Kwartsstof aanpakken bij de bron

Weg met stofwolken op de werkvloer

Twaalf procent van de aardkorst bestaat uit kwarts ofwel siliciumdioxide (SiO2), onder meer in de vorm van zand of graniet. Kwarts is een zogeheten gesteentevormend mineraal, dat stolt in een kristalstructuur. Het gros van de steenachtige bouwmaterialen bevat kwarts. Dat is in principe ongevaarlijk en niet giftig. Inademing van fijn kwartsstof, dat ontstaat bij slijpen, boren, schuren en hakken van steen en beton, kan op den duur echter leiden tot het ontstaan van silicose en kanker.

Ruim twaalf procent van het volume van de aardkorst bestaat uit kwarts (SiO2).

Het gaat dan om ‘kristallijn respirabel (= inadembaar) kwartsstof’. Genezing is onmogelijk. Er wordt dus alles aan gedaan om beroepsmatige blootstelling te minimaliseren. Kwartsstof is eind vorig jaar toegevoegd aan de lijst gevaarlijke stoffen in de VCA-leerstof. Het werd al lange tijd gezien als bron van beroepsziekten. Pas gedurende de laatste jaren is er sprake van grootscheepse aanpak die blootstelling moet voorkomen. Mijnwerkers, stratenmakers, bouwvakkers, werknemers in de keramische industrie en bij metaalgieterijen waar met vormzand wordt gewerkt lopen een verhoogde kans op blootstelling (inademing) en daarmee op het ontstaan van chronische silicose (zie kadertekst). Die aandoening kenmerkt zich door ontstekingen in de longen, vorming van littekenweefsel en lymfeknopen in de longen. Het maakt de lijder kortademig. In eerste instantie zal de kortademigheid zich voordoen bij lichamelijke inspanning, later kan het zo ernstig worden dat de patiënt gebonden is aan een rolstoel en een zuurstofcilinder. Dat alles gaat sluipenderwijs en treedt in de regel pas op na decennialange blootstelling aan kwartsstof. Het ontstaat dus niet na het doorslijpen van een enkele trottoirband of het boren van een gaatje in een betonnen muur.

Voorkomen van blootstelling

Werkgevers en brancheorganisaties in de bouw en de stratenmakersbranche steken veel energie in het voorkomen van blootstelling. Volgens de arbeidshygiënische strategie is bronaanpak de beste manier: zorg ervoor dat er niet gezaagd, geboord en geslepen hoeft te worden aan kwartshoudende materialen of doe dat al bij de fabricage, liefst door robots in gecontroleerde omstandigheden. Als er toch ‘in het werk’ iets op maat gemaakt moet worden of bijvoorbeeld een sleuf moet worden gefreesd, moet stof zo dicht mogelijk bij de bron worden

afgevangen via hulpstukken en geschikte stofzuigers. Nat slijpen voorkomt dat stof in de lucht terecht komt. Dat geeft wel een hoop ‘sludge’ (brij van water en slijpsel). Bovendien kan er toch onzichtbaar fijnstof in de lucht komen. Bij het op maat maken van bestratingsmateriaal is knippen een stuk gezonder dan slijpen.

Na het nemen van alle mogelijke bronmaatregelen kan zo nodig ook de omgeving extra worden geventileerd en rekening worden gehouden met luchtstromen en windrichting. Binnenshuis kan de atmosfeer worden ontdaan van zwevend stof met speciale filterende units. Ten slotte kan een werknemer worden uitgerust met adembescherming: snuitjes, aanblaasfilterunits of zelfs onafhankelijke adembescherming. Gebruik niet de goedkoopste P1-filters: die zijn bedoeld voor onschadelijk grof stof. P2 is bedoeld voor fijner irriterend stof en kan in combinatie met gereedschapsafzuiging en nat werken toereikend zijn (zie de arbocatalogus Bouw & Infra). Als bestrijding van stofvorming bij de bron niet mogelijk is en concentraties veel te hoog worden, kan het zelfs nodig zijn om volgelaatsmaskers met aanblaasunits en P3 filters (voor giftig fijnstof) te gebruiken. Sinds kwartsstof wordt ‘erkend’ als kankerverwekkende stof, wordt door fabrikanten van persoonlijke beschermingsmiddelen steeds vaker een P3filter geadviseerd, in combinatie met een half- of volgelaatsmasker.

Bronaanpak

Het uitbannen van kwarts als bouw- en bestratingsmateriaal is geen reële optie. Er is geen gelijkwaardig en betaalbaar alternatief. Bovendien zal dat nimmer het einde van alle arbeidsrisico’s betekenen. Houten huizen en een rubberen wegdek hebben in Nederland nu eenmaal niet de beste papieren. Intussen innoveert de industrie en zijn er steeds effectievere systemen en methoden om blootstelling aan kwartsstof te voorkomen. TNO werkt al lang aan afgezogen gereedschappen, waarmee ‘stofvrij’ gehakt, geslepen en geboord kan worden door rubberen manchetten of handige stofkappen met stofzuigeraansluiting. Bijna alle machines zijn er inmiddels bij aflevering mee uitgerust. Zelf knutselen of het aanbrengen van appendages van een andere leverancier kan weliswaar tot goede resultaten leiden, maar het wordt goeddeels onmogelijk gemaakt door regelgeving. Machines moeten namelijk aan de Machinerichtlijn voldoen en in Europa van de CE-markering zijn voorzien, wat betekent dat ook alle op- en aanbouwdelen beproefd en veilig moeten zijn. Zelf een universele stofkap aanbrengen mag dus niet, tenzij het ‘samenstel’ als geheel aan de Machinerichtlijn is getoetst. Normen en regels vormen op deze manier een rem op de innovatie. Anderzijds dwingen strenge arboregels tot maatregelen.

Inspectie en handhaving

De Inspectie SZW heeft al meerdere malen vastgesteld dat blootstelling aan kwartsstof te vaak optreedt. Zo werd in 2008 bij gerichte inspecties van bestratingswerkzaamheden geconstateerd dat in negen procent van de situaties waar kwartsstof vrijkwam in het geheel geen beschermende maatregelen waren genomen. In al die gevallen is handhavend opgetreden, merendeels door stillegging van het werk

Kwartskristal.

Wet- en regelgeving kwartsstof

De wettelijke grenswaarde voor kwartsstof (tijdgewogen gemiddelde 8 uur) is 0,075 mg/ m3 (aldus bijlage XIII van de Arboregeling). Bij het ‘ouderwets’ boren van een gat in beton kan die waarde al met een factor 33 worden overschreden. Bij zagen en frezen is de blootstelling zelfs tweehonderd maal hoger dan de wettelijke grenswaarde (bron: Basisinspectiemodule Kwartsstof Inspectie SZW). De absolute hoeveelheid respirabel SiO2 in de lucht is alleen vast te stellen door deskundigen via metingen met gekalibreerde luchtpompen en filters, maar zodra er bij het bewerken van steenachtige materialen stof zichtbaar is, mag aangenomen worden dat de grenswaarde wordt overschreden. Tijdens de bouw zal regelmatig moeten worden schoongemaakt (door middel van stofzuigen of dweilen, droog vegen is verboden), zeker in binnenruimten. Verspanende gereedschappen moeten worden afgezogen en ruimten voldoende geventileerd. Kleine ruimten, zoals inpandige badkamers worden bij stofvorming veelal voorzien van speciale recirculatiefilterunits (luchtreinigers met HEPA-filters). Bij grof sloopwerk in de openlucht worden betonvergruizers en puinbrekers bij voorkeur voorzien van watersproeisystemen.

en een boete. De algemene conclusie luidde dat de beschikbaarheid en het gebruik van gereedschappen om kwartsblootstelling te voorkomen duidelijk verbeterd waren, maar dat de naleving nog niet op orde was. Inmiddels hebben meer gerichte controles op blootstelling aan kwartsstof (in de bouwnijverheid) plaatsgevonden. In het najaar van 2013 is er bij meer dan de helft van de 441 controles handhavend opgetreden, waaronder 68 stilleggingen en 23 boetes. Eind 2014 heeft een hercontrole plaatsgevonden, waarvan de resultaten nog niet zijn gepubliceerd. Volgens het Arbouw-rapport ‘Evaluatie kwarts in de bouwnijverheid’ (2014) geeft 93,1% van de aannemers aan apparatuur te gebruiken om stof af te zuigen of water te vernevelen.

Beheersmaatregelen

De Inspectie SZW let op het vrijkomen van zichtbaar stof naar de ademzone van de werknemer en op gebruikte beheersmaatregelen. Bij die beheersmaatregelen valt te denken aan ventilatie en compartimentering van werkruimten (afschermen van ruimten waar stof ontstaat, te beginnen bij het gereedschap zelf), afzuiging van gereedschappen en gebruik van effectieve filters in afzuigsystemen (ook de stofzak in de stofzuiger). Ook maatregelen, zoals nat slijpen en water vernevelen, komen in aanmerking. Persoonlijke beschermingsmiddelen gelden uitdrukkelijk als laatste redmiddel. Ook ‘secundaire verspreiding’, het opwaaien van stof dat is neergedaald, moet worden voorkomen. Alle maatregelen samen moeten leiden tot een zo laag mogelijke blootstelling. Dat betekent dus ónder de wettelijke grenswaarde en zelfs lager waar de stand der techniek dat mogelijk maakt.

Fabrikanten

De strakke handhaving van de regels door de Inspectie SZW wordt door fabrikanten van stofarme gereedschappen gesignaleerd. Herbert ten Zijthoff, manager Veiligheid en Gezondheid bij Hilti Nederland (fabrikant van elektrische handgereedschappen en

Silicose

De mijnwerkerslong, silicose of pneumoconiose is de langst bekende beroepsziekte aan de longen. Het ontwikkelt zich bij mensen die vele jaren zijn blootgesteld aan kwartsstof. Veelal mijnwerkers of bouwvakkers die veel met zandsteen hebben gewerkt of werknemers in de glas- of keramische industrie. Ook bij zandstralen (net als verwerking van zandsteen inmiddels verboden) en bijvoorbeeld de productie van wasmiddelen kan blootstelling aan kwartsstof optreden. Het kan tot vijftien jaar duren, voordat symptomen zich openbaren. De verslechtering van de longfunctie zet zich voort, ook na beëindiging van de blootstelling. Behalve silicose kan kwartsstof ook longkanker veroorzaken. Silicosepatiënten lopen tevens een grotere kans op besmetting met TBC.

Elektropneumatischebreekhamermet afzuiging(fotoHilti).

bevestigingsmaterialen voor de bouw), heeft eind 2013 een omslag in de verkoop opgemerkt: “Vóór november 2013 verkochten we negentig procent bouwmachines zonder stofafzuiging en tien procent met. Daarna was het precies omgekeerd. Nederland is absoluut koploper wat betreft stofvrij werken. Dat zit hem niet in de regelgeving, maar vooral in de handhaving. Die is hier heel intensief. In Duitsland stellen de verzekeraars de eisen en zijn er grenswaarden voor de totale stofconcentratie, niet voor kwartsstof afzonderlijk. Italië hanteert de Europese grenswaarde (van 0,05 mg/m3, red.), maar daar is de handhaving minimaal. Europa is in deze dus zeker geen eenheid. Ik hoor van mijn klanten dat ze er soms moeite mee hebben dat Nederland het braafste jongetje van de klas wil zijn. Dat geldt niet op elk gebied, maar op het gebied van kwartsstofbeleid geef ik ze gelijk. Als fabrikant van elektrische handgereedschappen hebben we 35 jaar geleden al boormachines met stofafzuiging op de markt gebracht, toen vooral bedoeld voor stoffeerders die binnenshuis gordijnrails moesten monteren. Inmiddels fabriceren we al de vierde generatie machines met stofafzuiging. Het gaat niet meer zozeer om het voorkomen van de verontreiniging van het interieur, maar om de arbeidsveiligheid, de gezondheid en de productiviteit. Ongeacht de regelgeving proberen we op trends vooruit te lopen. Het is altijd een complex krachtenspel van fabrikanten, wet- en regelgeving en vraag vanuit aannemers.”

Zelf aankoppelen

Over het zelf aankoppelen van afzuigsystemen aan boor- of slijpmachines meldt Ten Zijthoff: “Het klopt dat het samenstellen van machine, hulpstuk en stofzuiger niet per definitie tot een deugdelijke combinatie leidt. Formeel is de CE-markering op het samenstel dan ook niet van toepassing. Het zou echter te ver gaan om een aannemer te verplichten een Hilti-stofzuiger te kopen om op zijn Hilti slijpmachine aan te sluiten. Natuurlijk moeten de capaciteit en de filtereffectiviteit van de stofzuiger voldoende zijn voor het afgezogen apparaat. TNO heeft – naast de verschillende bouwmachines –allerlei industriële stofzuigers gecertificeerd en geclassificeerd. Ze zijn van een letter voorzien die aangeeft voor welke toepassing ze geschikt zijn (ABCD, zie www.stofvrijwerken.tno.nl). Op de website staat informatie waarmee bepaald kan worden welke combinaties veilig kunnen worden toegepast. Als vervolgens de juiste kappen en verloopstukken worden toegepast, is men verantwoord bezig. Mijns inziens zijn we op de goede weg.” (MC)

Zie ook: www.stofvrijwerken.nl (Stichting Arbouw), www.inspectieszw.nl (toolbox-video ‘De gevaren van kwartsstof’) en www.hilti.nl

Detail holle boor.

Stofafzuiging via holle boor.