Special Beatrix

NRC Weekend Dinsdag 29 januari & Woensdag 30 januari 2013

16 S P EC IAL Beatrix

17

Eerste foto van prinses Beatrix en Claus von Amsberg in de tuin van kasteel Drakensteyn te Lage Vuursche. Deze foto werd heimelijk genomen door de fotograaf John de Rooy op 1 mei 1965.

Prins Claus baarde opzien toen hij in 1998 tijdens de uitreiking van de Prins Claus Prijs zijn das losmaakte en op de grond gooide. Hij vergeleek het dragen van een das met een slang die om de hals gedraaid is. (Still uit video NOS)

Een onafhankelijke denker, loyaal uit professionaliteit en qua persoonlijkheid.

Prins Claus was de compagnonstrateeg van Beatrix.

Prins Claus bij de viering van Koninginnedag in Houten, op 29 april 1999, met meisje achterop de fiets. Foto ANP

Steunpilaar en kompas

tatie van formaat.

De koningin riep gisteren zijn rol in herinnering bij het begin van haar afdaling van Marc Chavannes de troon. In de loop der jaren hebben schrijvers, musici, politici, een ruime kring van Nederlanders, tot ver buiten het voor hem vertrouwde circuit van de ontwikkelingssamenwerking Claus al geprezen als uitzonderlijk toegewijd aan Nederland en zijn koninklijk huis.

Prins Claus was de beste prins-gemaal die Nederland heeft gekend. Een onafhankelijke denker, loyaal uit professionaliteit en qua persoonlijkheid. Door zijn kennis en evenwichtig oordeelsvermogen is hij jarenlang de belangrijkste adviseur van de koningin geweest. Met de frisse blik van de nieuwkomer, en het snelle inlevingsvermogen van de Duitse topdiplomaat die hij had kunnen worden.

Het bekendst is het aan hem toegeschreven gevoel een gekooide intellectueel te zijn.

Veel minder getuigenissen zijn er van zijn onvermoeibare rol als meedenker van de onin- koningin. Hij liet haar daarin volkomen vrij, gin Beatrix gaf hem zijn plaats als eerste maar was beschikbaar voor overleg en overraadgever in haar abdicatieaankondiging weging wanneer zij dat wenste. Claus was de met één zinnetje: „Daarbij was Prins Claus checks and balances van de energieke Beatrix mij vele jaren tot grote steun.” met het weergaloze plichtsbesef.

Alleen zij weet hoe groot dat understateSoms heeft hij de koningin kunnen ment was. Alleen zij weet welk verdriet zij behoeden voor al te snelle reacties. Hij was moest overwinnen én hoe sterk zij de noodgoed in het bedenken van de staatsrechtelijk zaak voelde om die woorden uit te spreken. zuivere en volksdiplomatiek effectieve alterMaar zij waren onmiskenbaar. Zonder prins natieve aanpak van netelig problemen. Daar Claus niet deze koningin Beatrix. heeft de koningin ongetwijfeld veel aan Bij het geheim van Drakensteyn, later gehad. Later toen hij ziek was en na 2002, Huis ten Bosch hoort dat wij niet weten hoe toen hij er niet meer was, zal zij hem denkgoed het huwelijk was van de prinses, later beeldig nog menigmaal hebben geraadkoningin en haar uit Duitsland afkomstige pleegd. echtgenoot. Op een persoonlijk niveau gaat Zijn rol als steunbeer en kompas van de het ons niet aan, maar staatkundig wel voormajesteit vervulde hij serieus, integer en en zover het functioneren van de koningin door met humor, maar vooral rustig en overtuihem werd beïnvloed en gesteund. Naar uit gend. Alles heeft twee kanten. Wat zou er alle signalen blijkt in een bijzonder en gebeuren als je het zo aanpakte? Hoe zou je gelukkig huwelijk. het kunnen formuleren? Hij begreep NederKijk weer naar de verlovingsfoto’s. Claus land en was het eens met het belang van de von Amsberg, een knappe, redelijk intellimonarchie in de Nederlandse verhoudingent ogende man. Aan de zijde van een gen. Maar ook daarover was hij realistisch. enthousiaste kroonprinses met de tongval Goed idee dat ongekozen vorstenhuis, van een Leidse studente en de ambitie het zolang de mensen het willen.

Oranje-domein opnieuw glans en staatkunClaus was al snel de compagnon-strateeg dige relevantie te geven. En herinner hoe achter de aanstaande vorstin. Nu wordt hij snel hij een Nederlands sprak dat zijn vaak herinnerd als een van de eersten in offischoonvader in de schaduw stelde. Een prescieel Nederland die de knellende stropdas

K

afwierp – de ultieme provodaad. Destijds steunde hij de plannen om het koningshuis waardiger en moderner te organiseren. Niet omdat hij deftig een doel vond maar om de samenbindende functie van het koningschap het gezag te geven dat het vriendelijke Soestdijk van koningin Juliana was gaan missen, mede door toedoen van de wat al te kleurrijke prins Bernhard.

Mensen die hem hebben meegemaakt vertellen ook over zijn afkeer van protocol. Als het moest dan moest het, maar hij kon een knipoog vaak niet onderdrukken. Op reis door Afrika voelde hij zich vrijer. Dan wilde hij liefst snel met ‘echte mensen’ praten. Hij vond het ballast dat ontvangende hoogwaardigheidsbekleders hem ook daar in de eerste plaats zagen als meneer Beatrix, de echtgenoot van het Nederlandse staatshoofd.

Rattenkoning Het succes kwam niet vanzelf. Claus was zeker niet direct welkom. ‘Claus raus’ en ‘Clauschwitz’ kalkten Amsterdamse actievoerders op de muren. VVD’er Hans Gruijters, de latere D66-minister en Harry Mulisch (‘Bericht aan de Rattenkoning’) behoorden tot het afwijzingsfront. Dat heeft niet lang standgehouden. Over zijn lidmaatschap van Hitlerjugend en Wehrmacht wilde al vrij snel niemand meer iets horen. Het bleek irrelevant.

Prins Claus veroverde Nederland als een diplomaat op een nieuwe post die de rol van schoonzoon er bij deed. Hij hielp dit volk de vaste goed-fout-schema’s over ‘de oorlog’ te relativeren. Met de door zijn toedoen bekend geworden toespraak van de Duitse Bondspresident Von Weizsäcker uit 1985, waarin de onmetelijke Duitse schuld werd erkend, maakte hij het mogelijk dat steeds meer mensen Duitsland gingen zien als een land waar mensen wonen.

Hij hield van een onorthodoxe geste, zoals toen hij ging praten op de Duitse school in Den Haag. Daar hoorde hij wat Duitse kinderen in Nederland over zich heen kregen op straat of het sportveld. Deze toevallige prins-gemaal bleek de ideale vertolker van die misverstanden.

Zijn rol van mental coach van de natie speelde prins Claus bij voorkeur op zijn vertrouwde terrein van de ontwikkelingssamenwerking. De gelukkigste jaren van zijn

leven waren die met zijn ouders in Tanganjika, het latere Tanzania. Hij voelde zich later evenveel Afrikaan en Duitser als Nederlander. Dat eerste was geen koketterie maar een diep gevoeld besef dat culturen rijker zijn naarmate zij meer van elkaar begrijpen.

In al zijn hoedanigheden daagde Claus de Nederlandse tevredenheid met zichzelf van de jaren 60 en 70 uit, bijvoorbeeld op het gebied van internationale betrekkingen, lang voordat dat in de mode kwam. Onze globetrottertrots en kennis van vreemde talen toetste hij voor de goede verstaander op waarheidsgehalte.

De linkse kritiek op zijn komst sloeg in de loop van een paar jaar om in grote waardering.

Aan het hoofd van de Nationale Commissie voor Ontwikkelingsstrategie (NCO) ging hij om met een dwarsdoorsnede van de Nederlandse bevolking. Juist bij jong en links Nederland kon hij op den duur geen kwaad meer doen.

Het was dan ook ironisch dat het enige linkse kabinet, het kabinet-Den Uyl, een einde moest maken aan Claus’ betrokkenheid bij de NCO. Het linkse, in Afrikaanse zaken pro-revolutionaire imago van de commissie zou koningin Beatrix’ aanzien als boven de partijen staand staatshoofd kunnen schaden. Zijn gedwongen vertrek bij de NCO deed prins Claus verdriet. Maar hij heeft de schade kunnen inhalen bij de Stichting Nederlandse Vrijwilligers en later als inspecteur-generaal ontwikkelingssamenwerking.

In die laatste hoedanigheid kon hij adviezen geven en reizen. Hij kwam veel op het ministerie van Buitenlandse Zaken en brainstormde gepassioneerd mee over een nieuw beleid op het gebied van ontwikkelingssamenwerking.

Daar werd hij gewaardeerd als deskundige, gepassioneerde pleitbezorger van een nieuw tweerichtingsverkeer. Hij was bedachtzaam, maar je moest wel naar hem luisteren.

Viooldagen Hij leerde ook koningin Beatrix, meer vertrouwd met de beeldende kunst, luisteren naar muziek in brede zin. Zijn muzikale smaak ging veel verder dan Bach en Mozart, zoals de componist Sieuwert Verster uit jarenlange contacten met prins Claus getuigde. Hij speelde zelf geen instrument maar genoot van de contacten met het Concertgebouworkest en de Jordens Viooldagen. Ook in dat opzicht is prinses Máxima zijn opvolgster.

2004 2004 Maart Prinses Juliana overlijdt, in haar slaap.

April Prins Johan Friso, de tweede zoon van Beatrix, trouwt in Delft, met Mabel Wisse Smit. Het kabinet heeft geen toestemmingswet ingediend bij het parlement, omdat het paar het kabinet onvolledig en onjuist heeft geïnformeerd over Mabels verleden. Het betreft met name contacten met topcrimineel

Claus von Amsberg, in 1926 geboren op het Duitse landgoed Dötzingen, werd in 1965 voor het eerst met Beatrix gesignaleerd. Na het huwelijk in 1966 werd hij snel gewaardeerd.

Deze foto is uit 1989. Foto Vincent

Met zijn kennis van de geschiedenis, literatuur en actuele verhoudingen in de wereld was ieder gesprek dat prins Claus voerde al snel serieus. Hij kon koetjes en kalfjes, maar prefereerde inhoud. Zoals vice-president van de Raad van State Tjeenk Willink in 2002 bij het overlijden van Claus memoreerde: „Het ging nooit nergens over.”

Claus was een meester van het gesprek in kleine kring. Hij stelde geen vragen die hij zelf kon beantwoorden, hij wilde horen wat de nieuwste ontwikkelingen waren en pas als zijn gesprekspartner voldoende aan bod was gekomen, gaf hij zijn eigen mening, vaak in de vorm van een denkopdracht.

Met die filosofische talenten was hij een unieke vader en mentor voor zijn zoons. De wereld was zijn natuurlijke habitat. Hij belichaamde het grote Europa waarin de Oranjes zich thuis voelen. Hij trainde de jongens in het debat dat hoorde bij hun aanstaande verantwoordelijkheden.

Zoals Tjeenk Willink destijds zei: „Hij wist wat ze konden en wat ze beter konden laten.

Hij wist wat er maatschappelijk nodig was en waar mogelijk een rol voor hen was weggelegd.

Zonder prins Claus zou misschien niemand van watermanagement hebben gehoord.” Om er aan toe te voegen: „Prins Claus wist hoe ver hij ‘te ver’ kon gaan. Zijn wapen was daarbij de ironie en de nuance. Zij winnen het uiteindelijk van de clichés en het zogenaamde ferme standpunt.”

Een ideale prins? Natuurlijk niet. Hij kon knorrig zijn, lang van stof, veeleisend voor ambtenaren én zijn zoons. Hij was een strenge vader, maar hij gunde zijn zoons een gezelliger jeugd dan hij zelf had genoten.

Aandachtig, met weinig maar rake woorden, zorgzaam voor de koningin als staatshoofd en echtgenote. Zo zullen velen die prins Claus hebben meegemaakt zich hem herinneren. Nu de regeerperiode-Beatrix binnenkort wordt afgesloten, zal ook de man aan haar zijde opnieuw worden gewogen.

Vooralsnog ziet het er naar uit dat hij de Oranje-monarchie een half eeuwtje verder heeft geholpen, weg van de controverse, en uiteindelijk ook weg van te veel praal en te veel pracht. Het Republikeins genootschap heeft het afgelegd tegen de, mede door prins Claus gevoede aansluiting van de monarchie bij de liberaal-humanistische Europese cultuur. Niet slecht voor een irrationeel project.

2005 Klaas Bruinsma. Friso is door zijn huwelijk geen lid meer van het Koninklijk Huis. Hij behoudt wel de persoonlijke titel Prins van Oranje-Nassau.

Juni Beatrix zou hebben verboden om het Wilhelmus in haar afwezigheid te spelen bij ontvangsten.

Ophef in de Tweede Kamer. Via de website van het Koninklijk Huis laat Beatrix weten dat zij nooit beweerd heeft dat het Wilhelmus van haar is.

Augustus Prinses Margarita heeft spijt dat zij haar familie „onnodig gekwetst” heeft. Ze gaat scheiden van Edwin de Roy van Zuydewijn.

Beatrix laat via de Rijksvoorlichtingsdienst weten dat de familie hoopt „dat Margarita de rust krijgt een nieuw bestaan op te bouwen”.

September Tweede Kamervoorzitter Frans Weisglas biedt zijn excuses aan Beatrix aan nadat Kamerleden aan de pers hadden ver-

teld dat zij zich kritisch uitliet over de kwaliteit van de troonrede.

Oktober Beatrix spreekt zich in een toespraak voor het Europees Parlement uit voor verdere uitbreiding van de Europese Unie.

December Prins Bernhard overlijdt. Vlak daarna blijkt dat hij tussen 2001 en 2004 buiten medeweten van de regering en Beatrix uitgebreid met de Volkskrant heeft gesproken.

2005 Januari Beatrix heeft een ‘substantieel bedrag’ overgemaakt aan giro 555, voor de slachtoffers van de zeebeving in Azië, meldt de RVD. Februari Beatrix wordt eredoctor van de Universiteit Leiden, wegens „de manier waarop zij het belang van vrijheid van mensen aan de orde heeft gesteld”. Tijdens haar rede maakt zij duidelijk niets te voelen voor het ceremonieel koningschap.

Koningin Beatrix en prins Claus bij het Paleis op de Dam op 2 februari 2002, de huwelijksdag van Willem-Alexander en Máxima. Foto ANP

2006 April Beatrix is niet aanwezig bij de uitvaart van paus Johannes Paulus II in Rome. Dat leidt tot kritiek van politici, met name uit CDA-kring.

Volgens de RVD heeft de koningin „wel degelijk respect betoond aan de overleden paus en aan de katholieken in ons land”.

Beatrix viert haar 25-jarig regeringsjubileum met een bijeenkomst in de Ridderzaal in Den Haag.

Mei Beatrix begint aan een maan-

denlange ‘jubileumtour’ door de provincies.

Juni Verrassingsbezoek aan de Albert Cuypmarkt in Amsterdam, ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de markt.

Augustus Historicus Cees Fasseur krijgt van Beatrix toegang tot archiefstukken over de Greet Hofmans-zaak.

November Tijdens een staatsbanket in Paleis Noordeinde prijst Be-

atrix de Russische president Poetin.

December Beatrix mist haar nieuwjaarsreceptie omdat ze een knieoperatie moet ondergaan.

2006 Maart Beatrix brengt met Willem-Alexander en Máxima een staatsbezoek aan Argentinië. Tijdens een tafelrede spreekt Beatrix over het Videlaregime: „De sympathie met de vervolgden is in ons land onverminderd blijven bestaan”.

April Het tv-programma Barend & Van Dorp openbaart de inhoud van een twistgesprek tussen Beatrix en

prinses Margarita. Beatrix noemt Margarita „knettergek”. Er zou „een duiveltje” in haar nicht zijn gekropen.

Juni PVV-leider Wilders stelt Kamervragen over het bezoek van Beatrix aan een Haagse moskee. Hij vraagt zich af waarom zij geen handen schudde van moslimmannen.

Beatrix moet volgens Wilders de Nederlandse normen en waarden verdedigen.