3 Redactioneel Nieuwe Wildernis op de koffie.
5 Tot op de bodem Over het onbekende
leven in onderwaterbodems
9 Een tropische verrassing in Hollandse wateren Rust, ruimte en een tropisch zwemparadijs Park Oostersehelde heeft het. II
De waarde
... Nationaal
van genieten
Over waarde, geld en waterrijkdom.
13 In het Reine met de toekomst Column IS
van Tom Bade.
Spasme
over Europese
Nederland wordt 'overrompeld' milieumaatregelen.
17 Drenthe
milieurichtlijnen door dwaze
van het Schoone
Water
Geld als water in het Noorden van Nederland.
19 Uitgerookt!? De paling in Nederland,
erfenis of uitverkoop?
25 Snippers Rubriek met boeken, nieuws en berichten.
27 Buitenboel Landschapsveiling
tegen ontbossing
in Belize
Omslag IJsvogeltje
met gevangen vis.
Colofon Rechts: fraai uitgevoerde, bijna onzichtbare vistrap, in een Limburgs beekje. Links;knolsteenbreekbovenen knikkendnagelkruidonder.Beideooit algemenetypischesoortenvanvochtigebossenen graslandenmet schoon (kwe1)watEr. Tegenwoordighelaas'ZĂŠĂŠr zeldzaam Na ditnummer gaatdatnatuurlijkveranderen Alle foto's in dit nummer: Ruud Lardinois, tenzij bij de foto's anders is vermeld.
DE
PALING
Reinier Enzerink
IN
NEDERLAND,
ERFENIS
OF
UITVERKOOP?
en Kees Schep
Het gaat al jaren slecht met de paling in Europa, ook in Nederland merken we dat. In de jaren '60 konden vissers in en rond Europa jaarlijks nog 5°.000 ton paling vangen, dit is inmiddels teruggelopen tot een magere 7.5°0 ton. De teloorgang van de paling is een probleem dat nodig aangepakt moet worden. Discussies verzanden, overheid en visserijsector vallen over elkaar heen en ondertussen blijven broodjes paling gewoon een gewilde lunch. De culinaire waardering van de paling is blijkbaar nog geen aanleiding geweest voor een breed gedragen herstelplan. Hoe kunnen we deze schijnbare patstelling doorbreken?
I
o slech ga t met de paling is te wijten zie
.aantal fa to n, onder meer vervuiling, n door sen opgeworpen barriè~'Q'~M~;r;~"'an het oppervlaktewater is
onder
ftt
Van regelgeving inmiddels nage-
noeg stopgezet, maar nog steeds aanwezig in de onderwaterbodem. Aangezien paling leeft van bodemorganismen die vol zitten met deze stoffen, waaronder PCB's en dioxinen, belandt het alsnog op ons bord. Wat ziekten betreft: de zwemblaasparasiet is dé grote kwelgeest voor de paling. Dit is een parasiet afkomstig uit de tropen waartegen weinig verweer mogelijk is. De parasiet tast de zwemblaas aan waarmee vissen kunnen regelen op welke hoogte ze in NIEUWE
WILDERNIS
het water zweven. Dat is een onmisbare fysieke eigenschap om de lange tocht naar de Sargassozee te maken. Dan tenslotte de barrières: in Nederland vinden palingen ruim 10.000 stuwen en 3.000 gemalen op hun pad. Deze obstakels in de watergangen verhinderen de volwassen alen om weg te trekken naar zee en de Sargassozee te bereiken. Dit is echter cruciaal voor het voortplanten van de soort.
De vis en zijn visserij De visserij is het probleem dat bovenop de milieuproblemen en ziektes komt. Dè visserij is in vergelijking met vroeger veel effectiever geworden, ze is in staat om vis echt weg te NUMMER
vangen uit bepaalde gebieden. Waar milieuproblemen inmiddels al enige tijd daadkrachtig worden aangepakt, zet Brussel nu ook in op Europese regelgeving voor de redding en het herstel van de paling. In de "Verordening tot Vaststelling van Maatregelen voor het Herstel van het Bestand van Europese Aal" stelt de Europese Commissie haar lidstaten ten doel dat 40 % van het oorspronkelijk bestand paairijpe schieralen moet kunnen ontsnappen naar zee. Elke lidstaat krijgt de ruimte om naar eigen inzicht invulling te geven aan het herstelplan. Bij het opstellen van een dergelijk herstelplan blijft de rol van de visserij niet onbesproken. Sterker nog, naast de beroepsvisserij wordt ook 4
7
I
9
De waterkwaliteit is in Nederland de laatste jaren zeker belangrijk verbeterd. Helemaal vrij van natuurvreemde stoffen is ons water vaak nog niet. Vooral de bodems - niet alleen de waterbodems! - bevatten aanzienlijke hoeveelheden geaccumuleerde ongewenste stoffen. Recent presenteerde de provincie Gelderland nota bene een plan om in relatief onvervuilde natuurplassen verontreinigd slib 'op te bergen'.
Wereldburger
het meer diffuse impact van de sportvisserij en stroperij meegenomen. Het opstellen van het Europees palingherstelplan is het uitgangspunt van dit artikel. Er zal worden gekeken naar
De paling is een wereldwijd voorkomende en alom bekende vissoort. Na vele jaren wetenschappelijk onderzoek weten we nog bitter weinig over dit dier, behalve dat het erbarmelijk slecht gaat met deze soort. De larven komen uit hun eitjes in de Sargassozee bij Florida. Vervolgens laten de larven zich meedrijven met de Atlantische stroom naar Europa. Onderweg naar Europa ondergaat de larve zijn eerste metamorfose, van leptocephalus naar glasaal. Als glasaal, de aal is dan ongeveer drie jaar oud, trekt hij het zoete water in. Daar wacht ze geen warm onthaal. De inmiddels doorzichtig geworden glasaaltjes zoeken hun weg naar rustiger wateren stroomopwaarts. In goede tijden gebeurde dit massaal: het water zag plaatselijk wit van de glasaal en hier zit de zorg. Deze zogenaamde 'intrek' van glasaal is drastisch verminderd, ten opzichte van de oude situatie worden er dalingen genoemd uiteenlopend van 90 tot zelfs 99%. Er trekken nog steeds palingen weg als schieraal, maar er komt bijna geen nieuwe aanwas terug. Diegenen die deze etappe weten te volbrengen groeien rustig, soms wel twintig jaar, door tot een volwassen schieraal. Op een maanloze nacht trekken ze vervolgens weer terug naar Florida, om te paaien en te sterven.
de kansen voor herstel van de paling vanuit lopende beleidsinitiatieven, op het gebied van water- en natuurbeheer.
Het voorzorgsbeginsel De paling is de dupe van een combinatie van vervuiling, visserij, ziektes en barrières. De menselijke hand is duidelijk zichtbaar binnen deze factoren. De typische levenswijze van de paling maakt het dier zeer kwetsbaar voor de manier waarop de mens met haar omgeN
E
UWE
w
L
0
E
R
N
NUMMER
4 7
2
0
Visonderzoek in een in de Ijssel uitstromende waterloop.
ving omgaat. De meest in het oog springende eigenschap van de paling is de reis naar de Sargassozee bij Florida, een unieke plek op de wereld. Het verhaal rond de paling staat niet op zichzelf, vergelijkbare taferelen hebben zich afgespeeld rond andere trekvissen, zoals zalm, houting en steur. Stuk voor stuk illustere soorten, die allemaal in Nederland thuis horen, maar zijn verdwenen door vervuiling, visserij en barrières in de trekroutes. Gezien de dramatische
toestand rond de
paling is het vreemd dat er voor de paling nog geen belangenorganisatie is opgestaan, als symbool voor alle trekvissen. Er is wel een duidelijke expert op het gebied van de paling, visserijbioloog Willem Dekker van onderzoeksinstituut IMARES, één van de weinige Europese palingdeskundigen. Zijn bijdrage aan de politieke discussie is een advies voor een volledig vangstverbod. Zelfs dan zal het zeker tweehonderd jaar duren voordat de palingstand volledig hersteld is. Bij het implementeren van verregaande maatregelen zal het waar-
Een palingvisser is met zijn boot en aanhangbootje op het Ijssetmeer onderweg naar de controle van zijn her en der uitgezette palingfuiken.
schijnlijk nog zeker 60 jaar duren voordat een positief effect op de palingstand merkbaar zal worden. Terwijl een effectieve aanpak op zich laat wachten, raken we langzaam maar zeker èn de paling èn de visserij kwijt. De visserij als enige probleemeigenaar: het blijkt een weinig belovende formule voor succes. Nu nog ver te zoeken, maar op basis van het voorzorgsbeginsel zal zeker kritisch moeten worden gekeken naar de huidige omgang met de paling als natuurlijke hulpbron.
gaan hangen aan de besproken problematiek rond het dier, maar dit zal slechts negatieve reacties oproepen. Hier is de paling niet mee geholpen, het gaat in inmiddels dermate slecht, dat herstel van de paling door belangengroepen zelfs al snel zal worden opgegeven. De grootste kansen op het gebied van herstel van de paling liggen in een algemene verbetering van de leefomstandigheden voor waterorganismen. De paling kan dan de ambassadeur van het onbekende, rijke onderwaterleven zijn. Deze kansen zijn er en liggen zelfs voor de
Problemen en kansen De sleutel tot het herleven van de paling in de Nederlandse context ligt in het positiefbenaderen van het vraagstuk. Het is verleidelijk om te N
E
UWE
w
L
0
R
N
NUMMER
hand, wanneer we kijken naar de stand van de kennis en het beleid rond de ruimtelijke inrichting van Nederland. De benadering van herstel van de paling met de natuurlijke randvoorwaarden als leidraad leert dat op een drietal punten actie noodzakelijk is. Ten eerste is het van belang dat de paling de ruimte krijgt voor herstel. zowel beleidsmatig als wezenlijk, concreet binnen ruimtelijke ingrepen. Parallel aan deze omslag in denken dient een tweede actiepunt opge4 7
2
2
-
pakt te worden, waarbij wordt gekeken naar de kansen voor herstel van de paling die voor het grijpen liggen. De levenswijze en voorgeschiedenis van de paling leert ten derde, dat de paling simpelweg tijd dient te krijgen voor herstel. Als we morgen een paling extra overhouden voor het stadium van schieraal, zien we daar pas over ruim vijftien jaar glasalen voor terug. Herstel van de paling wordt sterk gecompliceerd door de erfenis uit het verleden, een grote uitdaging voor positieve denkers.
Ruimte voor herstel Een eerste stap in de richting van het actiepunt 'ruimte voor herstel' van de paling is te vinden in de laatste uitgave van de Natuurbalans. Hier wordt gepleit voor het meekoppelen van herstel van biodiversiteit en water technische ingrepen wegens klimaatverandering. Ruimte voor de Rivier, nevengeulen en uiterwaardenverlaging, projecten die vaak worden gecombineerd met de aanleg van paaizones voor vissen. Ruimte voor actieve ingrepen ten behoeve van herstel van de paling liggen ook in de Kaderrichtlijn Water (KRW). Binnen deze plannen komt de paling niet voor als doelsoort, vanwege zijn ongrijpbare levenswijze. Vanuit het Rijk wordt nu voorgesteld om het Aal Beheer Plan (ABP) per rivierbekken uit te werken. Dit biedt de kans om het niet meenemen van de paling in de KRW teniet te doen, trekvissen zullen namelijk profiteren van een dergelijke benadering per stroomgebied. Vele miljarden worden binnen de KRW geĂŻnvesteerd in waterkwaliteit, ruim 3,6 miljard euro gaat rechtstreeks naar natte natuur. Van deze inspanning zou in het bijzonder een dier als de paling profijt moeten hebben.
Kansen voor herstel 'Kans voor herstel' van de paling, het tweede actiepunt. ligt in de sterke kanten van het dier, bijvoorbeeld het feit dat het een alleseter betreft. Een andere sterke eigenschap van de paling is het vermogen om zich ook over het land te verplaatsen. Vanwege de fixatie op de oeverzone voor voedsel en schuilgelegenheid onttrekt de paling zich aan factoren die andere vissoorten negatief treffen. Natuurlijke ontwikkeling in en rond wateren biedt een flinke kans voor herstel van paling. Rijke oevernatuur stond bijvoorbeeld aan de basis van het aanvankelijke succesvèrhaal rond de Nederlandse paling, na de afsluiting van de Zuiderzee. Hier ligt een duidelijke koppeling met de EHS en de ontsnippering van natuurgebieden. De uitwerking van het ABP per rivierbekken biedt hiertoe uitzonderlijk goede kansen. Acties ten behoeve van de paling hoeven niet als zodanig te worden benoemd, vanwege zijn plek in de voedselketen is veel werk rond de paling bijvoorbeeld ook te koppelen aan herstel van de otter- en watervogelpopulatie.
Tijd voor herstel 'Tijd voor herstel' van paling, actiepunt drie, is een onmisbaar speerpunt. Aan de basis van deze hersteltijd staat het herstelplan zoals dat door de EU is opgelegd. Vervolgens is er in de Nederlandse wateren nog tijd nodig om de aanleg van vistrappen in ruimtelijke samenhang op Europees niveau in te zetten. Hiervoor is een benadering van de Nederlandse waterwegen in termen van de EHS nodig, met kerngebieden, stapstenen en het allerbelangrijkst, met solide verbindingen. De paling dient vanuit de zee daadwerkelijk het achterland kunnen bereiken en de hoeveelheid barrières op deze weg maakt beleidsmatige keuzes onvermij-
T tus a rt.
delijk. Een laatste factor van belang betreft de initiatieven voor beekherstel en herrneandering van watergangen. Het positieve effect van deze ingrepen is in essentie ook een kwestie van tijd. Het vraagstuk rond de paling, hoofdzakelijk rond het IJsselmeer, kan zo in de tekstboeken voor de bestudering van milieuvraagstukken.
RBODEN EGANG n 22.00-06.00 h. ~61.Wetb. v. Strafr.
Sterker nog, het is een veel aangehaald voorbeeld van een theorie die aan de kern ligt van veel milieuvraagstukken 'the tragedy of the commons'. De betekenis van deze theorie komt het best tot uiting in de instelling van de vissers: 'als ik die paling niet vang, dan zal mijn concurrent dit doen'. Deze grimmige werkelijkheid ligt aan de basis van het palingvraagstuk in Nederland. Er is geen competente probleemeigenaar, kwalijke effecten zijn evident en negatieve impact duurt voort. Als resultaat gaat de teloorgang van de paling in rap tempo richting een 'point of no return'. Er is dringend behoefte aan een keerpunt in de voortslepende negatieve ontwikkeling, simpelweg door te st贸ppen met problematiseren en te beginnen met denken in termen van kansen en uitdagingen. Het grijpen van deze kans zou een historisch keerpunt richting herstel van de paling kunnen betekenen. Op de lange termijn zouden we dan misschien weer kunnen genieten van overheerlijke paling uit Nederlandse
wateren.
lil