijnen.

OP DE RAILS

Het vervoerbedrijf heeft een grote opdracht voor de levering van maximaal tweehonderd trams uitgeschreven, waarvan in eerste instantie veertig stuks vast worden besteld voor levering in 2025/’26. In november werd bekend dat Škoda de opdracht heeft binnengehaald. De enige andere bieders waren Stadler en Pesa. De trams zijn van het type ForCity Plus dat binnenkort ook wordt geleverd aan Brandenburg, Cottbus en Frankfurt (Oder); de versie voor Praag wordt ongetwijfeld groter. Škoda is na het verdwijnen van Tatra een soort huisleverancier van het Praagse trambedrijf geworden met 250 trams van het type 15T ForCity en daarvoor zestig trams van het type 14T. In november 2023 is het contract getekend voor de aanleg van tramsporen op de Václavského Náměstí (het Wenzelsplein), het grote plein in het hart van de stad waar al in 1884 de eerste trams reden. In 1980 verdween de tram hier na opening van de eerste metrolijn. Zoals wel vaker wordt dat inmiddels als een vergissing beschouwd, wat reden is om de tram terug te laten keren.

Het traject over het plein naar het Centraal Station (waar momenteel geen tram komt, alleen de metro) is nodig om andere, overvolle trajecten in het centrum te ontlasten.

De werkzaamheden beginnen dit voorjaar en zijn gereed in 2027.

39 Op de Rails 2024-01.indb 39

09-01-2024 11:05

TRAMS EN RECLAME 1/2

De tram als reclamedrager Trams in reclameverpakking: ze boeien de een en ergeren de ander. De liefde van adverteerders voor de tram bloeide al op in de paardentramtijd en ging nooit meer over. Geen wonder, de tram is een effectief reclamemedium: een rijdend uithangbord met een groot publiek.

Op het Hofplein in Rotterdam maakt Citadis 2107 reclame voor de Nederlandse Vereniging van Makelaars. | 18-07-2015 h Jan-Willem Koene

- - Tim Boric en Marco Moerland - -

Op de Rails 2024-01.indb 40

09-01-2024 11:05

TRAMS EN RECLAME 1/2

Paardentramwagen 108 van de lijn Dam – Plantage op de Weteringschans (bij de Huidekoperstraat) in Amsterdam. De Van Houten-borden zaten van 1888 tot 1894 op de tramdaken. | 1890 Jacob Olie, collectie Stadsarchief Amsterdam camera

Van Houten’s cacao

Transparanten van Kotting

Casparus van Houten ontwikkelde in de eerste helft van de negentiende eeuw een procedé om het vet uit cacaobonen te persen en de cacaobrokken te bewerken tot een smakelijk, goed mengbaar poeder. De fabriek groeide, moderniseerde en verhuisde van Amsterdam naar Weesp. Kleinzoon Casparus junior had een sterk ontwikkeld gevoel voor marketing. Van Houten vergrootte het afzetgebied door introductie van zijn cacaopoeder in andere landen en begon een internationaal reclame-offensief. In Nederland, andere Europese landen en zelfs in de Verenigde Staten verschenen reclameborden en muurschilderingen met dezelfde slogan, aangepast aan de landstaal: ‘Van Houten’s cacao, de beste en goedkoopste in gebruik’.

De campagne richtte zich ook op het nieuwe vervoermiddel dat de steden doorkruiste: de paardentram. In Nederland sloot Van

Niet alleen de mensen op straat waren reclamedoelwit, ook de trampassagiers. Die zaten op langsbanken en keken door de tegenoverliggende ramen naar buiten, als ze tenminste niet zo onbeleefd waren om hun overburen aan te staren. Het raamtransparant was een briljante vinding van Jan Kotting, die in 1883 in Amsterdam een steendrukkerij was begonnen. Een vel dun papier werd tweezijdig bedrukt om het pigment te versterken en verkleuring tegen te gaan. Daaroverheen kwam een gomlaag. In de tram liet het transparant zich eenvoudig aanbrengen op het natgemaakte raam, waarna het droog werd gewreven of gerold. Het was een succes, mede door het verkooptalent van Kotting, die eerder vertegenwoordiger was geweest. Na de paardentrams van de AOM verschenen de transparanten ook bij een kleine veertig trambedrijven elders in Nederland. Zelfs in het verre buitenland deed Kotting

JANUARI 2024

Houten vanaf 1888 een hele reeks contracten met paardentrambedrijven voor dakreclameborden op de wagens boven de zijramen. In veel steden, van Amsterdam en Rotterdam tot Zeist en Oudewater, gingen ‘chocoladewagens’ rijden, zoals ze door critici spottend werden genoemd. Het regende ingezonden stukken in de kranten. De hoofdstedelijke kroniekschrijver van de Schager Courant vatte het als volgt samen: ‘En zoo is ook het Amsterdamsche publiek, in zijn geheel genomen, volstrekt niet gesticht over een nieuwe geldmakerij van de Amsterdamsche Omnibus-Maatschappij.

Het schijnt namelijk wel of die Maatschappij hare tramwagens meer en meer als reclame- dan wel als vervoermiddelen gaat beschouwen. Men weet hoe die wagens van binnen reeds volgeplakt en geschilderd zijn met advertentiën; jammer dat men ze niet ook nog op de glazen aanbrengt.’ Dat laatste was alleen nog een kwestie van tijd, zoals we zullen zien.

De contracten waren aangegaan voor drie jaar met een optie op verlenging. Na zes jaar verdwenen de borden van de tramdaken.

Ook in de exportlanden gingen trams met Van Houten-dakreclames rijden; een aantal ervan is vereeuwigd op ansichtkaarten uit steden in Engeland, Frankrijk, Zwitserland – tot in Nizjni Novgorod toe, met alleen de merknaam in Latijns schrift.

OP DE RAILS

Sunlight zeep. Turmac kwaliteit sigaret. Van Nelle koffie en thee.

Histor verven, altijd goed. Het zijn maar een paar van de markante merken die jarenlang reclame maakten op de Nederlandse trams.

Achteraf roepen ze een tijdsbeeld op, een associatie met een bepaalde periode uit de geschiedenis van het alledaagse leven, een episode uit de historie van de tram.

Met de industrialisatie, de massafabricage en de opkomst van de spoorwegen nam ook de reclame in de loop van de negentiende eeuw een grote vlucht. Nu producten grootschaliger te maken en te distribueren waren, moesten ze ook meer kopers vinden. Reclame was daarbij onmisbaar. Het aantal reclame-uitingen groeide explosief, op borden, affiches en muurschilderingen, in treinen, op stations, gevels en schuttingen – waar het maar in het oog liep.

De reclame werd zelf ook handel.

Vanuit beide achtergronden, producent en reclamemaker, werden tussen 1880 en 1890 onafhankelijk van elkaar twee ondernemingen actief met tramreclame: cacaofabriek Van Houten in Weesp en drukkerij Kotting in Amsterdam. Ze zijn te zien als pioniers in tramreclame op grote schaal, met een werkterrein dat niet alleen heel Nederland bestreek, maar zich tot ver buiten de landsgrenzen uitstrekte.

41 Op de Rails 2024-01.indb 41

09-01-2024 11:05

Activiteiten van Kotting door de jaren heen met bovenaan raamtransparanten uit circa 1920. Links een reclame voor Van Vollenhoven’s Stout, die in strijd was met het besluit van B en W om geen alcoholreclame in de trams meer toe te laten. De reclame van Kotting zelf is uit de jaren dertig. Daaronder foto’s uit de jaren vijftig die Kotting gebruikte om klanten de reclamemogelijkheden op en in trams te laten zien, met als model HTM-railreiniger 2 en PCC 1002. h Collecties Stadsarchief Amsterdam (boven), ReclameArsenaal (rechtsboven) en Karel Hoorn (onder)

zaken. Het bedrijf werd een reclamebureau avant la lettre: het had een eigen tekenaar in dienst, drukte zelf de reclames en pachtte bij de trammaatschappijen de ruimte op de ramen. Daarin is Kotting in Nederland altijd de grootste gebleven, al kreeg het bedrijf regionaal wel concurrentie.

In Den Haag was het de HTM jarenlang verboden transparanten op de ramen aan te brengen; wel exploiteerde Advertentie-Bureau ‘De Residentie’ hier langwerpige reclamekartons op de raamdorpels, met klemmen om ze op hun plaats te houden; een vorm die ook wel bij enkele andere trambedrijven voorkwam, zoals de Gemeentetram Utrecht. In 1924 veranderde het Haagse gemeentebestuur van gedachten: de reclamekartons waren ‘in menig opzicht hinderlijk’ en de transparanten brachten meer geld in het laatje. Het raamtransparant heeft als reclamevorm zowat een eeuw bestaan. De techniek ging met zijn tijd mee: na de Tweede Wereldoorlog verving zelfklevend vinyl de oude productiemethode.

Kotting had zich intussen steeds meer toegelegd op exploitatie van tramreclame, met kartonnen borden aan de plafonds en geëmailleerde borden die vanaf de jaren dertig buiten op de trams verschenen. Deze borden liet hij maken bij de firma Langcat in Bussum. In de jaren zestig en zeventig kwam ook hier plakfolie voor in de plaats.

Kotting fuseerde in 1990 met een concurrent tot Mediamax en verbreedde zijn werkterrein met de reclame-exploitatie van abri’s.

Daarna is nog een reeks fusies en overnames gevolgd, waarvan de lijn doorloopt tot het huidige Amerikaanse bedrijf Global, dat in Nederland onder andere het contract met NS voor de digitale

reclamepanelen op de stations binnensleepte. Aan de raamreclame kwam in de jaren tachtig stilletjes een einde, een eeuw na de introductie ervan. Het Franse JCDecaux is in Amsterdam en Rotterdam nu de reclamepachter.

Relatieve reclamerust Terug naar de ontwikkelingen vanaf eind negentiende eeuw.

Na afloop van de contracten met Van Houten was er geen nieuwe adverteerder met zo’n ruim reclamebudget. Wel voerden paardentrams van kleinere lokale en interlokale bedrijven hier en daar reclame op het dak, de zijwand (boven of onder de ramen) of de balkonschermen. Opmerkelijk was dat de Apeldoornsche Tramweg-Maatschappij op haar balkonschermen reclame maakte voor concurrerende vervoermiddelen: Fongers rijwielen en NSU motoren. Op de paardentramlijn Hoorn – Enkhuizen en de stoomtram Rotterdam – Schiedam adverteerde Simplex met zijn automobielen. Geld doet bezwaren smelten – dat is ook nu nog zo.

Op de interlokale stoomtrams kwam weinig reclame voor. Het publiek was hier minder groot dan in de drukke steden.

Toch bleef het ook in de meeste steden bij de elektrische trams rustig. De reclame beperkte zich tot raamtransparanten en kartons, en ook die stonden wel eens ter discussie. Al vanaf het einde van de negentiende eeuw hadden gemeenten schoonheidscommissies – tegenwoordig heten ze welstandscommissies – die het stadsbestuur adviseerden over wat toelaatbaar was. Naast esthetische overwegingen was er bij de tramreclame een praktisch punt: bij veel trambedrijven, zeker de grotere met meerdere lijnen,

42 Op de Rails 2024-01.indb 42

09-01-2024 11:05

TRAMS EN RECLAME 1/2

In 1923 kwam in tal van steden lichtreclame op een aantal trams. Boven een eerste demonstratiewagen in Amsterdam in de remise Tollensstraat, linksonder de definitieve uitvoering op een motorwagen van lijn 10 aan het eindpunt Zoutkeetsgracht, rechtsonder motorwagen 57 op het Stationsplein in Utrecht, met net als in de hoofdstad een verlicht lijnnummer naast de reclame. h Collecties Karel Hoorn (rechtsboven, linksonder), Het Utrechts Achief (rechtsonder)

De roaring twenties

JANUARI 2024

De economisch moeilijke jaren na de Eerste Wereldoorlog maakten een einde aan de reclameterughoudendheid. Door de gestegen prijzen en door loonsverhogingen en kortere werktijden voor het personeel zochten de trambedrijven zowel naar kostenbesparingen als naar extra inkomsten, naast de voortdurende tariefsverhogingen waar de rek uit raakte. Reclame was zo’n inkomstenbron.

In Amsterdam zette de Gemeentetram hiermee rond 1920 een eerste stap door de zijkoersborden op de bijwagens op te offeren aan dakreclame voor Sunlight en Lux, het nieuwste middel voor de fijne was van Lever: ‘Lux doet wol niet krimpen’. De Gemeentetram

Groningen hield vast aan het lijnnummerbord opzij en koos voor reclameborden aan de dakrand op de balkons. De trams leken daardoor nu naar bestemmingen te rijden als Fongers (de lijnen 1 en 5 kwamen ook echt langs de rijwielfabriek aan de Hereweg) of Klaassens-koek.

In de roerige jaren twintig leek niets te gek. In 1923 reden alle HTM-motorwagens met een reclamebordje onderin de sleepbeugel voor ‘Abdulla cigarettes’, een Brits merk. Het jaar daarop wapperden in Rotterdam korte tijd witte reclamevlaggetjes aan de beugels voor ‘Het Kind’, een tentoonstelling over opvoeding. In Amsterdam kregen de leren handlussen in de Union-motorwagens van lijn 2 eind 1925 een geëmailleerd omhulsel van Tsjechoslowaaks fabricaat met reclame voor een spaarverzekeringsmaatschappij.

Het waren allemaal min of meer eendagsvliegen, gimmicks zoals dat nu heet. De reclamelussen beleefden trouwens in Amsterdam nog een come-back in de jaren zestig, ditmaal van Zwitsers fabricaat. Er was toen zelfs een variant met een venstertje waarachter, telkens als je aan de lus trok, een andere tekst verscheen.

Een ander nieuwtje was de lichtreclame die in 1923 werd geïnstalleerd op een deel van de trams in diverse steden: Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Haarlem en Leiden. Diverse recla-

OP DE RAILS

was de ruimte op het dak van oudsher bestemd voor de lijn- en route-aanduiding. Dakreclames waren in die tijd alleen te zien bij enkele trambedrijven die niet onder gemeentelijke invloed stonden en waar reclame de lijnaanduiding niet in de weg zat. Voorbeelden waren de ESM en de ENET met hun lijnen Amsterdam – Zandvoort en de stadslijnen rond Haarlem, waar de cacao op het dak nu uit Zwitserland kwam (Suchard) of uit Bussum (Bensdorp). Op de bijwagens van de particuliere RETM in Rotterdam adverteerden Levers zeepfabrieken uit Vlaardingen met Sunlight.

43 Op de Rails 2024-01.indb 43

09-01-2024 11:05

Historische reclames zijn de kers op de taart van het zorgvuldig gerestaureerde materieel bij de museumorganisaties. Bij de Museumstoomtram HoornMedemblik is te zien hoe de NTM reclameborden aanbracht op het goederenmaterieel. | 14-10-2017 h Marco Moerland

mebureaus traden op als pachter. Op het dak van de motorwagens kwamen vier langwerpige lichtbakken met glazen reclameplaten, aan elke kant twee. In Rotterdam moesten de lange zijkoersborden hiervoor worden ingekort tot drie meter. In Amsterdam en Utrecht was er daarentegen nog ruimte voor een verlicht lijnnummer naast de reclame. In Haarlem kwamen lichtbakken op zowel sommige smalspoormotorwagens van de ENET en de ESM als op normaalspoormotor- en bijwagens van de NZH-stadsdienst (A300 en B300),

Gesproken reclame De HTM kwam in februari 1933 met iets nieuws: reclame bij het afroepen van de haltes door de conducteur. Winkeliers en horeca-uitbaters konden tegen betaling de naam van hun zaak laten afroepen bij ‘hun’ halte. Er gold een maximum van één naam per halte; lijnen met eenmanswagens waren hiervan vrijgesteld. De HTM veranderde schielijk een aantal bekende haltenamen die nu als gratis reclame konden worden opgevat.

Zo werd Wittebrug (ook de naam van een hotel) veranderd in Badhuisweg, Houtrust in Stadhoudersplein en zo nog een hele reeks. ‘Minderwaardige poppenkast,’ smaalden de kranten. De conducteurs deden het ook niet van harte.

In de zomer van 1934 testte de HTM een apparaat dat langs mechanische weg de haltes afriep en na iedere halte een reclameslagzin ten gehore bracht. In een tramstel van lijn 8 waren luidsprekers aangebracht; de trambestuurder moest voor en na elke halte op een knop drukken. De bandrecorder was nog niet uitgevonden; de techniek was die van de gesproken film met een optisch geluidsspoor.

Een late echo van dit soort reclame-ideeën was in de jaren zeventig in Antwerpen te horen. Een aantal PCC’s werd hier ‘muziektram’, herkenbaar aan een vioolsleutel op het front.

De muziek werd afgewisseld door reclameboodschappen.

Het was bedoeld om de reis op te vrolijken maar de reizigers reageerden niet onverdeeld verheugd; men vond de muziek en de reclame opdringerig en zou uit de luidsprekers liever aankondigingen van haltes en overstapmogelijkheden horen.

op de bijwagens zelfs in dubbele uitvoering. Ook de Gemeentetram Groningen deed mee met de mode; hier reden enige motorwagens met een lichtbak van een ander model, een per zijkant.

Lang niet álle trams in deze steden kregen de lichtreclame. In Rotterdam bijvoorbeeld was een overeenkomst gesloten voor 75 motorwagens, waarvoor oneven wagennummers van diverse typen werden aangewezen. Het lijkt erop dat dit aantal niet is gehaald; de lichtreclame werd hier al na drie jaar afgeschaft. Ook in Den Haag en Amsterdam viel de belangstelling tegen. Op het hoogtepunt in 1924 waren 95 wagens ervan voorzien, maar de helft ervan verdween al binnen een jaar. Bij de NZH bleven de lichtreclames het langst op het dak staan, tot rond 1930 en soms nog langer.

Er waren ook steden die de verleiding van extra reclameinkomsten weerstonden; Nijmegen bijvoorbeeld. ‘B en W blijven er op tegen, de wagens door het toelaten van reclame-opschriften te ontsieren.’

Turmac en Van Nelle Vanaf de vroege jaren dertig breidde de dakreclame zich sterk uit.

In deze crisistijd met teruglopende aantallen reizigers moesten nu de zijkoersborden op de motorwagens eraan geloven, behalve in Amsterdam, waar nog genoeg bijwagens rondreden voor een lucratief contract. De belangrijkste adverteerder op landelijke schaal was de Turkish-Macedonian Tobacco Company, een in Zevenaar gevestigde fabrikant die met zijn Turkse compagnon tabak importeerde uit het vroegere Turks- (nu Noord-)Macedonië. De geïmporteerde tabak was veel beter dan de Nederlandse, waardoor de fabriek er goede sigaretten van kon maken; ze kwamen in de handel onder de merknaam Turmac, met letters in een oosters aandoende stijl.

De reclameborden verschenen niet alleen op stadstrams, nu toch ook in Nijmegen, maar ook bij interlokale bedrijven zoals de NZH en de Zuider Stoomtramweg-Maatschappij. De Turmac-contracten liepen af in 1939, waarna diverse andere adverteerders hun kans grepen om de vrijgekomen tramdaken te vullen.

Een andere producent met grote reclameplannen was Van Nelle in Rotterdam. Het nieuwe fabriekscomplex van het bedrijf geldt internationaal als een parel van de Nieuwe Zakelijkheid; de strakke huisstijl die kunstenaar en reclamechef Jac. Jongert voor het merk ontwierp was net zo modernistisch en revolutionair. Voor een landelijke reclamecampagne op de trams waren de daken

44 Op de Rails 2024-01.indb 44

09-01-2024 11:05

TRAMS EN RECLAME 1/2 niet meer beschikbaar; Van Nelle wilde op de voor- en achterbalkons. Dat was nieuw. De bewaard gebleven correspondentie uit 1934 met het Amsterdamse Gemeentelijk Reclamebureau (GRB) geeft een aardig inkijkje in wat er bij zo’n nieuw reclamecontract kwam kijken. Het GRB was in 1921 opgericht om reclame op gemeente-objecten zowel te bevorderen als er greep op te houden.

De onderhandelingen over de prijs – tienduizend gulden voor het eerste jaar, voor 714 tramwagens – en de voorwaarden voerde het GRB zelf. Over tramtechnische zaken hield het GRB ruggenspraak met de Gemeentetram, bij kwesties die politiek gevoelig lagen met het Stadhuis en over esthetiek met de Stadsarchitect. Tot de voorwaarden behoorden afspraken over het uitsluiten van concurrerende reclame, waarover heel wat brieven zijn gewisseld. De Gemeentetram stribbelde tegen over de breedtemaat van de borden, omdat het op één tramtype niet paste. Dat moet het nieuwste materieel zijn geweest, de ‘blauwe wagens’, waarvan de balkons spitser toeliepen dan van oudere typen. Dit werd opgelost door de klassieke grote wagennummers op de fronten te vervangen door kleine, waarna het nét ging. Tenslotte had de Stadsarchitect bezwaren, zowel tegen het aanbrengen van borden op de balkons – de zijwanden onder de ramen vond hij geschikter – als tegen de kleur en vorm van de Van Nelle-reclame. Het GRB schreef hierover aan B en W dat grote firma’s niet willen afwijken van hun eigen kleur, vorm en inhoud. ‘Indien alle reclames aan de buitenzijde van de wagens moeten voldoen aan de eischen, die de Stads-architect stelt, zal het verhuren van de reclameruimte niet veel succes hebben of prac-

tisch onmogelijk zijn.’ Daar konden B en W zich na enige discussie in vinden. Voor wie de naam wat zegt is het aardig te vermelden dat de stadsarchitect Cornelis van Eesteren was, die in dat zelfde jaar de laatste hand legde aan zijn magnum opus: het grote stadsuitbreidingsplan voor onder meer de westelijke tuinsteden.

Reclameruimte Van Nelle drukte vooral zijn stempel op de trams in de vier grote steden. Dat kan zowel een budgettaire als een praktische reden hebben gehad: bij een aantal stads- en interlokale trambedrijven bood het balkonscherm te weinig reclameruimte, bijvoorbeeld door dubbele koplampen of andere attributen. Door dit soort oorzaken verschilde ook de positie van de borden per trambedrijf en moest Van Nelle soms genoegen nemen met een kleiner bordformaat, zoals bij de eenmanswagens en het buitenlijnmaterieel van de HTM. Van Nelle had op de balkons een lang leven: het merk hield hier stand tot begin jaren vijftig, vanaf 1948 met een ander ontwerp.

Daarna namen in elke stad andere adverteerders deze positie in, zoals Turmac (nu de westerse voorkeur volgend met Old Mac), Coca-Cola en Theodorus Niemeyer (met Roxy).

In de noordelijke provincies nam de NTM in de jaren dertig een eigenzinnige afslag met geëmailleerde reclameborden op het dak en de zijwanden van goederenwagens. Er werd onder meer geadverteerd voor wasmiddel van Persil en koffie, thee en pruimtabak van Douwe Egberts uit Joure. Omdat goederenwagens lang op de laad- en losplaatsen stonden was deze vorm van reclame toch

Een Haagse specialiteit: Grand café-restaurant Van Vugt adverteerde in 1931 met zeer betaalbare ‘sensatieschotels’.

Hier gefotografeerd op museumwagen 77 van het HOVM op de Prins Mauritslaan. | 08-09-2021 Grote landelijke adverteerders in de jaren dertig waren Turmac (op de daken) en Van Nelle (op de balkonschermen).

Marco Moerland (boven, linksonder), Tim Boric camera

OP DE RAILS JANUARI 2024

45 Op de Rails 2024-01.indb 45

09-01-2024 11:05

effectief. Op sommige wagens stonden de dakborden diagonaal om beter zichtbaar te zijn. Ook iets bijzonders waren de lichtbakjes met reclame voor Sopla sigaren op de benzinemotorwagens van de NTM, direct boven de voorruit.

Eind jaren dertig begon de verovering van de zijwand onder de ramen, eerst nog met één reclameplaats naast een balkon.

Een adverteerder op landelijke schaal was Fino, een soepproducent uit Harderwijk, later vooral bekend geworden met de merknaam California. Bijzonder was dat de Fino-reclame rechtstreeks op de beplating was aangebracht, behalve in Amsterdam, waar het GRB stond op geëmailleerde borden. Hier verschenen ook borden van de Gebroeders Boer, een Vlaardingse wijnkoperij.

Bij de RET adverteerde deze firma op gele dakreclameborden met als enige tekst: ‘Gebrs. Boer – Vlaardingen’. Dit was een compromis tussen principes en geld: publieke reclame voor alcohol was taboe in een stad die het alcoholisme bestreed. Tegelijkertijd waren de reclame-inkomsten meer dan welkom. In Amsterdam hadden B en W in 1918 besloten om geen alcoholreclame toe te laten, maar nu ging de kurk bij de Gebroeders Boer van de fles:

‘sherry’, ‘bourgogne’, ‘champagne’ – het kon niet op met de bordvarianten, met toch ook hier een 0.0-versie ‘Vlaardingen’.

Discussie Het is een telkens terugkerend discussiepunt in de geschiedenis van reclame in de publieke ruimte: wat is toelaatbaar en wat niet? Politieke propaganda en geloofsovertuigingen zijn in ieder geval uitgesloten. Daaromheen ligt een schemergebied met gevoeligheden, zeker in het verzuilde Nederland van de vorige eeuw. Zo beklaagde een lezer van het Dagblad van Noord-Brabant zich in 1927 over dakreclame voor het Nieuws van den Dag, een kopblad van de Telegraaf, op de trams van de Zuider Stoomtramweg-Maatschappij van de lijn Breda – Oosterhout – Tilburg. ‘Zijn de katholieken niet van meening, dat genoemde reclame ongewenscht is, ja een ‘aanfluiting’ voor de bewoners van die nagenoeg geheel katholieke streek?’ De zuilenstrijd woedde ook bij de in de jaren twintig opgekomen radio-omroepen, nog aangewakkerd toen de Avro, die zich als ‘algemeene’ vereniging juist niet aan een zuil wilde verbinden, dreigde te worden uitgesloten

Propaganda voor de tentoonstelling ‘Elektriciteit in het huishouden’ in het Arnhemse Musis Sacrum op GETA-railreiniger 36. | Circa 1925

De Propagandakern van het Crisis-Zuivelbureau in Groningen huurde in 1936 werkmotorwagen 7 voor de Zuivelweek. De tram, compleet met melkbussen in de ‘etalage’, staat hier bij de remise aan de Akkerstraat. | 28-04-1936 h Onbekend, collectie SNR

h Onbekend, collectie Gelders Archief

46 Op de Rails 2024-01.indb 46

09-01-2024 11:05

TRAMS EN RECLAME 1/2 Alle trambedrijven gebruikten reclametrams ook voor eigen publiciteit, zeker in de crisisjaren dertig toen met tariefsverlagingen reizigers moesten worden teruggelokt.

Onder de 12-rittenkaart van de RET op de Kootsekade gaat motorwagen 86 schuil, die nog steeds in leven is als museumtram.

Opzij zitten ‘bioscoopschermen’ met rollend reclamedoek. | 06-1934 Onbekend, Stadsarchief Rotterdam camera

Reclame op de tram was tot de jaren dertig alleen een attribuut geweest op de gewone voertuigen uit de dienstregeling. Nu kwam er een nieuwe vorm bij: trams die speciaal de straat op gingen om handelsreclame te maken. Hiervoor werd een motorwagen, vaak in combinatie met een bijwagen, rondom behangen met grote recla-

Naoorlogse periode Na de oorlog was er meer belangstelling voor tramreclame dan ooit. Het aantal reclameborden op de trams breidde zich nog verder uit en ook werkwagens kregen een rol als reclamedrager, althans: de railreinigers en slijptrams, die toch al dagelijks door de stad reden. Arnhem had die mogelijkheid al in 1925 ontdekt. Meer over de ontwikkelingen na 1950 in deel twee van dit artikel.

JANUARI 2024

Speciale reclametrams

mepanelen. Mogelijk was het idee uit Duitsland komen aanwaaien, samen met de eerste adverteerders: twee circussen die deze reclamevorm daar al in praktijk hadden gebracht. Zo verschenen in 1931 de circussen Gleich op een Groningse motorwagen en Sarrasani op een tramstel in Den Haag; in 1934 volgden Amsterdam en Rotterdam met Sarrasani-tramstellen. Een prima deal voor de trambedrijven, want zo’n circus leverde als bijvangst extra reizigers op. Hierna dienden ook andere adverteerders zich aan, waaronder de trambedrijven zelf. De RET bijvoorbeeld prees zo zijn nieuwe, aantrekkelijke tarieven aan, in een poging om in de magere crisisjaren reizigers te herwinnen. Om maximale aandacht te trekken waren de reclameborden omzoomd met gloeilampen en was in de zijwanden een quasi-bioscoopscherm uitgespaard, waarachter elektromotoren een rollend reclamedoek voortbewogen.

Voor deze reclameklusjes gebruikten de trambedrijven doorgaans oud materieel waar weinig emplooi meer voor was. Wagens van uitgediende typen wisten op die manier hun bestaan te rekken.

Bij de RET, die vaste reclametrams aanwees, duurde dat bij motorwagen 86 en na de oorlog bij de 220 lang genoeg om museale status te verkrijgen. Hier en daar werd ook wel een werkwagen tijdelijk als reclametram ingezet.

Er waren ook andere vondsten. De etalagewagen was een idee van het Gemeentelijk Reclamebureau in Amsterdam. De Gemeentetram verbouwde in 1937 twee open bijwagens uit de AOM-tijd tot rijdende uitstalkast met manshoge vensters. Achter een Unionmotorwagen toerden ze van 8 tot 22 uur door de stad, waar ze opvielen met hun crème kleur en etalageverlichting. De modezaken Lampe en Peek & Cloppenburg waren de eersten om hier hun japonnen te tonen. In en na de oorlog was er geen animo meer voor; de wagens zijn in 1948 gesloopt.

OP DE RAILS

van het in de maak zijnde omroepbestel. De Avro organiseerde in 1930 een grote protestmeeting in de Haagse Houtrusthallen en had de HTM betaald om Avro-vlaggetjes in de trambeugels te hangen.

De HTM-directie stak daar op het laatste moment een stokje voor, waarop de Avro een eis tot schadevergoeding indiende. Dit rumoer bereikte ook de burelen van de Limburger Koerier, die prompt in een artikeltje de vraag stelde welke ‘ondergeschikte of hoogere ambtenaar’ van de Limburgsche Tramweg-Maatschappij het contract voor de recente Avro-reclame in de elektrische trams zou hebben gesloten.

Opvallend rekkelijk waren B en W in Amsterdam bij het toestaan van reclametrams voor het Waarheid-festival van het communistisch gezinde dagblad De Waarheid in 1963 en de CPN (Communistische Partij Nederland) bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1966. Het leidde tot rumoer, ook bij het GVB-personeel, aan wie het verboden was om blijk te geven van een communistische gezindheid.

Volksgezondheid was een ander kritisch thema, zoals al bleek bij de ban op alcoholreclame. In Amsterdam werd in de jaren twintig gepleit voor een verbod op reclames voor ‘kwakzalversmiddelen’ naar aanleiding van tramadvertenties voor abdijsiroop en Formamint-keeltabletten. Bij de behandeling in de gemeenteraad bleek het toch wel moeilijk om een lijn te trekken ‘waar het gevaar begint’. Veel breder ontwikkelde zich de nationale discussie over de gevolgen van het roken vanaf rond 1970. Op de trams werd toen nog steeds volop gepaft met reclame voor sigaren, sigaretten en shag. De tabaksindustrie wachtte strengere wetgeving op dit punt niet af en legde in 1979 zichzelf de beperking op om niet meer te adverteren in het openbaar vervoer. Hetzelfde gebeurde met de sinds de jaren dertig toch weer binnengeslopen alcoholreclame.

Momenteel liggen ‘fossiele’ reclames onder vuur, zoals voor niet-elektrische auto’s en vliegvakanties.

WORDT VERVOLGD

47 Op de Rails 2024-01.indb 47

09-01-2024 11:05

NVBS WINKEL NIEUWE BOEKEN Havensporen op Zuid, door Paul Engelbert.

NVBS-Boekenreeks nr. 59. Spoorvervoer door de straten van Rotterdam Zuid 1879-2023.

212 blz. 27x21 cm.

94 zwart/wit- en 71 kleurenfoto’s, 23 kaarten.

Uitg. Lycka Till Forlag.

Art.nr. 016-0107 | € 45,00 De Blauwe Tram Leiden – Katwijk, door Ad van Kamp†. Fotoboek met grote zwart-witfoto’s, uitgave van augustus 2015. 74 blz. 77 foto’s.

30x25 cm. Uitg. Ad van Kamp.

Aanbieding, zolang de voorraad strekt.

Art.nr. 027-0007 | € 14,50 Zeunert´s Schmalspurbahnen – Band 50, door Dirk Endisch. Onder andere de stoomlocomotief 99 5906 van de Harzer Schmalspurbahnen als laatste Mallet-stoomloc in het reguliere personen­ vervoer in Europa en het Zwitserse station Disentis. 96 blz. 17x24 cm. 25 zwart/wit- en 109 kleurenfoto’s. Uitg. Verlag Dirk Endisch.

Art.nr. 236-1001 | € 18,50 Zeunert´s Schmalspurbahnen – Band 51, door Dirk Endisch. Onder andere de locomotiefserie ex-Sächsische IV K op het traject van Cranzahl naar Oberwiesenthal en de kolentransportlijn in Banovići, de allerlaatste 760 mm-smalspoorlijn in Bosnië-Herzegovina. 96 blz. 17x24 cm. 21 zwart/ wit- en 98 kleurenfoto’s. Uitg. Verlag Dirk Endisch.

Art.nr. 236-1002 | € 18,50 DB vor 25 Jahren – 1998 West. EK Special 151.

Beschrijving van de gebeurtenissen in 1998.

100 blz. 19x26 cm. Rijk geïllustreerd.

Uitg. Eisenbahn-Kurier.

Art.nr. 030-1072 | € 13,90 DB vor 25 Jahren – 1998 Ost. EK Themen 65.

Beschrijving van de gebeurtenissen en materieel­ statistieken in 1998. 100 blz. 19x26 cm.

Rijk geïllustreerd. Uitg. Eisenbahn-Kurier.

Art.nr. 030-1073 | € 13,90 Verkehrsknoten Braunschweig, door Andreas Mausolf. Geïllustreerde historie van het knooppunt Braunschweig vanaf 1838. Met onder meer

de Braunschweigische Landes-Eisenbahn en de Braunschweig-Schöninger-Eisenbahn. 112 blz.

30x21 cm. 207 foto’s. Uitg. Eisenbahn-Kurier.

Art.nr. 030-1080 | € 29,80

Das Bw Nossen – Chronik einer 100-jährigen Dienststelle für Regel- und Schmalspurlokomotiven, door Dietmar Schlegel en Sebastian Werner.

Nossen en het bijbehorende depot, gelegen aan de hoofdspoorlijn Dresden – Döbeln – Leipzig, is voor de stoomliefhebber een bekende plaats.

Tot 1972 was Nossen via een 750 mm-spoorlijn aangesloten op het Wilsdruffer smalspoornet. Tot 1976 was in Nossen een scala aan normaalsporige stoomloctypen gestationeerd; daarna werd hun plaats ingenomen door diesellocs van de series 106, 110 en 112. 224 blz. 21x30 cm. 384 foto’s. Uitg.

Eisenbahn-Kurier.

Art.nr. 030-1081 | € 45,00 Die Baureihe 92 – Die Rangierlokomotiven der deutschen Länderbahn­ bauarten: 92.0, 92.1, 92.2-3, 92.4, 92.5-11, 92.20, door Hans-Jürgen Wenzel. Beschrijving van de bouwserie 92, een hele familie van vierassig gekoppelde tenderlocomotieven, alle nog stammend uit de periode van de Länderbahnen. 192 blz. 21x30 cm. 180 foto’s.

Uitg. Eisenbahn-Kurier.

Art.nr. 030-1082 | € 35,00 Auf den Spuren von Franz Kraus, Wiener Strassenbahn um 1950, door Josef Pospichal. Binnen Oostenrijk is de fotograaf Franz Kranz (1901-1996) een begrip. Dit fotoboek toont de Weense tram in de jaren 1950, toen de stad nog herstellende was van de geleden oorlogsschade. 144 blz. 24x21 cm.

149 zwart/witfoto’s. Uitg. Bahnmedien.at.

Art.nr. 094-3013 € 59,00 Von Bad Ischl nach Salzburg – Impressionen einer legendären Schmalspurbahn, door Markus Müller en Werner Schleritzko. Een fotografische reis over de Salzkammergut Lokalbahn van Bad Ischl naar Salzburg met een zijtak naar de Mondsee. 144 blz. 22x30 cm. Rijk geïllustreerd. Uitg.

Railway Media Group.

Art.nr. 094-3037 | € 42,00

KOOP UW BOEKEN EN DVD’S IN DE NVBS-WINKEL. DAARMEE STEUNT U DE VERENIGING! opgedeeld per stad. Aangevuld met afbeeldingen van lokale smal- en normaalspoorlijnen. 124 blz.

22x30 cm. 300 foto’s. Uitg. Lycka Till Forlag.

Art.nr. 016-0106 | € 42,50 Nächster Halt: Rumänien – Straßenbahnen für ein leidendes Land. Geschichte und Folgen einer ungewöhnlichen Hilfsaktion, Band 2, door Andreas Mausolf. Boek over de tram in Roemenië.

Centraal thema is het vanuit Duitsland overgeno­ men trammaterieel en de achtergronden die daar­ bij speelden. Samen met het eerder verschenen deel 1 wordt een compleet overzicht van de Duitse trams in Roemenië gegeven. 180 blz. 22x30 cm.

Rijk geïllustreerd. Uitg. Railway Media Group.

Art.nr. 094-3036 | € 44,90 Reisen auf Gleisen – Erlebnisse mit der Eisenbahn, door Karl-W. Koch. Fotoboek over verre reizen van China tot Amerika met ervaringen van de auteur als reisleider.

176 blz. 23x27 cm.

200 foto’s.

Uitg. Transpress Verlag.

Art.nr. 126-1041 | € 32,00 U-Bahn, S-Bahn & Tram in New York und Metropolitan Area, door Robert Schwandl. In de bekende serie tweetalige atlassen een nieuwe uitgave over New York en de stedelijke omgeving.

160 blz. 17x24 cm. Ca. 300 kleurenfoto’s.

Uitg. Robert Schwandl Verlag.

Art.nr. 094-1010 | € 24,50 BESTELLEN EN ALGEMENE INFORMATIE U kunt een artikel ook bestellen. Het gemakkelijkst gaat dat via de webwinkel op nvbs.com/webshop.

Betaling kan daarbij met iDEAL. U kunt ook bestellen door per artikel het bedrag over te maken op IBAN: NL14 INGB 0000 0090 80 en BIC: INGBNL2A van NVBS

Die Lanckoroński´sche Waldbahn Frauenwald zwischen Steinhaus am Semmering und Rettenegg (1899-1958), door Hans Matscheko en Heimo Stadlbauer. Deze smalspoorlijn takte af van de Semmeringspoorlijn. Er waren twee kabeltrajecten waar de met hout beladen wagens naar boven getrokken en naar beneden gevierd werden. In 1958 viel het doek voor deze bos­ spoorlijn. 240 blz. 22x30 cm. Rijk geïllustreerd.

Uitg. Railway Media Group.

Art.nr. 094-3038 | € 49,00

Winkel met vermelding van eerst het artikelnummer,

Bestemming buitenland deel 4 – Bosnië en Herzegovina, door Hugo Richter. Fotoboek met kleurenfoto’s van voormalig Nederlands OV-materieel

in Amersfoort (033 4621890).

dan lidnummer en uw volledige adres. Voor bank­ betalingen geldt dat bij bestellingen met een totale waarde van minder dan € 30 voor verpakking en verzending € 5 moet worden bijgeteld. Bij betalingen via de webwinkel gebeurt die eventuele bijtelling automatisch.

Vragen of klachten ontvangen wij bij voorkeur per e-mail aan nvbswinkel@nvbs.com, maar klachten graag niet eerder dan twee weken na de bestelling.

Als u wilt bellen kan dat alleen tijdens openingsuren Postadres: Stationsplein 47, 3818 LE Amersfoort.

48 Op de Rails 2024-01.indb 48

09-01-2024 11:05

NVBS VERENIGINGSNIEUWS DE VOLGENDE UITGAVE De verschijningsdatum van het tweede nummer is rond 9 februari 2024. Hebt u een week na de verschijningsdatum Op de Rails nog niet ontvangen, meld dit dan bij ledenadministratie@nvbs.com.

VERANDERINGEN IN DE NVBS-ORGANISATIE Van P&R tot Beurzen en Evenementen Met de ingang van de nieuwe dienstregeling veranderen niet alleen de zaken op het spoor, maar in dit geval ook binnen de NVBS. Na vele jaren door het leven te zijn gegaan als de ‘P&Rgroep’ (afkorting voor Publiciteit & Reclame) of ook wel ‘de heren van P&R’ is besloten deze groep, die de NVBS al sinds jaar en dag op beurzen vertegenwoordigt, te hernoemen naar ‘Beurzen en Evenementen’. Deze benaming geeft duidelijker weer wat de groep – onlangs uitgebreid met een nieuwe vrijwilliger – doet en vermijdt verwarring met de veel bekendere afkorting van P&R die ook vaak bij het spoor te vinden is.

Lijkt het je leuk om dit team te komen versterken en de NVBS te vertegenwoordigen op de beursstands? Neem dan contact op met de coördinator Beurzen en Evenementen, Hans Koppelman (j.h.r.koppelman@kpnmail.nl ).

Nieuwe organisatie NVBS Winkel Op 31 december 2023 heeft Karel Hoorn zijn functie als Coördinator Winkel beëindigd.

De winkelorganisatie wordt per 1 januari 2024 gevormd door: • een team inkopers; • een verkoopteam; • een verzendteam; • een financieel-administratief team; • een team tweedehands verkoop.

Elk team heeft een coördinator; verder is er een nog aan te wijzen algemeen coördinator.

De coördinator van het team inkopers is tevens secretaris en de coördinator van het financieel-administratief team is tevens penningmeester.

aan de auteurs naar aanleiding van dat artikel dient zich nu een exclusieve kans aan: op 18 janu­ ari 2024 komen de auteurs in NVBS Centraal een presentatie geven over ‘Capaciteits­vergroting op het Nederlandse Spoorwegnet’.

Toegang is gratis (ook voor niet-leden), maar registratie is vanwege de beschikbare ruimte in NVBS Centraal wel gewenst. Dit kan via de volgende link: https://www.eventbrite.com/e/ 772176108527?aff=oddtdtcreator Voorafgaand aan de presentatie zullen de winkel en de bibliotheek geopend zijn (tot 18.30 uur).

Aanvang van de lezing: 19.00 uur.

TWEEDE STOOMQUIZ Op 3 februari 2024 vindt onder leiding van quiz­ master John Krijgsman de tweede Stoomquiz plaats. Stoomdeskundigen Ton Pruissen en

Het redactiewerk is vrijwilligerswerk, maar niet vrijblijvend; voor het maken van een maandelijks tijdschrift gelden harde deadlines. De werkzaamheden worden in onderling overleg verricht. Je wordt geacht in principe maandelijks aanwezig te zijn in de redactievergadering in Amersfoort.

Reiskosten worden op basis van de tarieven van openbaar vervoer (tweede klasse) vergoed.

Interesse?

Stuur dan een e-mail naar opderails@nvbs.com Hans van Poll hebben de vragen bedacht. Zij zullen tijdens de quiz ook scheidsrechter zijn.

De deelname is individueel, er kunnen geen teams worden samengesteld. De quiz bestaat uit veertig vragen; bij gelijk eindigen worden zes extra vragen gesteld, HERSPORING Sicco Dierdorp wijst erop dat de NMBS geen plannen heeft de locomotieven van de reeks 27 allemaal in de ‘new look’-kleuren te brengen (OdR 2023-11, blz. 530). Loc 2715, die zijn kleuren kreeg ter gelegenheid van een TSP-manifestatie, zal een eenling blijven.

De locomotieven van de reeks 27 worden, net als die van de reeks 21, over niet al te lange tijd terzijde gesteld.

JANUARI 2024

LEZING ‘ROBUUST SPOOR’ Waarom verdwijnen er toch zoveel wissels van het Nederlandse spoor? En hoe kan dat nu juist tot capaciteitsvergroting leiden? De vaste lezers van OdR zullen zich vast het artikel in OdR 2023-8 met de titel ‘Robuust Spoor’ nog herinneren, geschreven door enkele insiders van ProRail.

Voor diegenen die meer over dit onderwerp zouden willen weten of voor brandende vragen

Redacteur bij OdR Iedere maand verschijnt Op de Rails met nieuws en actuele en historische artikelen over rail­­vervoer in binnen- en buitenland. Ook is er elke maand ruimte voor het nieuws van onze vereniging. Op de Rails wordt samengesteld en opgemaakt door een vaste redactie, een team van vrijwilligers met uiteenlopende specialiteiten.

De redactie kan versterking gebruiken, zowel voor de redactionele als de opmaaktaken.

Bovendien moet de verbinding met de digitale communicatie­kanalen van de NVBS (website, NVBS Actueel) worden versterkt. Beschik jij over een of meerdere van de volgende kwaliteiten?

• het schrijven van artikelen in een bepaald deel­ gebied van het railvervoer (bijvoorbeeld spoor of tram binnen- of buitenland) of het verzorgen van delen van een nieuwsrubriek;

• het begeleiden van auteur(s); • het redigeren van teksten van anderen, zowel taalkundig als vormgevings-technisch; • het zoeken en/of bewerken van geschikte afbeeldingen; • het opmaken van (delen van) Op de Rails met het programma InDesign; • het kunnen plaatsen van informatie en/of teksten uit Op de Rails op digitale media.

Wat heb je voor deze functie nodig?

• affiniteit met het railvervoer en het kunnen duiden van ontwikkelingen; • een goede beheersing van de Nederlandse taal; • een flexibele en dienstbare instelling; • tactvol kunnen optreden; • kritisch zijn, maar ook tegen opbouwende kritiek kunnen; • enthousiasme; • lid zijn van de NVBS of bereid dat te worden.

Pluspunten zijn: • ervaring met het opmaken van tijdschriften; • kennis van programma’s als InDesign en Photoshop (wij investeren zonodig in de opleiding voor deze programma’s); • het bezit van een krachtige computer; • het hebben van goede contacten bij relevante partijen zoals railvervoerbedrijven.

OP DE RAILS

Organisatie Bibliotheek Het bibliotheekbestuur is als volgt samengesteld: Dirk van der Bijl (voorzitter), Rutger Ruempol (secretaris en administrateur), Leo Riesthuis (vice-voorzitter) en Gerhard Riesthuis (bibliothecaris).

Vacatures bij de NVBS De NVBS is een vereniging met alleen maar vrijwilligers. Zij houden de vereniging draaiend en zorgen dat dat onze leden met plezier hun railhobby kunnen beoefenen. Op enkele essentiële plekken is versterking nodig. Er zijn momenteel de volgende vacatures: • Coördinator Winkel; • ICT-beheerder NVBS-Centraal; • (Assistent-)redacteuren Op de Rails; • Secretaris of bestuursondersteuner Hoofdbestuur; • Contentmanager / webredacteur; • Beheerder vervoerbewijzen spoorwegen Nederland; • Vrijwilliger fotocollectie tram buitenland; • Photoshoppers voor de beeldbank.

Kijk voor meer informatie en voor vrijwilligerswerk in het algemeen op: nvbs.com/organisatie/vacatures

49 Op de Rails 2024-01.indb 49

09-01-2024 11:05

NVBS VERENIGINGSNIEUWS

BESTUURSWISSELING BIJ DE SNE Per 1 januari 2024 heeft Wilfred Klaassen afscheid genomen als bestuurslid bij de Stichting NVBS-Excursies. Zijn functie als penningmeester heeft hij een paar maanden eerder overgedragen aan Jan Bennis, die zijn sporen als lid en voor­ zitter van de kascommissie van de NVBS heeft verdiend. Wilfred startte eind 2017 onder een ongunstig gesternte bij de SNE, want door het onverwachte overlijden van zijn voorganger Pleun Benard was van een rustige inwerkperiode geen sprake. Zijn langjarige financiële ervaring, niet het minst als penningmeester bij het NVBS-Hoofdbestuur, kwam nu goed van pas.

Mede door hem kon de coronaperiode met een niet al te groot verlies worden overbrugd. Wilfred heeft aangegeven dat de SNE nog niet van hem af is, met zijn vrouw José is hij voornemens om nog vele reizen te maken. Dit vooruitzicht stemt ons mild en maakt dat we hem nu gemakkelijker laten gaan. Dank Wilfred voor je tomeloze inzet en graag tot ziens op reis!

Geert Gorissen VERRE REIS: JAPAN Japan is een spoorland pur sang. Nergens in de wereld is het railnet zo verfijnd en de punctualiteit zo hoog, om van het excellente dienstbetoon nog maar te zwijgen. Kaapspoor, normaalspoor, smalspoor en monorail, het vormt een fascinerende eenheid want in dit land staat de reiziger écht op 1, 2 en 3. Het land van de rijzende zon ligt niet naast de deur dus als we er dan toch zijn dan ook goed. De ruim drieweekse reis die van 10 mei tot en met 2 juni 2024 op het programma staat, kent vele hoogtepunten. We bezoeken met de

eilanden Honshu en Kyushu het op spoorgebied meest interessante midden en zuiden van Japan.

We komen in zeven tramsteden met liefst negen trambedrijven. Op het spoor worden we aangedreven door stoom, stroom, diesel en kabels.

Japan is erg bergachtig dus treffen we regelmatig zigzags en hellingen tot 8% aan.

We vliegen met Emirates met een overstap in Dubai naar Tokyo. Hier kunnen we enige dagen wennen aan de drukte en aan de afwijkende etiquette. Op spoorgebied staat rond Tokyo een bezoek aan de Chichibu Railway (stoom) en een excursie naar een combinatie van de Shonan monorail, lokaalspoorlijn en een bergspoorlijn met zigzags op het programma. Met een Shinkansen-hogesnelheidstrein snellen we noordwestwaarts naar Toyama voor een doorsteek door de Japanse Alpen met treinen, kabelbaan en een (ondergrondse) trolleybus. In deze regio staat ook de Tateyama Mountain Railway- en/of de Kuroba railway op het programma. Kyoto is de culturele hoofdstad van Japan dus hier bieden we vrije tijd. In de buurt ligt Kinosakionsen, een schilderachtig Japans stadje dat bekend staat om zijn vele badhuizen en traditionele Ryokans (Japanse herbergen) waar we overnachten. Na deze wel­ daad voor lichaam en geest volgt al dieselend een lange trektocht langs de noordwestkust en, mogelijk met eigen railvervoer, door de bergen naar Hiroshima. De stad van de atoombom is uitgegroeid tot een moderne metropool die een dag wordt verkend. Met hoge snelheid rijden we naar Nagasaki op het zuidelijke eiland Kyushu.

Hier maken we gebruik van minimaal twee unieke thema-treinstellen die op vaste trajecten rijden.

Vanuit Beppu wordt met een Shinkansen terug­ gereden naar Osaka waar na een aantal vrije dagen de terugvlucht via Dubai naar Nederland start. Voor de liefhebbers bestaat een mogelijkheid om het verblijf in Japan met een week te verlengen. Meer informatie hierover volgt na

aanmelding. Ook op cultureel gebied is Japan flink bedeeld met tempelcomplexen, tuinen, theaters en een rijke badcultuur. Als deelnemer word je er desgewenst letterlijk in ondergedompeld!

Daarnaast zijn er weinig landen waar je gezonder en lekkerder kunt eten dan in Japan. Je zintuigen worden continu geprikkeld. Het is dus ook een vermoeiende reis en om die reden zijn een goede gezondheid en een redelijke conditie vereist om deel te nemen. Ter voorbereiding op de reis wordt voor deelnemers in maart een introductiemiddag georganiseerd.

Tarieven en inschrijving De kosten voor deelname aan deze 24-daagse reis bedragen € 5100 op basis van een gedeelde tweepersoonskamer en € 5800 op basis van een eenpersoonskamer. Bij de reissom zijn inbegrepen 21 hotelovernachtingen in goede middenklasse­ hotels (waarvan één nacht in een traditioneel Japans hotel) op basis van logies met ontbijt, de vlucht van Amsterdam naar Tokyo en van Osaka naar Amsterdam, drie lunches en drie diners, een gezellige reünie en een bijdrage aan het CO2emissie-opkoopsysteem Carbon Killer. Deze reis valt niet onder de voorwaarden van het SNEannuleringsfonds, wel onder de reis­voorwaarden van de Stichting NVBS-Excursies. Zorg dus zelf voor een annuleringsverzekering. Meer informatie, een kaartje met de reisroute en een brochure met het dag-tot-dagprogramma is te vinden op www.nvbs.com. Hier staat ook de link naar de SNE-Reiswinkel waarmee je je kunt aanmelden.

Voor inschrijving is een aanbetaling van 20% van de reissom vereist. Boeken is mogelijk tot vrijdag 26 januari 2024. Aanmelders ontvangen rond 1 februari nader bericht van reisleider Rob Zoomer.

Het minimumaantal deelnemers bedraagt 25, het maximum 29. Indien van toepassing volgen we de wettelijke coronaregels.

Deze reis valt onder de garantie van de Stichting Garantiefonds Reisgelden.

OP DE RAILS VERNIEUWD Het voorliggende nummer is het eerste in een volledig nieuwe opmaak. Ons maandblad is in het bestaan van de NVBS regelmatig vernieuwd, zoals blijkt uit het overzicht hiernaast. De redactie was van mening, dat een nieuw uiterlijk wenselijk was. Het zal even wennen zijn, maar we geloven dat onze lezers snel gewend raken en vooral positief gestemd zullen zijn over de verandering.

Wat is anders? Allereerst valt de omslag op, waarop nog maar één (grote) foto staat. Het eerste artikel is in principe een groot artikel van circa acht pagina’s. Het blad start dus niet meer met de nieuwsrubrieken. Deze treft de lezer nu meer in het midden van het blad aan. Het aantal pagina’s van deze rubrieken is verminderd, om ruimte te maken voor enkele korte artikelen. Het colofon is vanaf nu achterin het blad bij het verenigingsnieuws te vinden.

De redactie wenst u veel leesplezier.

50 Op de Rails 2024-01.indb 50

09-01-2024 11:05

NVBS AGENDA januari

wo 17 Amsterdam. Meebrengavond. Haarlemmermeerstation; 20 uur. wo 17 Rijnland. Historische films van de NS uit het NVBS-archief.

Alettahof, AlettaJacobsplantsoen 97, Voorschoten; 20.00 uur.

wo 17 Twente. ‘Stoom bij NS in de jaren dertig’ door Hans van Poll.

NSH gebouw ’t Schöpke, Waarbekenweg 23, Hengelo; 19.30 uur.

wo 17 Oost-Brabant. ‘Op fotojacht naar stalen rossen’ door Henk Dam. De Hoeksteen, Gerretsonlaan 1A, Eindhoven; 20.00 uur.

do 18 NVBS Centraal. ‘Robuust Spoor’ door ProRail.

Stationsplein 47, Amersfoort; 19.00 uur.

do 18 Rotterdam. ‘Toen en thans’ door Marco Moerland.

Opgericht 28 februari 1931 Verenigingsadres NVBS, Stationsplein 47, 3818 LE Amersfoort secretariaat@nvbs.com IBAN: NL84 INGB 0000 3245 25 ten name van NVBS Bestuur Adriaan Pothuizen, voorzitter René Jongerius, penningmeester Klaas de Boer, Sjors van Dongen, Albert Koch, Bas Schenk, Kees Wielemaker

Rotterdams Openbaar Vervoer Museum, Kootsekade 19 (H’berg); 19.45 uur.

Ledenadministratie Kees Wolff, ledenadministratie@nvbs.com Voor adreswijzigingen en nazending Op de Rails

Buurthuis De Pit, Appelstraat 2a, Goes, aanvang 19:30 uur.

Lidmaatschap Gewoon lid € 73,00 Gewoon lid (digitaal) € 58,00 Jeugdlid € 39,00 Jeugdlid (digitaal) € 34,00 Gezinslid € 39,00

do 18 Zeeland. ‘Grensoverschrijdende beelden’ door Aad de Meij.

vr 19 Zuid-Limburg. ‘Alles wat bij NS is verdwenen of veranderd’ door za 20

NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOREN TRAMWEGWEZEN

Peter van der Vlist. De Spuiklep, Parallelweg 2K, Heerlen; 19.30 uur.

Noord. ‘Verdwenen spoorlijnen in Nederland’ door Victor Lansink en Michiel ten Broek. Dorpshuis Skerne Wibe, Folkert Klazinastrjitte 25, Engelum; 13.30 uur.

ma 22 Den Haag. ‘HTM in de jaren negentig en de Hannoverse tram’ door Kees Pronk.

Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154; 19.45 uur.

ma 22 Modelbouw. Staaltreinen. * wo 24 Apeldoorn. ‘Plandampf‘ door Bart van ’t Grunewold.

Wijkcentrum het Bolwerk, Ravelijn 55 t/o station Osseveld; 19.30 uur.

ma 29 Modelbouw. België en Luxemburg. * di 30 Noord-Holland Noord. ‘Railvervoer in Mecklenburg–Vorpommeren’

door Peter Doove. Stationsrestauratie Museumstoomtram Hoorn-Medemblik, Van Dedemstraat 8, Hoorn; 19:30 uur.

februari

za 03 NVBS Centraal. Stoomquiz no. 2 door Ton Pruissen en Hans van Poll; presentatie door Joh Krijgsman. NVBS Centraal, Stationsplein 47, Amersfoort; 13.00 uur.

ma 05 ma 05 Utrecht. ‘Oekraïne, een groot tramland’, door Karel Hoorn.

Modelbouw. Jaarrapportage en vrije rijavond. *

NVBS Centraal, Stationsplein 47, Amersfoort; 19.45 uur.

wo 07 Oost. ‘Plandampf’ door Bart van ’t Grunewold.

De Uithoek, (navigatie: Noordelijke Parallelweg 128), Arnhem, 19.45 uur.

ma 12 Den Haag. ‘Duitsland van klassiek naar modern (deel 2)’ door Bert van der Kruk.

Opzegging lidmaatschap voor 1 december per e-mail aan ledenadministratie@nvbs.com Maandblad Op de Rails NVBS, Stationsplein 47, 3818 LE Amersfoort, opderails@nvbs.com Aanleveren foto’s via mail: fotosopderails@nvbs.com; idem, online: https://nvbsopderails.com/foto-uploadpagina ISSN: 0030-3321. Prijs van dit nummer: € 8,50 Niets uit dit blad mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie van Op de Rails.

De redactie kan ingezonden bijdragen inkorten of weigeren.

Vormgeving en drukwerk: Verloop, Alblasserdam Redactie Gerrit Nieuwenhuis (hoofdredacteur), Hans Scherpenhuizen (redactiesecretaris), Rob de Vries (eindredacteur), Rudi Liebrand (foto­ coördinatie), Sjoerd Bekhof, Frans Blanker-Halstein, Emiel de Block, Paul van den Boorn, Tim Boric, Tim Goorman, Thijs Houdijk, Jeanne Kok, Ad Pellemans, Maurits van den Toorn, Geert de Weger Meer nieuws over de NVBS Onze website: www.nvbs.com Onze maandelijkse digitale nieuwsbrief: www.nvbs-actueel.com Facebook: www.facebook.com/NVBS1931 Instagram: @nvbsspoor X (Twitter): @NVBSspoor LinkedIn: NVBS, Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en Tramwegwezen Flickr: NVBS Railverzamelingen

OPENINGSTIJDEN NVBS CENTRAAL Stationsplein 47, Amersfoort winkel bibl. + archief januari zaterdag 12.00 - 16.00 12.00 - 16.00 20/1 e 3 donderdag 15.00 - 18.30 11.30 - 18.30 18/1 andere dond. gesloten 11.30 - 15.30 25/1

februari 3+17/2 15/2 1+8+22+ 29/2

ma 12 Modelbouw. Trams. * wo 14 Kennemerland. ‘Deutsche Bundesbahn van klassiek naar modern‘ door Bert van der Kruk. Station Velserbosch van Hoogovens Stoom IJmuiden; 20.00 uur.

Zeven Alleetjes 1a; 19.30-22.00 uur.

do 15 Eemland. ‘Rondkijken in Zwitserland’ door René Plat-

Actuele informatie: www.nvbs.com/ agenda

jouw. Railzicht, Stationsplein 299, Amersfoort; 19.45 uur.

do 15 Zeeland. ‘Ontwikkelingen bij de Zwitserse (smal)spoorwegen’ door Dènis Baarends. Buurthuis De Pit, Appelstraat 2a, Goes, aanvang 19:30 uur.

* Het Keldertje, Van Lippe Biesterfeldweg 148, Den Haag; 19-22 uur.

FOTO VOORPAGINA De 6411 van DB Cargo in de licht besneeuwde haven van Delfzijl. De locomotief heeft net de fabriek van Delamine in Farmsum verlaten en de rangeerder bedient het Engels wissel om ketel­ wagens voor Evonik op te halen. | 05-12-2023 h Alex Engberts

JANUARI 2024

wo 14 Zwolle. ‘Belgische verhalen’ door Sicco Dierdorp.

OP DE RAILS

Christus Triumfatorkerk, Juliana van Stolberglaan 154; 19.45 uur.

incl. Op de Rails: per post en op de digitale leestafel alleen op de digitale leestafel per post en op de digitale leestafel alleen op de digitale leestafel alleen op de digitale leestafel

51 Op de Rails 2024-01.indb 51

09-01-2024 11:05

In december 2023 bestond de sneltramlijn van Utrecht naar Nieuwegein veertig jaar. In die periode is de lijn flink van karakter veranderd.

De 27 trams van de Zwitserse firma SIG met hoge vloer – er was nog niets anders – maakten plaats voor lagevloermaterieel van CAF uit Spanje.

Daarmee zijn de lijnen nu ‘doorgekoppeld’ aan de lijn naar het Science Park oftewel De Uithof. Ook de exploitant is meermaals veranderd: na Westnederland in het begin kwam de lijn onder de hoede van Midnet, dat later opging in Connexxion. Tegenwoordig is Qbuzz de exploitant.

Boven passeert SIG-wagen 5011 de brug over het Merwedekanaal op 8 november 1983 bij een proefrit kort voor de opening.

Onder CAF-tram 6066 op 9 februari 2021 in Nieuwegein. h T. Hobma, Gerard van Buuren

Op de Rails 2024-01.indb 52

09-01-2024 11:05