Jaarverslag 2023
1
Inhoud
Voorwoord
03
Voorwoord
04
Over Nieuwscheckers
2023 was een topjaar voor Nieuwscheckers. Niet eerder werkten we met zo veel professionals, onder wie behalve factcheckers ook een beeldredacteur en een socialemediaredacteur. Het werk van Nieuwscheckers is nu ook te volgen via LinkedIn en TikTok, en op video. Die uitbreiding werd mogelijk gemaakt door het BENEDMOproject en het Familie Oomenfonds.
Medewerkers
08
Factchecks Factchecks per maand Onderwerpen Redacteuren Oordelen Onze favoriete factchecks
16
Publicaties Grafiekpolitie-artikelen Boekrecensies Chatbottests Overige publicaties Video’s van Nieuwscheckers
En er viel ook heel wat te factchecken. De oorlog in Oekraïne duurde voort en op 7 oktober luidde de moordpartij van Hamas in Israël een nieuwe oorlog in, waarin misleidende foto’s en video’s deel uitmaken van het wapenarsenaal. Nederland mocht twee maal naar de stembus, voor de Provinciale Staten en voor de Tweede Kamer. Samen met het AD en Pointer (KRO-NCRV) controleerde Nieuwscheckers in een Factcheckmarathon uitspraken van politici. Het jaar begon met een affaire in de wetenschappelijke wereld van Middeleeuwse manuscripten, met valse identiteiten en plagiaat. Verder verdiepten we ons in de mogelijkheden van chatbots, die bijna met de maand beter werden, ook als factcheckhulpje, zo bleek uit een serie artikelen van Arno van ’t Hoog. De Grafiekpolitie, van start gegaan in december vorig jaar, rukte bijna elke maand uit om dubieuze grafieken aan te pakken. We organiseerden een congres over nieuwsmedia en complottheorieën, gaven trainingen en legden in interviews uit hoe en waarom we factchecken. Ondanks deze successen eindigen we met een zorgelijke noot: we gaan met een fors gereduceerde redactie het nieuwe jaar in. Continuïteit – en liever nog: groei - blijft een wens: Nieuwscheckers is sterk afhankelijk van incidentele subsidies, ondanks de vaste positie die het project heeft aan de Universiteit Leiden. In 2024 gaan we dus als eerste hard aan de slag om nieuwe inkomstenbronnen aan te boren.
Checktips
24
Alexander & Peter Externe activiteiten
Coördinatoren van Nieuwscheckers
Samenwerkingen Presentaties & Trainingen Media-optredens
28 2
Financiering
3
Over Nieuwscheckers
Dit jaar hebben we onze online zichtbaarheid nog meer vergroot en zijn we ook te vinden op LinkedIn en TikTok.
Nieuwscheckers is het factcheck-initiatief van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media aan de Universiteit Leiden. De opleiding valt onder het Leiden University Centre for Linguistics (LUCL).
Voor het verhaal van Nieuwscheckers inclusief mooie beelden, verwijzen we je door naar onze bedrijfsvideo: Nieuwscheckers, samen maken we het nieuws betrouwbaarder.
Missie De missie van Nieuwscheckers is om het publiek te helpen nieuws en informatie op waarde te schatten. Dat doen we niet alleen door dubieuze claims te checken, maar ook door mensen uit te leggen hoe ze dat zelf kunnen doen. Daarnaast geven we trainingen, gaan we samenwerkingen aan en treden we regelmatig op in de media.
Begin van Nieuwscheckers De coördinatie van Nieuwscheckers is in handen van Alexander Pleijter en Peter Burger. Alexander en Peter begonnen Nieuwscheckers in 2009 als onderwijsproject, om studenten de kritische en controlerende kant van de journalistiek te laten leren kennen. Feiten controleren is immers een belangrijke vaardigheid voor (aankomende) journalisten. Aanvankelijk was het project onderdeel van de cursus Wetenschapsjournalistiek, en controleerden studenten de berichtgeving over wetenschap en onderzoek.
Nieuwscheckers in cijfers 2023*
In 2017 gingen studenten aan de slag met het checken van beweringen die politici deden in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen. Sindsdien is Nieuwscheckers tijdens alle verkiezingen bezig geweest met het checken van politieke claims. Vaak ook in samenwerking met media, zoals tijdens de Europese verkiezingen in 2019 met NU.nl. In 2022 deed Nieuwscheckers met persbureau ANP en Pointer (KRO-NCRV) een factcheckmarathon in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen. Tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van maart 2023 en de Tweede Kamerverkiezingen van november 2023, deed Nieuwscheckers ook mee aan een factcheckmarathon met Pointer en het AD.
Social media Vanwege alle tumult over nepnieuws tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezing van 2016, startte Facebook in 2017 samenwerkingen met factcheckorganisaties - ook in Nederland. Nieuwscheckers heeft hier een jaar aan deelgenomen. Sindsdien is Nieuwscheckers ook de focus gaan richten op het checken van beweringen op sociale media, en werden we zelf actiever op verschillende onlineplatformen als Instagram, Twitter en Facebook. Sinds mei 2018 maken we daarnaast een wekelijkse nieuwsbrief die we versturen naar onze abonnees.
4
*
90
49
2641
14,4K
Factchecks
Nieuwsbrieven verstuurd
Abonnees nieuwsbrief
Twittervolgers
225
529
2562
195
Linkedinvolgers
Instagramvolgers
Facebookvolgers
Tiktokvolgers
De cijfers in deze afbeeding zijn geraadpleegd op 15 december 2023.
5
Medewerkers In 2023 bestond het team van Nieuwscheckers uit de volgende medewerkers. Peter Burger Peter is een van de twee oprichters van Nieuwscheckers. Hij heeft een passie voor broodjeaapverhalen en geeft ook les aan de universiteit in het vak factchecken. Alexander Pleijter Alexander is de andere oprichter van Nieuwscheckers. Hij weet alles over factchecken, online journalistiek en nieuwe media en geeft daarin ook les op de universiteit. Arno van ‘t Hoog Arno is wetenschapsjournalist met een achtergrond in de moleculaire biologie. Zijn factchecks gaan vaak over gezondheid of de medische wereld. Sarawitia Franken Sarawitia is socialmediaredacteur en zorgt ervoor dat de factchecks goed zichtbaar zijn op Instagram, Facebook, LinkedIn en X.
Marieke Kuypers Marieke is een factchecker in hart en nieren. Ze is altijd op de hoogte van wat er speelt online en een expert op het gebied van TikTok.
Yitsz Neurink Yitsz loopt stage bij Nieuwscheckers als onderdeel van zijn master Journalistiek en Nieuwe Media. Tijdens zijn stage heeft hij negen factchecks geschreven. Rosalie Vogel Rosalie heeft meegeholpen met het organiseren van het congres ‘Doemdenken, domdenken, omdenken’ over hoe de media om kunnen gaan met complottheorieën en complotdenkers. Aafko Boonstra Aafko is factchecker voor Nieuwscheckers, studeerde wiskunde aan de Universiteit Leiden en startte een promotietraject aan de VU. Hij houdt zich bij Nieuwscheckers vooral bezig met factchecks die gaan over cijfers.
Maaike Reinhoudt Maaike werkt als project-assistent bij Nieuwscheckers. Ze coördineert alle activiteiten die te maken hebben met het BENEDMO-project waarin Nieuwscheckers participeert. Michelle Broer Michelle Broer werkt sinds 1 september 2022 als redactie-assistent voor Nieuwscheckers. Ze houdt zich met name bezig met de nieuwsbrief en de social media. Victoria Zondervan Victoria is de beeldredacteur van het team en zet allerlei toffe video’s, explainers en illustraties in elkaar.
6
7
Factchecks
Onderwerpen
Nieuwscheckers houdt zich in hoofdzaak bezig met het factchecken van nieuws en beweringen in het publieke domein. Het checken wordt gedaan door studenten (in het kader van studieopdrachten), door betaalde redacteuren, door gastredacteuren of door coördinatoren Peter Burger en Alexander Pleijter. Wil je meer weten over de werkwijze die Nieuwscheckers hanteert bij het checken van een claim? Uitleg hierover staat op onze website.
Om iets te kunnen zeggen over hoe vaak we factchecks maken over verschillende onderwerpen, hebben we onze factchecks opgedeeld in 15 categorieën.
6 Israël/Gaza 9 Klimaat 8 Wonen
Factchecks per maand
8 Bestaanszekerheid/Inkomen
In 2023 heeft Nieuwscheckers in totaal 90 factchecks gepubliceerd. In november bereikte de productie een piek. De oorzaak hiervan is de factcheckmarathon in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen.
3
2
T I I UAR BRUAR MAAR JAN FE
4
4
PRIL
MEI
A
9
13
8
2
8
8
I JUN
I JUL USTUS EMBER TOBER EMBER EMBER OK U A G SEPT DEC NOV
Benieuwd naar een overzicht van al onze factchecks? Bekijk ze op onze website. BEKIJK ALLE FACTCHECKS
8
10 Migratie
16
Aantal factchecks per maand*
*
11 Gezondheid
Factcheckmarathon
Factcheckmarathon
11
4 Natuur
De cijfers in deze afbeeding zijn geraadpleegd op 15 december 2023.
4
Boeren
3
Politiek
7 Oorlog Oekraïne 8 Eten/drinken 3
Complottheorie
3
Zorg
2
Abortus
17 Overig * Als je alle factchecks in deze grafiek optelt, kom je uit op 101. Dat is meer dan het totaal aantal factchecks dat we in 2023 hebben gepubliceerd (namelijk 90). Dit komt doordat sommige factchecks onder meerdere onderwerpen geschaard konden worden (bijvoorbeeld ‘migratie’ en ‘wonen’ in het geval van een factcheck over huisvesting van statushouders).
9
Redacteuren
Oordelen
Hieronder zie je hoeveel factchecks iedereen heeft geschreven in 2023.
Elke claim die we bij Nieuwscheckers checken, krijgt een oordeel. In de figuur hieronder zie je hoe vaak we elk oordeel gaven in 2023. Veruit het vaakst luidde het oordeel ‘onwaar’.
5
23
13
Peter Burger
Alexander Pleijter
Arno van ‘t Hoog
7
15
9
Sarawitia Franken
Marieke Kuypers
Yitsz Neurink
8
17
Aafko Boonstra
Andere factcheckers
Dat een bewering het oordeel ‘waar’ kreeg kwam een stuk minder vaak voor: twaalf keer: Dat is niet heel onlogisch, want beweringen waarvan al snel blijkt dat ze kloppen, onderzoeken we niet verder. Tenzij een bewering heel onlogisch klinkt, maar toch blijkt te kloppen.
58
12
5
5
Onwaar
Waar
Deels onwaar
Ongefundeerd
4
2
2
1
1
Onnauwkeurig
Ongenuanceerd
Misleidend
Grotendeels waar
Niet te checken
Aantal factchecks per redacteur** Aantal factchecks per oordeel * Als je alle factchecks in deze figuur optelt, kom je uit op 97. Dat is meer dan het totaal aantal factchecks dat we in 2023 hebben geschreven (namelijk 90). Dat komt doordat sommige factchecks door meerdere auteurs zijn geschreven, waardoor die dubbel zijn geteld.
10
11
Onze favoriete factchecks
Een foto toont Frans Timmermans die in een vliegtuig achter een luxe maaltijd zit.
Voor het jaarverslag koos elke medewerker van Nieuwscheckers een favoriete factcheck uit. Omdat ‘ie veel uitzoekwerk vergde, omdat de uitkomst verrassend was of omdat het een raar verhaal was.
De favoriete factcheck van Yitsz gaat over een nep AI-foto van Frans Timmermans waarin hij in een vliegtuig zit met een tafel vol met luxe eten voor hem. Yitsz: ‘Ik denk dat het belangrijk is dat mensen dit soort neppe AI-foto’s leren herkennen. We zien namelijk steeds vaker AI-beeld online. Daarnaast is het gewoon ook leuk om door alle details te gaan die op zo’n AI-foto er gek uitzien of niet kloppen, terwijl de foto op het
In Nederland gebruiken 250.000 patiënten langdurig antidepressiva.
eerste gezicht er wel realistisch uitziet.’ LEES MEER
Arno: ‘Statistieken en getallen in het nieuws wekken soms de indruk dat we precies weten hoe het zit. Ze krijgen daardoor al snel een soort eeuwigheidswaarde. Zeker als meer media dezelfde statistieken herhalen, wordt er vaak geen bron meer bij genoemd. Zo zouden in Nederland 250.000 mensen langdurig antidepressiva slikken, maar wie dat getal probeert te checken stuit op uiteenlopende definities en bronnen. Want wat is eigenlijk langdurig? Pas als je in de wereld áchter de statistieken duikt, zie je de methodologische haken en ogen. Die 250.000 is kortom niet meer dan een grove schatting.’ LEES MEER
urig
onnauwke
De kans dat je in een monogame relatie te maken krijgt met overspel ligt tussen de 40 en 70%. De favoriete factcheck van Sarawitia gaat over vreemdgaan. Al jarenlang is op veel plekken in de media te lezen dat de kans op overspel in een relatie 40 tot 70% is. Uiteindelijk bleek dat dit cijfer stamt uit 1970 en dat het echte percentage rond de 25 procent ligt. Sarawitia: ‘Het was een leuke speurtocht die ons uiteindelijk helemaal terug leidde naar 1970. Ook onderzoekers die geassocieerd
In Nederland wonen tussen de 55.000 en 160.000 mensen permanent in een vakantiehuis.
werden met de percentages
Klopt het, of klopt het niet? Dat weten we natuurlijk het liefst. Maar soms is het
interessant en schokkend tegelijk.
antwoord: we weten het niet. En is juist dat verhelderend. Om de woningnood
Ze zeiden dat ze geen idee hadden
op te lossen stelde de BBB voor om toe te laten dat mensen permanent in een
waar de cijfers vandaan kwamen en
vakantiehuis wonen. 55.000 tot 160.000 mensen doen dat al. Maar alle onderzoeken
dat ze volledig de controle waren
en schattingen blijken boterzacht. Geen basis voor beleid. Peter koos deze factcheck
verloren over wat de media over hun
als favoriete factcheck van 2023.
vond ik de reactie van de Canadese
onderzoek schreven.’ LEES MEER
LEES MEER
12
12
NIE
ECK H C E TT
EN
13
Een medische vlucht met een ernstig zieke patiënt die op het punt stond om op Schiphol te landen, kon dat niet doen vanwege de klimaatactivisten die het terrein bezet hielden.
George Soros werkte niet samen met de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog
Klimaatbelasting van een koffie verkeerd is gelijk aan 14 espresso.
De favoriete factcheck van Marieke
ook bij ogenschijnlijk betrouwbare organisaties zoals Milieu Centraal, het altijd goed
Alexander: ‘Tegenwoordig kan
‘Die bewering klopt natuurlijk niet.
een enkele tweet al zorgen
Soros was pas een tiener tijdens de
voor een stroom aan onjuiste
nazi-bezetting van Hongarije. Een
mediaberichten. Zo tweette de
aantal van zijn belevingen tijdens
Europese belangenvereniging voor
die bezetting worden vaak uit hun
de zakelijke luchtvaart dat door
context gehaald. Hij heeft nooit
een klimaatprotest op Schiphol een
actief samengewerkt met de nazi’s.
medische vlucht met een patiënt
Het verhaal raakt aan verschillende
aan boord niet kon landen en moest
aspecten van misinformatie, maar
uitwijken naar een ander vliegveld.
ik vind het vooral interessant om te
Onmiddellijk brachten diverse
zien hoe het is ontstaan, gebaseerd
media zoals NOS en RTL Nieuws dit
op historische gebeurtenissen die
als nieuws. Telegraaf maakte het
verdraaid worden vanuit politieke
helemaal bont met de toevoeging dat
motieven en vooroordelen. En hoe
het ging om een ernstig zieke patiënt
het wordt gebruikt. Zo werd de valse
en de kop: ‘Dit kan levens kosten!’ Uit
claim over Soros al eens gemaakt
de reconstructie die Marcel van den
door PVV kamerlid Martin Bosma en in
Berg voor Nieuwscheckers maakte,
mijn factcheck dus door Willem Engel,
bleek dat dit allemaal niet klopte:
die vooral bekend staat vanwege zijn
medische vluchten konden tijdens het
claims over het coronavirus.’’
protest gewoon landen op Schiphol, er was geen bewijs dat er een patiënt
gaat over de bewering dat George Soros tijdens de Tweede Wereldoorlog samenwerkte met de nazi’s. Marieke:
Victoria kiest voor de check die als waar bestempelde dat een koffie verkeerd gelijk staat aan 14 espresso’s wat betreft milieubelasting. ‘Deze factcheck laat zien dat is om te kijken naar hoe ze aan hun cijfers komen. Dat de uitspraak waar is komt namelijk doordat Milieu Centraal rekent met een grote koffie verkeerd waar veel meer melk in zit dan gemiddeld.’ LEES MEER
LEES MEER
aan boord was van een vliegtuig dat uitweek naar Rotterdam, laat staan dat bekend was dat die patiënt ernstig ziek was. Zo zie je maar hoe onwaarheden een hoge vlucht kunnen nemen door één tweet.’ LEES MEER
14
15
Publicaties Factchecken is de hoofdtaak van Nieuwscheckers, maar we publiceren ook andersoortige producties. Denk aan Grafiekpolitie-artikelen, boekrecensies en chatbottests.
Grafiekpolitie-artikelen Het Leidse onderzoeksproject over grafiekgeletterdheid met Winnifred Wijnker, Sanne Willems en Ionica Smeets leverde als spin-off de rubriek Grafiekpolitie op. In deze rubriek worden misleidende of verwarrende grafieken opgespoord. Ook geeft de Grafiekpolitie altijd een alternatief voor hoe het beter kan.
D66 laat concurrerende onderwijspartij weg uit ranglijst D66 wil het meest investeren in onderwijs, blijkt uit een grafiek die de partij verspreidde toen het CPB partijprogramma’s had doorgerekend. Maar die grafiek laat een aantal andere partijen weg. Zoals Volt, die nóg meer geld uittrekt voor onderwijs.
CBS gebruikt kromme grafiek over online gedrag 65-plussers Om het online gedrag van ouderen weer te geven gebruikt het CBS in plaats van een staafdiagram een weergave in de vorm van concentrische cirkels. Dat oogt speels en decoratief, maar de grafiek verliest aan duidelijkheid: de lengte van de staven staat namelijk niet meer in verhouding tot de waarde die zij weergeven. LEES MEER
Hittekaart woningmarkt leidt gebruikers op dwaalspoor Projectontwikkelaar BPD publiceert elk jaar een ‘hittekaart’ van de Nederlandse woningmarkt: hoe verhit is de huizenmarkt in elke gemeente? Het is een kleurige kaart, die de gebruiker niet optimaal informeert. De Grafiekpolitie laat zien hoe het beter kan. LEES MEER
LEES MEER
Streepjescode maakt oplopende zomertemperaturen zichtbaar De zomers worden warmer, die van 2023 brak records. Maar niet elke zomer is warmer dan die van het jaar ervoor. Hoe laat je dat zien in een overzichtelijke grafiek? In de grafiek die NU.nl gebruikte, staan de jaren niet in chronologische volgorde. Er is een helderder alternatief: de ‘klimaatstreepjescode’. LEES MEER
NOS-grafiek overdrijft toename politiegeweld in VS Een lijngrafiek van de NOS geeft een overdreven beeld weer van de toename in het aantal doden na politiegeweld in de VS. De toename is er, maar niet zo extreem als de grafiek suggereert. LEES MEER
16
17
Boekrecensies
Chatbottests
Nieuwscheckers schrijft zo nu en dan ook boekrecensies wanneer er interessante boeken verschijnen over factchecken, nepnieuws of complotten.
Het jaar 2023 was het jaar van de chatbots. Nieuwscheckers testte ze uit en onderzocht of de chatbot het werk van factcheckers kan overnemen.
Als het complot over jou gaat: twee boeken over duels tussen dubbelgangers De linkse schrijfster en activiste Naomi Klein wordt regelmatig verward met de complotdenker Naomi Wolf. Valse beschuldigingen aan het adres van de bankiersfamilie Rothschild treffen ook de Amerikaanse journalist Mike Rothschild. Klein en Rothschild schreven allebei een boek over waarheid en identiteit in het tijdperk van de alternatieve feiten. LEES MEER
Boek ‘Immuun voor nepnieuws’ belooft vaccin tegen desinformatie, maar vergeet de bijwerkingen Een nepnieuwsvaccin als tegengif voor misleidingstechnieken. Als het aan hoogleraar Sander van der Linden ligt, kunnen we zo immuniteit opbouwen voor fake news. Zijn boek Immuun voor nepnieuws prijst de kracht aan van pre-bunking maar heeft te weinig aandacht voor de bijwerkingen. Michael Hameleers, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, schreef voor Nieuwscheckers een recensie. LEES MEER
Claude is een nuttige factcheck-assistent Claude.ai is een chatbot met een aantal interessante eigenschappen. Zo kan de bot meerdere grote documenten in samenhang analyseren. Nieuwscheckers liet Claude een aantal beweringen checken met wetenschappelijke publicaties. De bot genereert met de juiste instructies bruikbare concept-factchecks, die globaal dezelfde conclusies trekken als Nieuwscheckers. LEES MEER
ChatGPT: meer zoekmachine dan factchecker Nieuwscheckers testte of ChatGPT een volledige factcheck kan schrijven. We waren zowel verrast als een beetje teleurgesteld. De bot lijkt verstand te hebben van de principes van factchecken, maar schiet in de uitvoering toch tekort. Vooral over brongebruik valt nog veel te leren. Voorlopig blijft menselijke verificatie onmisbaar. LEES MEER
Battle of the bots: factchecken met ChatGPT, Bard en Bing ChatGPT heeft gezelschap gekregen van Google’s Bard en Bing AI van Microsoft. Tijd voor een snelle vergelijking. We lieten de drie bots dezelfde bewering checken om te zien met welk oordeel en bronnen ze op de proppen komen. Bing AI heeft op dit moment een voorsprong. Waar ChatGPT en Bard veel serieus klinkende onzin presenteren, maakt Bing met de juiste instellingen minder fouten. LEES MEER
18
19
Overige publicaties Tot slot hebben we nog een aantal andersoortige publicaties.
De nagemaakte kunst van Carla Rossi Carla Rossi verkocht ook aquarellen van bloemen en vogels die verdacht veel lijken op die van een Italiaanse kunstenares. LEES MEER
Nummer 2 op Drentse FVDlijst promoot antisemitische complottheorieën De Drentse FVD-kandidaat Daniël Osseweijer, tot voor kort Statenlid in Groningen, schildert de Russische revolutie af als een Joods complot, maakt reclame voor een antisemitisch boek over Joodse bankiers en prees herhaaldelijk een Twitteraccount aan van iemand die Jodenhaat verspreidt. LEES MEER
Zwitserse hoogleraar beschuldigd van plagiaat en runnen van instituut met fake medewerkers Tussen Kerst en Oud en Nieuw stortte in Zwitserland een wetenschappelijk luchtkasteel in. Wat begon als een klacht over plagiaat aan het adres van prof. dr. Carla Rossi, een onderzoekster van Middeleeuwse manuscripten, leidde tot onthullingen over een instituut met niet-bestaande stafleden, een spel met fake profielen en méér plagiaat. LEES MEER
Links werk van Silvia Molinari, rechts van Carla Rossi
Wat de DSA gaat doen tegen desinformatie en illegale content Op 16 november 2022 is de Digital Services Act (DSA) in werking getreden. Nieuwscheckers ging in gesprek met onderzoekers Natali Helberger en Michael Klos over de impact van deze nieuwe EUregels op de aanpak van desinformatie en over gevaren voor de vrijheid van meningsuiting. LEES MEER
20
21
Video’s van Nieuwscheckers Een aantal van onze video’s. Voor meer, check onze socials.
Grafiekpolitie Gezondheidsorganisatie Patient UK In een misleidende infographic over de gemiddelde lengte van volwassen mannen zijn Nederlanders reuzen en Indonesiërs dwergen. We laten in een paar stappen zien wat er fout ging en hoe je dat kunt corrigeren. BEKIJK DE VIDEO
Nieuwscheckers - De straat op #1 Nieuwscheckers ging in Leiden de straat op om mensen te vragen of zij dachten dat het klopt dat het vertrouwen in nieuwsmedia lager is dan ooit. Veel mensen dachten dat dit inderdaad zo was, maar niets is minder waar. BEKIJK DE VIDEO
Factcheckmarathon november 2023 - The Aftermovie In de laatste tien dagen voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 hebben we een factcheckmarathon gehouden samen met het AD en Pointer. In de aftermovie is te zien hoe dat eraan toe ging. BEKIJK DE VIDEO
Checktips Waar komt de video vandaan? In dit artikel leggen we stapsgewijs uit hoe je zelf de herkomst van een video kunt onderzoeken. LEES MEER
Check of het artikel al eens gepubliceerd is Alexander geeft in dit artikel tips om te voorkomen dat onbewezen propaganda toch weer gepubliceerd wordt. LEES MEER
Verifier het beeld Aan de hand van een casus over rokende lijkzakken, laten we in dit artikel zien hoe beeldverificatie werkt. LEES MEER
Onderzoek de TikTok comments In dit artikel laten we zien hoe je deze comments kunt doorzoeken. LEES MEER
Check of een tweet echt heeft bestaan In dit artikel leggen we verschillende methodes uit waarmee je kunt achterhalen of een tweet echt is. LEES MEER
Tool-tip: Snelle toegang tot video’s met AI-indexering Dit artikel legt aan de hand van een aantal voorbeelden de basis van video-indexering uit. LEES MEER
Onderzoek de locatie uit een video met een panoramafoto In dit artikel leggen we uit hoe je een panoramafoto van een video kunt maken. LEES MEER
22
23
Externe activiteiten Nieuwscheckers geeft regelmatig trainingen en presentaties om factchecken toegankelijk te maken voor een breed publiek. Ook treden we op in verschillende media. Daarnaast gaan we samenwerkingen aan om het werk naar een hoger niveau te tillen.
Samenwerkingen Factcheckmarathon met AD en Pointer (KRO-NCRV) Dit jaar hebben we in maart tijdens de Provinciale Statenverkiezingen en in november tijdens de Tweede Kamerverkiezingen een factcheckmarathon gedaan samen met journalisten van het AD en Pointer. In aanloop naar de verkiezingsdag controleerden we de juistheid van beweringen en berichten die werden verspreid door politici en de politieke partijen. In beide edities hebben we ons ook gewaagd aan het live factchecken van een televisiedebat. Met een score van 45 factchecks in maart en 39 factchecks in november, was de samenwerking een groot succes. Er zal opnieuw een factcheckmarathon georganiseerd worden tijdens de Europese verkiezingen in juni 2024.
Presentaties & Trainingen Datum 2 maart 11 mei 31 mei 5 oktober 6 december
Omschrijving Brussel: studiemiddag BENEDMO, presentatie over Factrank Brussel: presentatie VVOJ-onderzoek ‘Staat van de Onderzoeksjournalistiek’ Den Haag: wetenschapscongres voor vwo-scholieren, lezing ‘Onderzoek leren doen door factchecken’ Amsterdam: Eday-congres, lezing: ‘Zo ontmaskeren factcheckers fake news’ Den Haag: Academie voor Overheidscommunicatie, studiemiddag voor woordvoerders van ministeries over desinformatie
Grafiekpolitie - Universiteit Leiden Het Leidse onderzoeksproject over grafiekgeletterdheid met Winnifred Wijnker, Sanne Willems en Ionica Smeets leverde als spin-off de rubriek Grafiekpolitie op. In deze rubriek worden misleidende of verwarrende grafieken opgespoord. Ook geeft de Grafiekpolitie altijd een alternatief voor hoe het beter kan. In 2023 heeft de Grafiekpolitie acht grafieken verbeterd, onder andere een van de NOS, NRC en het CBS.
BENEDMO
Nieuwscheckers maakt sinds oktober 2021 deel uit van het Vlaams-Nederlandse project BENEDMO. BENEDMO heeft als doel om desinformatie te monitoren en tegen te gaan, mediawijsheid te bevorderen en onderzoek uit te voeren naar de effectiviteit van factchecks. Dit jaar organiseerde Nieuwscheckers samen met BENEDMO het congres ‘Doemdenken, domdenken, omdenken’ over hoe de media omgaan met complottheorieën en complotdenkers. Sprekers waren onder meer Jaron Harambam (UvA), Maarten Keulemans (Volkskrant) en Marieke Kuypers (Nieuwscheckers).
24
25
Media-optredens Datum 14 januari
21 januari
21 februari
6 maart
Wie
Media
Omschrijving
Arno van ‘t Hoog
Het uur van de waarheid
Kijken dieven mee via je robotstofzuiger, slimme deurbel of andere domotica?
Arno van ‘t Hoog
Het uur van de waarheid
De Checkers: Krijgt 1 op 5 vrouwen met partnergeweld te maken? Kan koken op gas astma veroorzaken?
Peter Burger Alexander Pleijter
Geruchtenmachine draait overuren na bericht over mogelijke kinderlokker
AD
AD gaat factchecken: klopt wat wordt beweerd in verkiezingscampagnes Provinciale Staten?
26 maart
Marieke Kuypers
NPO Radio1
Politieke dubbelgangers: een broodje aap of bestaan ze echt?
23 april
Alexander Pleijter
AD
Vingers en tanden tellen: zo herken je (nu nog) nepfoto’s gemaakt door kunstmatige intelligentie
21 mei
Alexander Pleijter
Trouw
De tijd dat het nieuws via sociale media voorbijkwam, lijkt voorbij
9 juni
Alexander Pleijter
Financieel Dagblad
Hemelbestormers hebben ‘oude’ media niet ten val gebracht
16 juni
Peter Burger
Quest
Trap jij in broodjeaapverhalen?
7 juli
Marieke Kuypers
Oneworld
Factchecker Marieke Kuypers: ‘Journalisten ontkennen hun invloed’
9 september
Sarawitia Franken
Het uur van de waarheid
Karen Damen duikt op in nepadvertenties, maar wie zit daarachter?
Volkskrant
Verwijderen van antivax-berichten op Facebook maakte aanhangers niet minder fanatiek
Alexander 18 september Pleijter
26
Omroep West
5 oktober
Alexander Pleijter
Omroep Brabant
Nepnieuws: beelden NOS en Omroep Brabant misbruikt om mensen op te lichten
10 oktober
Peter Burger
Volkskrant
Desinformatie over Israël-Hamas-oorlog overspoelt sociale media, Elon Musk promoot dubieuze accounts
11 oktober
Alexander Pleijter
Goed Nieuws Vandaag (SBS)
Desinformatie op X
11 oktober
Marieke Kuypers
NPO Radio1
Veel desinformatie op social media rondom oorlog Israël en Hamas
12 oktober
Peter Burger
Volkskrant
Gemanipuleerde beelden en ‘cheapfakes’: zo voorkom je dat je in nepnieuws trapt
Datum
Wie
Media
Omschrijving
18 oktober
Alexander Pleijter
AD
Waar of niet waar? Zo herken jij nepnieuws
19 oktober
Alexander Pleijter
Parool
Wat is waar en wat niet in de stroom informatie over Israël en Hamas?
20 oktober
Peter Burger
Mediastorm
We zien vaak dat video’s en foto’s al veel vaker werden gebruikt als nepnieuws
20 oktober
Marieke Kuypers
Oneworld
Media-analyse Marieke Kuypers: ‘Nederlandse media kopiëren taal Israël’
3 november
Alexander Pleijter
Reformatorisch Dagblad
Nieuws uit Israël en Oekraïne: echt of nep?
21 november
Alexander Pleijter
De Limburger
Frans Timmermans met kaviaar en wijn in vliegtuig? Nepnieuws beïnvloedt de verkiezingen
27
Financiering De werkzaamheden van Nieuwscheckers financieren we uit verschillende bronnen. In 2023 waren we in de gelukkige omstandigheid dat we meerdere medewerkers konden aanstellen. Hieronder volgt een overzicht van de inkomstenbronnen die dat mogelijk maakten. Overigens staan we nooit toe dat onze financieringsbronnen zich inhoudelijk bemoeien met de selectie, uitvoering of publicatie van onze factchecks en andere artikelen.
De vooruitzichten voor 2024 zijn onzeker. Het is nog onduidelijk of BENEDMO een vervolg krijgt. En van het geld uit het Familie Oomen Fonds is het einde in zicht. Nieuwscheckers zal daardoor 2024 moeten beginnen met minder medewerkers.
Universiteit Leiden Nieuwscheckers maakt deel uit van de opleiding Journalistiek en Nieuwe Media van de Universiteit Leiden. Een deel van de gepubliceerde factchecks van Nieuwscheckers wordt gemaakt door studenten. In eerste aanleg wordt Nieuwscheckers dan ook gefinancierd uit het gangbare onderwijsbudget van de Universiteit Leiden.
BENEDMO Nieuwscheckers maakt onderdeel uit van BENEDMO, een consortium van Vlaamse en Nederlandse organisaties die zich bezighouden met desinformatie en factchecken. Dit project wordt gefinancierd door de Europese Unie onder overeenkomstnummer: INEA/ CEF/ICT/A2020/2381738. Nieuwscheckers krijgt voor dit project (dat loopt van oktober 2021 tot april 2024) een bedrag van €280.875. Dit geld wordt onder andere gebruikt voor het opzetten van een netwerk van desinformatie-experts, het organiseren van trainingen, het doen van factchecks en het ondersteunen van onderzoek. BENEDMO heeft dit najaar bij de EU een aanvraag ingediend om het project te continueren, maar ten tijde van het maken van dit jaarverslag was nog niet bekend of de EU hiermee instemt.
Familie Oomen Fonds Nieuwscheckers ontving in juni 2022 € 217.800 uit het Familie Oomen Fonds, opgericht door Chris Oomen – voormalig topman van zorgverzekeraar DSW en eigenaar van persbureau ANP.
TikTok In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen heeft Nieuwscheckers een serie TikTok-video’s gemaakt die gebruikers kan helpen om zelf misleidende en onjuiste beelden en berichten te herkennen en checken. TikTok betaalde Nieuwscheckers hiervoor € 30.000.
28
29
www.nieuwscheckers.nl
30