Մագիստրոսական թեզ

ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԵՐԿՐԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԱՄԲԻՈՆ

ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԱԿԱՆ ԹԵԶ

ԹԵՄԱ`

Բնության

առանձնացման

ու

հատուկ

պահպանվող

ստեղծման

տարածքների

սկզբունքները

և

առանձնահատկությունները (համաշխարհային և տեղական փորձը) Ղեկավար` աշխ. գիտ. դոկտոր Ուսանողուհի`

Սայադյան Հովիկ

Առաքելյան Նարինե

ԵՐԵՎԱՆ 2012

Բովանդակություն Ներածություն--------------------------------------------------------------------------------3 Գլուխ 1. ՀՀ ուրույն ֆիզաշխարհագրական դիրքը և պայմաններն որպես հանրապետության հարուստ կենսաբազմազանության գրավական 1.1 Ֆիզաշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները----------------------- 5 1.2 Ռելիեֆը և վերընթաց գոտիականությունը------------------------------------------- 7 1.3 Կլիմայական գործոնների և հողատիպերի բազմազանությունը-------------------- 9 1.4 Ֆլորիստիկ հարստությունը------------------------------------------------------------ 13 Գլուխ 2.

Բնության

հատուկ

պահպանվող տարածքների առանձնացման

սկզբունքները և համակարգը (համաշխարհային և տեղական փորձը) 2.1 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների առանձնացման սկզբունքները (համաշխարհային փորձ)--------------------------------------------------------------------- 17 2.2 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների առանձնացման սկզբունքները (տեղական փորձ)------------------------------------------------------------------------------ 20 2.3 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը (համաշխարհային փորձ)-------------------------------------------------------------------------------------------- 23 2.4 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը (տեղական փորձ-29 Գլուխ 3.

ՀՀ բնության

հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգի

զարգացման պատմությունը և ներկա վիճակը 3.1 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծման պատմությունը-- 46 3.2 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների օրենսդրությունը-------------- 47 3.3 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարումը----------------- 51 3.4 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ներկա վիճակը---------------- 56 3.5 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման հեռանկարները58 Եզրակացություններ-----------------------------------------------------------------------66 Գրականության ցանկ----------------------------------------------------------------------68

2

Հավելվածներ-------------------------------------------------------------------------------71

Ներածություն Յուրաքանչյուր երկրի համար կենսաբանական ռեսուրսները հանդիսանում են տնտեսության և մարդու բնական միջավայրի հիմնական հենքը: Եվ դրանց խնայողաբար օգտագործումը, պահպանությունը և վերարտադրության բարձրացումը բխում է բոլորի շահերից: Լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանությունն Երկիր մոլորակի առանձնաշնորհային հատկանիշն է, իսկ նրա ռեսուրսները հանդիսանում

են

անփոխարինելի

արժեք

կազմում

են

մարդու,

որպես

կենսաբանական էակի, կենսագործունեության հիմնական մասը: Այդ պատճառով կենսաբազմազանության պահպանությունը համարվում է համամարդկային և բոլոր երկրների

ու

ժողովուրդների

առաջնահերթ

հիմնախնդիրը:

Այն

չպետք

է

սահմանափակվի 1 երկրի սահմաններում և պահանջում է գլոբալ մոտեցումներ: Համայն մարդկության կողմից նման դրսևորման արդյունքն է Ռիո Դե Ժանեյրոյում 1992թ. ՄԱԿ-ի կողմից «Կենսաբազմազանության» մասին կոնվենցիայի ընդունումը, որին արդեն անդամակցում են շուրջ 180 երկիր: Այս կոնվենցիան հանդիսանում է համաշխարհային

հանրության

առաջնահերթության

կողմից

ընկալման

կայուն

արտահայտումը:

զարգացման Կոնվենցիայի

սկզբունքների հիմնական

նպատակն է` կենսաբազմազանության պահպանություն, նրա բաղադրիչների կայուն օգտագործումը: Կենսաբանական ռեսուրսների պահպանման հիմնախնդիրն առավել սուր

է

դրված

բնական

էքստրեմալ

պայմաններով

և

տարածքի

բարձր

յուրացվածությամբ առանձնացվող երկրներում, որոնց շարքին է դասվում նաև Հայաստանի

Հանրապետությունը:

Ռիոյում

ստորագրված

կոնվենցիան

ՀՀ

վավերացրեց 1993թ. մայիսի 14-ին: Բնության պահպանվող տարածքների ձևավորումը սկսվել է դեռ անտիկ ժամանակաշրջանից, երբ մարդը սկսել է մշակել հողը և հարմարվել իր շրջապատին: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծման անհրաժեշտությունը կայանում էր նրանում, որ տարեց տարի ավելանում էր բնության վրա մարդու ազդեցությունը: Եվ անհրաժեշտ էր սահմանափակել այդպիսի շահագործումները, քանի որ բնության ռեսուրսների անընդհատ ու պարբերաբար օգտագործման հետևանքով բնությունը կորցնում է իր հավասարակշռությունը: Այդ պատճառով առաջանում են հազվագյուտ և անհետացող բուսատեսակներ ու կենդանատեսակներ: Միջնադարում բնության պահպանվող տարածքների առանձնացումը հիմնականում պայմանավորված է եղել որսի կենդանիների պահպանության համար: Հայաստանում պահպանվող տարածքների գաղափարն ի հայտ է գալիս դեռ մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջին և 2-րդ դարի սկզբին: Այդ մասին է վկայում պատմահայր Մովսես Խորենացին: Ըստ Խորենացու` Մեծ Հայքի Երվանդուների արքայատան Երվանդ վերջին 3

թագավորի կողմից մի քանի բնակավայրերի և Երվանդաշատ մայրաքաղաքի կառուցմանը զուգահեռ Ախուրյան գետի ափին հիմնվել է «Ծննդոց անտառը»: Հայաստանը հարուստ է ինքնատիպ, բարձրարժեք և էնդեմիկ տեսակներով, որոնց պահպանությամբ զբաղվում է Բնապահպանության նախարարությունը: Հայաստանն ամբողջ աշխարհում հայտնի է իր կենսաբանական ռեսուրսների բազմազանությամբ: Եվ կենսաբազմազանության պահպանությունն իրականացվում է 2 եղանակով` in situ (բնության մեջ) և ex situ (բնությունից դուրս): Առաջին դեպքում պահպանությունն իրականցվում է հիմնականում բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում, իսկ երկրորդ դեպքում բուսաբանական, կենդանաբանական այգիների, սերմնային բանկերի և այլ նման հաստատություններում: Կենսաբազմազանության պահպանման գործում բավականին մեծ դեր է պատկանում բնության հատուկ պահպանվող տարածքներին (ԲՀՊՏ): Դրանք այն տարածքներն

են,

տարածքների»

որոնք

ամրագրված

են

«Բնության

հատուկ

պահպանվող

մասին օրենքով: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքները

մակերեսային և ստորերկրյա ջրերի, ընդերքի, բուսական և կենդանական աշխարհի` օրենքով սահմանված կարգով առանձնացված այն տեղամասերն են, որոնք ունեն հատուկ էկոլոգիական, գիտական, բուժական, մշակութային, գեղագիտական արժեք և լրիվ կամ մասամբ, ժամանակավորապես կամ մշտապես ենթակա չեն տնտեսական շահագործման: Լանդշաֆտային, կենսաբանական հարուստ բազմազանությամբ և բնական էկոհամակարգերով հարուստ երկրներում ԲՀՊՏ-ների քանակը պիտի լինի բավարար, որպեսզի պահպանվեն հազվագյուտ և էնդեմիկ տեսակները: Հատուկ ուշադրության

են

արժանի

հատկապես

անտառային

համակարգերը,

որոնք

հանդիսանում են բազմաթիվ կենդանիների և թռչունների գոյության միջավայր, մեղմացնում են կլիմայական պայմանները, փոքրացնում են ջրի մակերեսային հոսքը, ամրացնում են ավազները, խոչընդոտում են ջրերի աղտոտմանը: Անտառները մեծ նշանակություն ունեն նաև մարդու կյանքում: Մարդու համար անտառը սննդի, դեղամիջոցների,

տեխնիկական

հումքի,

շինարարական

նյութերի

աղբյուր

է:

Անտառները դրական են ազդում մարդու հոգեվիճակի վրա, մեծ նշանակություն ունեն հանգստի և առողջության վերականգնման համար: Երկրագնդի վրա առանձնացնում են բուսական և կենդանական աշխարհի տարատեսակ

ներկայացուցիչներ,

որոնցից

յուրաքանչյուրը

պահանջում

է

պահպանության ինքնատիպ պայմաններ: Դա է պատճառը, որ մոլորակի վրա բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մի քանի տիպ են առանձնացնում: Եվ հաշվի առնելով երկրի

ֆիզաշխարհագրական,

կլիմայական և էկոլոգիական

պայմանները, ստեղծվում են տարբեր կատեգորիայի ԲՀՊՏ-ներ: ԲՀՊՏ-ները ստեղծվում են այն նպատակով, ուր կարող են պահպանվել հատկապես

այն

տեսակները,

համակեցությունները

գտնվում

որոնց են

թվաքանակը

անհետացման

վտանգված

եզրին:

է

ԲՀՊՏ-ներն

և

այդ ունեն

սահմանափակ տարածք, ուր գործում է պահպանության խիստ ռեժիմ և այդ 4

տարածքում մարդու գործունեությունն արգելված է: Տարբեր երկրներում ԲՀՊՏ-ների տարածքում և դրանցից դուրս բնության պահպանությունն իրականացվում է Բնապահպանության նախարարության և դրան կից տարբեր բնապահպանական կազմակերպությունների կողմից:

Գլուխ 1. ՀՀ ուրույն ֆիզաշխարհագրական դիրքը և պայմաններն որպես հանրապետության հարուստ կենսաբազմազանության գրավական

1.1

Ֆիզաշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները

Հայաստանի Հանրապետության տարածքը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարելյան մասում` զբաղեցնելով վերջինիս մոտ 10%-ը: ՀՀ-ն աշխարհի 200 երկրների մեջ իր տարածքի մեծությամբ (29740 կմ2) զբաղեցնում է 131-րդ տեղը, իսկ բնակչությամբ (3.2 մլն մարդ)` 126-րդ: Հայաստանի Հանրապետության տարածքը գտնվում է հյուսիսային լայնության (38°50՛- 41°18՛) և արևելյան երկայնության (43°27՛- 46°37՛) միջև: Երկիրի տարածքն ուղիղ գծով Սև ծովից հեռու է 145 կմ-ով, Կասպից ծովից` 175 կմ-ով, Միջերկրական ծովից հեռու է 175 կմ-ով, իսկ Պարսից ծոցից` 960 կմ-ով: Հայաստանի տարածքը հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ունի 360 կմ ընդհանուր ձգվածություն, իսկ առավելագույն լայնությունն արևմուտքից արևելք կազմում է 200 կմ, հարավ-արևելքում այն առաջացնում է մի ելուստ (Զանգեզուրի), որի ամենանեղ մասի լայնությունը կազմում է 26 կմ: Հայաստանի պետական սահմանի երկարությունը հարևան երկրների հետ կազմում է 1479 կմ: Հյուսիսից այն սահմանակից է Վրաստանին, հյուսիս-արևելքից, արևելքից և հարավ-արմուտքից` Ադրբեջանին, հարավից` Իրանին, իսկ արևմուտքից` Թուրքիային: Հայկական լեռնաշխարհը, համեմատած հարևան լեռնաշխարհների հետ Փոքրասիական և Իրանական, ավելի բարձր է: Հայկական լեռնաշխարհն աչքի է ընկնում

նորագույն

հրաբխականությամբ,

ինչն

առաջացրել

է

հրաբխային

սարավանդներ, սարահարթեր, մեծ ու փոքր հրաբխային լեռնազանգվածներ: Լեռնաշխարհում շատ են տեկտոնական ծագման լեռնաշղթաները և իջվածքները, վերջիններիս մեջ են առաջացել Սևանա, Վան և Ուրմիա լճերը: ՀՀ ֆիզաշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները կարելի է խմբավորել մի քանի խմբի մեջ, դրանք բազմաթիվ են և շատ տարբեր: Բարենպաստ աշխարհագրական

դիրքի,

հյուսիսային

կիսագնդի

մերձարևադարձային

չոր

ցամաքային գոտու և լեռնագրական բարդ կառուցվածքի հենքի վրա ձևավորվել է Հայաստանի լանդշաֆտային բազմազանությունը: Այս հարուստ բազմազանության համար կարևոր նախադրյալներ են հանդիսացել.

5

 Հայաստանը

գտնվում

է

տարածարջանի

բուսական

և

կենդանական

աշխարհների ձևավորման կարևոր մարզերի հանգուցակետում:  Հայաստանը հանդիսանում է չվող թռչունների տարանցիկ հանգստավայր, մի մասի համար` նաև բնադրավայր:  Միգրացվող

կենդանիների

համար

հանդիսանում

է

տարանցիկ

ճանապարհների խաչմերուկ:  Տարածքի

բարձունքագոտիական

համեմատաբար

մեծ

տատանումների

շնորհիվ

կարճ տարածքի վրա ձևավորվել են լանդշաֆտային

գոտիներ` իրենց յուրահատուկ բուսական և կենդանական աշխարհով: Անընդհատ հարակից տարածքների բնակլիմայական ազդեցություններն իր վրա կրելով Հայկական լեռնաշխարհը համարվում է ագրոկենսաբազմազանության համաշխարհային կենտրոններից մեկը: Այսինքն կենսաբանական ռեսուրսների բազմազանության մեջ իր ուրույն դերն ունի ֆիզաշխարհագրական դիրքը: Հայկական լեռնաշխարհն ի դեմս ՀՀ-ի հանդիսանում են մի շարք մշակաբույսերի և ընտելացած կենդանիների վայրի ցեղակիցների նախահայրերի և գենոֆոնդի խոշորագույն օջախը: Հայաստանը արդեն 5-6 հազարամյակ ակտիվ օգտագործում է իր բնաշխարհի հարուստ կենսառեսուրսները, որի ընթացքում էականորեն փոփոխվել է նրա տեսակային

կազմը,

միաժամանակ

ստեղծվել

է

մարդու

և

բնական

կենսաբազմազանության որոշակի փոխհարաբերություն: Ֆիզաշխարհագրական հարմար դիրքի շնորհիվ այստեղ շատ են էնդեմիկ տեսակները, որոնց թիվը, սակայն տարեց տարի նվազում է: ՀՀ տարածքում բուսական և կենդանական աշխարհի վրա մեծ են նաև ասիական, եվրոպական և արաբական ֆլորայի և ֆաունայի ազդեցությունը: Հանրապետության տարածքում հանդիպում են նաև խաչասերված տեսակները, ինչն երկրի տարածքում հանդիպող տեսակների բազմազանության վառ վկայությունն է: ՀՀ աշխարհագրական դիրքն իր հարակից տարածքների նկատմամբ ավելի բարձր է,

ինչի

պատճառով

այստեղ

հանդիպում

են

բացառիկ

և

հազվագյուտ

ներկայացուցիչներ: Գտնվելով միջին լայնություններում, ֆիզաշխարհագրական դիրքի շնորհիվ այստեղ հանդիպում են մինչև իսկ արկտիկական գոտուն բնորոշ բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչներ: Չի կարելի անտեսել աշխարհագրական դիրքի ազդեցությունը բույսերի և կենդանիների վրա: Ծովերից և օվկիանոսներից

հեռու

լինելը

նույնպես

իր

ազդեցությունն

է

թողել

ՀՀ

կենսաբազմազանության վրա: Ճիշտ է, երկրում բացակայում կամ հազվադեպ են հանդիպում

այնպիսի

բուսատեսակներ,

որոնք

աճում

են

միայն

ծովային

միկրոկլիմայական պայմաններում, սակայն դրա փոխարեն շատ են ավելի չորասեր և լեռնային բուսատեսակները:

6

Տվյալ

երկրի

բազմազանության,

կամ

փոքրիկ

տարածքում

տեղաբաշխվածության

ֆիզաշխարհագրական

հարմար

վրա

դիրքի

կենսաբանական անգնահատելի

առկայությունը:

ռեսուրների

է

հատկապես

ՀՀ

տարածքի

ֆիզաշխարհագրական դիրքը կարևորվում է նրանով, որ այն յուրահատուկ է, բարենպաստ և անբարենպաստ է միաժամանակ, ինչից բխում է երկրի բնական պաշարների բազմազանությունն ու ինքնատիպությունը:

1.2

Ռելիեֆը և վերընթաց գոտիականությունը

ՀՀ ռելիեֆն ունի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք բնորոշ են ողջ լեռնաշխարհին: Ռելիեֆի տիպերը գենետիկորեն և ձևաբանորեն բազմազան են և բարդ: Գենետիկական առումով կան էռոզիոն տեղատարումնային ռելիեֆի ձևեր, որոնք

պատճառ

են

հանդիսացել

ֆլորայի

և

ֆաունայի

նմանատիպ

բազմազանությանը: Այդ բազմազանությունը պայմանավորված է նաև ապարների լիթոլոգիական առանձնահատկությամբ: Հայկական լեռնաշխարհը հյուսիս-արևելքից պարփակված է Փոքր Կովկասի լեռներով, իսկ ներքին շրջաններում բարձրությունների մեծ տարբերություններն առաջ են քաշում կլիմայական տիպեր: Դեպի ելք չունենալու փաստը չէր կարող չանդրադառնալ ՀՀ բուսական և կենդանական աշխարհի վրա: Մորֆոլոգիական տեսակետից ՀՀ-ի տարածքում առանձնացնում են մի քանի տեսակի ռելիեֆի ձևեր: Երկրում զգալի մակերես են զբաղեցնում ծալքաբեկորավոր լեռները, որոնք գտնվում են երկրի հյուսիսային, հյուսիս-արևելյան և հարավարևմտյան շրջաններում:

Երկրի մակերեսի 40%-ը զբաղեցնում են հրաբխային

լեռների և սարավանդների մարզը, որը ձգվում է ՀՀ-ի տարածքի առանցքային մասով: Երկրի տարածքի ամենաբարձր կետը Արագած լեռան հյուսիսային գագաթն է 4090մ բարձրությամբ, իսկ ամենացածր կետը` հանրապետության հյուսիսում Դեբեդ գետի ափն է, որն ունի 375 մ բարձրություն: Ստացվում է, որ հանրապետության տարածքի բարձրությունների տարբերությունն անցնում 3700մ-ից: ՀՀ միջին բարձրությունը մոտավորապես 1850մ է ծովի մակարդակից: ՀՀ տարածքի 82%-ը զբաղեցնում են լեռները, իսկ մնացած մասը` 18%-ը կազմում են հարթավայրերը: Մարդու տնտեսական գործունեության համար նպաստավոր են մինչև 2000մ բարձրություն ունեցող տարածքները, իսկ դրանք կազմում են երկրի 60%-ը: ՀՀ մակերևույթը շատ բարդ է ու բազմազան: Այդ բազմազանության պատճառներից են` 

Հարևան տարածքների նկատմամբ ավելի մեծ բարձրությունը



Բացարձակ բարձրությունների մեծ տարբերությունը



Ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների առկայությունը

7



Հրաբխային լեռնավահաննների ու սարավանդների տարածումը

Հանրապետության

տարածքում

առանձնացնում

են

միմյանցից

տարբերվող

և

միջլեռնային

հովիտների

ծագումնաբանական չորս հատվածներ.

1.

Փոքր

Կովկասի

ծալքաբեկորավոր

լեռների

հատվածը: Այն զբաղեցնում է տարածքի հյուսիսարևելյան մասը` Կուր գետի ավազանում` Վիրահայոց, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Արեգունի, Սևանի լեռնաշղթաները և նրանց միջև եղած գոգավորությունները: Բարձր գագաթը Թեժ լեռն է 3101մ: 2.

Հրաբխային ծածկույթների հատված` Աշոցքի, Արագածի, Գեղամա, Վարդենիսի, Սյունիքի զանգվածներ ու նրանց շրջապատող սարավանդներ: Առավելագույն բարձրությունը` Արագած լեռն է` 4090մ:

3.

Մերձարաքսյան ծալքաբեկորավոր լեռների համակարգ` Արաքսի ձախ ափի Ուրծ-Երանոսի, Թեքսարի, Վայքի լեռները ու Զանգեզուրը: Բարձր գագաթը Կապուտջուղ լեռն է` 3904 մ:

4.

Արարատյան դաշտն ընդգրկում է Արարատյան գոգավորության հատակային հատվածը: Այն ապրում է տեկտոնական իջեցում, ծածկված է լճաալուվիալ ու պրոլուվիալ նստվածքներով: Ստորև գծված աղյուսակը պատկերում է ՀՀ տարածքում ռելիեֆի բաշխվածութոյւնն ըստ բարձրության /9/: Աղյուսակ 1

Հանրապետության տարածքի բաշխումն ըստ բացարձակ բարձրության Բարձրությունը ծովի մակարդակից (մետր) Մինչև 500 500-1000 1000-1500 1500-2000 2000-2500 2500-3000 3000-3500 3500-ից բարձր Ընդամենը

Կենսաբազմազանության թեքությունները յուրահատուկ

և են

հարթավայրերին:

առումով

դիրքադրությունը: 12°

Տոկոսը (%)

20 2900 5430 9300 7290 3800 970 30 29740

0.1 9.8 18.3 31.3 24.5 12.6 3.3 0.1 100

կարևոր Ռելիեֆի

ծալքաբեկորավոր Մինչև

Մակերեսը (կմ2)

լեռներին,

թեքությունները,

ցուցանիշներ ամենամեծ իսկ

որտեղ

թույլ ազատ

կատարվում, կազմում են 21000 կմ2 մակերես կամ տարածքի 74%-ը:

8

են

ռելիեֆի

թեքությունները թեքությունները` վարուցանք

է

Բնատարածքային տարբեր համալիրներում գոտիականության վերընթաց փոփոխությունն անվանում են վերընթաց գոտիականություն: Ռելիեֆի խիստ բազմազանությամբ պայմանավորված ՀՀ-ի տարածքում առանձնացնում են մի քանի տեսակի լանդշաֆտներ: Լանդշաֆտային

գոտիականության գլխավոր պատճառը

ջերմության և խոնավության վերընթաց փոփոխությունն է: ՀՀ տարածքում նկատվում են գոտիների հերթափոխի խախտումներ: Դրանք պայմանավորված են նրանով, որ ՀՀ տարածքում մեծ է ջերմաստիճանային ամպլիտուդան և նկատվում է խոնավության ոչ հավասարաչափ բաշխում:

1.3

Կլիմայական գործոնների և հողատիպերի բազմազանությունը Կլիմայական գործոնների բազմազանությունը

Հայաստանի Հանրապետությունը կլիմայական բազմազանություննների և հակադրությունների երկիր է: Գտնվելով մերձարևադարձային կլիմայական գոտու կենտրոնական-ցամաքային սեկտորում` այն պետք է ունենար կիսաանապատայինանապատային կլիմա: Սակայն երկրի լեռնային բնույթն իր ուղղումներն է մտցնում` հորիզոնական

զոնայականության

ֆոնի

վրա

ձևավորվում

է

բարձունքային

գոտիականությունը: Հանրապետության տարածքը, հատկապես Արաքսի ավազանը, աչքի է ընկնում արևոտությամբ: Արևափայլի ամենամեծ արժեքը մոտ 2800ժամ է /Սևանի ափերին` Մարտունի/, Արարատյան դաշտում այն 2600-2700ժամ է /Երևան/: Տարեկան միջին առավելագույն

ջերմաստիճանը

14°

է

/Մեղրի/,

իսկ

միջին

նվազագույնը`

-2.7° /Արագած լեռ/: Ամենաբարձր միջին ամսեկան ջերմաստիճանը դիտվում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին Արարատյան դաշտում 24°-26°, միջին լեռնային գոտում` 15°-20°,

բարձրալեռնային շրջաններում` 10°-15° և ցածր: Ջերմաստիճանային մեծ

տատանումներ դիտվում են նաև ձմռանը` հունվարի միջին ջերմաստիճանը տատանվում է 0.3°-ից /Մեղրի/ մինչև -13° /Արագած լեռ/, բացարձակ նվազագույնը մինչև -46° /Բերդաշեն/ սահմաններում: Միջին նվազագույնը հունվարին տատանվում է -19° /Բերդաշեն/ մինչև -3.1° /Մեղրի/ սահմաններում: ՀՀ-ում մթնոլորտային տեղումների միջին քանակը շուրջ 600մմ է, դրանք թափվում են հիմնականում գարնանը և աշնանը: Ստորև բերված աղյուսակը ցայտուն արտահայտում է տեղումների բաշխման բարձունքային գոտիականությունը /9/ : Աղյուսակ 2 Տարեկան տեղումների քանակը` ըստ բարձունքային գոտիականության Գոտիներ Ցածր լեռնային գոտներ

Տարեկան տեղումներ, մմ 250-300 9

Միջին բարձրության լեռնային գոտիներ Բարձր լեռնային գոտիներ

400-600 700-1000

Հողատիպերի բազմազանությունը ՀՀ-ն սակավահող երկիր է: Սակայն ունի խայտաբղետ հողային ծածկույթ: Հանրապետության տարածքում առանձնանում է հողերի 14 ծագումնաբանական տիպ, 27 ենթատիպ, 67 սեռ, որոնք ընդգրկված են 8 հողային բարձունքային գոտիների մեջ: Այստեղ հանդես են գալիս նաև ազոնալ հողատարածքներ: Ազոնալ հողերից Արարատյան դաշտում հանդիպում են նաև ճահճային և քարքարոտ հողեր: Հողերի մեծ մասն ունի կավավազային, կավային մեխանիկական կառուցվածք: Հումուսի պարունակությունն ամենից մեծ է լեռնամարգագետնային և մարգագետնային սևահողերում (միջինը` 9%, տեղ-տեղ բարձր մասերում մինչև 12%, անտառներում` 49%, կիսաանապատներում առաջացել

են

ոչ

մինչև

2%): Մարդու

գոտիական

գործունեության

մարգագետնային

գորշ,

հետևանքով ոռոգելի,

մարգագետնասևահողային, աղուտ-ալկալի և այլ բնույթի հողերը: Որպես լեռնային երկիր, հստակ արտահայտված է լանդշաֆտների բարձունքային գոտիականությունը, որտեղ լանդշաֆտների բոլոր բաղադրիչները` երկրաբանական հիմքը, ռելիեֆը, կլիման, ջրերը, հողերը, բուսականությունը, կենդանական աշխարհը և մարդու գործունեությունը մեկ ընդհանուր ամբողջություն են ներկայացնում: ՀՀ տարածքում դիտվում են բարձունքագոտիկանության կառուցվածքի երկու տարբերակ` Փոքր Կովկասյան մեզոֆիլ, որը բնորոշ է Փոքր Կովկասի լեռնային համակարգի արտաքին լանջերին, և կենտրոնական քսերոֆիլ, որը բնորոշ է միջինարաքսյան լեռների և միջլեռնային գոգավորության լեռնահամակարգին: ՀՀ տարածքում առանձնանում են գոտիները`

հետևյալ բարձունքային լանդշաֆտային

անապատային-կիսաանապատային,

չոր

տափաստանային,

տափաստանային, անտառային, մերձալպյան և ալպյան: Լանդշաֆտային գոտիների տարածման բարձրությունները տարբեր լանջերի վրա տարբեր են` պայմանավորված խոնավությամբ և ջերմաստիճանով, որոնք էլ պատճառ են հանդիսանում տվյալ լանդշաֆտային գոտու տարածման համար: Գոտիների զբաղեցրած մակերեսները և տարածման բարձրությունները ներկայացված է ստորև բերված աղյուսակում /9/: Աղյուսակ 3

Լանդշաֆտային գոտիների զբաղեցրած տարածքները №

Տարածման սահմանները` ըստ բարձրության (մետր)

Լանդշաֆտային գոտիներ

10

ՀՀ տարածքի համեմատ (%)

1.

2.

3.

4.

Անապատային և կիսաանապատային Լեռնային տափաստաններ -Խոնավ սևահողային տափաստաններ -Կուրի ավազանի չոր տափաստաններ Անտառ, նոսրանտառ, ծառաթփուտ Ալպյան, մերձալպյան մարգագետիններ

700-1300 1300-2400 375-700 1300-1500 600-2500 2100-3800

10 37

20 28

ա) Անապատային-կիսաանապատային գոտի. Զբաղեցնում է Արարատյան դաշտը և նրա հարակից նախալեռնային գոտին մինչև 1200-1300մ բարձրությունները, Վայքի ցածրադիր մասերը, Մեղրու կիրճի նեղ հատվածը: Մերձարաքսյան հատվածում տեղտեղ կան ավազային կուտակումներ և լանդշաֆտն անապատային է: Ցածրադիր աղակալված հողերի վրա ձևավորվել են աղուտային անապատները: Կլիման չոր, ցամաքային է` շոգ ամառով և չափավոր ցուրտ ձմեռով: Հողերը մեծ մասամբ կիսաանապատային գորշահողեր են, որնք անցած հազարամյակներում մշակվել են արհեստական որոգման հիման վրա և վերածվել են մշակովի-ոռոգելի հողերի: Կիսաանապատային գոտում դաշտավարությունը, պտղաբուծությունը, բոստանաբանջարանոցային կուլտուրաների մշակումը հնարավոր է միայն արհեստական ոռոգման դեպքում: Մշակովի հիմնական բույսերն են` խաղող, պտղատուներ, բոստանա-բանջարանոցային բույսեր, խորդենի և այլն: Այս գոտին մարդու կողմից առավել վերափոխված է:

բ) Չոր տափաստանային գոտի. Տարածվում է կիսաանապատից վեր, անցողիկ է դեպի լեռնային տափաստանները: Նեղ, մինչև 300մ լայնությամբ տարածվում է մինչև 15001600մ բարձրությունները հիմնականում Արարատյան գոգավորությունում, Շիրակի հարավում, Սյունիքում և ծայր հյուսիս-արևելքի ցածրադիր մինչև 800-900մ բարձրությունները, որը վաղ անցյալում ծածկված է եղել անտառներով: Կլիման արտահայտված է տաք և չոր ամառով, չափավոր ցուրտ ձմեռով: Հողերն անցումային են` գորշահողերից շագանակագույնի: Չոր տափաստանում կայուն բերք կարելի է ակնկալել միայն արհեստական ոռոգման պայմաններում: Մշակվում են հացահատիկներ, բոստանա-բանջարանոցային մշակաբույսեր, պտղատուներ: Այս գոտու լանդշաֆտները ևս արմատապես վերափոխված են:

գ) Լեռնային տափաստանային գոտի. ՀՀ տարածքի ամենից ընդարձակ գոտին է: Սկսվում է 1500-1600մ-ից, բարձրանում է մինչև 2000մ հյուսիսում և 2400-2500մ հարավում: Հյուսիս-արևելքում և Սյունիքում ծալքաբեկորային ռելիեֆի վրա այդ բարձրություններում տարածվում են անտառներ, որտեղ առանձին կղզյակներով` որպես հետանտառային գոյացումներ, հանդիպում են նաև տափաստանային լանդշաֆտներ: Այս գոտին ստորին մասում տիպիկ տափաստան է, վերին մասում` մարգագետնային տափաստան: 11

Կլիման բարեխառն է, տաք և զով ամառով, չափավոր կամ ցուրտ ձմեռով: Հողերը սևահողային են, ցածրադիր գոտում /1500-1800մ. բարձրություններ/ շագանակագույն հողեր,ուր հումուսի քանակությունը 6-7% է: Տափաստաններում մշակում են հացահատիկ,

կարտոֆիլ,

բանջարեղեն,

ցածր

մասերում`

ցրտադիմացկուն

պտղատուներ, բարձր մասերում` կերախոտեր:

դ) Անտառային գոտի. Տարածվում է 500-700մ-ից մինչև 2100մ. /հյուսիսում/ և 2500մ. /հարավում/: Զբաղեցնում է ծալքաբեկորավոր լեռների միջին բարձրությունները: Այդ շրջաններն են Լոռվա և Տավուշի մարզերը և հարավում Զանգեզուրի լեռնաշղթայի դեպի արևելք ուղղված լանջերը: Կենտրոնական Հայաստանում անտառային լանդշաֆտները չեն առաջացնում համատարած գոտի, այլ ներկայացնում են առանձին մնացորդային կղզյակներ: Նախկին անտառային գոտին` Արարատյան գոգավորությունում և Վայքում պահպանված է առանձին գետահովիտներում` մարդու համար համեմատաբար անմատչելի լեռնալանջերի վրա: Հողերը ցածրադիր մասերում դարչնագույն են, իսկ վերին մասերում` գորշ: ե) Մերձալպյան մարգագետնային գոտի. Տարածվում է տափաստաններից և անտառներից վեր` 300-500մ լայնությամբ: Ընդգրկում է լեռնազանգվածների բարձրադիր մասերը: Կլիման բարեխառն է, կարճատև, զով ամառով և երկարատև ցուրտ ձմեռով: Հողերը մարգագետնային են և հարուստ են մեծ քանակությամբ հումուսով: զ) Ալպյան մարգագետնային գոտի. Այս գոտին ընդգրկում է լեռների ամենաբարձր մասերում` մերձալպյան գոտուց վեր /հյուսիսում 2500-3000մ, հարավում` 3400-3800մ/: Կլիման խիստ է` ձմեռն երկարատև, իսկ ձնածածկը տևում է 8-9 ամիս: Հողերը լեռնամարգագետնային են, վերին սահմաններում վեր են ածվում կմախքայինի: Բուսական ծածկույթը ներկայացվում է մարգագետիններով և գորգերով, որոնք հանդիսանում են ամառային արոտավայրեր: է) Ազոնալ լանդշաֆտներ. ՀՀ տարածքում բարձունքային լանդշաֆտային գոտիների ֆոնի վրա առանձնանում են նաև ազոնալ բնույթի լանդշաֆտները: Սրանք կազմում են երկրի տարածքի մոտ 10%-ը: Դրանց շարքում ամենաընդարձակն աղուտներն են ու ալկալի համալիրները: Սրանք կազմում են շուրջ 25000 հա մակերես: Այս հողերը հատկապես տարածվում են Արարատյան դաշտում, որտեղ ստորերկրյա գետնաջրերը շատ մոտ են երկրի մակերևույթին: Այստեղ տեղի են ունենում աղաջրերի մազանոթային բարձրացում, որի հետևանքով ջուրը բարձրանում է և գոլորշիանում: Դրա հետևանքով աղային նստվածքները պատում են հողի վերին շերտը: Ազոնալ բնույթ ունեն ճահիճները, որոնք երկու տիպին են` բարձրադիր և ցածրադիր: Առաջինում ջրերը քաղցրահամ են, տարածվում են ոչ մեծ արեալներով: Բարձրադիր ճահիճները տարածվում են Լոռիում, Աշոցքում և Սևանա լճի ավազանում: Ցածրադիր ճահիճները տարածվում են Արաքսի ափերին, ընդգրկում են

12

փոքր տարածքները և պարուրում են գետի ողողատները: Ցածրադիր ճահիճներն ամռանը չորանում են, որպես հետք թողնելով աղի հաստ շերտեր: Ազոնալ բնույթ ունեն Արաքսի ափին տեղ-տեղ հանդիպող ավազային կուտակումները` ծածկված ավազասեր թփուտներով, ինչպես նաև մերձողողատային մարգագետինները:

1.4

Ֆլորիստիկ հարստությունը

Հայաստանի բնաշխարհի ֆլորայի չափազանց հարուստ կենսաբազմազանությունը ուսումնասիրությունների օբյեկտ է դարձել դեռևս 15-րդ դարում` հայ բնագետ բժիշկ Ամասիացու համար: Հետագայում այն ուսումնասիրել են համաշխարհային ֆլորայի խոշորագույն գիտակներ Տուրնեֆորը, Կոխը, Վագները, Բուշը, Լիպսկին: Բուսական աշխարհի գույքագրման, բուսական ծածկույթի հիմնական տիպերի տարածման օրինաչափությունների բացահայտման գործում զգալի ավանդ են ներդրել նաև Ռադեն,

Գրինևեցկին

և

ուրիշները:

Հայկական

բուսաբուժության

գործում

անգնահատելի ներդրում ունի հատկապես Ս. Շարիմանյանն իր «Բուսաբանությունը Հայաստանում» հայտնի մատենագիտական աշխատությամբ: Ներկայիս Հայաստանի ֆլորան, որն ընդգրկում է ինչպես ստորակարգ սպորավոր /ջրիմուռներ, սնկեր, քարաքոսեր/, այնպես էլ բարձրակարգ անոթավոր բույսերը,

ուսումնասիրված

է

անհավասարաչափ:

Տաքսոնոմիական

բազմազանության առումով առավել հարուստ և բազմազան են սնկերը, ծածկասերմ կամ ծաղկավոր բույսերը: Հայաստանում բնակվող սնկերի տեսակային բազմազնության երկարատև ուսումնասիրությունների արդյունքներն ամփոփվում են Հայաստանի միկրոֆլորան բազմահատորյակում:

Բարձրակարգ

անոթավոր

բույսերի

բազմակողմանի

նպատակասլաց հետազոտություններն իրականացվում են 1950-ական թվականներից ակադեմիկոս

Ա.Թախտաջյանի

ղեկավարությամբ

«Հայաստանի

ֆլորան»

բազմահատորյակի հրատարակմամբ: Հայաստանի ֆլորայի էնդեմիկների թիվը կազմում է 106 տեսակ, որը նրա բուսական աշխարհի տեսակային ընդհանուր բազմազանության մոտ 3%-ն է, իսկ Կովկասի ֆլորայի` 1.5%-ը: Ժամանակակից Հայաստանի վարչական սահմանները չեն համընկնում ֆլորիստիկ սահմանների հետ, այսինքն հանրապետությունը գտնվում է տարբեր բուսաաշխարհագրական մարզերի սահմանագծում: Մի կողմից դրանով է բացատրվում նրա ֆլորիստիկ 13

հարստությունը, մյուս կողմից

դրա

հետևանքով

է

պայմանավորված

հայաստանյան

էնդեմիկ

տեսակների

համեմատաբար փոքր քանակությունը: Եթե փորձենք հանրապետության վարչական սահմանները խախտելով այն մոտեցնել բնական ֆլորիստական սահմաններին և դիտարկենք ավելի մեծ տարածք /ավելացնենք Նախիջևանի ֆլորիստիկ տարածքը/, ապա էնդեմիկ տեսակների թիվը կկրկնապատկվի ու կհասնի ավելի քան 200 տեսակի: Այստեղ աճում են շատ փոքր արեալ ունեցող տեսակներ, որոնք բացի Հայաստանից ունեն1-2 աճման վայրեր հարևան երկրների մերձակա տարածքներում: Օրինակ Մասալսկու բարձր գեղազարդ զանգակը Հայաստանի տարածքում աճում է միայն Արտենի լեռան լանջերին և Թուրքիայում: Իսկ հսկայանման խոզանափուշն աճում է Զանգեզուրում

և

հետաքրքրրություն

Հյուսիսային

Իրանում:

Նախիջանի

ներկայացնող

հազվագյուտ

էնդեմիկներից

բուսատեսակներից

կարելի

մեծ է

հիշատակել Զանգեզուրի զանգակածաղիկը, Ֆեդերովի ոզնեթուփը, Թամամշյանի շորան, Գրոսհեյմի հիրիկը և ուրիշներ: Բացի այդ առկա են մոտ 300-ական էնդեմիկ տեսակներ հայ-իրանական ենթագավառի, հայկական և ատրպատական գավառների համար: Էնդեմիկ տեսակներով առավել հարուստ են հանրապետության հարավային և

կենտրոնական

արիդային

տարածաշրջանները:

Էնդեմիկ

տեսակների

մեծ

բազմազանությամբ աչքի են ընկնում հատկապես Դարալագյազի և Երևանի ֆլորիստիկ շրջանները: Ստորև բերված աղյուսակը պատկերում է ՀՀ

ֆլորայի

քանակական բաշխվածությունը /9/: Աղյուսակ 4 Հայաստանի ֆլորայի էնդեմիկ տեսակների քանակական բաշխվածությունն ըստ ֆլորիստիկ շրջանների և բարձունքային գոտիականության Շրջաններ Վերին Ախուրյանի Շիրակի Արագածի Լոռու Իջևանի Ապարանի Սևանի Գեղամի Երևանի Դարալագյազի Զանգեզուրի Մեղրու

ստորին ----4 ---1 4 2 2 ---13 8 6 2

Բարձունքային գոտիներ միջին վերին մերձալպյան 2 4 1 18 14 2 4 5 4 5 4 2 16 14 7 12 12 7 16 20 8 13 13 10 27 18 7 29 22 11 16 13 8 14 13 6

ալպյան ------4 ---3 1 2 7 ------4 3

Հայաստանի ֆլորայի բազմազանության մեջ հատուկ տեղ են զբաղեցնում ռելիկտային տեսակները: Այդ տեսակների ստույգ քանակությունն որոշել չափազանց դժվար է, քանի որ նույնիսկ հնեաբուսաբանական նյութերը չեն ապահովում անհրաժեշտ

երաշխիք

անցած

հազարամյակների 14

ընթացքում

տեսակների

անփոխարինելության վերաբերյալ: Ընդհանուր առմամբ, ռելիկտների մոտավոր թիվը Հայաստանի ֆլորայում ներկայացված է 150-200 տեսակով: Ռելիկտների մեջ կան տեսակներ, որոնք իրենց շատ լավ են զգում ժամանակակից էկոլոգիական պայմաններում և մրցակցում են անհամեմատ ավելի երիտասարդ տեսակների հետ (արևելյան հաճարենի, որն երորրդական ժամանակաշրջանի ռելիկտ է): Ռելիկտների այլ տեսակներ ունեն բավական մեծ տարածում, սակայն հարմարված են որոշակի էկոլոգիական պայմաններին (հատապտղային կենի, կովկասյան մրտավարդենի): Ռելիկտների հաջորդ խումբն ունի չափազանց նեղ տարածվածություն և այդ տեսակները պահպանվել են առանձին ապաստարաններում (ռեֆուգիումներում), օրինակ` արևելյան սոսին: Հայաստանի ջրաճահճային էկոհամակարգերում բացահայտվել է պահպանություն հայցող 45 տեսակ, որոնք տարբեր ֆլորիստիկ շրջաններում ունեն տարբեր բաշխվածությունէ ֆլորիստիկ հագեցվածություն: Աղյուսակ 5-ում ներկայացված են ՀՀ տարածքի ջրաճահճային տեսակների բաշխվածությունը: /9/ Աղյուսակ 5

Հազվագյուտ ջրաճահճային բուսատեսակների քանակն ըստ ֆլորիստիկ շրջանների №

Ֆլորիստիկ շրջանները

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Երևանի Մեղրու Դարալագյազի Զանգեզուրի Իջևանի Սևանի Լոռու Շիրակի Ապարանի Վերին Ախուրյանի Արագածի Գեղամա

Վտանգի ենթարկված տեսակների քանակը 140 110 95 94 75 55 48 44 34 24 28 24

Վտանգված ջրաճահճային տեսակների քանակը 23 7 5 3 2 6 11 2 1 1 --1

Հազվագյուտ ջրաճահճային բուսատեսակներից կարելի է հիշատակել եռատերև ջրաերեքնուկին,

ճահճային

խոլորձին,

սպիտակ

ջրաշուշանը,

բազմարմատ

ջրոսպին և այլն: Ջրաճահճային բույսերի սակավացման հիմնական պատճառը ճահճային

էկոհամակարգերի

համատարած

չորացումն

է

գյուղատնտեսական

հողատարածքների ընդարձակման նպատակով: Փոքրատարածք Հայաստանում չորացվել է շուրջ 20000 հա ճահիճ, որը չէր կարղ բացասական ներգործություն չունենալ ջրաճահճային ֆլորայի գենոֆոնդի վրա: Միայն Սևանա լճի ջրի մակարդակի իջեցման և Գիլլի լճի չորացման պատճառով ոչնչացման կամ 15

հազվագյուտ դարձան մոտ 60 բուսատեսակ: Հայաստանի ֆլորայի տնտեսապես օգտակար տեսակները` ըստ օգտագործման նշանակության կարելի է խմբավորել հետևալ կերպ.

ա) Ուտվող բույսերը, որոնք ներկայացված են ավելի քան 200 տեսակներով, օգտագործվում են ինչպես թարմ վիճակում, այնպես էլ վերամշակելուց հետո, թթու և եփած կամ չորացած վիճակում: Դրանցից շատերը (բոխին, շրեշտը, ղանձիլը) բնակչության կողմից անխնա օգտագործելու հետևանքով ներկայումս դարձել են հազվագյուտ կամ գտնվում են ոչնչացման վտանգի տակ: Հայաստանում հայտնաբերված մոտ 300 տեսակի ուտելի սնկերից բնակչության կողմից օգտագործվում է մոտ 10 տեսակ: բ) Կերային բույսերը ի տարբերություն ուտվող տեսակների, ունեն անհամեմատ մեծ բազմազանությունը մոտ 2000 տեսակ` կորնգանը, երեքնուկը, առվույտը, աղվեսագինը և այլն: գ) Անտառային ծառատեսակների փայտանյութի օգտագործումը կատարվում է ինչպես վառելիք, այնպես էլ շինարարության, զանազան մանր գործիքաշինության մեջ: Հատկապես բարձր է գնահատվում կաղնու, հաճարենու, բոխու բնափայտը: Հայաստանի դենդրոֆլորայի տեսակային կազմի մոտ 40%-ը (120 տեսակ), որպես վայրի պտղատու տեսակներ, մեծ կիրառություն ունեն պահածոների արտադրության մեջ և որպես դիմացկուն պատվաստակալ տնտեսապես արժեքավոր և բարձր բերքատու պտղա-հատապտղային բույսերի սորտեր ստանալու համար:

դ) Դեղաբույսերը նույնպես Հայաստանի ֆլորայի մեջ ունեն մեծ տեսակարար կշիռ (մոտ 10%): Դեղաբույսերից շատերն անհիշելի ժամանակներից ի վեր օգտագործվում են ժողովրդական բժշկության մեջ: Առավել մեծ նշանակություն ունեն սզնին, դժնիկը, գիհին, ծորենին, մասրենին, արևքուրիկը և այլ ցեղերի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ: Որոշ դեղաբույսեր (սրոհունդը, անթառամը, դաղձը, ուրցը, մատուտակը, լոշտակը) հավաքվում են մեծ քանակությամբ և այժմ դարձել են հազվագյուտ: ե) Մեղրատու տեսակները կազմում են շուրջ 350 տեսակ: Դրանցից են թխկին, կորնգանը, առվույտը, լորենին, երեքնուկը: Օգտագործվել են հայկակական մեղրի արտադրության մեջ, որն արտահանվում էր Խորհրդային Միության տարածքով մեկ: Մեղրարտադրության կարևոր տարածքներն են Սևանա լճի ավազանը, Թալինի և Մեղրու շրջանները: զ) Բարձր գեղազարդ տեսակներ, դրանք հատկապես ծառերն են, թփերը և բազմաթիվ դեկորատիվ խոտաբույսերը (մոտ 300 տեսակ), որոնք կարելի է հաջողությամբ օգտագործել հանրապետության կանաչապատման մեջ: է) Եթերայուղատու բույսերը կազմում են մոտ 120 տեսակ: Դրանք հիմնականում պատկանում են ուրցի, անթառամի, օշինդրի և մի շարք այլ ցեղերին: 16

ը) Ներկատու բույսերը նույնպես ընդգրկում են մոտ 120 տեսակ: Դրանցից են իշակաթնուկը, դժնիկը, կտտկենին, տորոնին և մի շարք այլ ցեղերի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ: Հատուկ նշանակություն ունեն նաև վիտամինատու (մոտ 130 տեսակ), դաբաղանյութեր

պարունակող

(մոտ

60

տեսակ)

և

խեժատու

(60

տեսակ)

բուսատեսակները: Հայաստանում հայտնաբերված են մեծ քանակի մշակաբույսերի վայրի

ցեղակիցները

հանդիսանում

գենետիկական

բուսաբանության

նյութի

համար:

Այս

առանձնահատուկ պաշարները

աղբյուր

են

տնտեսապես

մեծ

նշանակություն ունեն գենոֆոնդի պահպանության բույսերի սելեկցիայի, գիտական հետազոտությունների զարգացման առումով:

Գլուխ 2. Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների առանձնացման սկզբունքները և համակարգը (համաշխարհային և տեղական փորձը)

2.1 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների առանձնացման սկզբունքները (համաշխարհային փորձ) Հազվագյուտ տեսակների տարածքային պահպանությունը դրանց պահպանումն է տարբեր մակարդակների հատուկ տարածքների սահմաններում: Տարածքային պահպանությունը

վերաբերում

ռազմավարության

հիմնական

է

կենսաբազմազանության

տարրերին,

ունի

մեծ

պահպանության

նշանակություն

և

լայն

կիրառություն ողջ աշխարհում: Պահպանվող տարածքները կարող են կազմակերպվել տարբեր ճանապարհներով: Սակայն գոյություն ունի հիմնական երկու ուղղություն` պետական պահպանություն և հողատարածքի սեփականաշնորհում մասնավոր անձանց կամ էկոլոգիական կազմակերպությունների կողմից: Կառավարության մակարդակով ընդունվում է որոշում պահապանվող տարածքների անջատման մասին և ընդունվում են օրենքների,

որոնք

որոշում

են

պահպանվող

տարածքների

պաշարների

օգտագործման աստիճանը: Աշխարհում պահպանվող շատ տարածքներ ստեղծվում են մասնավոր էկոլոգիական կազմակերպությունների կողմից, օրինակ` Բնության պահպանության կազմակերպության (The Nature Concervancy) կամ Օդյուբոնի կազմակերպության

(Audubon

Society):

Ստեղծվեց

Բնության

պահպանության

միջազգային միություն, որն ունի խորհրդանշան: Առաջադրված խնդիրների լուծման համար առավել հաճախ կիրառվում են զարգացող երկրների կառավարությունների և միջազգային էկոլոգիական կազմակերպությունների միջև կամ միջազգային բանկերի և զարգացած երկրների կառավարությունների միջև համագործակցությունները: Համագործակցության

այս

տեսակներն

անընդհատ

ավելանում

են

Գլոբալ

էկոլոգիական ֆոնդի ֆինանսավորման օժանդակության աճի շնորհիվ: Այս ֆոնդը ստեղծվել է Համաշխարհային բանկի և Միացյալ ազգերի կազմակերպության կողմից: 17

Բոլոր երկրներում կառավարությունններն ազգային բնապահպանական կազմակերպությունների

հետ

միասին

կենսաբազմազանության

բոլոր

մակարդակների

լուծման համար: ձկնորսության

առաջատար

դեր

են

կատարում

պահպանության

խնդիրների

Ընդունվում են օրենքներ ազգային պարկերի կազմակերպման, կարգավորման,

անտառահատումների,

մթնոլորտի

և

ջրի

աղտոտումների հարցերի վերաբերյալ: Բնության պահպանությունը կերպ:

Եվրոպական

խորհրդի

տարբեր երկրներում կազմակերպվում է տարբեր 15

անդամները

տեսակների

պահպանության

վերաբերյալ իրենց աշխատանքը կազմակերպում են միջազգային կոնվենցիաների հիման վրա, օրինակ` վայրի ֆլորայի և ֆաունայի անհետացող տեսակների առևտրի միջազգային կոնվենցիայի (Convention on International Trade in Endangered Species) (CITES) հիման վրա: Կոնվենցիան ընդունվել է 1973թ.-ին և ստորագրվել է Վաշինգտոնում: Այժմ կոնվենցիային անդամակցում են 128 երկիր: Կոնվենցիայի գլխավոր մասն են կազում բույսերի և կենդանիների պահպանությունը տարբեր վայրերում: Դրանցում ընդգրկված բույսերը և կենդանիների տեղափոխումը մի վայրից մյուսը, կամ երկրի սահմաններից դուրս հնարավոր է միայն թույլատվության դեպքում: Այդ ցուցակներում ընդգրկված կենդանիները և բույսերը հանդիսանում են հազվագյուտ տեսակներ, որոնք ներառվեցին Կարմիր գրքերում: Ցուցակները լրացվում և վերանայվում են յուրաքանչյուր երեք տարին մեկ` կողմերի կոնֆերանսի ժամանակ, որին ներկայացնում են CITES-ի մասնակից բոլոր պետությունները: Բնության հատուկ տարածքների պահպանության մեջ կարևոր տեղ են զբաղոցնում`

Անտարկտիդայում

ծովային

կենդանական

ռեսուրսների

պահպանության մասին կոնվենցիան, կետերի որսի կարգավորման միջազգային կոնվենցիան, թռչունների պահպանության միջազգային կոնվենցիան, ԲեՆիԼյուքսի կոնվենցիան թռչունների որսի և պահպանության մասին և այլն: Բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքները

(ԲՀՊՏ) – հողի, ջրային,

մակերեսի և դրանց օդային տարածությունների տեղամասեր են, որտեղ գտնվում են հատուկ բնապահպանական, գիտական, հանգստի և առողջարանային, մշակութային, գեղագիտական նշանակություն ունեցող բնական համալիրներ և օբյեկտներ, որոնք օրենքով սահմանված կարգով լրիվ կամ մասամբ, ժամանակավորապես կամ մշտապես հանված են տնտեսական շահագործումից և դրանց համար սահմանված է հատուկ պահպանության ռեժիմ: Պահպանվող տարածքների ստեղծման ժամանակ առաջին հերթին նրանում պետք է

որոշել

մարդկային

գործունեության

թույլատրելի

սահմանները:

պահպանության միջազգային միությունը 1994թ. մշակեց բնության

Բնության

պահպանվող

տարածքների դասակարգում, որն արտացոլում է մարդու կողմից տարածքի օգտագործման սահմանները.

18

1. Խիստ պահպանվող արգելոցներ, որտեղ պահպանվում են տեսակները և բնական

էկոհամակարգերը

Արգելոցների

հնարավորինս

տարածքներում

ուսումնասիրությունների, մոնիթորինգի

թույլատրվում

կրթական

անցկացումը:

չփոփոխված

Սրանք

ծրագրերի

և

համարվում

վիճակում:

է

գիտական

շրջակա են

միջավայրի

բնության

հատուկ

պահպանվող առաջին կարգի տարածքներ: 2. Ազգային պարկերը մեծ տարածություններ են, որոնց բնորոշ է գեղատեսիլ և հարուստ բնությունը: Նախատեսված են մեկ և ավելի էկոհամակրգերի պահպանության, գիտական և կրթական նպատակների, ինչպես նաև` հանգստի

համար:

Այս

տարածքները

չեն

օգտագործվում

պաշարների

կոմերցիոն շահագործման նպատակներով: Ազգային պարկերը համարվում են երկրորդ կարգի հատուկ պահպանվող տարածքները: 3. Բնության ազգային հուշարձանները չափերով ավելի փոքր են և նախատեսված են

յուրահատուկ

կենսաբանական,

հետաքրքրություն երկրաբանական,

ներկայացնող և

մենահատուկ

մշակութային

օբյեկտների

պահպանության համար: Ազգային հուշարձաններին համարում են երրորդ կարգի միավորներ: 4. Ղեկավարվող

բնական

արգելավայրերը

նման

են

խիստ

պահպանվող

տարածքներին, սակայն այստեղ թույլատրվում է մարդկային որոշակի գործունեություն, օրինակ` չափավորված բերքահավաք: 5. Պահպանվող

գեղեցիկ

լանդշաֆտներ

և

ծովի

ջրեր,

սրանք

տեղային

բնակչությանը հնարավորություն է ընձեռնում ավանդաբար օգտվել շրջակա բնության

պաշարներից,

յուրահատուկ

են

իրենց

մասնավորապես մշակույթով,

այնպիսի

գեղագիտական

տեղերում, և

որոնք

էկոլոգիական

առանձնահատկություններով: Այս տարածքներում հնարավոր է տուրիզմի և հանգստի

կազմակերպումը,

կարող

են

գտնվել

գյուղեր,

այգիներ

և

արոտավայրեր: 6. Պաշտպանված տարածքներ` պաշարների կարգավորված շահագործմամբ` ներառելով ջուրը, վայրի բնությունը, արոտավայրերը, անտառահատումները, ձկնորսությունը: Այս տարածքները հաճախ մեծ են լինում և նրանցում թույլատրվում են պաշարների օգտագործման ինչպես ժամանակակից, այնպես էլ ավանդական եղանակները: Բերված կարգերից միայն առաջին չորսը կարելի է համարել պահպանվող տարածքներ,

քանի

որ

դրանք

ստեղծվում

պահպանության նպատակներով:

19

են

կենսաբազմազանության

2.2 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների առանձնացման սկզբունքները (տեղական փորձ) Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի` բնության հատուկ պահպանվող տարածքները ցամաքի (ներառյալ մակերևույթային ու ստորերկրյա ջրերը և ընդերքը) և համապատասխան օդային ավազանի օրենքով առանձնացված

տարածքները

բնապահպանական,

և

առանձին

գիտական,

բնական

օբյեկտներ

կրթական,

են,

որոնք

առողջարարական,

պատմամաշակութային, ռեկրեացիոն, զբոսաշրջության, գեղագիտական, արժեք են ներկայացնում և որոնց համար սահմանված է պահպանության հատուկ ռեժիմ: Տարբեր նշանակության տարածքները

կարող

և կատեգորիաների են

միավորվել

բնության

էկոլոգիական

հատուկ պահպանվող

ցանցում`

էկոլոգիական

միջանցքների և պահպանական գոտիների միջոցով: Հայաստանի Հանրապետության բնության հատուկ պահպանվող տարածքները վերոհիշյալ օրենքով դասակարգվում են. ա. ըստ նշանակության` միջազգային, հանրապետական և տեղական բնության հատուկ պահպանվող տարածքների, բ.

ըստ

կատեգորիայի`

ազգային

պարկի,

պետական

արգելոցի,

պետական

արգելավայրի և բնության հուշարձանի: Ազգային պարկերը պատմամշակութային, էկոլոգիական, նշանակության

տարածքները

լանդշաֆտների բարենպաստ

են,

որոնք

զուգորդման

բնական

և

գեղագիտական

պատմամշակութային

շնորհիվ կարող են

օգտագործվել

ռեկրեացիոն, պատմամշակութային և գիտական նպատակներով: Ազգային պարկերը շահույթ ստանալու նպատակով չհետապնդող, իրավաբանական անձի կարգավիճակ ունեցող

բնապահպանական,

կազմակերպություններ

են,

որոնք

էկոկրթական, գործում 20

են

գիտահետազոտական

օրենքների

և

այլ

ակտերի

համապատասխան:

Պահպանվող

տարածքների

այս

կարգավիճակն

ամենակենսունակն է: Ազգային պարկերն ունեն ֆունկցիոնալ գոտիականությամբ պայմանավորված պահպանության ռեժիմներ և այնտեղ առանձնացվում են հատուկ գոտիներ`  արգելոցային պահպանության խիստ ռեժիմի անձեռնամխելի տարածքները  հանգստի կազմակերպման կամ ռեկրեացիոն տարածքները  տնտեսական գործունեության գոտիներ: Պետական արգելոցները գիտական, էկոլոգիական, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող

առանձնահատուկ

բնապահպանական,

գեղագիտական,

հատկանիշներով օժտված տարածքները են, որտեղ բնական միջավայրի զարգացման պրոցեսներն ընթանում են առանց մարդու անմիջական միջամտության: Արգելոցները ստեղծված

են

ապահովելու

բնական

միջավայրի

և

կարևոր

տեսակների

պահպանությունը: Այստեղ գործում է պահպանության խիստ ռեժիմ` ընդհանրապես բացառելով մարդու միջամտությունը (անտառահատում, խոտհունձ, կենդանիների որս, ներմուծում, բույսերի հավաք և այլն): Պետարգելոցներն իրավաբանական անձի կարգավիճակ

ունեցող,

բնապահպանական,

գիտական,

սոցիալ-մշակութային

գործունեություն իրականացնող ոչ առևտրային պետական կազմակերպություններ են: Դրանցում պահպանությունն իրականցվում է պահպանության ծառայությունների կողմից:

Արգելոցներում

իրագործվում

է

բնական

միջավայրի

և

կենսաբազմազանության պահպանություն և դրանց գիտական և մասնագիտական ուսումնասիրություն: Մարդկային

գործունեությունը

պետական

արգելոցներում

սահմանափակվում է միայն գիտական հետազոտություններով: Պետական առանձնացված

արգելավայրերը

տարածքներն

են,

մշտապես

որոնց

կամ

ժամանակավորապես

սահմաններում

ապահովվում

են

էտալոնային, գիտական, պատմամշակութային, տնտեսական արժեք ներկայացնող բնական համալիրների և նրանց տարրերի տեսակային պահպանությունն ու վերարտադրությունը: Արգելավայրերը կարող են լինել հանրապետական և տեղական նշանակության: Այս պահպանվող տարածքների ռեժիմը սահմանվում է դրանց նպատակային ուղղվածությամբ: Արգելավայրի տարածքում սահմանափակվում կամ արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը հակասում է արգելավայրի նպատակային նշանակությանը: Արգելավայրերի առանձնացման հիմնական նպատակներն են ինչպես առանձին հազվագյուտ,

անհետացող

էկոհամակարգերի

և

և

առանձին

գիտաճանաչողական տեսակների

բարձր

արժեք

պահպանությունը,

ունեցող

այնպես

էլ

օգտագործվող էկոհամակարգերի ռեսուրսների վերականգնումը: Արգելավայրերը չունեն իրավաբանական անձի կարգավիճակ: 21

Արգելավայրերին տրված է բնական համալիրների և նրանց հատկապես արժեքավոր բաղադրամասերի պահպանության, բուսակենդանական աշխարհի գենոֆոնդի բարելավման և վերարտադրության, ինչպես նաև տարածքի տնտեսական և բնաէկոլոգիական հարաբերությունների հավասարակշռությունն ապահովելու ֆունկցիաներ:

Արգելայրերը

չունեն

սեփական

վարչական

ապարատ

և

պահպանությունն ապահովող գործնական լծակներ: Բնության հուշարձանները

բնության բացառիկ օբյեկտներ են, որոնք ունեն

գիտական և պատմամշակութային հատուկ նշանակություն: Բնության կենդանի հուշարձանների շարքին կարելի է դասել դարավոր ռելիկտային ծառատեսակները, իսկ անկենդան հուշարձանների շարքին` բազմաթիվ բարձրալեռնային լճակները, քաղցրահամ և հանքային աղբյուրները, ջրվեժները, սահանքներ, հիդրոմորֆ հողերը, աղուտ-ալկալի տարածքները, բնական հողաբուրգերը, հրաբխային կոները և այլ հրաշակերտ գոյացումները: Ներկայումս կատարվում է բնության հուշարձանների գույքագրում և անձնագրավորում: Համաձայն IUCN ուղեցույցների բնության` հատուկ պահպանվող տարածքները դասակարգվում են.

I.

STRICT արգելոց

NATURE

RESERVE-

/անխաթար

նպատակներով:

Այս

Խիստ

պահպանության

էկոհամակարգեր/, կատեգորիայում

ռեժիմով

օգտագործվում

է

համապատասխանում

բնական գիտական են

ՀՀ

արգելոցները: II.

WILDERNESS AREA - Խիստ պահպանության ռեժիմով տարածք /բնության տեղամաս/ - օգտագործվում է հիմնականում վայրի բնության պահպանության նպատակով:

III.

NATIONAL PARK – Ազգային պարկ – էկոհամակարգերի պահպանություն, տուրիզմ: Այս կատեգորիային համապատասխանում են ՀՀ ազգային պարկերը:

IV.

NATURAL MONUMENT – Բնության հուշարձան – բնության տեսարժան օբյեկտների

/համալիրների/

պահպանություն:

Այս

կատեգորիային

համապատասխանում են ՀՀ տարածքի բնության հուշարձանները, որոնց հաշվառումը և ցանկի հաստատումը ընթացքի մեջ է: V.

HABITAT/SPECIES MANAGEMENT AREA – Արգելավայր – տեսակների և դրանց ապրելավայրերի պահպանություն ակտիվ կառավարման միջոցով: Այս կատեգորիային համապատասխանում են ՀՀ տարածքի արգելավայրերը:

VI.

PROTECTED LANDSCAPE/SEASCAPE – Ցամաքային և ծովային լանդշաֆտների պահպանություն, ռեկրեացիա:

22

VII.

MANAGED RESOURCE PROTECTED AREA – Կառավարվող ռեսուրսներով պահպանվող տարածքները – ռեսուրսների խնայողական օգտագործում:

2.3 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը (համաշխարհային փորձ) Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը – տարածքային և գործառնական

փոխկապակցություն

ունեցող բնության

հատուկ պահպանվող

տարածքների համալիր, որը ստեղծվում է հաշվի առնելով տարածաշրջանի բնությունը և տարածքի տնտեսական գործունեության ձևերը` նպատակ ունենալով ապահովելու

շրջակա

կենսաբազմազանության, պահպանությունը,

միջավայրի բնության

բնական և

վերարտադրությունը,

հավասարակշռությունը,

բնամշակութային

հավասարակշռության

միջավայրի գեղագիտական

պահանջները և հարակից տարածքների շրջակա միջավայրի կայունությունը: Աշխարհում առաջին պահպանվող տարածքները ստեղծվել են 19-րդ դարում: Առաջին ազգային պարկը ստեղծվել է 1872 թվականին ԱՄՆ-ում, որն ընդգրկում է Յելոուստոուն գետի վերնամասը: Աշխարհի երկրորդ պահպանվող տարածքն Ասկանիա-Նովա արգելոցն է, որը ստեղծվել է 1874 թվականին Ուկրաինայում: Աշխարհում առաջին, երկրորդ և երրորդ կարգի հատուկ պահպանվող տարածքների թիվը հասնում է 4500-ի, որոնց զբաղեցրած տարածքը կազմում է մոտ 500 մլն հա: Չորրորդ, հինգերորդ և վեցերորդ կարգերի պատկանող տարածքների թիվը 5000-ից ավելի է և զբաղեցնում է մոտ 350 մլն հա մակերես: Դժբախտաբար, ցամաքի միայն 4%-ն բաժին է ընկնում հատուկ պահպանվող տարածքներին:

Բացի

այդ,

պահպանվող

և

ոչ

պահպանվող

տարածքների

հարաբերությունը տարբեր երկրներում խիստ տատանվում է` սկսած 25%-ից Գերմանիայում, Ավստրալիայում, իսկ շատ ցածր տոկոսները գրանցվում են Ռուսաստանում (1.2%), Հունաստանում (0.8%) և Թուրքիայում (0.3%): Աշխարհում 23

ամենամեծ պահպանվող տարածքը գտնվում է Գրենլանդիայում` մոտավորապես 92 մլն հա տարածքով: Ծովային տարածքների միայն 1%-ն է ընդգրկված հատուկ պահպանվող

տարածքների

պահպանության

համար

մեջ,

այնինչ

պահանջվում

է

ձկնային նման

նվազող

կարգավիճակ

պաշարների տալ

ջրային

մակերևույթի ամենաքիչը 20%-ին: Չնայած բոլոր դժվարություններին` աշխարհում կան ավելի քան 1300 ծովային և առափնյա պահպանվող տարածքները, որոնց ընդհանուր մակերեսը մոտ 800000 կմ²: Ընդհանուր

տարածքի

տարածքները`

կեսը

գրավում

Ավստրալիայի

մեծ

են

երեք

սահմանային

ամենախոշոր խութի

պահպանվող

ծովային

պարկը,

Գալապագոսյան ծովային պարկը Էկվադորում և Հյուսիսային ծովի ռեզերվացիան Նիդերլանդներում:

Եվրոպայի

բնության

պահպանվող

տարածքներն

ունեն

բազմազան կարգավիճակներ` կապված տվյալ տարածքի պահպանության ռեժիմի հետ: Տարբեր կարգավիճակներ ունեցող տարածքները տարբերվում են իրենց նշանակությամբ, կառավարման և տնտեսավարման ձևերով: Ըստ “Protected Areas of the World” գրքի տվյալների ԲՀՊՏ-ների թիվը Եվրոպայի և Ասիայի որոշ երկրներում հետևյալն է` տես աղյուսակ 6, աղյուսակ 7: Աղյուսակ 6

Աղյուսակ 7

Եվրոպա

Երկիր Գերմանիա Լեհաստան Շվեդիա Ավստրիա Իսպանիա Իտալիա Մեծ Բրիտանիա Շվեյցարիա Նորվեգիա Ֆրանսիա Հունաստան Իսլանդիա Ալբանիա

Ասիա

ԲՀՊՏ-ների թիվը 440 204 195 178 163 144 140 109 80 70 25 24 13

Երկիր Ճապոնիա Չինաստան Ռուսաստան Իրան Թուրքիա Վրաստան Ադրբեջան Հայաստան

ԲՀՊՏ-ների թիվը 737 396 133 59 32 18 14 5

Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգն ամեն վայրկյան ընդլայնում է իր մակերեսը, իսկ

բնապահպանական միջոցառումները սկսում են

հետաքրքրել ու գրավել ավելի շատ մարդկանց: Հատկանշական է նշել, որ աշխարհում ձևավորվել է «Պահպանվող տարածքների երթի» ավանդույթը: Այս ավանդույթը նշում են աշխարհի միլիոնավոր մարդիկ: 24

Պահպանվող տարածքների երթի ավանդույթը ձևավորվել է 19-րդ դարի 40-ական թվականներին, երբ շարժման հիմնադիր համարվող

Սթերլինգ Մորթոնն իր

ընտանիքի հետ տեղափոխվեց Նեբրասկա նահանգ: Այստեղ նա տեսավ հյուսիսամերիկյան գրեթե ծառազուրկ պրերիաները: Մորթոնն ու իր կինն անմիջապես սկսեցին կատարել ծառատնկման աշխատանքներ ու քարոզչություն: 1872 թվականին դառնալով Նեբրասկա տարածքի քարտուղար, նահանգի Գյուղատնտեսության վարչության նիստի ժամանակ Մորթոնն առաջարկեց օր նշանակել, որը նվիրված կլինի նահանգի կանաչապատմանը: Այդ առաջարկը լայն արձագանք ստացավ: Այդ օրը, որը կոչվեց «Ծառի օր», Նեբրասկայի բնակիչները տնկեցին շուրջ 1000000 ծառ: 1882 թվականին «Ծառի օրը» հայտարարվեց Նեբրասկա նահանգի պաշտոնական տոն և սկսեց նշվել ապրիլի 22-ին: Սկսած 1970 թվականից տոնակատարությունը ստացավ նոր իմաստ և հիմնական նպատակը դարձավ բնակչությանն երկրի բնական ռեսուրսների սպառման և քայքայման գործընթացներին ծանոթացնելը: Տոնը ստացավ նոր անուն` «Երկրի օր»: 1990 թվականից ԱՄՆ-ում «Երկրի օր» տոնի հիմնական թեման են դառնում բնության պահպանվող տարածքների հիմնախնդիրները: Այդ օրը տեղի է ունենում պահպանվող տարածքների համար դրամական և այլ միջոցների հավաքում: Կազմակերպվում

են

բարեգործական

համերգներ,

ցուցահանդեսներ,

դասախոսություններ, որոնց հասույթը տրամադրվում է պահպանվող տարածքների խնդիրների լուծմանը: Նոր նշանակության ստացավ

հետ

միասին, տոնակատարությունը

նոր անուն` «Պահպանվող տարածքների երթ» (“March for Parks”):

1995 թվականին երթին մասնակցեցին ԱՄն 900 քաղաքների ավելի քան 1000000 բնակիչներ:

Անցկացվեցին

կոնֆերանսներ,

կինոփառատոններ,

կամավորները

հավաքվեցին

և

էքսկուրսիաներ, պահպանվող

մամուլի

տարածքներին

հանձնեցին զգալի դրամական միջոցներ: ԱՄՆ-ի պետական և հասարակական գործիչների, ինչպես նաև գործարարների շրջանակներում պատվաբեր է համարվում միջոցառումների մասնակցելը: ԱՄՆ-ում ծնունդ առած ավանդական այս տոնակատարությունը 1995 թվականին առաջին անգամ նշվեց Ռուսաստանում: 1997 թվականին այդ երթին միացան Ղազախստանը, Ուկրաինան,

Բելառուսը,

Ղրղզստանը,

Թուրքմենստանը,

Տաջիկստանը,

Ուզբեկստանը և Հայաստանը:

Միջազգային Կարմիր գրքեր Բնության և բնական պաշարների պահպանության միջազգային միության հիմնադրամի (IUCN) կողմից տարվել են տարբեր միջոցառումներ բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում էնդեմիկ ու անհետացող տեսակների պահպանության վերաբերյալ: Հազվագյուտ և անհետացող տեսակների պահպանության առաջին 25

կազմակերպչական խնդիրը դրանց հաշվառումն է` ինչպես գլոբալ մասշտաբներով, այնպես էլ ըստ երկրների: Առանց դրա հնարավոր չէ առանձին տեսակները փրկելու համար իրականացվող տեսական հարցերի մշակումը և գործնական առաջարկների ձևակերպումը: Բնության պահպանության միջազգային միության առաջին որոշումների թվում էր 1949թ. հազվագյուտ տեսակների գծով մշտական հանձնաժողովի ստեղծումը: Հանձնաժողովի հիմնական նպատակն էր այս կամ այն պատճառներով վտանգված կենդանիների և բույսերի տեսակների համաշխարհային ցուցակների կազմումը: Այդ ցուցակի յուրահատուկ նշանակությունն ընդգծելու նպատակով հանձնաժողով առաջարկեց անվանել այն «Կարմիր գիրք»: Կարմիր գիրքը միջազգային պահանջները բավարարող համահավաք փաստաթուղթ է, որում գրանցվում են տեղեկություններ հազվագյուտ և անհետացող տեսակների կարգավիճակի, աշխարհագրական տարածվածության, էկոլոգիական պայմանների, կենսաբանական առանձնահատկությունների, ներկա վիճակի և պահպանման միջոցառումների մասին: Կարմիր գիրքը վարվում է հազվագյուտ և անհետացող տեսակների և համակեցությունների հաշվառմամբ, պահպանությամբ և վերարտադրությամբ: Կարմիր գրքում գրանցվում են այն տեսակները, որոնց համար առկա են քանակի և տարածման սահմանների կրճատման, գոյության պայմանների վատթարացման և անհետացման վտանգն ապացուցող տվյալներ: IUCN-ի Կարմիր գրքի առաջին հրատարակությունը լույս տեսավ 1963թ.: Վերջին չորրորդ հրատարակությունը, որը լույս տեսավ 1978-1980թթ., ներառում էր կաթնասունների 226 տեսակ և ենթատեսակ, թռչունների 181 տեսակ և 77 ենթատեսակ, սողունների 77 տեսակ և 21 ենթատեսակ, երկկենցաղների 35 տեսակ և 5 ենթատեսակ, ձկների 168 տեսակ և 25 ենթատեսակ: IUCN-ի Կարմիր գրքի բնագավառում աշխատանքները շարունակվում են: Կենդանիների և

բույսերի գոյության պայմաններն անընդհատ փոփոխվում են

և նորանոր տեսակներ կարող են հայտնվել աղետալի վիճակում: Դրա հետ մեկտեղ, մարդու ձեռնարկած ջանքերը լավ արդյունքներ են տալիս, շատ տեսակներ վերականգնել են իրենց թվաքանակը և դուրս են եկել անհետացող տեսակների շարքից: Կարմիր գրքում հայտնվել են կանաչ էջեր, որտեղ ներառվում են այն բուսատեսակները կամ կենդանատեսակները, որոնք վերականգնում են իրենց վերարտադրության ռեժիմը և այլևս չեն հանդիսանում վտանգված տեսակ: Աշխարհի տարբեր

երկրներում

կենսաբանական

բազմազանության

պահպանությանը

և

օգտագործմանը նպաստող հետազոտական աշխատանքներ կատարվում են նաև նրանց

բնական

կենդանաբանական

միջավայրից այգիներում,

դուրս, ինչպես

մասնավորապես նաև

բուսաբանական

դենդրոպարկերում,

և

բնության

թանգարաններում, կենդանի և անկենդան հավաքածուների միջոցով, բնակավայրերի կանաչ գոտիներում: Բույսերի և կենդանիների տեսակներն 26

իրենց

բնական

միջավայրից դուրս օգտագործվում են որպես գիտական ուսումնասիրությունների օբյեկտներ, ինչպես նաև ցուցադրման և կանաչապատման նպատակով: Բուսաբանական այգիները գիտահետազոտական, ուսումնական և մշակութային օջախներ են, որտեղ մշակվում և ուսումնասիրվում են վայրի բույսերի տեսակները: Դրանք ծառայում են նաև բնակչության շրջանում բուսաբանական գիտելիքների տարածմանը: Աշխարհի առաջավոր բուսաբանական այգիներում ստեղծվում են դենդրարիումներ (ծառատեսակների հավաքածուներ) և ալպինարիումներ (լեռնային բուսատեսակների հավաքածուներ): Ստեղծվում են նաև օգտակար բուսատեսակների (դեղատու,

սննդային,

տեխնիկական,

դեկորատիվ)

հատուկ

հավաքածուներ:

Աշխարհում առաջին բուսաբանական այգիները ստեղծվել են Իտալիայում` 14-րդ դարի սկզբներին: Իսկ կենդանաբանական այգիներում ցուցադրվում են վայրի կենդանիները:

Սրանք

մշակութային

օջախներ:

կենդանատեսակների այգիներում

հանդիսանում Այստեղ

են

իրականացվում

վերարատադրություն:

գիտական

գիտահետազոտական

աշխատանքներ

Մի են

շարք

են

և

հազվագյուտ

կենդանաբանական

կատարվում

կենդանիների

կլիմայավարժեցման, հիվանդությունների կանխարգելման ուղղությամբ: Ներկայումս աշխարհում

հաշվվում է ավելի քան 800 կենդանաբանական այգի: Որպես

խոշորագույն

գիտահետազոտական,

ուսումնական

և

մշակութային

օջախներ

համաշխարհային հռչակ են վայելում Լոնդոնի, Էդինբուրգի, Բեռլինի, Մոնրեալի, Նյու Յորքի, Ռիո Դե Ժանեյրոյի, Կալկաթայի բուսաբանական այգիները և Վիեննայի, Փարիզի, Մադրիդի, Անվերպենի կենդանաբանական այգիները: Կենսաբանական բազմազանության պահպանության և կայուն օգատագործման հիմնախնդիրներն իրենց դրական լուծումը կարող են ստանալ ընդհանրապես բնօգտագործման

տնտեսական

մեխանիզմների

կիրառման

հիման

վրա:

Իսկ

տնտեսական մեխանիզմների կիրառումը գործնական արդյունք կարող են տալ, եթե նախօրոք իրականացվել են հատուկ գիտական ուսումնասիրություններ, ապահովվել են բնական վերարտադրության անհրաժեշտ պայմանները, իրականացվել են անտառավերականգնման աշխատանքներ: Բուսական

և

կենդանական

աշխարհի

խախտումների

ժամանակին

հայտնաբերումը և անհրաժեշտ կանխարգելող գործողություններն առավել արդյունք տալիս են, երբ մասնագիտացված հատուկ ծառայությունները հետևողականորեն իրականացվում են բույսերի և կենդանիների տեսակների և ընդհանրապես էկոհամակարգերի` նորագույն մեթոդաբանության և տեխնոլոգիաների վրա հիմնվող մոնիթորինգ: Վերջին տարիներին աշխարհի առաջավոր երկրներում արգելոցային գործի արմատական բարելավում է կատարվում այն հաշվով, որպեսզի մշակվեն և իրականացվեն խախտված էկոհամակարգերի վերականգնման, չափանմուշային էկոհամակարգերի և գենոֆոնդի պահպանության, բնության տարեգրության վարման գիտականորեն հիմնավորված նման բնույթի այլ միջոցառումներ:

27

Կենսաբազմազանությանն առնչվող միջազգային փաստաթղթերը և երկկողմ ու բազմակողմ պայմանագրերն առանձնահատուկ նշանակություն են տալիս բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ցանցի ընդլայնմանն ու արգելոցային գործի բարելավմանը,

գիտահետազոտական

աշխատանքների

արդյունավետության

բարձրացմանը: Կարևորագույն ուղղություն է համարվում նաև բնակչության իրազեկության բարձրացումը, կրթական-դաստիարակչական և ընդհանրապես ճանաչողական բնույթի

աշխատանքների

պետությունների կենդանաբական

մշտական

ծավալումն

ու

հոգածության

այգիները,

ակտիվացումը: տակ

դենդրոպարկերը,

պահել

Պահանջվում

է

բուսաբանական

և

բնության

թանգարանները`

համարելով դրանք գիտակրթական և մշակութային կարևորագույն կենտրոններ: Կենսաբանական աշխատանքների

բազմազանության հաջողության

պահպանության

գրավականը

և

յուրաքանչյուր

օգտագործման երկրի

կողմից

համապատասխան օրենսդրության կատարելագործումն է, դրա պահանջարկի և միջազգային պարտավորությունների անշեղ կատարումը:

2.4 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը (տեղական փորձ) Հայաստանում բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 311000 հա, որը հանրապետության տարածքի շուրջ 10%-ն է (առանց Սևանա լճի մակերեսի այն կազմում է հանրապետության տարածքի մոտ 6%-ը): Այս տարածքների 54%-ը (առանց Սևանա լճի մակերեսի` 91%-ը) զբաղեցնում են անտառային էկոհամակարգերը: ՀՀ ԲՀՊՏ-ների համակարգը ներառում է` 

2 ազգային պարկեր` «Սևան» և «Դիլիջան»



3 պետական արգելոց` «Խոսրովի անտառ», «Շիկահողի» և «Էրեբունի»



25 արգելավայրեր, որոնք հիմնականում կազմավորվել են 1950-80-ական թվականներին



Բնության

հուշարձաններ

իրականացվում

են

/2006

բնության

թվականից հուշարձանների

Հանրապետությունում գույքագրման

և

անձնագրավորման աշխատանքներ և դեռևս չկա ՀՀ Կառավարության կողմից բնության հուշարձանների հաստատման ցանկ/:

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԵՐ

28

« Սևան »

ազգային

պարկ – հիմնադրվել է 1978 թվականին, գտնվում է

Գեղարքունիքի մարզում և ընդգրկում է Սևանա լճի ջրային մակերեսն ու դրան հարող ափամերձ տարածքի ջրից ազատված հատակային գրունտները մինչև շուրջսևանյան ավտոճանապարհը: Այն շրջափակված է Արեգունու, Սևանի, Գեղամա, Վարդենիսի, Փամբակի լեռների լանջերով: Պարկի տարածքը կազմում է 147300 հա, որից 124700 հա-ը լճի հայելին է, իսկ 22600 հա-ը` առափնյա ցամաքային տարածքները: Ազգային պարկի նպատակն է պահպանել Սևանա լիճն իր ջրհավաք ավազանի եզակի ու էնդեմիկ կենդանական ու բուսական աշխարհը: Մինչև 1933 թվականը Սևանն երիտասարդ լիճ էր, ուներ մաքուր և թափանցիկ ջուր և դեռ կշարունակեր գոյատևել որպես այդպիսին, եթե 1933 թվականին չկայացվեր Սևանա լիճը տնտեսական և էներգետիկ նպատակներով օգտագործելու աղետաբեր որոշումը: Արդյունքում կառուցվեց Սևան-Հրազդան կասկադը իր 6 ջրէկ-ներով: Սևանա լճի ջրի մակարդակը սկսեց իջնել, ափագիծը նահանջեց ու հայտնվեցին սպիտակ փառով ծածկված նախկինում ջրից ազատված տարածքները: Սևանա կղզին վերածվեց թերակղզու և չորացավ Գիլլի լիճը: Այս ամենին ավելացավ նաև մարդու տնտեսական գործունեությունը: Մինչև ճգնաժամը Սևանա լիճը հարող մեծ բնակավայրերում գործում էին 50 խոշոր և բազմաթիվ մանր արդյունաբերական և գյուղատնտեսական ձեռնարկություններ, որոնց կեղտաջրերն առանց լիարժեք մաքրման լցվում էին լիճ: Չէին գործում նաև քաղաքային ու գյուղական բնակչության կենցաղային կեղտաջրերի համակարգը և մաքրման կայանները: Բացակայում էր կենտրոնացված կոյուղու համակարգը: Ի դեպ պետք է նշել, որ այս պատկերը դեռ չի փոխվել, և կենցաղային կեղտաջրերը նույն հաջողությամբ, առանց որևէ մաքրման լցվում են Սևանա լիճ կամ նրա մեջ լցվող գետեր: Այս պայմաններում սկսվեց լճի արագ ծերացումը, լճի էկոհամակարգի բնական հավասարակշռության խախտումը, առաջ եկավ լճի փրկման, պահպանման հիմնախնդիրը: Հենց այդ նպատակով էլ 1978թ.-ին ստեղծվեց «Սևան» ազգային պարկը: Ընդունվել են «Սևանա լճի մասին» (15.05.2001թ.) և «Սևանա լճի էկոհամակարգի վերականգնման, պահպանության, վերարտադրման և օգտագործման միջոցառումների տարեկան ու համալիր ծրագրերը հաստատելու մասին»

(14.12.2001թ.) Հայաստանի Հանրապետության օրենքները,

որոնք կարգավորում են Սևանա լճի և նրա ջրհավաք ավազանի պահպանության, զարգացման, ինչպես նաև այնտեղ տնտեսական գործունեության ծավալման ուղիները: «Սևան» ազգային պարկը բնապահպանական գիտահետազոտական հիմնարկ է և իրականցնում է Սևանա լճի և նրա ավազանի բնական համալիրների և բնական պաշարների պահպանությունը և օգտագործման վերակսկումը, ինչպես նաև կոորդինացում և վերահսկում է հանգստի ու տուրիզմի կազմակերպումը, աջակցում է պարկի տարածքի պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանությանը: «Սևան» ազգային պարկում, ինչպես և բնորոշ է բոլոր ազգային պարկերին առանձնացված են գոտիներ.

29

 Արգելոցային գոտին կազմված է 5 արգելոցային տեղամասերից` Արտանիշի, Վարդենիսի, Լիճքի, Նորադուզի, Նորաշենի կազմելով 15400 հա և 10 արգելավայրերից` 2600 հա տարածք:  Հանգստի (ռեկրեացիոն) գոտին

նախատեսված է հանգստի ու բուժման

համար և զբաղեցնում է 4750 հա ցամաքային տարածք:  Տնտեսական գոտին կազմում է 11300 հա և ներառում է ձկնորսային և անտառային տնտեսությունները: Սևանա լճին, ինչպես բոլոր քաղցրահամ ջրավազաններին, առանձնապես հատուկ չէ հարուստ բուսական և կենդանական

աշխարհ: Կենդանական աշխարհը

բաժանվում է երկու խոշոր խմբերի` ջրային և ցամաքային: Կարգաբանական առումով հանդիպում են` կաթնասուններ, թռչուններ, երկկենցաղներ, սողուններ և ձկներ:

Ջրային

կամ ջրաճահճային կենդանիների համար որպես ապրելավայր

ծառայում են Սևանա լճի ջրերը, առափնյա ճահճուտներն ու լիճ թափվող գետերի գետաբերանները: Վերջին 4 տասնամյակների ընթացքում Սևանա լճի մակարդակի 19մ իջեցումը, ինչպես նաև ավելի քան 10 հազար հա ճահճուտների արհեստական ցորացումը խիստ բացասաբար են անդրադարձել ավազանի կենդանական աշխարհի վրա, որը հատկապես ցայտուն կերպով արտահայտված է թռչունների մոտ: Սևանի ավազանում հանդիպում են 267 տեսակ թռչուններ, որոնցից 48-ը բնադրող էին: Այսօր նրանցից շատերը` մոխրագույն սագը, տուրպան, կարմրակտուց և կարմրագլուխ բադերը, սպիտակագլուխ բադը (սավկան) չեն բնադրում լճի տարածքում: 1996թ. տվյալներով պարկի տարածքում հանդիպող բնադրող թռչուններն են` սև փարփարը, կռնչան բադը, հայկական որորը: Վերջինս գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում որպես սահմանափակ արեալ և առավել խոցելի բնադրավայր ունեցող տարատեսակ: 1996թ. ջրլող թռչունների բնադրատարածքը 1992թ. համեմատ փոքրացել է 1.8 անգամ, իսկ բնադրող ջրլող թռչուններինը` (բադեր, սուզաբադեր) 3 անգամ: Երիտասարդ թռչունների քանակությունը 10% է կազմում: Խիստ նվազել է նաև հայկական որորի քանակը: ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված թռչուններից ազգային պարկի տարածքում 1996թ. արձանագրված են հետևյալ տեսակները` մեծ և փոքր ձկնկուլները, որոնք հանդիպում են ավազանում, մեծ սպիտակ տառեխը, քաջահավը, սովորական

ֆլամինգոն, կանչող կարապը, գանգրափետուր հավալուսները,

սպիտակապոչ արծիվը, խայտաբղետ բադը, մոխրագույն բադը, ոտնացուպիկը: Սողուններից հանդիպում են մի շարք մողեսներ, որոնցից անհրաժեշտ է նշել սպիտակափոր մողեսին, նաիրյան մողեսին, ռոստոմբեկովի մողեսին, հայկական մողեսին,

օձերից`

սովորական,

ջրային

լորտուներին,

պղնձօձին,

լեռնատափաստանային իժին: Երկկենցաղներից առկա են կանաչ դոդոշը,լճագորտը և փոքրասիական գորտը: Ձկներից գրանցված են կարմրախայտը, Սևանի իշխանը 4 տեսակներով` ձմեռային, գեղարքունի, ամառային և բոջակ, սիգը, Սևանի բեղլուն, կողակը, ծածանը և այլն: Ցավոք, Սևանա լճի ջրի մակարդակի անկումն ու 30

աղտոտումը,

ինչպես

նաև

ձկնատեսակների

տնտեսական

պահանջարկը,

հանգեցրեցին ձկնատեսակների Կարմիր գրքում հայտնվելուն: Ազգային պարկի հանդիպում են մի շարք էնդեմիկ և հազվագյուտ բուսատեսակներ, ինչպիսիք են` գաբրիելյանի ոզնաթուփը, գյոկչայի գազը, Սևանի լրջուն, լուրիսական արոսենին, հայաստանյան արոսենին, վոլգյան կուժկոտրուկը և այլն: Լճի բուսաշխարհը ներկայացված է ստորակարգ բույսերից ջրիմուռներով` խառա, սպիրագիրա, զիգնեմիա, միաբջիջ էվգլենա, բազմաբջիջ վոլվոքս, կապտականաչ օսցիլարիա, երկփեղկ դիատոմայիններ և այլն, ինչպես նաև բարձրակարգ ջրային բույսերով, որոնք զբաղեցնում են ափամերձ գոտին մինչև մի քանի մետր խորությունը: Բարձրակարգ

ծաղկավոր

բույսերից

լճում հանդիպում են Հայաստանում

տարածված ջրային բույսերի 14 ցեղերից 9-ը, 36 տեսակներից` 19-ը: Հատկապես տարածված է շերեփուկախոտ ցեղը, որը լճում ներկայացված է 7 տեսակներով: Լճում աճում են նաև ընկղմված եղջերատերևը, օղակավոր բյուրատերևիկը, չռված գորտնուկը, ճահճային զանիխելան և ջրհոսպի տարբեր տեսակներ: Նախկինում Գիլլի լճում հանդիպում էր մի հազվագյուտ բույս` եռատերև ջրառվույտը: Ջրից ազատված ափամերձ ցամաքային տարածքի բուսականությունն ունի երկրորդային ծագում և ներկայացված է հիմնականում սոճու, բարդու, չիչխանի, փշատենու արհեստական անտառներով: Խոտածածկը հիմնականում կազմում են թաթարական կաթնուկը, ավստրիական օշինդրը, թռչնաթաթը, մատնունը, իսկ ավելի խոնավ մասերում` բոշխի, բերենիկեի տարբեր տեսակները: Ազգային պարկի ամենամեծ ցամաքային տարածքն է Արտանիշ թերակղզին, որը զբաղեցնում է 2500հա տարածք: Այն ունի հարուստ և յուրօրինակ բուսական աշխարհ: Թերակղզու մեկուսացվածությունն Արեգունու լեռնաշղթայից հնարավորություն է ստեղծել որոշ

չափով զերծ մնալու անտրոպոգեն ազդեցությունից: Սևանի

տարածքում հայտնաբերված 1600 բարձրակարգ բուսատեսակներից 100-ը աճում են այս տարածքում: Նրանցից 94-ը ծառեր և թփեր են: Ազգային պարկի տարածքում ստեղծվեցին

պայմաններ

կենսաբազմազանության կառավարման

լճի,

նրա

պահպանության

համար,

աշխատանքները,

Սևանա

և

համակարգվեցին

կարգավորվեց

և

ավազանի

լանդշաֆտների

օգտագործման տարվող

դարձավ

և

միասնական

գիտահետազոտական

կառավարելի Սևանա լճի

առափնյա գոտում բնակչության հանգստի կազմակերպումը: Սակայն նշված գործընթացներին լուրջ խոչընդոտ են հանդիսանում թերի ֆինանսավորումը, տեխնիկական

և

կադրային

թույլ

հագեցվածությունը:

Ազգային

պարկի

կենսաբազմազանությանը սպառնացող վտանգներից են. 

տարածքի ինտենսիվ օգտագործումը գյուղատնտեսական նպատակով,



հոսքաջրերի դադարեցումը`

և

կեղտաջրերի կապված

մաքրման

էներգետիկ

վատթարացման հետ, 31

և

կայանների տնտեսական

շահագործման պայմանների

ապօրինի



անտառահատումների

և

ձկնագողության

աճը`

կապված

բնակչության սոցիալ-տնտեսական պայմանների վատացման հետ: « Դիլիջան » ազգային պարկ - ստեղծվել է 1958թ.-ին գտնվում է հանրապետության հյուսիսային

հատվածում,

Փամբակի,

Արեգունու,

Միափորի,

Գուգարաց

լեռնաշղթաների լանջերին` զբաղեցնելով 27995 հա տարածք: Այն գտնվում է ծովի մակարդակից 1000-2300մ բարձրությունների սահմաններում: Այս տարածքով հոսում է Աղստև գետն իր հիմնական Հովտաջուր, Շտողանաջուր, Բլդան, Հաղարծին և Գետիկ վտակներով: Կան նաև գեղատեսիլ լճեր` Պարզ լիճը և Տզրկալիճը: 2002թ.-ին արգելոցը փոխարինվեց ազգային պարկով, որի ընդհանուր մակերեսը դարձավ 33760 հա: Արգելոցի կարգավիճակի փոփոխությունն ազգային պարկի պայմանավորված էր մի շարք պատճառներով` տնտեսական գործունեության ծավալման անխուսափելությունը, բազմաթիվ բնակավայրերի և բուժիչ հանքային ջրերով հարուստ Դիլիջան քաղաքի առկայությունը, տարածքի ողջ երկարությամբ անցնող Երևան-Իջևան երկաթգիծը: «Դիլիջան» ազգային պարկում, ինչպես որ բնորոշ է բոլոր ազգային պարկերին առանձնացվում է 3 գոտի` 

Արգելոցային գոտին զբաղեցնում է 2270 հա, իսկ արգելավայրայինը` 940 հա տարածք:

 Հանգստի (ռեկրեացիոն) գոտին նախատեսված են հանգստի ու բուժման համար և զբաղեցնում է 4200 հա տարածք:  Տնտեսական գոտին կազմում է 26350 հա մակերես: Ազգային պարկում պահպանության տակ են վերցված կովկասյան տիպի մեզոֆիլ անտառները, հաճարենու և կաղնու համակեցությունները, կենու եզակի պուրակը, անտառային հազվագյուտ ֆաունան և պատմաճարտարապետական ու բնության եզակի

հուշարձանները:

Բուսական

աշխարհը

կազմված

է

մոտ

980

բուսատեսակներից, որոնցից 45-ը գրանցված են ՀՀ և նախկին ԽՍՀՄ Կարմիր գրքերում: Ազգային պարկի բուսաշխարհն ըստ Ն. Խանջյանի ընդգրկում է ծաղկավոր բույսերի 902 տեսակ, որոնք ներկայացված են գետնամուշկայինների, ձիաձետների` 1-ական, պտերների` 12, մերկասերմերի`7 և ծածակասերմերի 881 տեսակներով, որոնցից մոտ 40 տեսակը հազվագյուտ բույսերը են, իսկ 29-ը գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում: Ազգային պարկի բուսականությունն ունի կովկասյան տիպի

խոնավասեր

համակեցություններով:

բնույթ Այն

և

ներկայացված

հիմնականում

է

հիմնականում

կազմված

է

անտառային

վրացական

կաղնուց,

արևելյան հաճարենուց, սովորական և արևելյան բոխուց, ընկուզենուց, սոճուց: Անտառաթփուտներում հանդիպում են ցախակեռաս, հոն, ծորենի, զկեռ, մասուր և այլն: Փշատերև անտառներն այստեղ գրավում են սահմանափակ տարածք և հանդիպում են առանձին կղզյակների ձևով: Ազգային պարկի տարածքում շատ են 32

վայրի մրգատու ծառերն ու թփերը: Ազգային պարկի զարդն են համարվում երրորդական ժամանակաշրջանի ռելիկտ հանդիսացող հատապտղային կենին և կովկասյան մրտավարդը: Կենու լավ պահպանված անտառակը, որը գտնվում է Փոլադ գետի ավազանում, 1958թ-ին առանձնացվել է որպես` Ախնաբաթի կենու արգելավայր: Կենու երկրորդ ավելի փոքր անտառակը գտնվում է Աղստև գետի վերին հոսանքում, այսպես կոչված Ֆրոլովի բալկա ձորում: «Դիլիջան» ազգային պարկի ֆաունան համեմատաբար քիչ է ուսումնասիրված: Այստեղ հանդիպում են երկկենցաղների` 4, բզեզների` 800, թռչունների` 147: Ձկներից կարելի է նշել կարմրախայտը, քուռի բեղլուն, քուռի լերկակաձուկը և այլն: Առկա են թռչունների մոտ 150 տեսակ, որոնցից են կովկասյան մայրեհավը, կասպիական հնդկահավը, քարարծիվը, մորուքավոր արծիվը, գառնանգղը: Հանդիպում են սողունների 13 տեսակ, որոնցից են անդրկովկասյան գյուրզան, հայկական և դալի մողեսները,

երկկենցաղներից`

լճագորտը,

կանաչ

դոդոշը:

Կաթնասունները

ներկայացված են 43 տեսակով, որոնցից են կովկասյան ազնվացեղ եղջերուն, անդրկովկասյան գորշ արջը, աղվեսը, լուսանը, գայլը, վարազը, կովկասյան անտառակատուն, կխտարը, խլուրդը, կզաքիսը, աքիսը, սկյուռը, ջրասամույրը, գորշուկը և այլ տեսակներ: Արգելավայրն իր ստեղծման օրվանից անկարող է եղել ապահովելու խիստ ռեժիմի պահպանությունը: Ազգային պարկի տարածքում գտնվող մի շարք տարածքներ` Դիլիջան քաղաքը, Թեղուտը, Շամախյան, Կույբիշև և Գոշ գյուղերը, այս կամ այն կերպ խանգարում են պարկի ռեժիմի պահպանությանը: Պարկի տարածքում գտնվող առողջարաններ, հանգստյան տներ, անասնապահական ֆերմաներ, պատմական հուշարձաններ մարդկանց մուտքը խանգարում է տարածքի պահպանությանը: Ազգային պարկը տարածքը մեծ վասներ կրեց ֆինանսական և վառելիքաէներգետիկ ճգնաժամի արդյունքում: Բնակավայրերի մոտ գտնվող մոտ 4000 հա անտառածածկ տարածքներում անտառները մասսայաբար ոչնչացվել են բնակչության կողմից: Ընդ որում հատվել ու շարունակվում են հատվել հիմնականում հասուն ծառերը, որոնք ապահովում են անտառի բնական վերականգնումը սերմերով: Ազգային

պարկի

աշխատավարձերով, սարքավորումների

հաստիքների

սակավ

քանակությունն

նյութատեխնիկական բացակայությունը

լուրջ

բազայի հետևանքներ

և

առկա

ցածր

ժամանակակից են

թողնում

նրա

գործունեության վրա:

ԱՐԳԵԼՈՑՆԵՐ « Խոսրովի անտառ » արգելոց – հիմնադրվել է 1998թ-ին, տեղակայված է Գեղամա լեռնավահանի հարավային դիրքադրության Ուրծի, Խոսրովասարի, Դահնակի, Իրիցի, Երանոսի լեռնաշղթաների հյուսիս-արևմտյան լանջերին, Ազատ, Վեդի, Խոսրով գետերի ավազաններում` 900-2250մ բարձրությունների սահմաններում: Արգելոցը զբաղեցնում է 29196 հա մակերես: Արգելոցը կազմված է Գառնու, Կաքավաբերդի, Խոսրովի, Խաչաձորի և Ուրծի տեղամասերից:

33

Մովսես Խորենացու վկայությամբ Խոսրովի անտառ արտահայտությունը կապված է Խոսրով Բ Կոտակ թագավորի անվան հետ (IV դար), որի գահակալության տարիներին այսօրվա արգելոցի տարածքում կատարվել են անտառատնկումներ, ստեղծվել են թռչունների ու կենդանիների հատուկ որսատեղեր: Արգելոցն ընդգրկում է կիսաանապատից մինչև բարձր լեռնային գոտու ստորին սահմանը:

Այստեղ

պահպանվում

են

կենտրոնական

Հայաստանի

չոր

նոսրանտառային, ֆրիգանային ու կիսաանապատային լանդշաֆտները` բուսական ու կենդանական եզակի համակեցություններով: Արգելոցի ֆլորան պարունակում է 1900 բուսատեսակ, որը կազմում է ՀՀ ֆլորայի 50%-ից ավելին: Նրանցից 146-ը գրանցված են ՀՀ և նախկին ԽՍՀՄ-ի Կարմիր գրքերում (WWF-ի Հայկական գրասենյակի տվյալներ): Արգելոցի զարդն են համարվում անտառային գոտում տարածքված

երորրդական

ժամանակաշրջանի

ռելիկտ

գիհու

ու

կաղնու

նոսրանտառները: հարավային արտկող, թեք ու չոր լեռնալանջերին տարածվում են բազմապտուղ գիհու նոսրացած գիհուտները` իրենց բնորոշ չորային խոտածածկով: Կաղնուտներն իրենցից ներկայացնում են խոշորաէջ կաղնու նոսրացած կամ երբեմնի խիտ, կղզիացած անտառներ: Տարածքին բնորոշ են նաև խառը անտառակները` գիհի և փռշնի, գիհի և արոսենի, վայրի տանձենի և խնձորենի, սալորնի և տանձենի,նշենի և գիհի, գիհի և տանձենի և այլն: Տանձենի արգելոցի տարածքում աչքի է ընկնում տեսակների զարմանալի բազմազանությամբ և հարուստ գենոֆոնդով: Անտառային տարածքում առկա են նաև սովորական և կլորատերև հացենին, արոսենու, թխկենու տեսակներ: Անտառում շատ են նաև թփերը` գերիմաստի, ցախակեռասի, ինչպես նաև մասրենու, սզնու տարբեր տեսակներ: Արգելոցի նախալեռնային ու ստորին լեռնային

գոտում

տարածվում

են

կիսաանապատները`

հոտավետ

օշինդրի

թփիկների գերակշռությամբ: Կիսաանապատային գոտու վերին մասում ժայռոտ ու քարքարոտ`

«կմախքային

լեռների»

լանջերին

տարածվում

է

չորասեր

բուսականությունը: Հայաստանում միայն Ուրծի լեռներում են աճում արեցանման սապնարմատի թփերը: Արգելոցում խիստ ռեժիմով պահպանվում են հատկապես գիհու և կաղնու նոսրանտառները, տանձուտները, լեռնային քսերոֆիտները, լեռնատափաստանային և օշինդրային կիսաանապատային ֆորմացիաները: Համեմատած մյուս արգելոցների հետ Խոսրովի արգելոցում բավականին լավ է

ուսումնասիրված

կենդանական

աշխարհը:

Հոդվածոտանիներն

այստեղ

ներկայացված են ամենատարբեր դասերով: Սարդակերպերից հանդիպում են մորմը, կարիճի մի քանի տեսակներ, խաչասարդը և տիզերի տարբեր տեսակներ, խեցգետնակերպերից` դաֆնիան, ցիկլոպները: Ուղղաթևերից այստեղ բնակվում են փոքր զամբիկների մի շարք տեսակներ, ինչպես նաև հավասարաթևերի ու կարծրաթևերի զանազան տեսակներ: Թիթեռների հայտնի են շատ տեսակներ` կաղնուտային իլիկաթիթեռը, Կոմարովի թզուկ թիթեռը, որոնք գրանցված են միջազգային Կարմիր գրքերում: Բազմազան են նաև կարծրաթևանիները, որոնցից կարելի է հիշատակել մալլոզիա շովիցին և գնայուկի տեսակները: Արգելոցում 34

պահպանվում

են

բզեզների

1000-ից

ավելի

տեսակներ:

Հատկապես

լավ

ուսումնասիրված են ողնաշարավոր կենդանիները: Արգելոցում առկա են սողունների և երկկենցաղների 38 տեսակ` դեղնափորիկը, արևմտյան վիշապիկը, խայտաբղետ սահնօձը, անդրկովկասյան գյուրզան, երկարոտ սցինկը և փափկամորթների բազմաթիվ տեսակներ: Սրանցից 7-ը գրանցված են ՀՀ, իսկ 2-ը` Միջազգային Կարմիր գրքում: Ձկներից հանդիպում են կարմրախայտը, կարմրակնը, քուռի բեղլուն և այլն: Արգելոցում

ապրում

են

թռչունների

192

տեսակ`

եվրոպական

օձակերը,

քարակաքավը, մորուքավոր արծիվը, սովորական սպիտակագլուծ անգղը և այլն: Սրանցից

66-ը

գրանցված

են

ՀՀ,

իսկ

5-ը

Միջազգային

Կարմիր

գրքում:

Կաթնասունները ներկայացված են 55 տեսակներով` որոնցից են անդրկովկասյան գորշ արջը, վարազը, լայնականջ ոզնին, լուսանը, աղվեսը, առաջավորասիական ընձառյուծը, աքիսը, անտառակատուն և այլն: Սրանցից 11-ը գրանցված են ՀՀ, իսկ 4ը`Միջազգային Կարմիր գրքում: Այստեղ են բնակվում նաև կովկասյան լեռների էնդեմիկ, ընտանի այծի ու ոչխարի նախահայր` բեզոարյան այծը և հայկական մուֆլոնը: Պահպանությունը համեմատած մյուս արգելոցներին բարվոք վիճակում է: «Գոռավանի ավազուտներ» արգելավայրը նույնպես դուրս է մնացել արգելոցի պահպանությունից և նրա պսամոֆիլ բուսականությունն անվերադարձ ոչնչանում է ավազահանքի

շահագործման

պատճառներով:

Արգելոցի

և

գյուղատնտեսական

պահպանության

ռեժիմի

հողօգտագործման

վրա

բացասաբար

է

անդրադառնում նաև պահպանիչ գոտու բացակայությունը, որն էլ պատճառ է հանդիսացել մի շարք ապօրինի գործողությունների` որսագողության, անասունների արածեցման,

բույսերի

հարևանությամբ

և

հավաքի,

տարածքում

անտառահատումների

գտնվող

բնակավայրերի

համար:

Տարածքի

բնակիչներն

իրենց

տնտեսական գործունեությամբ մեծ վասներ են հասցնում արգելոցի բուսական և կենդանական աշխարհին: Հաշվի առնելով այդ` 1985թ.-ին ՀՀ կառավարությունն որոշում

ընդունեց

Խոսրովի

արգելոցի

սահմանների

ճշգրտման

և

ուղղման

վերաբերյալ` տարածքի գյուղերի հողերն արգելոցին վերադարձնելու և գյուղի բնակիչներին

վերաբնակեցնելու

մասին:

«Անտառային

գիտափորձարարական

կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից մշակվել է «Խոսրովի անտառ» արգելոցի կառավարման պլանը: Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում ուսումնասիրվել և գնահատվել են

արգելոցի

լանդշաֆտային

և

կենսաբանական

բազմազանության

առանձնահատկությունները: Կառավարման պլանը նախատեսում է 2007-2012թթ.-ին արգելոցի պահպանության ռեժիմի վերանայում և վերափոխում: Նախատեսվում է արգելոցի

տարածքի

ավելացում

և

նրանում

նոր

բուսատեսակների,

կենդանատեսակների ընդգրկում: « Շիկահողի » արգելոց – հիմնդրվել է 1958թ.-ին, գտնվում է Սյունիքի մարզի Խուստուփի լեռնազանգվածի հարավային և Մեղրու լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջերին: Արգելոցը գտնվում է Ծավ և Շիկահող գետերի ավազաններում: Այն գտնվում է ծովի մակարդակից 700-2400մ բարձրության վրա և զբաղեցնում է 12137 հա տարածք, որից 3113 հա-ը` Շիկահողի, իսկ 9024 հա-ը` Մթնաձորի տեղամասերն են: 35

Արգելոցը ստեղծվել է 1958թ.-ին Կապանի անտառատնտեսության հիման վրա, ապա վերակազմավորվել է որպես արգելավայր: Միայն 1975թ.-ից է վերականգնվել նրա պետական արգելոցի կարգավիճակը: Մինչև 01.01.1998թ.ը Շիկահողի արգելոցի կարգավիճակը ձևական բնույթ էր կրում: ՀՀ կառավարության 1975թ.-ի թիվ 728 կարգադրության համաձայն արգելոցը չուներ տնօրինություն, գիտական կադրեր, գիտատեխնիկական բազա, չէր առանձնացված որպես իրավաբանական անձ և գտնվում էր Կապանի անտառատնտեսությունում, որպես

անտառպետություն:

Նրա

տարածքից

դուրս

էր

մնացել

հատուկ

պահպանության կարիք ունեցող հանրահայտ Ծավի սոսու պուրակ: Այստեղ նույնպես առկա են բնակավայրեր, որոնց անտրոպոգեն ազդեցությունը խանգարում էրարգելոցիպահպանությանը:

1998թ.

հունվարի

1-ից

ՀՀ

բնապահպանության

նախարարությունը Շիկահող արգելոցն անջատեց Կապանի անտառտնտեսությունից և ստեղծեց առանձին տնօրինություն` իրավաբանական անձի կարգավիճակով: CEPF միջազգային

կազմակերպության

կողմից

ֆինանասավրվող

«Աջակցություն

«Շիկահող» պետական արգելոցին» դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում 2006թ. մշակվել է «Շիկահող» պետական արգելոցի հնգամյա /2007-2012թթ./ կառավարման պլանը: Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում ուսումնասիրվել և գնահատվել են

«Շիկահող»

պետական

արգելոց

ՊՈԱԿ-ի

կառավարման,

պետարգելոցի

լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության առանձնահատկությունները: Այստեղ է գտնվում Հայաստանում բնական վիճակում միակ լավ պահպանված անտառը /Մթնաձորի կիրճը/: Արգելոցի ֆլորան ներկայացված է անոթավոր բույսերի 92 ընտանիքի, 432 ցեղի պատկանող 1074 տեսակներով, որոնցից մոտ 70 տեսակ գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում: Արգելոցը հայտնի է նաև իր բազմաթիվ էնդեմիկներով, որոնցից շատերը կոչվում են Զանգեզուրի տեղանունով` Զանգեզուրի տանձենի, Զանգեզուրի զանգակածաղիկ, Զանգեզուրի ծնկոտեմ և այլն: Առհասարակ «Շիկահող» արգելոցը հարուստ է բազմաթիվ ծառատեսակներով ու թփուտներով: Անտառում հանդիպում են վրացական կաղնի, արևելյան և սովորական բոխի, հացենի, արոսենի, թխկի, թեղի: Այս արգելոցի տարածքում է գտնվում հարավային Հայաստանի արևելյան հաճարենու միակ պուրակը` Շիկահողի տեղամասի 2-րդ պահաբաժնում, Սրաշեն գյուղի վերին մասում:

Շնորհիվ համեմատաբար մեղմ

կլիմայի և ոչ մեծ փակ կիրճերի մեծ քանակությանն այստեղ պահպանվել են ոչ միայն անցյալ երկրաբանական ժամանակաշրջանի առանձին ներկայացուցիչները, այլը երրորդական ֆլորայի ամբողջական կղզյակներ: Դրանց թվում է կենու պուրակը: Շիկահողի արգելոցը Հաաստանի երեք այն վայրերից մեկն է որտեղ աճում է այդ հնագույն տեսակը: Կենու պուրակն այն միակ տեղն է Հայաստանում, որտեղ հայտնաբերվել է միջերկրածովյան ֆլորայի հնագույն տեսակ

խոնարհվող բոշխ:

Արգելոցի տարածքում է աճում նաև ցանովի շագանակենին, որոնցից Հայաստանի տարածքում մնացել են մի քանի ծառեր` 5 ծառեր Շիկահողի տեղամասի 2-րդ պահաբաժնում: Անտառային գոտուց վեր, սկսած 2200մ բարձրությունից, տարածվում է բարձր լեռնային ենթալպյան մարգագետնային բուսականությունը: Արգելոցում են 36

աճում այնպիսի ռելիկտային պտերներ, ինչպիսիք են` սովորական իժալեզուն, ղրիմյան

օրլյակը,

կաշվե

շողավարդը,

անդրկովկասյան

ձնծաղիկը,

հիրիկը,

խոլորձենին, շնդեղը, խլոպուզը: Ծավ գետի աջ ափին` Մթաձորի կիրճում պահպանվել է մարդու միջամտությունից գրեթե զերծ մնացած կաղնու անտառը: Անտառի վերին սահմաններում 2400-2600մ բարձրությունների

վրա աճում են

սուբալպյան կաղնու, կեչու և խառն անտառները: Արգելոցի տարածքում աճում են էնդեմիկ շատ տեսակներ` Թախտաջյանի մորենի, խառը վարդակակաչ, Էլեոնորայի սրոհունդ և այլն: Արգելոցի կենդանական աշխարհը նույնպես հարուստ է ու յուրօրինակ: Այստեղ ուսումնասիրված է միջատների 106 ընտանիքների պատկանող մոտ 1000 տեսակներ: Բացահայտված են 87 տեսակի միջատներ, որոնք հանդիպում են միայն այս արգելոցում: Այստեղ հանդիպում են ողնաշարավոր կենդանիների 208 տեսակներ.  Ընդգրկում

է

սողունների

և

երկկենցաղների

26

տեսակ:

Ըստ

WWF-ի

հայաստանյան գրասենյակի տվյալների, նրանցից 4-ը գրանցված են ՀՀ, իսկ 1-ը` Միջազգային Կարմիր գրքերում: Հազվագյուտ տեսակներից հանդիպում են շերտավոր

մերկաչքը,

Կովկասյան

կատվաօձը,

քառաշերտ

սահնօձը,

անդրկովկասյան սահնօձը: Արգելոցում լայն տարածում ունի անդրկովկասյան գյուրզան:  Ներառված

են

թռչունների

141

տեսակներ:

Ըստ

WWF-ի

հայաստանյան

գրասենյակի տվյալների, նրանցից 34-ը գրանցված են ՀՀ, իսկ 3-ը Միջազգային Կարմիր գրքերում: Կարմիր գրքում ընդգրկված տեսակներից առաջին հերթին պետք է նշել կասպիական ուլարը, Կովկասյան մայրեհավը, գառանգղը: Արգելոցի վերին անտառային գոտում հանդիպում է սպիտակագլուխ անգղը:  Արգելոցում պահպանվում են կաթնասունների 36 տեսակներ, որոնցից 9-ը գրանցված են ՀՀ, իսկ 8-ը Միջազագային Կարմիր գրքերում: Արգելոցում հանդիպում են լուսանը, գորշ արջը, այծյամը, կովկասյան անտառակատուն, վայրի խոզը, գայլը, աղվեսը, գորշուկը, եվրոպական նապաստակը «Էրեբունի» արգելոց – հիմնադրվել է 1981 թվականին: Այն գտնվում է Կոտայքի մարզում, Երևան քաղաքից 8-10 կմ դեպի հարավ-արևելք: Արգելոցը գտնվում է Արարատյան գոգովորությունում, Ողջաբերդ սարավանդի լանջերին: Այն գտնվում է ծովի

մակարդակից

1300-1400մ

բարձրության

վրա,

կիսաանապատային

և

լեռնատափաստանային գոտիների անցումային հատվածում: Էրեբունի արգելոցը Հայաստանի ամենափոքր արգելոցն է, նրա տարածքը կազմում է 89 հա: այստեղ պահպանվում են լեռնային քսերոֆիտ էնդեմիկ և եզակի բնական համալիրներ: Արգելոցի

նպատակն

է

պահպանել

հացազգիների,

մասնավորապես

վայրի

ցորենների աշխարհում եզակի գենոֆոնդը: Այս տարածքը հացազգիների գենոֆոնդի պահպանության միակ օջախն է ՀՀ-ում: Արգելոցում վայրի ցորենների առկայությունը հայտնաբերել

է

պրոֆեսոր

Մ.

Թումանյանը 37

1926

թվականին:

Այս

հայտնագործությամբ

ոգևորված

հանրահայտ

ակադեմիկոս

Ն.Վավիլովը

1934

թվականին այցելել է այս տարածք, կատարել դիտարկումներ և առաջարկել հիմնել արգելոց, սակայն արգելոցը հիմնվել է միայն դրանից 47 տարի անց: Հաշվի առնելով հացահատիկային բույսերի վայրի ազգակիցների պահպանության գիտական ու գործնական

անհրաժեշտությունը

և

համաշխային

նշանակությունը`

հայ

գիտնականների ջանքերով և կառավարության որոշմամբ /թիվ 324 որոշման համաձայն 27.05.1981թ./ ստեղծվեց Էրեբունի արգելոցը, որտեղ պահպանվում են հացաբույսերի վայրի նախահայրերը: Բուսականությունը հանդես է գալիս 293 տեսակ: Այստեղ առկա են աշխարհում հայտնի վայրի ցորենների 4 տեսակներից 3-ը.

1.

Բեոտական վայրի միահատիկ ցորեն

2.

Ուրարտական ցորեն

3.

Արարատյան վայրի երկհատիկ ցորեն /վայրի ցորեն/ Արգելոցում աճում են նաև այլ վայրի հացազգիներ` վայրի միամյա աշորա կամ

Վավիլովի աշորա, գլանաձև այծակնի ու գարու մի քանի տեսակներ, ինչպես նաև հազվագյուտ անքիստ բթաթեփուկը, ցանցավոր հիրիկը, անցողուն հոհենակերիան, Տուրնեֆորի կանկարը և արևելյան արմատագլխիկը: Բացի վայրի հացազգիներից արգելոցում աճում են նաև բազմափիվ հազվագյուտ բուսատեսակներ: Ըստ գրական տվյալների արգելոցի տարածքում առկա են 278 տեսակի ծաղկավոր բույսերը, որոնք պատկանում են 176 ցեղերի և 42 ընտանիքների: Այս տեսակների 20-ը գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում: Արգելոցի կենդանական աշխարհը դեռ հատուկ ուսումնասիրված չէ, սակայն ըստ գրական տվյալների առկա են 17 տեսակ սողուններ, որոնցից են գյուրզան, մողեսանման օձը, սահնօձի տարբեր տեսակներ, ոսկեգույն մաբույան, երկարոտ սցինկը, միջերկրածովյան կրիան, կանաչ դոդոշը, լճագորտը և այլն: Հանդիպում են 50 տեսակ թռչուններ` մոխրագույն կաքավը, լորը, սովորական բազեն և 13 տեսակ կաթնասուններ` աղվեսը, կաքավը, կզաքիսը, գայլը, փորսողը և այլն: Արգելոցում բացակայում է պահպանիչ գոտին և քաղաքաշինության զարգացման հետևանքով խախտված

են

էկոհամակարգերը:

Լինելով

հանրապետության

արգելոցներից

ամենափոքրատարածքը` Էրեբունի արգելոցն ունի անսահման նշանակություն ոչ միայն ժողովրդի, այլև համայն մարդկության համար, քանի որ հանդիսանում է հացի պաշարների պահատեղի:

ԱՐԳԵԼԱՎԱՅՐԵՐ 1. Ախնաբատի կենու պուրակ (անտառակ). Կազմավորվել է 1958 թվականին և զբաղեցնում է 25 հա տարածք: Գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևելքում` Տավուշի մարզում: Պուրակը տեղակայված է Միափորի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան 38

լանջերին, Գետիկ գետի ավազանում, և գտնվում է ծովի մակարդակից 1400-1800 մ բարձրության վրա: Պահպանության օբյեկտ է ռելիկտային կենու եզակի պուրակը: հազվագյուտ կենի հատապտղային տեսակը բարձրարժեք բույս է` շնորհիվ չփտող բնափայտի և եթերայուղերով հարուստ գեղեցիկ, մուգ կանաչ գույնի նուրբ տերևիկների: Այս պուրակում նեղ` մութ կիրճերի զառիթափ լանջերին, աճում են 2030մ. բարձրության 280-450 տարեկան կենու գեղեցիկ, ուղղաձիգ բնով առանձնյակներ:

2. Արագածի ալպյան. Կազմավորվել է 1959 թվականին և զբաղեցնում է 300 հա մակերես: Գտնվում է Արագածոտնի մարզում` Արագած լեռան ամենավերին մասում: Արգելավայրը տեղակայված է 3200-3500մ. բարձրության վրա: Այս արգելավայրը գտնվում է Ֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրինության տակ: Պահպանության օբյեկտներն են սառցադաշտային Քարե լիճը և հարակից ալպյան մարգագետինները: Այստեղ աճում են շատ հազվագյուտ և էնդեմիկ տեսակներ, ինչպիսիք են` Արագածի գորտնուկը, Սոսնովսկու մակարդախոտը, գարշահոտ աջլախոտը և այլն: 3. Արզական-Մեղրաձորի. Կազմավորվել է 1971 թվականին և զբաղեցնում է 14500 հա տարածություն: Արգելավայրը գտնվում է կոտայքի մարզում, Դարալիկ և Մարմարիկ գետերի ավազաններումէ 1600-2100մ. բարձրության վրա: Այս արգելավայրը գտնվում է «Հայանտառ» ՓԲԸ իրավասության տակ: Պահպանության օբյեկտներն են այծյամը, ուսուրական բծավոր եղջերուն, գործ արջը, մայրեհավը և այլ անտասռային կենդանիներ: Արզականի արգելավայրի անտառներում Աղվերանի կիրճ հանդիպում են չափազանց հազվագյուտ ռելիկտային տեսակներ, որոնք գրանցված են նախկին ԽՍՀՄ և Հայաստանի Կարմիր գրքերում: 4. Արջատխլենու. Հիմնադրվել է 1958 թվականին և զբաղեցրած տարածքը 40 հա է: Այն տեղադրված է հյուսիսային Հայաստանում` Տավուշի մարզում, Խաչաղբյուր գետի ավազանում: Արգելավայրը տեղակայված է Իջևանի լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջերին` 1500-1800մ բարձրությունների վրա: Այս արգելավայրը նույնպես գտնվում է «Հայանտառ» ՓԲԸ-ի ենթակայության տակ: Պահպանության օբյեկտներն են հանդիսանում արջատխլենու և կենու պուրակները: Պահպանվող ծառատեսակներից են ծառանման տխլենին, հատապտղային կենին, արևելյան հաճարենին 5. Բաքսի սոճի. Կազմավորվել է 1958 թվականին և գրավում է 4 հա տարածք: Գտնվում է կոտայքի մարզում` Մարմարիկ գետի ավազանում: Սոճու այս անտառը գտնվում է Ծաղկունյաց լեռների հյուսիսահայաց լանջերին` 1800-2000մ բարաձրության վրա: Պահպանության օբյեկտներն են բանքսի սոճու տարատեսակները: Այս տնկարային պուրակը գտնվում են «Հայանտառ» ՓԲԸ-ի ենթակայության տակ: Այս արգելավայրը շատ է տուժել համատարած հատումներից: 6. Բողաքարի. կազմավորվել է 1989 թվականին, գրավում է 2728 հա տարածություն: Այս ագելավայրը գտնվում է Սյունիքի մարզի ծայր հարավում` Զանգեզուրի լեռնաշղթայի հարավային լանջերին, 1400-2100 մ. բարձրության վրա: այստեղ արձանագրված են այնպսիս էնդեմիկ, հազվագյուտ տեսակներ, ինչպիսիսն են 39

սոսնովսկու վարդակակաչը, արքայապսակ քրդականը և ուրիշներ: Առավել մեզոֆիլ անտառներում աճում են յուրահատուկ խազեզը և սագասոխուկի տարբեր տեսակներ: Այս արգելավայրում է գտնվում Թախտաջյանի լոկալ, էնդեմիկ խլածաղիկը:

7. Գանձաքարի (Վերին Աղդանի). Կազմավորվել է 1971 թվականին: Արգելավայրը գրավում է 6800 հա տարածություն: Այս արգելավայրը գտնվում է հյուսիսային Հայաստանում` Պայտաջուր գետի ավազանում, Աղստև գետի աջափնյա վտակում: Պահպանության օբյեկտներն են անտառային կենդանիները: Գանձաքարի անտառը շատ է նոսրացել ապօրինի հատումների և Տավուշի մարզում ճանապարհաշինարարական աշխատանքների կատարման պատճառով: Հատկապես հատվում են անտառի հարավ և հարավարևմտյան լանջերը, որտեղ անտառի վերականգնումը շատ դժվարությունների հետ է կապված: 8. Գետիկի. Ստեղծվել է 1971 թվականին և զբաղեցնում է 6000 հա տարածք: Գետիկի արգելավայրը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում` Գետիկ գետի ավազանում, 15002700մ բարձրությունների վրա: Այս արգելավայրը նույնպես գտնվում է խիստ վերահսկողության ներքո: Պահպանվում են անտառային կենդանիները և լանդշաֆտները: 9. Գիլան. Կազմավորվել է 2007 թվականին և զբաղեցնում է 118 հա մակերես: Գտնվում է Արարատի մարզում` Գեղամա լեռնաշղթայի հարավարևմտյան լանջի նախալեռնային գոտում: Արգելավայրը գտնվում է ծովի մակարդակից 920-980մ. բարձրության վրա: Արգելավայրի կազմակերպման հիմնական նպատակը կիսաանապատային նախալեռնային էկոհամաակարգի, բուսական և կենդանական աշխարհի ամբողջականության պահպանության, վերարտադրության ու կայուն օգտագործման ապահովումն է: Արգելավայրի հատուկ պահպանության օբյեկտներն են հանդիսանում նախալեռնային էկոհամակարգերի յուրահատուկ կենդանական և բուսական աշխարհը: 10. Գիհու նոսրանտառներ. Հիմնադրվել է 1958 թվականին, տարածքը` 3312 հա: Գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում: Արգելավայրը տեղադրված է Արեգունու և Սևանի լեռնաշղթաների հարավային լանջերին` 2000-2300մ բարձրության վրա: Այս արգելավայրը գտնվում է Գյուղատնտեսության նախարարության տնօրինության ներքո: Պահպանության օբյեկտներն են ռելիկտային գիհին, բազմապտուղ գիհին, գարշահոտ և երկարատերև գիհին, ցրդենին: Արգելավայրի պահպանությունը չափազանց անբավարար է, նոսրանտառների ներկայիս վիճակն աղետալի է: 11. Գյուլագարակի. Հիմնադրվել է 1958 թվականին և գրավում է 2586 հա տարածք: Այս արգելավայրը գտնվում է Լոռու մարզում` Բազումի լեռնաշղթայի վրա: Արգելավայրին կից գտնվում է Քարհանք-ջուր գետի հովիտը: Արգելավայրի բարձրությունը տատանվում է 1300-1850 մ-ի սահմաններում: Պահպանության օբյեկտներն են ռելիկտային սոճու անտառները: Այս պուրակում սոճին ներկայացված է 130-150 տարեկան ծառերի տեսքով: Սոճու հետ խառը հանդիպում են բոխին, 40

թխկին, արևելյան կաղնին և տեղ-տեղ հաճարենին: Համատարած հատումների պատճառով սոճուտների վիճակը շատ տագնապալի է:

12. Գոռավանի ավազուտներ. Կազմավորվել է 1958 թվականին և զբաղեցնում է 200 հա տարածք: Այս արգելավայրը գտնվում է Արարատի մարզում, Վեդի գետի ձախ ափին, Ուրծի լեռնաշղթայի նախալեռներում, Խոսրովի արգելոցի հատվածներից մեկի անմիջական հարակցությամբ` 1100-1200մ. բարձրության վրա: Պահպանության օբյեկտներն են` ավազային անապատին յուրահատուկ կենդանական աշխարհը և տիպիկ պսամոֆիլ բուսականությունը: Ավազային բուսականությունը ներկայացված է Հայաստանի Կարմիր գրքում և գրանցված մի շարք տեսակներով, ինչպիսիք են գազը, անհետացող մատիտեղանման գեղածնկիկը, սապատավոր կնճիթաթերթիկը և այլն: 13. Գորիսի. Ստեղծվել է 1972 թվականին և և ընդգրկում է 1900 հա մակերես: Գտնվում է Սյունիքի մարզում` Զանգեզուրում, Որոտան գետի և նրա վտակ Վարարակնի ավազանում: Արգելավայրը գտնվում է 1400-2800 մ բարձրությունների վրա: Ստեղծվել է այս շրջանի կենդանական աշխարհի (այծյամ, ուսուրական բծավոր եղջերու, վարազ, գորշ արջ, մայրեհավ) պահպանության համար: Այս կիրճում հանդիպում են շատ հազվագյուտ կովկասյան փասիան թռչնատեսակը: Այս վայրերը հետաքրքիր են նաև ֆլորիստիկ տեսակետից: Չոր լանջերին հանդիպում են գեղազարդ տարօրինակ հիրիկը և գիտության համար վերջերս հայտնաբերված նոր ենթատեսակ` գրոսգեյմի հիրիկը, հազվագյուտ լևզեյանման տերեփուկը: 14. Եղեգնաձորի. Ստեղծվել է 1971 թվականին և ընդգրկում է 4200 հա մակերես, գտնվում է Վայոց ձորի մարզում` Արփա գետի աջափնյակ վտակ Եղեգիս գետի ավազանում: Արգելավայրը տարածվում է 1200-2800մ բարձրությունների սահմաններում: Չնայած արգելավայրը կազմավորվել է կենդանական աշխարհի պահպանության համար, բայց Եղեգիս գետի կիրճը բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև բուսաբանական տեսակետից: Այս կիրճում աճում են մի շարք էնդեմիկ կամ հազվագյուտ տեսակներ` գրանցված նախկին ԽՍՀՄ և Հայաստանի Կարմիր գրքերում: 15. Իջևանի. Հիմնադրվել է 1971 թվականին և զբաղեցրած տարածքը կազմում է 7800 հա: Գտնվում է Տավուշի մարզում` Աղստև գետի ավազանում, Իջևանի լեռնաշղթայի լանջերին: Արգելավայրի ստորին սահմանը 900մ-ն է, իսկ վերինը` 2100մ-ը: Հետևյալ արգելավայրում խիստ ռեժիմով պահպանվում են անտառային կենդանիները և բույսերը: Այս արգելավայրը վերահսկվում է «Հայանտառ» ՓԲԸ-ի կողմից: Հատկապես վերջին տարիներին Իջևանի արգելավայրի անտառային էկոհամակարգը կրել են զգալի վասներ: Արգելավայրում մինչ օրս էլ չեն դադարում չկարգավորված հատումները: 16. Խոր Վիրապ. Ստեղծվել է 2007թվականին և ընդգրկում է 50մակերես: Արգելավայրը գտնվում է Արարատի մարզում: Այստեղ պահպանության տակ են

41

առնված

ջրաճահճային

էկոհամակարգերը,

որոնք

ընդգրկում

են

էնդեմիկ

բուսատեսակներ և կենդանատեսակներ:

17. Հանքավանի. Կազմավորվել է 1981 թվականին և ընդգրկում է 9350 հա մակերես: Այս արգելավայրը գտնվում է Կոտայքի մարզում` Մարմարիկ գետի վերին հոսանքում: Այս արգելավայրը տարածվում է Ծաղկունյաց լեռների լանջերին: Պահպանության օբյեկտներն են հանքային աղբյուրների սնման ավազանները: Այս արգելավայրը բավականին բարձրադիր է` տարածվում է 2000-2800մ բարձրությունների վրա: 18. Հերհերի նոսրանտառային. Կազմավորվել է 1958 թվականին և զբաղեցնում է 6140 հա տարածք: Այս արգելավայրը գտնվում է Վայոց ձորի մարզում: Արգելավայրը տարածվում է Արփա գետի վտակ հերհեր գետի ավազանում: Այս արգելավայրի միջին բարձրությունը 1700 մ-ն է: Այս արգելավայրը նույնպես գտնվում է «Հայանտառ» պետական ձեռնարկության իրավասության ներքո: Պահպանվում է քսերոֆիտ լեռնատափաստանային բուսականությունը` ներկայացված գիհու նոսրանտառների, սպնդուկի և տրագականտային գազերի զանգվածներով: Այս արգելավայրի վիճակը նույնպես գտնվում է անբավարար վիճակում: 19. Մարգահովտի. Ստեղծվել է 1959 թվականին և ընդգրկում է 5000 հա մակերես: Արգելավայրը տարածվում է Լոռվա մարզի` Փամբակի լեռների հյուսիսային լանջերին: Արգելավայրի հարևանությամբ հոսում է Փամբակ գետը: Արգելավայրի սահմանները ձգվում են 1900-2200մ. բարձրություններում: Պահպանության օբյեկտներն են խիստ դեգրադացված մեզոֆիլ անտառները և դրանց յուրահատուկ ֆաունան` այծյամը, գորշ արջը, կովկասյան մայրեհավը: 20. Մրտավարդենու. Կազմավորվել է 1959 թվականին: Արգելոցը զբաղեցնում է 1000 հա տարածք: Արգելոցը Լոռու մարզում է և տարածվում է Փամբակ և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների հյուսիսահայաց լանջերին: Այս արգելավայրը գտնվում է Գյուղատնտեսական նախարարության տնօրինության տակ: Պահպանության օբյեկտներն են ռելիկտային կովկասյան մրտավարդ տեսակը և ուղեկցող այլ հազվագյուտ տեսակներ: Ոչ կանոնավոր արածեցման, անտառի վերին մասերի հատման և ընդհանուր անտրոպոգեն գործոնների պատճառով, մրտավարդի երբեմնի խիտ մացառուտները այժմ գտնվում են ծայրահեղ ճնշված և կտրտված վիճակում: 21.Որդան կարմիր. Կազմավորվել է 1987 թվականին և զբաղեցրած մակերեսը կազմում է 200 հա: Այս յուրօրինակ աևգելավայրը գտնվում է Արմավիրի մարզում` Արգավանդ և Արազափ գյուղերի միջև: Այս հողակտորը գտնվում է ՀՀ Բնապահպանության նախարարության իրավասության ներքո: Պահպանության օբյեկտ է հալոֆիտ անապատը, այստեղ աճող որդանխոտը: Այս տարծքում է ապրում հայկական որդան կարմիրը: Արարատյան որդան կարմիրն էնդեմիկ միջատ է, որը գրեթե 3 հազարամյակ հայկական լեռնաշխարհի տարածքում օգտագործվել է կարմիր ներկանյութ` կարմին ստանալու համար: Այս ներկն ունի բարձր կայունություն: 42

Որդանից

անջատված

ճարպն

օգտագործվում

է

բժշկության

մեջ,

որպես

հակաբորբոքային միջոց: Արարատյան դաշտի աղուտների յուրացման հետևանքով միջատի զբաղեցրած երբեմնի 11000 հա տարածքից այժմ պահպանվել է ընդամենը 217 հա-ը: Որդան կարմիրը մտցված է նախկին ԽՍՀՄ կարմիր գրքում: Այս միջատի քանակը տարեցտարի նվազում է:

22. Ջերմուկի անտառային. Կազմավորվել է 1958 թվականին և զբաղեցնում է 3865 հա տարածություն: Գտնվում է Վայոց ձորի մարզում` Արփա գետի վերին հոսքում, 20002500մ. բարձրության վրա: Պահպանվող տարածքներն են կաղնու անտառները` կազմված խոշորառէջ կաղնու տեսակից ու մի շարք էնդեմիկ ծառատեսակներից, իսկ կենդանական աշխարհից` հայկական մուֆլոնը, բոզոարյան այծը, արջը և վարազը: 23. Ջերմուկի ջրաբանական. Կազմավորվել է 1983 թվականին և 7000 հա տարածություն: Գտնվում է Արփա գետի վերին հոսանքում: Այս արգելավայրը գտնվում է Բնապահպանության նախարարության իրավասության տակ: Պահպանության օբյեկտներն են հանքային ջրերի տաք աղբյուրների սնման ավազանները: 24. Սոսու պուրակ. Հիմնադրվել է 1958 թվականին և գրավում է 60 հա մակերես: գտնվում է Սյունիքի մարզում` Ծավ և Շիկահող գետերի ափին, 700-800մ. բարձրության վրա: Հյուսիս-արևմուտքից հուսալիորեն պաշտպանված են Խուստուփ լեռան զանգվածով, իսկ հարավից` Մեղրու լեռնաշղթայով: Արգելավայրը գտնվում է «Հայանտառ» ՓԲԸ-ի իրավասության տակ: Պուրակը շարունակվում է Ադրբեջանի տարածքում 4000 հա և կոչվում է Բասուտչայի արգելոց: Պահպանության օբյեկտ է Կովկասում միակ բնական սոսու պուրակը, որը պահպանվում է հնագույն ժամանակներից: Վերջին 10 տարիներին անտառի վիճակը կտրուկ վատացել է: 25. Սև լճի. Կազմավորվել է 2001 թվականին, գտնվում է Սյունիքի մարզում` տարածքը 240 հա է: պահպանության տակ են առնված Սև լճի ջրային պաշարները: Այս լիճը գտնվում է Բնապահպանության նախարարության անմիջական վերահսկողության տակ:

ՀՀ Կարմիր գրքերը Հայաստանում անհետացող տեսակների մասին տեղեկատվությունը ներկայացված է ֆլորայի և ֆաունայի Կարմիր գրքերում: Հայաստանի բույսերի Կարմիր գիրքը լույս է տեսել 1989թ.-ին, սակայն դրա կազմման

աշխատանքները

կազմել

են

մոտ

15

տարի:

Կարմիր

գրքի

նախապատրաստման ընթացքում բացահայտվել են բույսերի նոր ցեղեր և տեսակներ: Ներկայումս Հայաստանի տարածքում աճող բույսերի վիճակն անհանգստության տեղիք է տալիս: Առավել կամ նվազ չափով պահպանության կարիք ունի Հայաստանի 43

ֆլորայի տեսակների համարյա կեսը: Սակայն Կարմիր գրքում ընդգրկված է միայն 387 տեսակ, ինչը կազմում է ՀՀ ֆլորայի 12%-ը: Հատկապես տագնապալի վիճակում են վայրի ձմերուկը, խուրման, ձնծաղիկը, թրաշուշանը, վարդակակաչը, հիրիկը և այլն: Կարմիր գրքում ընդգրկված յուրաքանչյուր տեսակ պատկանում է Բնության պահպանության միջազգային միության հանձնաժողովի կողմից ընդունված 5 խմբերից որևէ մեկին.

1) Անհետացած տեսակներ, որոնք տարիների ընթացքում չեն հանդիպում բնության մեջ, սակայն հնարավոր է որ պահպանված լինեն առանձին անմատչելի վայրերում (35 տեսակ): 2) Անհետացող տեսակներ, որոնք հանդիսանում են ոչնչացման անմիջական սպառնալիքներ: Դրանց գոյությունն անհնար է առանց պահպանման հատուկ միջոցների իրականացման (129 տեսակ): 3) Հազվագյուտ տեսակներ, որոնք անհետացման ուղղակի վտանգի ենթակա չեն, սակայն հանդիպում են այնպիսի սահմանափակ տարածքներում, կա՛մ էլ այնպիսիս

խիստ

մասնագիտացված

վայրերում,

որ

կարող են արագ

ոչնչանալ (154 տեսակ): 4) Կրճատվող տեսակներ, որոնց թվաքանակը կրճատվում է, արեալը նեղանում է որոշակի ժամանակի ընթացքում կամ բնական պատճառներով, կամ էլ մարդու միջամտության հետևանքով (59 տեսակ): 5) Անորոշ տեսակներ, որոնք հնարավոր է` ենթակա են վտանգի, բայց տվյալների բացակայությունը թույլ չի տալիս դրանց տարածման արեալի վերաբերյալ ճշգրիտ տեղեկություններ տալ (8 տեսակ): Ստորև նշված աղյուսակը պատկերում է ՀՀ

ֆլորայի բաշխվածությունն ըստ

շրջանների /9/: Աղյուսակ 8

ՀՀ ֆլորային տեսակային բաշխվածությունը ըստ ֆլորիստիկ շրջանների

44

Ֆլորստիկ շրջան

Ընդամենը

Վերին Ախուրյանի Շիրակի Արագածի Լոռու Իջևանի Ապարանի Սևանի Գեղամի Երևանի Դարալագյազի Զանգեզուրի Մեղրու Ընդամենը ԽՍՀՄ-ի Կարմիր գրքում գրանցված

24 44 28 48 75 34 55 24 140 93 94 110 387 62

Կարգավիճակն ըստ կարմիր գրքի 0 1 2 3 4 2 3 11 8 --9 15 20 -1 1 11 15 -4 5 17 21 1 7 15 24 26 3 2 7 8 17 -5 8 15 26 1 -4 7 13 -12 56 39 32 1 5 26 37 25 --20 46 25 3 2 30 48 29 1 36 130 154 59 8 5 28 23 6 --

1994թ. Բնության պահպանման Միջազգային Միությունը առաջարկել է Կարմիր ցուցակների մեջ գրանցվող տեսակների ընտրության նոր չափանիշներ: Այդ չափանիշները

հիմնված

են

քանակական

ցուցանիշների

հիման

վրա

և

համապատասխանաբար ավելի օբյեկտիվ են, սակայն նրանց կիրառումը պահանջում է պարտադիր լրացուցիչ հետազոտություններ: Հայաստանի կենդանիների Կարմիր գիրքը լույս է տեսել 1987թ-ին: ՀՀ հանդիպող 17000

անողնաշարավոր

տեսակներից

300-ը

և

493

հազվագյուտ

ցամաքային և

ողնաշարավոր

անհետացող

տեսակներ

կենդանիների են:

Դրանցից

անողնաշարավորներից 48 տեսակ և ողնաշարավորների 39 տեսակ (ձկների և երկկենցաղների մեկական տեսակ, սողունների 7 տեսակ, թռչունների 21 տեսակ և կաթնասունների 10 տեսակ) գրանցված են նախկին ԽՍՀՄ կարմիր գրքում, ողնաշարավորների 99 տեսակ` ՀՀ Կարմիր գրքում, իսկ 6 տեսակ` IUCN-ի Կարմիր գրքում: Ներկայումս անհրաժեշտություն է առաջացել ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցել ողնաշարավոր կենդանիների ևս 97 տեսակ: ՀՀ ողնաշարավոր կենդանիների Կարմիր գիրքը դեռ հրատարակված չէ, բայց արդեն հրատարակության է պատրաստվել «ՀՀ ողնաշարավոր

կենդանիների

հազվագյուտ

և

անհետացող

տեսակները»

աշխատությունը, որտեղ ընդգրկված է անհետացող անողնաշարավորների ավելի քան 100 տեսակ: ՀՀ-ում առավել վտանգված են կաթնասունների հետևյալ տեսակները` Մեհելի պայտաքիթը, լայնականջ ծալքաշրթունքը, հարավռուսական խայտաքիսը, կովկասյան ջրասամույրը, անդրկովկասյան գորշ արջը, մանուլը և այլն: Ինչ վերաբերվում է շերտավոր բորենուն և կովկասյան մկնիկին, ապա նրանց կարելի է համարել մեր ֆաունայի համար անվերադարձ կորցրած տեսակներ: ՀՀ-ում վերջերս հրատարակվեց նոր Կարմիր գրքի առաջին հատորը, որը պարունակում է կրիտիկական, վտանգված եւ խոցելի վիճակում գտնվող բույսերի 452

45

եւ սնկերի 40 տեսակների մասին տեղեկատվություն: Իսկ երկրորդ հատորում ներառված են ողնաշարավոր 153 եւ անողնաշար կենդանիների 155 տեսակներ: Համեմատության համար նշենք, որ ՀԽՍՀ Կարմիր գրքում գրանցված են եղել 387 տեսակի բարձրակարգ բույսեր ու 99 տեսակի ողնաշարավոր կենդանիներ: ՀՀ-ում ԲՀՊՏ-ներից դուրս նույնպես իրականացվում է բույսերի և կենդանիների պահպանություն:

Այդպիսի

ղեկավարվում

ՀՀ

է

տարածքներից

Գիտությունների

է

Բուսաբանական

ազգային

ակադեմիայի

այգին,

որը

կողմից:

Այս

հաստատությունը գործում է Բուսաբանության ինստիտուտին կից: Այգին ստեղծվել է 1935թ-ին և գտնվում է Երևանի հյուսիսարևելյան մասում, զբաղեվելով 80 հա մակերես: Ապա ստեղծվեցին Վանաձորի և Սևանի բաժանմունքները: 1997թ-ին բացվեց նաև Ստեփանակերտի բաժանմունքը: Երևանի մասնաճյուղում մոտ 1,5 հա տարածքի վրա պահպանվում են ՀՀ ֆլորայի տեսակային կազմի 1/4 մասը, և ընդգրկում է ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված տեսակների 50%-ը: 1993 թ-ին վերաբացվել է ՀՀ ֆլորայի և ֆաունայի պահպանության կենտրոնը, որտեղ իրականացվում է ոչ միայն

էկոհամակարգերի

պահպանությունը,

այլև

դրանք

ներկայացվում

են

այցելուների: Երևանի կենդանաբանական այգին ստեղծվել է օտարածին և տեղական տեսակների պահպանության համար: Այստեղ 12 հա տարածության վրա 1997թ. հունավարի 1-ի դրությամբ պահվում են ձկների 14, սողունների 40, թռչունների 57, կաթնասունների 47 տեսակ:

Գլուխ 3. ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգի զարգացման պատմությունը և ներկա վիճակը

3.1 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծման պատմությունը Երկրի ժամանակակից վիճակն երկարատև պատմական գործընթացի արդյունք է: Փոփոխությունները կապված են ոչ միայն ֆիզիկական և քիմիական երևույթների, այլ նաև կենսաբազմազանությունը և կենսառեսուրները կազմող կենդանի օրգանիզմների գործունեության հետ: Այժմ բնության օգտագործման արագ աճն իրական վտանգ է առաջացնում առանձին տեսակների համար: Այդ պատճառով տեսակների բնական անհետացումը 50-100 անգամ ավելի դանդաղ է ընթանում, քան մարդու կողմից նրա վերացումը: Միջին հաշվով բույսերի և կենդանիների տեսակների 5-20%-ը գտնվում է վերացման վտանգի առաջ: Բնության պահպանության և բնական

պաշարների

ռացիոնալ օգտագործման հիմնախնդիրը համընդհանուր բնույթ է կրում: Այն կարող է լուծվել միայն բոլոր երկրների համատեղ

ջանքերով: Բնական պաշարների

պահպանությունն

աշխարհում

իրականացնելու

համար

ի

հայտ

եկան

նոր

տարածքներ, ուր առավել ուշադրություն էին դարձնում բնության այս կամ այն տարրի պահպանությանը: Դրանք այն տարածքներն էին, որոնք առանձնանալով 46

հարակից տարածքներից ունին պահպանության խիստ ռեժիմ: Այդ տարածքներում հատուկ

մասնագետները

լուրջ

ուշադրություն

են

դարձնում

բնական

էկոհամակարգերի փոփոխություններին, վերարտադրությանը և պահպանությանը: Նրանք գրանցում են ֆլորայի և ֆաունայի հետ տեղի ունեցող փոփոխությունները, վերլուծելով ստացված տեղեկությունները, կանխատեսումներ կատարում հետագա փոփոխությունների մասին: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը ստեղծելու գլխավոր նպատակը կայանում է այն, որ դրա միջոցով իրականցվում են մի շարք միջոցառումներ. 

ունենալով հստակ կարգավիճակ, ԲՀՊՏ-ում իրականցվում են պահպանության տարբեր ռեժիմներ, հաշվի առնելով տարածքի առանձնահատկությունները,



բարձրորակ մասնագետների միջոցով բարձրացնել հազվագյուտ և անհետացող տեսակների վերարտադրության վիճակը,



բնության բուսական և կենդանական աշխարհի այն ներկայացուցիչները, որոնք տարեց տարի անհետանում են ու կրճատվում, արագ ընդգրկել ԲՀՊՏների տարածքի մեջ և զբաղվել դրանց պահպանությամբ,



բնակչությանը տեղյակ պահել ԲՀՊՏ-ների համակարգի մասին, տարբեր քարտեզների միջոցով ցույց տալ դրանց գտնվելու վայրերը, և հնարավորինս զերծ մնալ ԲՀՊՏ-ների սահմանները խախտելուց:

3.2 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների օրենսդրությունը Հայաստանում բնական պաշարների, բուսական ու կենդանական աշխարհի պաշտպանության օրենսդրական կարգավորման ավանդույթները գալիս են դարերի խորքից: Դեռևս վաղ միջնադարում Տրդատ թագավորի հրամանով արհեստական անտառ է հիմնվել, որը բնակեցվել է տարբեր տեսակի կենդանիներով: Նույն թագավորի հրամանով, ծառը ապօրինաբար հատողը մեկ տարով ազատազրկվում էր, միաժամանակ նրա սննդում հացը բացակայում էր: Թագավորը դա հիմնավորում էր նրանով, որ հացը չուտելով կալանավորը կտկարանա-կթուլա, ինչպես բնությունն առանց ծառի: 12-րդ դարում հողի, ջրի, բույսերի և կենդանիների պահպանությունը, օգտագործումը

և

կառավարումը

կարգավորվում

էր

Մխիթար

Գոշի

«Դատաստանագրքով»: Խորհրդային իշխանության տարիների ՀԽՍՀ-ում բուսական և կենդանական աշխարհի պահպանությունն և օգտագործումը կարգավորվում էր հիմնական օրենքներով` 1. Օրենք ՀԽՍՀ բնության պահպանության մասին 1958թ 2. ՀԽՍՀ հողային օրենսգիրք 1970թ 47

3. ՀԽՍՀ ջրային օրենսգիրք 1973թ 4. ՀԽՍՀ անտառային օրենսգիրք 1979թ 5. Օրենք ՀԽՍՀ կենդանական աշխարհի պահպանության մասին 1981թ: Կառավարության վերահսկողության ենթակա էին անտառները, որոնց օգտագործումը, պահպանությունը և պաշտպանությունը գտնվում էր կենտրոնական կառավարության իրավասությունների շրջանակներում, որը կառավարվում էր ԽՍՀՄի կողմից: Նույնը վերաբերվում էր նաև ձկնորսությանը և որսորդությանը: Որսորդությունը կառավարվում էր կառավարական անկախության

Հայորսմիության կողմից, որը պետական և ոչ

կազմակերպությունների հռչակումով

միավորումն

անհրաժեշտություն

առաջացավ

էր:

Հայաստանի

անխտիր

մշակել

գիտականորեն հիմնավորված պետական էկոլոգիական քաղաքականություն և կենսաբազմազանության պահպանությունն ու կայուն օգտագործումը կարգավորող օրենսդրա-իրավական հիմքեր: 1991թ. ընդունվեց բնական տարածքների մասին Հայաստանի

Բնության հատուկ պահպանվող

ՀՀ օրենքը և Հողային օրենսգիրքը, իսկ

Հանրապետության

անտառային

օրենսգիրքը:

1994թ`

Հայաստանի

բնապահպանության նախարարության նախաձենությամբ մշակվել են «Բուսական աշխարհի մասին» և «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքների նախագծերը, որոնք անցել են միջազգային փորձաքննություն: Աղյուսակ 9-ը պատկերում է ՀՀ բնական պաշարների պահպանությունն ապահովող որոշ օրենքները: /9/ Աղյուսակ 9

ՀՀ բնական պաշարների պահպանությունը և կառավարումը կարգավորող օրենքները № 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Հայաստանում բնական պաշարների պահպանությունը և կառավարումը կարգավորումը հիմնական օրենսդրական ակտերը Բնության պահապանության մասին օրենսդրության հիմունքներ 1991թ Բնության հատուկ պահապանվող տարածքների մասին օրենքը 1991թ Հողային օրենսգիրքը 1991թ Ջրային օրենսգիրքը 1992թ Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին օրենքը 1994թ Անտառային օրենսգիրքը 1994թ Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին օրենքը 1995թ Կառավարության որոշումը Սևանա լճում ձկնորսության մասին օրենքը 1995թ Բնօգտագործման և բնավճարային մասին օրենքը 1998թ Բուսական աշխարհի մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը Կենդանական օրենքի մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը

Անտառային օրենսգիրքը

48

Սա մի փաստաթուղթ է, որը նպաստում է անտառների պահպանությանը, պաշտպանությանը, վերարտադրությանը, արդյունավետ օգտագործմանը` ելնելով անտառների էկոլոգիական, սոցիալական և տնտեսական նշանակությունից: Ըստ անտառային օրենսգրքի ՀՀ բոլոր անտառները պետության սեփականությունն են և օգտագործման տրվում են իրավունքով: Օրենսգրքով սահմանված են պետական կառավարման

տարբեր

մարմինների,

հասարակության

տարբեր

խմբերի,

քաղաքացիների, ոչ կառավարական կազմակերպությունների իրավասությունն ու պարտավորությունները: պահպանության,

Հայաստանում անտառների

պաշտպանության,

բնագավառներում Կառավարությունը,

պետական

վերարտադրության

կառավարման

պետական

և

օգտագործման

իրականացնում

իշխանության

տեղական

են

ՀՀ

մարմինները

մարզպետարանները: ՀՀ անտառային օրենսգրքի հիմնական խնդիրներն են`  անտառի օգտակար բնական հատկությունների պահպանումը,  անտառային պաշարների բազմակողմանի և արդյունավետ օգտագործումը: Հասկանալի է, որ օրենսգրքում ամրագրված «անտառը` բացառիկ պետական սեփականությունն»

դրույթն

արգելակում

է

անտառային

տնտեսության

կազմակերպումը մասնավոր և համայնքային սեկտորում, որը կարևոր նախադրյալ է անտառային

տարածքների

ընդարձակման

համար:

Այս

և

նմանատիպ

այլ

թերությունների վերացման նպատակով ՀՀ կառավարության հանձնարարականով Բնապահպանության

նախարարությունում

իրականացվում

են

անտառային

օրենսգրքի լրամշակման աշխատանքներ: «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» օրենքը Օրենքը կարգավորում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքների (ԲՀՊՏ) կազմավորման, պահպանության և օգտագործման կարգը և այդ ոլորտներում ծագող հարաբերությունները: Ըստ սույն օրենքի` որպես բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ

երաշխավորված

են

պետական

արգելոցները,

պետական

արգելավայրերը, ազգային պարկերը և բնության հուշարձանները: ԲՀՊՏ օրենսդրության խնդիրներն են`  բնության հուշարձանների պահպանությունը,  կենսաբազմազնության պահպանությունը,  բնական միջավայրի վիճակի հսկումը,  օրենքով սահմանված դեպքերում, ռեկրեացիոն-ճանաչողական նպատակներով բնական օբյեկտների օգտագործումը:

49

Օրենքի մշակման ժամանակ թույլ են տրված բացթողումներ, որոնցից կարելի է նշել հետևյալները` 1.

չեն հստակեցված պետական և ոչ պետական կառավարման մարմինների իրավասություններն ու պարտավորությունները, համայնքների, քաղաքացիների մասնակցությունը,

2.

լիարժեք

չեն

տրված

կարգավիճակներից

բնության

բխող

հատուկ

պահպանության

պահապնվող և

տարածքների

օգտագործման

ռեժիմները,

հատկապես պետական արգելավայրերի, 3.

բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքների

տեսակների,

նրանց

կարգավիճակների ընտրման ժամանակ հաշվի չեն առնված համաշխարհային ներկա փորձը և այսօր զգացվում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքների նոր

տիպերի

առանձնացման

անհրաժեշտությունը,

մասնավորապես

"Կենսոլորտային արգելոցներ", "Ռելիկտային բնական պարկեր", "Բնական ռեզերվատներ" և այլն:

«Բուսական աշխարհի մասին» և «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքների նախագծերը «Բուսական աշխարհի մասին» օրենքը սահմանում է ՀՀ պետական քաղաքականությունը բնական բուսական աշխարհի գիտական հիմնավորված պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման և վերարտադրության բնագավառում: Օրենքի նպատակն է կարգավորել բուսական աշխարհի պահպանության և օգտագործման ոլորտում հասարակական հարաբերությունները: Բուսական աշխարհի մասին օրենսդրության խնդիրներն են`  բուսական

աշխարհի,

նրա

գենոֆոնդի

և

ցենոֆոնդի

բազմազանության,

աճելավայրերի պահպանության քանակական և որակական ապահովումը,  բուսական աշխարհի շարունակական օգտագործման և վերարտադրության գիտականորեն հիմնավորված ապահովումը,  բուսական

աշխարհի

պահպանության

և

օգտագործման

բնագավառում

ձեռնարկությունների, կազմակերպությունների և քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանությունն ու պարտականությունների կատարումը: ՀՀ-ում բուսական աշխարհի պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման և վերարտադրության պետական կառավարումը իրականցվում է կառավարության հատկապես լիազորված պետական մարմնի (ԲՊՆ), տարածքային պետական կառավարման մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից, որոնց իրավասությունների ցանկը մանրամասն ներկայացված է օրենքի մեջ: 50

«Կենդանական աշխարհի մասին» օրենքը սահմանում է ՀՀ պետական քաղաքականությունը բնական կենդանական աշխարհի գիտական հիմնավորված պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման և վերարտադրության բնագավառում: Օրենսդրության խնդիրներն են`  կենդանական

աշխարհի,

գենոֆոնդի

բազմազանության

պահպանության

ապահովումը,  կենդանական տեսակների օգտագործման կարգավորումը: «Կենդանական աշխարհի մասին» օրենքը սահմանում է ՀՀ-ում կենդանական տեսակների պահպանության, պաշտպանության և օգտագործման կառավարման մեխանիզմները: Օրենքի նախագծի հիմնական դրույթներն են`  հաշվառումը և կադաստրը,  կենդանական աշխարհի պահպանության և պաշտպանության խնդիրները,  հասարակական իրազեկության ապահովումը:

3.3 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարումը Բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքները

ստեղծում

և

դրանց

կատեգորիաները սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը: Այն ստանձնել է նաև դրանց տնօրինումը և կառավարումը: ԲՀՊՏ-ների կառավարումն իրականացնելու համար դրանց բաժանում են մի քանի կատեգորիաների:

Միջազգային և հանրապետական նշանակության` բնության հատուկ պահպանվող տարածքների հողերը պետության սեփականությունն են: Ազգային պարկերի ամբողջականությունը և պահպանության ռեժիմն ապահովելու նպատակով դրանց ռեկրեացիոն և տնտեսական գոտիներում, բացի պետական սեփականության հողերից, կարող են ընդգրկվել նաև այլ սեփականատերերի պատկանող հողեր: Այս տիպի ԲՀՊՏ-ների կառավարումն իրականցվում է ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով` ըստ ՀՀ կառավարության հաստատված` բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կանոնադրությունների և կառավարման պլանների: Սրանց հավատարմագրային կառավարման պայմանագիրը կնքվում է մրցույթի արդյունքում 51

մինչև

10

տարի

ժամկետով,

հավատարմագրային

որի

կառավարման

անցկացման օրինակելի

կարգը,

ձևը

ինչպես

սահմանում

նաև է

ՀՀ

կառավարությունը:

Տեղական նշանակության` բնության հատուկ պահպանվող տարածքները կարող են ստեղծվել նաև համայնքային սեփականության համարվող հողերում: Այս տիպի ԲՀՊՏ-ների կառավարումը պատվիրակված լիազորությունների ձևով իրականցնում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները: Պետական, ինչպես նաև համայնքային սեփականության` բնության հատուկ պահպանվող տարածքների հողերը չեն կարող օտարվել քաղաքացիներին և իրավաբանական անձանց կողմից` առանց սահմանված կարգով ՀՀ կառավարության կողմից դրանց նպատակային նշանակության փոփոխության: Հողի սեփականատերը կամ օգտագործողը պարտավոր է պահպանել բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համար սույն օրենքով սահմանված պահպանության համապատասխան ռեժիմը և օգտագործման կարգը: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքի կառավարման պլանը կազմվում է լիազորված պետական մարմնի հատուկ մեթոդական ցուցումների համաձայն: Կառավարման պլանն ընդգրկում է` 1. բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքի

մասին

հիմնական

տեղեկատվությունը, այդ թվում` էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների (ներառյալ

դրանց

պաշարների,

վիճակի

և

սպառնացող

վտանգների)

նկարագրությունը և անցած ժամանակաշրջանում դրանց փոփոխությունների գնահատականն ու զարգացման հեռանկարները, 2. բնության հատուկ պահպանվող տարածքների գոտիավորման, սահմանների, կենսաբանական բազմազանության, այդ թվում կենսաբանական պաշարների տեղաբաշխման,

հողօգտագործման

և

այլ

թեմատիկ

քարտեզներ,

հատակագծերը, 3. բնության հատուկ պահպանվող տարածքի մոնիթորինգի տվյալների հիման վրա մարդածին

բացասական

ազդեցության

կանխարգելմանն

ու

մեղմացմանը

ուղղված գործողությունների ամենամյա պլանը և ժամանակացույցը, 4. բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքի

պահպանության,

դրանում

գիտահետազոտական ուսումնասիրության և այլ աշխատանքների կատարման համար անհրաժեշտ ծախսերը և ֆինանսավորման աղբյուրները: 1991թ. Հայաստանի անկախության հռչակումից ի վեր բնական պաշարների կառավարումը

գտնվում

է

ՀՀ

Բնապահպանության

նախարարության

(ԲՊՆ)

իրավասությունների շրջանակներում: ԲՊՆ-ը պատասխանատու է Հայաստանում բոլոր բնական պաշարների պահպանության, կառավարման, օգտագործման և վերարտադրության բնագավառներում բնապահպանական նորմերի պահպանության համար: ԲՊՆ պարտավորությունները ներառում են նաև կենսաբազմազանության 52

օգտագործման տեսական սկզբունքների մշակումը, ինչպես նաև մյուս իրավասու նախարարությունների

հետ

սերտ

համագործակցությամբ

գոյություն

ունեցող

օրենքների կատարման հսկողությունը: Մասնավորապես, բնական պաշարների օգտագործման հարցերի վերաբերյալ ԲՊՆ-ը ունի մյուս նախարարությունների նկատմամբ բնապահպանական վերահսկողական և խորհրդատվական դեր: Ներկա օրենսդրության համաձայն` բոլոր նոր տնտեսավարող ձեռնարկությունները պետք է ԲՊՆ-ից թույլտվություն ստանան` գործունեություն սկսելու համար: Այս հարկադիր ամրագրված բնապահպանական գնահատականը (ԱԲԳ) հնարավորություն է տալիս ԲՊՆ-ին վերահսկել, խորհրդատուի դեր կատարել, և եթե անհրաժեշտ է, նաև իր վետոն դնել էկոլոգիապես անցանկալի ձեռնարկությունների գործունեության վրա: ԲՊՆ ծրագրերի մեջ է մտնում նաև բնական պաշարների օգտագործման համար կարգերի

համալիր

փաթեթի

գաղափարախոսությամբ: օգտագործողի

Այս

ստեղծումը` վճարները,

իրավունքներն

ու

օգտագործման

ինչպես

նաև

վճարելության

վճարման

պարտականությունները,

կարգը,

օգտագործման

ժամկետները և մեթոդները կորոշեն ԲՊՆ-ում և կհաստատվեն կառավարության կողմից: ԲՊն-ն իր տարբեր կառուցվածքային բաժանմունքների հետ միասին և համապատասխան փորձագետների հետ համագործակցելով, պատասխանատու է բնապահպանական ուսումնասիրությունների կազմակերպման անցկացման, բնական պաշարների գույքագրման, բնական միջավայրի և տեսակների պահպանման հարցերում:

Հայաստանի

մարզերում

կենսաբազմազանության

կառավարման

իրավասությունները տրված են նաև մարզային բնապահպանական բաժինների, որոնք

ՀՀ

օրենսդրության

սահմանված

կարգով

իրականացնում

են

կենսապաշարների օգտագործման, պահպանության մի շարք գործառույթներ` բնապահպանական բնապահպանական պաշարների

և

բնօգտագործման

օրենսդրության

օգտագործման

հողատարածքներում

աշխատանքների

խախտումների

պայմանագրերի

այդպիսի

ֆունկցիաներով

կնքում

հսկողության,

արձանագրում, և

օժտված

այլն: են

բնական

Համայնքների

նաև

տեղական

կառավարման մարմինները: ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը (ԳՆ) պատասխանատու է պետական հողերում գյուղատնտեսության կառավարման և սեփականաշնորհված հողերում ֆերմերներին օգնություն ցուցաբերելու համար: 23 պետական արգելավայրերից 6-ը գտնվում են ԳՆ իրավասությունների տակ: Գյուղատնտեսության նախարարությունը հիմնական գերատեսչությունն է, որն իրականացնում է ագրոկեսաբազմազանության կառավարում: 1996թ.

դեկտեմբերի

27-ի

ՀՀ

կառավարության

թիվ

392

որոշմամբ

ագրոկենսաբազմազանության ոլորտի օգտագործման հսկողության ֆունկցիան դրված է մարզային ագրարային տեսչության վրա, որի կազմում ընդգրկված են անասնապահության, հողօգտագործման և երկրագործության ագրարային պետական տեսուչներ:

Կառավարման համակարգը 53

Հայաստանի բնապահպանական ոլորտի պետական կառավարման լիազորված մարմինը

ՀՀ

բնապահպանության

նախարարությունն

է,

որի

գործառության

առանցքային ուղղություններից մեկը հանրապետության կենսաբազմազանության պահպանության ու կայուն օգտագործման պետական կառավարումն է և այդ բնագավառներում

բնապահպանական

օրենսդրության

նորմերի

կատարման

պետական վերահսկողության իրականացումը: Այս գործառնական համակարգն իր մեջ ընդգրկում է` 

ոլորտի

պետական

քաղաքականության

և

ռազմավարության

մշակումը,

մարտավարության ծրագրային սկզբունքների և մոտեցումների սահմանումը, 

բուսական և կենդանական աշխարհի, նրանց տեսակների, առանձնյակների, համակեցությունների, բնակատեղերի, միգրացիոն ուղիների պահպանության աշխատանքների կազմակերպումը և վերահսկումը,



հանրապետության օգտագործման,

տարածքում

վայրի

արտահանման

և

բույսերի

ներմուծման

և

կենդանիների

թույլատվությունների

ձևակերպումը, 

բուսական

և

կենդանական

աշխարհի

հազվագյուտ,

էնդեմիկ,

ռելիկտ

տեսակների պահպանության կազմակերպումը: Պետական արգելոցներում և ազգային պարկերում նաև դրանց տնօրինությունների կողմից, որոնք անմիջապես ենթարկվում են նախարարին կամ նախարարի տեղակալներին: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում կառավարման իրավասություններն ունի նաև ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը: 6 արգելավայրեր

գտնվում

են

ենթակայության

տակ,

սակայն

ՀՀ

գյուղատնտեսության գյուղնախարարության

նախարարության կառույցում

չկա

բնապահապնության հատուկ բաժին, որը պետք է զբաղվի արգելավայրերի գործով և նշված

արգելավայրերով:

կենսաբազմազնության

Գյուղնախարարության

պահպանության

կողմից

գործառույթները,

չեն

իրականացվում

քանի

որ

այդ

լիազորությունները տրվում են ՀՀ բնապահապնության նախարարության մարզային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին: Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներից դուրս կառավարման իրավասություններ տրված են նաև տարածքային կառավարման մարմիններին` մարզպետարաններին, որոնք իրենց տնօրինությանը հանձնված պետական պահուստային և սեփականաշնորհված հողերում

բնության

պահպանության

նորմերի

և

ռեժիմների

հսկողությունն իրականացվում են բնության պահպանության բաժնի ապահովելով

կենսապաշարների օգտագործման

և

նկատմամբ միջոցով`

պահպանության մի շարք

գործառույթներ: Մարզպետարանները չունեն սեփական բյուջե, հետևաբար նրանք չեն

կարող

գործնական

միջոցներ

ձեռք

առնել

կենսաբազմազանության

վերարտադրության իրականացման համար: Համայնքային հողատարածքներում կառավարման իրավասություններ տրված են նաև տեղական ինքնակառավարման 54

մարմիններին, որոնց տնօրինման տրված տարածքներում բնօգտագործման և բնապահպանական նորմերի ապահովման վերահսկումներն իրականացվում են ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների

նույնպես

տրված

են

բնության

պահպանության

բնագավառում

վերահսկողության իրականացնելու լիազորությունները: Բացի այդ նրանց տրված է նաև ընդերքի, անտառային, ջրային և օդային տարածքներում, ինչպես նաև բուսական և

կենդանական

աշխարհի

օգտագործման

և

պահպանման

միջոցառումների

կազմակերպման և կենսառեսուրսների օգտագործման նպատակով, համայնքային հողերը

վարձակալությանն

պահպանվող

տրման

տարածքների

«Կենսաբազմազանության

լիազորությունները: կառավարումն

ռազմավարության

և

Բնության

հատուկ

իրականացվում

գործողությունների

է

ծրագրի»

շրջանակներում, որի միջոցառումների շարքում հատուկ տեղ է տրվում ԲՀՊՏ-ների կառավարման պլանների մշակումներին: Կառավարման պլանները հանդիսանում են առանցքային փաստաթղթեր, որոնք ապահովում են տարածքի պահպանության և կառավարման

արդյունավետությունն ու զարգացումը, նպաստում եմն ոլորտի

օրենսդրության կիրառմանը, հաշվի են առնվում տարածքի բնապատմական առանձնահատկությունները, հեռանկարային զարգացման միտումները, ռեսուրսերի արդյունավետ և խնայողական օգտագործման համալիր մոտեցումները, նախանշում են կոնկրետ և իրատեսական միջոցառումներ: Կառավարման պլանների մշակումն իրականցվում է առնվազն հինգ տարին մեկ անգամ` պետական և ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված

այլ

աշխատանքները

միջոցների

հաշվին:

կանոնակարգելու

Կառավարման

նպատակով

պլանների

ներկա

մշակման

փուլում

ՀՀ

բնապահպանության նախարարության կողմից մշակվում են «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման պլանների կազմման»

մեթոդական

ցուցումներ: Կառավարման պլանավորմանն առնչվող փաստաթղթեր մշակվում են նաև

միջազգային

Կովկասյան

կազմակերպությունների

նախաձեռնությունների

աջակցմամբ,

շրջանակներում

մասնավորապես

կենսաբազմազանության

պահպանության աջակցման նպատակով ձևավորված «Անդրսահմանային միացյալ քարտուղարություն» ծրագիրը նախապատրաստում է պահպանվող տարածքների կառավարման

պլանավորման

տարածաշրջանային

հայեցակարգ

Հարավային

Կովկասի երկրների համար: 2007 թ. ՀՀ կառավարության կողմից հաստավել են ԲՀՊՏ-ների կառավարման պլանները,

իրականացվել

են

բուսական

և

կենդանական

աշխարհի

ուսումնասիրության, տեխնիկական աջակցության, իրազեկության բարձրացման և այլ աշխատանքներ: Իրականացվել են լանդշաֆտային պլանավորման փորձնական ծրագիր, որի արդյունքները հետագայում կարող են կիրառվել տարածքների պլանավորման ընդհանուր գործընթացներում: Դեռևս ընթացքի մեջ են մի շարք նոր ԲՀՊՏ-ների ստեղծման աշխատանքները: ՀՀ կառավարության կողմից 2006թ. ևս մեկ անգամ ճշտվեցին

ԲՀՊՏ-ների սահմանները և կարգավիճակները: Կառավարման

միջոցառումները նախատեսում են կենսաբազմազանության և լանդշաֆտների 55

պահպանությունը տեղական

հավասարակշռելով

բնակչության

բնապահպանական

սոցիալ-տնտեսական

միջոցառումներ

զարգացման

ուղղված

գործողություններին, նպաստում են ԲՀՊՏ-ների ինտեգրմանը տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացման գործընթացներին: Կարևոր խնդիրներից մեկը հանդիսացել է եւ հանդիսանում է բնակչությունը, էկոլոգիական խնդիրների և բնապահպանական միջոցառումների վերաբերյալ իրազեկության և տեղատվության ապահովումը: Հասարակության մասնակցության աստիճանը պայմանավորվում է պահպանվող տարածքների պահպանման, կայուն օգտագործման, որոշումների ընդունման և միջոցառումների իրականացման գործընթացում նրա տարբեր շերտերի ունեցած դերով:

3.4 ՀՀ բնության

հատուկ պահպանվող

տարածքների

ներկա վիճակը Լանդշաֆտային և կենսաբանական հարուստ բազմազանությունը և բնական էկոհամակարգերի վրա անտրոպոգեն ակտիվ ճնշումն ունեցող այնպիսի երկրի համար, ինչպիսին Հայաստանն է, պահպանվող տարածքների նշված քանակությունը խիստ անբավարար է` հաշվի առնելով, որ այդ ցանցի ստեղծման հիմքում չեն դրված լանդշաֆտների

ձևավորման

օրինաչափություններ, բաշխվածությունը

և

ինչպիսիք

և

զարգացման են

տարածքների

փոխկապակցվածությունը:

Այժմ

մի

շարք

հիմնարար

բարձրունքագոտիական մարդկանց

անտեսման

արդյունքում ներկա պահպանվող տարածքների գերակշիռ մասն անտառային էկոհամակարգերն են: ԲՀՊՏ ցանցում չեն ներառված կամ թույլ են ներկայացված Հայաստանի համար սոցիալ-տնտեսական և բնապահպանական, այդ թվում նաև կենսաբազմազանության

պահպանության

առումով,

տափաստանային,

մարգագետնային և մարգագետնատափաստանային էկոհամակարգերը: ԲՀՊՏ-ների կարգավիճակները չեն համապատասխանում առկա իրավիճակների հետ: Եվ ՀՀ 56

ներկայիս ԲՀՊՏ-ներն իրենց նպատակային նշանակությանը ծառայում են ոչ լիարժեքորեն: Արգելոցներում և ազգային պարկերում գործող բնապահպանական կազմակերպություննրը համլրված չեն գիտական կադրերով, չեն իրականացվում մոնիթորինգ և գիտահետազոտական աշխատանքներ` հատկապես հաշվառման, էկոհամակարգերի ուսումնասիրության գծով: Բացակայում է պահպանության իրականացման համար անհրաժեշտ նյութատեխնիկական բազան, որի արդյունքում մշտապես խախտվում է պահպանության ռեժիմը (անտառահատումներ, արածեցում, խոտհունձ, հողերի յուրացում, ինքնակամ շինարարություն, չկանոնոկարգված տուրիզմ, որսագողություն և այլն): Հայաստանի Հանրապետության տարածքում այսօր պաշտոնապես գրանցված բնության հուշարձաններ չկան, թեև մեր հանրապետության տարածքն աչքի է ընկնում բնության յուրահատուկ և եզակի հուշարձանների մեծ բազմազանությամբ: Մինչև

1995թ.

ԲՀՊՏ-ների

կառավարումն

գերատեսչությունների կողմից

իրականացվում

էր

տարբեր

(ՀՀ գյուղտնտեսության նախարարություն, ՀՀ

բնապահապնության նախարարություն, Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ): 1995թ. ՀՀ կառավարության որոշմամբ ԲՀՊՏ-ները հանձնվեցին ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը`

բացառությամբ

7

արգելավայրերի,

որոնցից

6-ը,

(Գիհու նոսրանտառային, Գոռավանի ավազուտներ, Մրտավարդենու, Մարգահովտի, Ջերմուկի, Հանքավանի), իսկ 1-ը` Արագածի ալպյանը գտնվում է Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի իրավասության տակ: Մասնավորապես վերանայման, լրամշակման,

գործող

օրենսդրության

համապատասխանեցման

կարիք

հետ

ունի

հակասությունների

«Բնության

հատուկ

վերացման

և

պահպանվող

տարածքների մասին» ՀՀ օրենքը /1991թ./: Բացի այդ, այն սահմանափակում է ԲՀՊՏ ցանցում ներառվող տարածքների կարգավիճակները: Բացակայում են այդ օրենքից բխող ենթաօրենսդրական ակտերը:

Մինչև 2002թ. հանրապետության արգելոցները և ազգային պարկերը բացառապես պետական բյուջեից ֆինանսավորվող կազմակերպություններ էին, չունեին հաստատված կանոնադրություններ: ՀՀ պետական բյուջեի սահմանափակ հնարավորություններով և տարվա կտրվածքով բյուջեից անկանոն ֆինանսական հատկացումներով է հիմնականում պայմանավորված դրանց գործառույթների կատարման ցածր որակը: Սկսած 2002թ. կեսերից փոփոխվել է դրանց կազմակերպաիրավական կարգավիճակը և պահպանական գործառույթներն իրականացնում են համապատասխան պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունները: Այսպիսի կարգավիճակը թույլ կտա ձեռնարկատիրական գործառույթներից ստացված հասույթի շնորհիվ ստեղծել սեփական ֆինանսական միջոցներ, որոնց շնորհիվ կստեղծվեն նախադրյալներ ապահովելու ոչ միայն այդ տարածքների նորմալ գործունեությունը, այլ նաև իրականացնելու զարգացման միջոցառումներ, զգալիորեն ուժեղացնել նյութատեխնիկական հզորությունն են ու մարդկային, ներառյալ գիտական կադրերի ներուժը: 57

Ծայրահեղ անմխիթար վիճակում է ԲՀՊՏ-ների նյութատեխնիկական բազան, որը հիմնականում ձեռք է բերված 1960-ական թվականներից մինչև 1991 թվականը և ներկայումս

հնամաշ

է

և

հետագա

օգտագործման

համար

ոչ

պիտանի:

Ֆինանսավորման բացակայության պատճառով 1998թ.-ից կրճատվել են գիտական կադրերը: Այս առումով, եթե նույնիսկ հաշվի չառնենք օբյեկտների պահպանությունն իրականցնող

անձնակազմների

տեխնիկական

թույլ

զինվածությունը,

ապա

ապահովության և տեսչական վերահսկողություն իրականցնող անձնակազմում ընդգծված աշխատողների թվաքանակը 2-ից 2.5 անգամ պակաս է անհրաժեշտից: Ներկա վիճակի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ԲՀՊՏ համակարգում առկա են հետևյալ հիմնախնդիրները. 

ԲՀՊՏ-ների ցանցի ստեղծման ժամանակ հաշվի չեն առնվել լեռնային երկրներին բնորոշ երկրաաշխարհագրական չափանիշները լանդշաֆտների և դրանց

բաղադրամասերի

բարձունքագոտիական

բաշխվածության

աշխարհագրական օրինաչափությունները, 

ԲՀՊՏ-ների

կարգավիճակները

չեն

համապատասխանում

միջազգային

չափանիշներին, 

ԲՀՊՏ-ների ցանցն իր մեջ չի ընդգրկում հանրապետության տարածքի լանդշաֆտային ողջ համակարգը,



ճշգրտված չեն արգելավայրերի սահմանները, ինչպես նաև հստակեցված չեն նրանց պահպանության ռեժիմները և գործունեությունները:

3.5 ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման հեռանկարները Ներկայումս Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում ԲՀՊՏ լիարժեք չեն իրականացվում մի շարք կարևոր գործառույթներ: Այսօր` Հայաստանի ԲՀՊՏ-ները հիմնականում անտառատարածքներ են ուստի չեն կարող ապահովել հանրապետության ֆլորայի ու ֆաունայի ողջ բազմությունը: Թերի է ԲՀՊՏ-ների կառավարման

իրական

դաշտը:

Անհրաժեշտ

է

այն

վերամշակել

և

համապատասխանեցնել միջազգային չափանիշներին: Շատ ԲՀՊՏ-ների սահմանները հաստակեցված չեն, ինչը լրջորեն խոչընդոտում է դրանց պահպանության ռեժիմի ապահովմանը: Հաշվի առնելով հանրապետության տնտեսական աճի միտումները, հողերի

սեփականաշնորհման

գործընթացի

տեմպերը,

Հայաստանի

կենսաբազմազանության պահպանության համար անհրաժեշտ է ընդլայնել ԲՀՊՏների ցանցը: Իսկ դրա համար պետք է հետազոտել ՀՀ ֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմը և առանձնահատկությունները:

Ներկայումս խնդիր է դրվել

ԲՀՊՏ-ներում ուսումնասիրել ֆլորայի և ֆաունայի հազվագյուտ և արժեքավոր տեսակային

կազմը,

տարածվածությունը 58

և

կենսաէկոլոգիական

առանձնահատկությունները:

Առաջ

է

քաշվել

գույքագրման

և

մոնիթորինգի

պարբերական իրականացման հարցը:

ԲՀՊՏ-ների համակարգի զարգացման արդի մոտեցումները Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգի զարգացման

պետական

ռազմավարության

մոտեցումները

պետք

է

նպատակաուղղվեն վերը նշված հիմնախնդիրների լուծումը` հիմք ընդունելով հետևյալ սկզբունքները.

1. Լանդշաֆտային կենսաբանական բազմազանությունը մեր հանրապետության ազգային հարստության և համաժողովրդական սեփականությունը, 2. Պետությունն ապահովում է լանդշաֆտային և կենսաբազմազանության պահպանությունը,

կայուն

օգտագործումն

ու

վերարտադրությունը,

կենսանվտանգությունը, միջազգային համաձայնագրերով սահմանված այլ պարտավորությունների կատարումը, 3. Կենսաբազմազանության

ցանկացած

տարր

հանդիսանում

է

ամբողջական համակարգի գոյության նախապայմանը, չկան «կարևոր» և «երկրորդական», «օգտակար» և «վասակար» տարրեր: Այս հարցերը, ինչպես և Հայաստանի ԲՀՊՏ-ների 2003-2010թթ. զարգացման հեռանկարային այլ միտումներն ու նախատեսվող գործողություններն իր մեջ է ներառել ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից մշակված «Հայաստանի բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքների

զարգացման

պետական

ռազմավարության և գործողությունների ազգային ծրագիր»-ը: Նախատեսվում է նաև ոլորտի

օրենսդրական

ֆինանսատնտեսական

հիմքերի,

մեխանիզմների

կառավարման կատարելագործման,

համակարգի

ու

համապատասխան

կադրերի պատրաստման ու վերապատրաստման, նոր պահպանվող տարածքների հիմնադրման միջոցառումներ: Ծրագրում նշվում է նաև էկոլոգիական միջանցքների ու էկոլոգիական ցանցի ստեղծման անհրաժեշտությունը: Առաջարկվում է նաև Հայաստանի

համար

պահպանատարածք

նոր և

կարգավիճակների

բնական

պարկ:

ներմուծումը`

Հեռանկարային

կենսոլորտային

պլանի

համաձայն

նախատեսվում է ստեղծել` I.

«Արևիկ» ազգային պարկը` Սյունիքի մարզի «Բողաքար» արգելավայրի հիման վրա, «Ջերմուկ»-ը` Վայքում , «Արփի»-ն` Շիրակում

II. III.

«Որոտան» բնական պարկը Սյունիքում, «Կիրանց»-ը` Տավուշի մարզում «Խոր Վիրապ» արգելավայրն Արարատի մարզում:

59

Առաջարկվում է նաև ստեղծել արգելավայրեր, որոնք նպատակաուղղված են լինելու պահպանել Մանթաշ գետի ջրհավաք ավազանը, Արփի լճի և Ախուրյան գետի ողողատը, Աշոցքի կաղամախու ռելիկտային անտառների կղզյակները, Լոռվա սարահարթի ռելիկտային, երրորդական դարաշրջանից պահպանված լճերը, ինչպես նար Կապուտանի և Ակնա բարձր լեռնայի լճակների էկոհամակարգերը: Այսօր արդեն տարվում են աշխատանքներ այս նոր ԲՀՊՏ-ների ստեղծման վերաբերյալ և դրանք ոչ ուշ ապագայում կդառնան իրականություն: Համաձայն WWF-ի հայկական գրասենյակի տվյալների ստորև ներկայացված են առաջիկայում ստեղծվելիք ԲՀՊՏ-ների համառոտ բնութագիրը:

«Արևիկ» ազգային պարկ - Սյունիքի մարզի Մեղրու տարածաշրջանում նախատեսվում է ստեղծել Արևիկ ազգային պարկ, որը ներառում է Մեղրի, Շվանիձոր և Նյուվադի գետերի ջրհավաք ավազանները: Նախնական հաշվարկներով տարածքը կազմում է շուրջ 29000 հա: Պարկի ստեղծման նպատակը Բողաքար արգելավայրի, Մեղրու տիպիկ լեռնային ֆլորիստիկ շրջանի, Մեղրու լեռնաշղթայի և նրա լեռնաբազումների լանդշաֆտային ու կենսաբանական բազմազանության, էնդեմիկ հազվագյուտ և վտանգված տեսակների, դրանց բնական միջավայրերի, բնապատմական ժառանգության և բնական պաշարների պահպանության, պաշտպանության, վերականգնման, վերարտադրության և կայուն օգտագործման ապահովումն է: Նախատեսվող ազգային պարկի տարածքն ընդգրկում է ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի 1989թվականի օգոստոսի 10-ի N 400 որոշմամբ ստեղծված Բողաքար 2728 հա արգելավայրերի տարածքները, ինչպես նաև «Արևիկ» ազգային պարկի ամբողջականությունն ապահովող Սյունիքի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող պետական սեփականությունն հանդիսացող հողատարածքները, Նյուվադի և Շվանիձոր գյուղական համայնքների վարչատարածքային սահմանները և գետահովիտները: Հաշվի առնելով հարակից բնակավայրերի խիտ ցանցը և տարածաշրջանի հեռանկարային զարգացման սոցիալտնտեսական պայմաններ` նպատակահարմար է նախատեսված պետական արգելոցի փոխարեն ստեղծել ազգային պարկ, որի դեպքում հնարավոր կլինի կիրառել ազգային պարկի պահպանության ռեժիմը: 2005 թվականի պետական բյուջեի միջնաժամկետ ծախսային ծրագրով և Կրիտիկական էկոհամակարգերի հիմնադրամի /CEPF/ միջոցներով Վայրի բնության հիմնադրամի /WWF/ կողմից իրականացված աշխատանքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ նախատեսվող տարածքներում խախտվել է էկոլոգիական հավասարակշռությունը և պահանջվում են էկոհամակարգերի վերականգնման միջոցառումներ: Այդ իսկ պատճառով գերադասելի է ստեղծել ազգային պարկի կառավարման մարմինի դեմս «Արևիկ» ԱՊ ՊՈԱԿ-ի այստեղ աճում են` կիսագնդաձև մասրենին, վայրի միահատիկ ցորենը, մանրածաղիկ մեխակը, գազը, Թախտաջյանի կաթնուկը և այլն… «Արփի լիճ» ազգային պարկ – ազգային պարկ ստեղծելու հիմնական նպատակը Հայաստանի և Վրաստանի սահմանամերձ Ջավախք-Շիրակ բարձրավանդակի 60

ուրույն կենսաբազմազանության պահպանումն է: Տարածքը գտնվում է հրաբխային ծագման բարձրավանդակի վրա և իր լեռնային տափաստաններով իմչպես նաև լճերով ու խոնավ տարածքներով, բացառիկ է Կովկասյան տարածաշրջանում: Ազգային պարկի ստեղծու: Տարածքը բնակատեղի է հազվագյուտ և անհետացող այնպիսի կենդանական տեսակների համար, ինչպիսիք են առաջավորասիական հովազը,

բեզոարյան

այծը,

հայկական

մուֆլոնը,

միջերկրածովային

կրիան,

հայկական իժը, կովկասյան ջրասամույրը, կասպիական հնդկահավը: Արփի լիճը գտնվում է հանրապետության հյուսիսարևմտյան մասում` Աշոցքի սարահարթում: Այստեղ է գտնվում հայկական ուրուրի ամենամեծ գաղութն աշխարհում և գանգրափետուր հավալուսնի միակ բնադրավայրը Հայաստանում: Լճի ջրհավաքը հանդիսանում

է

չվող

թռչունների,

հատկապես

ցերեկային

գիշատիչների

կարևորագույն հանգստավայր: Այստեղ մեծ քանակով հանդիպում են փոքր ենթաարծիվը,

գերեզմանաարծիվը,

քարարծիվը,

տափաստանային

արծիվը,

գառնանգղը: Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան լանջերի վրա են գտնվում Հայաստանի էնդեմիկ տեսակ, Բնության պահպանության միջազգային միության (ԲՊՄՄ) Կարմիր ցուցակում գրանցված Դարևսկու իժի ապրելավայրերը: Որպես ջրլող թռչունների բնակավայր և հանգստավայր` 1993թ. հուլիսի 6-ին Արփի լիճը ներառվել է «Միջազգային նշանակություն ունեցող, հիմնականում որպես ջրային թռչունների բնակավայր, խոնավ տարածքների մասին» կոնվենցիայի (Ռամսար 1971) Միջազգային նշանակության խոնավ տարածքների ցանկում: Լճի և նրա շրջակայքի հիմնական լանդշաֆտները կազմում են կանգնած և հոսող ջրերը, ճահիճները և ճահճուտները, լեռնային տափաստաններն ու մարգագետինները: Լեռների լանջերին տարածված են մերձալպյան մարգագետինները: Արփի լճի ջրհավաք ավազանի մշակովի լանդշաֆտները կազմված են հիմնականում հացահատիկի և վուշի դաշտերից:

Այս

տարածքում

նկարագրված

բուսական

տեսակներից

25-ը

և

կենդանիների տեսակներից 30-ը համարվում են հազվադեպ կամ անհետացման եզրին գտնվող և ներառված են Հայաստանի բույսերի և կենդանիների Կարմիր գրքերում:

«Գնիշիկ» ազգային պարկը - նախնական հաշվարկներով պարկի տարածքը պետք է ճշգրտվի հողահատկացման և հողերի նպատակային նշանակությունը փոփոխելու գործընթացի ժամանակ, կազմելու է մոտ 10000 հա` ընդգրկելով վայոց Ձորի լանդշաֆտների գրեթե ողջ համակարգը` սկսած ցածր լեռնային կիսաանապատներից մինչև տափաստաններն ու մերձալպյան տիպի լանդշաֆտը: Տարածքը կներառի Գրավի գետահովիտը` Ագարակաձորից մինչ Բոլորաբերդ գյուղ, Մոձրովի կարստային քարանձավը, Ջրովանք-Էրտիչ հատվածը և հարակիչ տարածքները, Գնիշիկ գետահովտի բնական համալիրները` կիրճի բերանից մինչև Գնիշիկ գյուղի մոտ` ներառելով աջափնյա լանջի վայրի ցորենների աճելավայրը, Արենի գետի կիրճի բարձրարժեք լանդշաֆտները: Նախատեսվող ազգային պարկն առանձնանում է հազվագյուտ և էնդեմիկ բուսատեսակների բազմազանությամբ: ՀՀ կարմիր գրքում գրանցվածներից այստեղ աճում են` նրբաճյուղ կապնդեղ, 61

լեվզեյանման

տերեփուկ,

Թախտաջյանի

կաթնուկը,

վահանակերպ

տափակապատիճը, մանրածաղիկ մեխակը, միահատիկ վայրի ցորենը, կիսագնդաձև մասրենին և այլն: Պարկի տարածքը հանդիսանում է բնական միջավայր այնպիսի հազվագյուտ կենդանատեսակների համար, ինչպիսիք են առաջավորասիական հովազը,

բեզոարյան

այծը,

հայկական

մուֆլոնը,

գորշ

արջը,

հնդկական

մացառախոզը, հայկական իժը, անդրկովկասյան սահնօձը, երկարաոտ սցինկը, առաջավորասիական մաբույան և այլն: Այստեղ են գտնվում Հայաստանի ամենամեծ «Մոզրովի», «Մագելի» և «Արջերի» կարստային քարանձավերը: Նախատեսվող պարկի տարածքը հարուստ է նաև հայ ժողովրդի պատմամաշակութային տարբեր հուշարձաններով` Նորավանքը, Արենիի եկեղեցին, «Ջրովանք» քարանձավային մատուռը, Գնիշիկի հովտի 10-13-րդ դարերի խաղողի, ընկույզի, ծիրանի, թթենու այգիները

և

այլն:

Հաշվի

առնելով

Գնիշիկի

ձորի

պատմամշակութային

հուշարձանների և կարստային քարանձավերի պահպանության հրատապությունը` ՀԽՍՀ

Մինիստրների

խորհրդի

1988թ.

հուլիսի

14-ի

թիվ

380

որոշմամբ

կազմակերպվել է «Արփի» բնապահպանական արգելոց-թանգարանը: Սկսած 90ական թվականներից անբավարար է իրականացվում արգելոցի պահպանությունը: Ոչնչացվում են եզակի բնական հուշարձանները, անկառավարելի են դարձել Գնիշիկ և Գրավ գետահովիտների բնական պաշարների օգտագործումը, որի հետևանքով խիստ վասվել է տարածքի հազվագյուտ բուսական և կենդանական աշխարհը և մշակութային ժառանգություն հանդիսացող հնագույն այգիներն և ծառուտները: Գնիշիկի ձորի էկոլոգիական վիճակը սրվել է Գնիշիկ գետի ջուրը խողովակաշարով Ռինդ գյուղ տեղափոխելու պատճառով, որի հետևանքով խախտվել է կիրճի միկրոկլիման և բույսերի, կենդանիների շատ տեսակներ հայտնվել են անհետացման եզրին:

«Ջերմուկ» ազգային պարկ – տարածքն ընդգրկում է Արփա գետի վերին հոսանքի և նրա աջակողմյան վտակ Հերհերի ջրհավաք ավազանները` ամենացածր նիշը 1314մ, իսկ ամենաբարձր` 3236մ բացարձակ բարձրության վրա: Լեռնագրական տեսակետից առաջարկվող տարածքը զբաղեցնում է Վարդենիսի լեռնավահանի և Սյունիքի հրաբխային բարձրավանդակի հանգուցահատվածի հարավային լանջերը` ներգրավելով «Ջերմուկ», «Հերհերի նոսրանտառներ» և «Ջերմուկի ջրաբանական» արգելավայրերը: Շնորհիվ Ջերմուկ, Սայաթ-Նովա, Շիրակ, Կեչուտ աղբյուրների և ռոդոնային բուժիչ հանքային ջրերի, առողջարար կլիմայական պայմանների և գեղատեսիլ բնապատկերների այս տարածաշրջանը համարվում է մեր հանրապետության կարևորագույն գործող հանգստավայրերից մեկը: Պարկի տարածքը հանդիսանում է բնական միջավայր այնպիսի հազվագյուտ կենդանատեսակների համար, ինչպիսիք են բեզոարյան այծը, հայկական մուֆլոնը, գորշ արջը, հնդկական մացառախոզը, հայկական իժը, անդրկովկասյան սահնօձը, առաջավորասիական մաբույան և այլն:

62

«Զանգեզուր» արգելավայր - նախատեսվող արգելավայրի տարածքը Սյունիքի մարզի բնաշխարհի եզակի անկյուններից է: «Զանգեզուր» արգելավայրի ստեղծման նպատակը Կապանի տարածաշրջանի հազվագյուտ և անհետացող բույսերի և կենդանիների տեսակների պահպանության և վերարտադրության ապահովումն է: ՀՀ և միջազգային կարմիր գրքերում գրանցված կենդանիներից այստեղ հանդիպում են կասպիական հնդկահավը, բլրային արծիվը, կովկասյան մայրեհավը, բեզոարյան այծը, անդրկովկասյան գորշ արջը, հնդկական մացառախոզը, հայկական իժը, անդրկովկասյան սահնօձը, առաջավորասիական մաբույան և այլն:

«Կիրանց» բնական պարկ – նախատեսվող Կիրանց բնական պարկը գտնվում է Տավուշի մարզի Իջևան մարզկենտրոնից 22 կմ հյուսիս: Կիրանց գետի հովիտը մարզի, ինչպես նաև հանրապետության բնության հազվագյուտ անկյուններից է: Ունի բացառիկ հարուստ լանդշաֆտային բազմազանություն` էնդեմիկ և հազվագյուտ տեսակների առկայությամբ և հետաքրքիր ֆաունա: Հիմնական ծառատեսակներից են հաճարենին, կաղնին, բոխին, արջատխլենին: Շատ են մրգատու ծառատեսակները, թփուտները, հատապտուղները: Հովտում առկա են հանքային և խմելու ջրի աղբյուրները, որոնք տեղակայված են բարենպաստ ռելիեֆային պայմաններում: «Կիրանց» բնական պարկի ստեղծման նպատակն է բարձրարժեք բնական բնապահպանական

նշանակության

անտառային

էկոհամակարգերի

կենսաբազմազանության, բնության և պատմության հարուստ ժառանգության հիման վրա էկոտուրիզմի զարգացումը:

Կենսոլորտային տարածքները - Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին ՀՀ օրենքով կենսոլորտային տարածքը գիտական, ճանաչողական, գեղագիտական, և տնտեսկան բարձրարժեք լանդշաֆտների, էկոհամակարգերի և դրանց առանձին բաղադրիչների, ինչպես նաև բնական ու մարդածին տարբեր աստիճանի ներգործության ենթարկված տարածքների համակարգը է, որտեղ գիտահետազոտական ուսումնասիրությունների ու տարածաշրջանային կենսաբազմազանության պահպանությունը, վերարտադրությունը, վերականգնումն ու կայուն զարգացումը: Հայաստանում դեռևս չկան ձևավորված կենսոլորտային տարածքները: Դրանք ճանաչվել են Միավորված ազգերի Կրթության, գիտական և մշակութային կազմակերպության (UNESCO) «Մարդը և կենսոլորտը» ծրագրի շրջանակում և կիրառում են պահպանության ու կայուն զարգացման ինտեգրված մոտեցումներ: Կենսոլորտային տարածքներն առանձնացվում են մարդկանց և կենսոլորտի միջև հավասարակշռված փոխազդեցություն ապահովելու նպատակով: ՀՀ տարածքի շատ խնդիրների լուծման արդյունավետ ուղիներից է կենսոլորտային տարածքների ձևավորումը, որոնք տարբեր սեփականության պետական և մասնավոր հողերի վրա ձևավորելով բնապահպանական և սոցիալ-տնտեսական միասնական համակարգը` միաժամանակ չեն ներառում դրանք վարչատարածքային մեկ միավորի կազմում: Կենսոլորտային տարածքները «էկոլոգիական ցանցի» և «էկոլոգիական 63

միջանցքների» կազմավորման, կառավարման, պահպանության և օգտագործման համապատասխան օրենսդրական հիմքերի ստեղծումից հետո կնպաստեն ՀՀ ԲՀՊՏ-ի համակարգի ամբողջացմանը և արդյունավետ կառավարմանը:

Բնության հուշարձաններ - Հայաստանի Հանրապետության լանդշաֆտային համալիրների և նրանց առանձին բաղադրամասերի ծագումնաբանական, ձևաբանական և այլ հատկանիշների այլ տարբերությունները ստեղծվել են բնության կենդանի և անկենդան հուշարձանների հարուստ բազմազանություն: Դրանցից շատերն ունեն միջազգային մեծ նշանակություն և համարվում են միջազգային չափանմուշներ (էտալոններ): Սակայն առ այսօր բնության հուշարձանների հաստատված ցանց դեռևս չկա: Բնության կենդանի հուշարձանների շարքին կարելի է դասել դարավոր ռելիկտային ծառատեսակները, որոնցից են լայնատերը սոսիները (Ծաղկավան գյուղի, Ծավ գետի հովտի, Մեղրիի շրջակայքի), Հուդայի ծառը և այլն, իսկ անկենդան հուշարձանների շարքին` նորագույն հրաբխային գոյացումները, որոնք ներկայացնում են բազալտի սյունաձև և ճառագայթաձև գոյացումներ, ինչպես նաև Գեղամա և Վարդենիս լեռնազանգվածների յուրօրինակ հրաբխային կոները, Երևանի հարավարևելյան տարածքում չորրորդական ժամանակաշրջանի տարագույն կավերի վրա ձևավոևված 8 հազար հա «պալեոհիդրոմորֆ ալկալի կապակցված», ինչպես նաև Արարատյան դաշտում ձևավորված սոդային հիդրոմորֆ աղուտ-ալկալի հողերը, ռելիեֆի հողմնահարման եզակի գոյացումներ, Գորիսի բնական հողաբուրգերը և տարբեր հրաշակերտ գոյացումները, բազմաթիվ բարձր լեռնային լճակներ, հանքային և քաղցրահամ աղբյուրներ, ջրվեժներ, սահանքներ և այլն:

ԲՀՊՏ-ի համակարգի զարգացման հիմնական ուղղությունները Կենսաբազմազանության կառավարումը արդյունավետ դարձնելու նպատակով ընդունվող որոշումները պետք է հիմնված լինեն ճշգրիտ իրավիճակային տվյալների վրա: ԲՀՊՏ-ի համակարգում պահանջվում է շարունակական հետազոտություններ պահպանության կարիքները ստույգ գնահատելու համար: Կենսաբազմազանության համակարգված գույքագրման և մոնիթորինգի բացակայությունը խոցելի են դարձնում ցանկացած

տարածքի

պահպանության

գործընթաց:

Այդ

իսկ

պատճառով

կենսաբազմազանության և մոնիթորինգի իրականացումն առաջնային խնդիրներն են: «Անտառային գիտափորձարարական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից 2006թ.-ին մշակվել է «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի 2007-2012թթ.-ի կառավարման պլանը, որը ներկայացված է հաստատման: Իրականցվել է «Շիկահող» պետական արգելոցի և «Սոսու

պուրակ»

պետական

արգելավայրի

տարածքների

գոտիավորման

և

սահմանների ճշգրտման աշխատանքները, մշակվել է «Շիկահող» պետական արգելոցի և «Սոսու պուրակ» պետական արգելավայրի սահմանները հաստատելու, 64

հողերի նպատակային նշանակությունը փոխելու և հողամասերը տրամադրելու մասին

ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը: Ավարտվել է «Հարավային

Կովկասի երկրներում կենսոլորտային պահպանավայրերի նպատակով առաջնային նշանակության

տարածքների

ընտրություն,

տվյալների

հենքի

և

երկրատեղեկատվական համակարգի ստեղծում և նախագծային փաստաթղթերի մշակում» ծրագրի նախնական փուլը, որի արդյունքում տրվել է Սյունիքի մարզում կենսոլորտային պահպանատարածք ստեղծելու հնարավորությունը: 2005թ.-ի հոկտեմբերին ստորագրվել է պայմանագիր «Հայաստանի և Վրաստանի սարահարթում անդրսահմանային պահպանվող տարածքի ստեղծում» ծրագրի իրականացման

վերաբերյալ

(Հայաստան-Գերմանիա

միջկառավարական

համաձայնագրի շրջանակներում): Պահպանատարածքը կընդգրկի Արփի լիճը (Հայաստանի

հյուսիս-արևմուտք)

ջրաճահճային

հանդակները:

տարածքների մասին»

և

Վրաստանի`

Մշակվել

է

Հայաստանի

«Բնության

հատուկ

սահմանակից պահպանվող

ՀՀ նոր օրենքի նախագիծը: Ընթանում են Հայաստանի

բնության հուշարձանների գույքագրման, անձնագրավորման, ցանկի պատրաստման և հաստատման աշխատանքները: ԱՊՀ երկրների տարածքներում բազմաթիվ միջոցառումներ են անցկացվել կապված ԲՀՊՏ-ների պահպանության հետ: ՌԴ-ում և ԱՊՀ երկրներում գործող Սոցիալ-էկոլոգիական միությունը (ՍոէՄ) հասարակական կազմակերպությունը նախաձեռնել է «Պահպանվող տարածքների Երթ» ծրագիրը, որն ունեցավ լուրջ ու դրական նշանակություն: 1997թ.-ին Հայաստանը, ի դեմս «Տապան» էկո-ակումբ հասարակական կազմակերպության միացավ այս միջազգային ծրագրին,

և

1997թ.-ց

այս

տոնակատարությունները

Հայաստանում

դարձան

ավանդական և շարունակվում են առ այսօր: 2007թվականին Կրիտիկական էկոհամակարգերի շրջանակներում

համագործակցության կազմակերպվեցին

տոնակատարություններ,

որոնց

հիմնադրամի տարբեր

ակտիվորեն

դրամաշնորհի

միջոցառումներ

մասնակցեցին

ու

դպրոցականները,

ուսուցիչները, տեղական համայնքների ներկայացուցիչները, ինչպես նաև ԲՀՊՏ-ների աշխատակիցներն ու ղեկավարները: Կազմակերպված միջոցառումներն ընդգրկում էին` աղբի հավաքում բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում` «Ջրվեժ» անտառապարկ, «Սևան» ազգային պարկ, «Սոսիների պուրակ» արգելավայր, որոնք ուղեկցվում էին ԲՀՊՏ-ների ներկայացուցիչների և հրավիրյալ մասնակիցների տեղեկատվությամբ և զրույցներով: Կազմակերպվել են հավաքներ, երթեր, ինչպես նաև էքսկուրսիաներ դեպի «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց, «Սևան» ազգային պարկ, Սևանի Հէկ, Սևանի «Բնության թանգարան», Շաքի ջրվեժ, Գառնի: Ծավի, Շիկահողի

դպրոցներում

և

Մեղրու

վարժարանում

հիմնվել

են

«Կենսաբազմազանության պահպանության» կենտրոններ: Տոնակատարությունների բոլոր մասնակիցները կրել են «Պահպանվող տարածքների երթ» խորհրդանշանով շապիկներ, փուչիկներ, պաստառներ, կրծքանշաններ: Ծրագիրը հովանավորվել է Կրիտիկական

էկոհամակարգերի

համագործակցության

և

Վայրի

բնության

պահպանության (WWF) հիմնադրամների կողմից: Համահովանավորն է Բնության 65

պահպանության նորվեգական ընկերությունը: ԲՀՊՏ-ների աշխատակիցները և բոլոր այն մասնակիցները, ովքեր մասնակցեցին այս կամ այն տեսակի բնապահպանական միջոցառումներին,

մեծ

ներդրում

ունեցան

Հայաստանի

և

ողջ

աշխարհի

կենսաբազմազանության պահպանման անձնվեր գործի մեջ: ՀՀ ԲՀՊՏ-ների հարուստ բնապատմական

ժառանգությունը

հնարավորություն

է

տալիս

կազմակերպել

տուրիզմի տարբեր ձևեր, համակցված տուրեր և արշավեր: Տուրիզմի նախընտրելի ձևերն են էկոտուրիզմը, էթնոտուրիզմը, ագրոտուրիզմը, պատմամաշկութային և գիտաճանաչողական տուրիզմը, որոնք կարող են զուգակցվել վայրի կենդանական, բուսական աշխարհի դիտարկման և այլ տուրերի հետ: ՀՀ տարածքի ԲՀՊՏ-ներում էկոտուրիզմը

դեռևս

պարբերեբար:

չի

Առայժմ

կազմակերպման

կրում

համակարգված

բացակայում

հայեցակարգային

են

բնույթ

էկոտուրիզմի

մոտեցումները:

և

իրականացվում

է

ռազմավարության

և

Էկոտուրիզմի

զարգացումն

արդյունավետ միջոց է պահպանվող տարածքների և տեղական բնակչության համար, լրացուցիչ և կայուն օգուտների ապահովման համար: ԲՀՊՏ-ում անհրաժեշտ են տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության տարբեր ձևերի ազդեցության ուսումնասիրություններ`

տարածքների

ծանրաբեռնվածությունն

որոշելու

և

սահմանափակումները կիրառելու, շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության ազդեցության գնահատման նպատակով մոնիթորինգի և վիճակագրական տվյալների հավաքագրման և օգտագործման մշակման

համար: Տուրիզմի

ազդեցությունների գնահատման և մոնիթորինգի

իրականացման հիմնական թիրախներն են ենթակառուցվածքը, հանգստի

տեղամասերը,

սկզբունքների

բնության

և

պատմության

արահետները, հուշարձանները,

կենսաբազմազանությունը և առանցքային բնական միջավայրերը: Պահպանվող տարածքներում պետք է գնահատվեն տուրիզմի ֆիզիկական, կենսաբանական, սոցիալ-մշակութային և տնտեսական ազդեցությունները:

Եզրակացություններ Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում պահպանվում են բնության հարստություններից մեկը` կենսաբանական պաշարները: Կենսաբազմազանությունը բնորոշվում է 3 ցուցանիշներով` գենետիկական կազմով, բուսատեսակների թվով և էկոհամակարգերի

բազմազանությամբ:

Բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքներում պահպանությունն իրականացվում է 2 ձևով` I. ԲՀՊՏ-ների տարածքում, հստակ ռեժիմով և կարգով, ուր գործում են օրենքներ և դրանց համապատասխան պատիժներ: II. ԲՀՊՏ-ների

տարածքից

դուրս`

բուսաբանական

և

կենդանաբանական

այգիներում, դենդրոպարկերում և այլ կանաչ գոտիներում: Ինչ վերաբերվում է ԲՀՊՏ-ների համակարգի պահպանությանը, որն իրականանում է բուսաբանական այգիներում, այնտեղ պետք է ապահովվի`

66



Միայն ուսումնական, կրթական և գիտական ոլորտի ներկայացուցիչների մուտքը ԲՀՊՏ-ի տարածք` ուսումնասիրություններ կատարելու նպատակով:



Զանգվածային

լրատվամիջոցների

կողմից

հասարակությանը

տեղեկատվություն տրամադրելը և տարածումը: ԲՀՊՏ-ների համակարգի անբաժանելի մասն է կազմում կենսաբանական ռեսուրսների մոնիթորինգը, որը պետք է կատարվի պարբերաբար և հստակ ռեժիմով: Դրա իրագործումը պարտադիր է և այն ներառում է մի քանի խնդիր` 1. Բացահայտել

կենսաբանական

բազմազանության

տեսակային

կազմը,

տարածվածությունը, քանակական ցուցանիշները, միգրացիոն ուղիները: 2. Բացահայտել էկոհամակարգի և դրա բաղադրիչների վրա մարդածին գործոնների ազդեցությունը և դրանցից բխող հետևանքները: 3. Գնահատել

և

կանխատեսել

բնական

համակարգի

բաղադրիչների

քանակական և որակական փոփոխությունները: 4. Պարզել

տվյալ

փոփոխությունները: էկոհամակարգի

ԲՀՊՏ-ի

կառավարման

Կառավարման յուրաքանչյուր

պլանն

պլանի իր

բաղադրիչի

լրամշակման

պետք վրա

է

ներառի

բացասական

ազդեցությունների կանխարգելումը, մեղմացումը և վերացումը: 5. Եվ վերջիվերջո մոնիթորինգը պետք է ապահովի ռելիկտային տեսակների և դրանց գտնվելու վայրերի բացահայտումը, գնահատումը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրում ընթացող բացասական պրոցեսների կանխատեսումը: ԲՀՊՏ-ները ստեղծվել են, որպեսզի պահպանվեն բնության այն տարածքները, որոնք հանդիսանում են առավել խոցելի և անպաշտպան, ուր գտնվում են ռելիկտային, հազվագյուտ ու վերարտադրության ռեժիմը խախտված տեսակները: ԲՀՊՏ-ները տարբեր երկրներում տարբեր մակերեսներ են զբաղեցնում և ունեն միմյանցից խիստ տարբեր տեսակային կազմ, սակայն համակարգի ստեղծումը հետապնդում է հետևյալ նպատակները` 1. Հարստացնել երկրի տվյալ տարածքի ֆլորան` նոր և օտարածին բույսերով, որոնք օժտված են տնտեսապես արժեքավոր, գեղեցիկ, դեղատու և այլ օգտակար հատկություններով: 2. Պահպանել առաջին հերթին հազվագյուտ և վտանգված, էնդեմիկ տեսակները, կարգավորել

վերարտադրությունը

և

կազմակերպել

դրանց

կայուն

օգտագործումը: 3. Առավել մատչելի դարձնել հասարակությանն իրազեկելու գործունեությունը:

67

4. ԲՀՊՏ-ների ցանցի միջոցով բուսաբանական և կենդանաբանական այգիները ծառայեցնել որպես ռեկրեացիոն յուրահատուկ օջախ: 5. ԲՀՊՏ-ների համակարգի շնորհիվ հնարավոր է ավելի արդյունավետ դարձնել այս կամ այն բուսատեսակի օգտագործումը: Որպեսզի երկրում կենսաբազմազանության պահպանությունը կատարվի լիովին և ԲՀՊՏ-ի համակարգի գործունեությունն իրեն արդարացնի, անհրաժեշտ են հետևյալ դրույթները` 1. Ունենալ ԲՀՊՏ-ների համակարգի հստակ կարգավիճակներ: 2. Հազվագյուտ և էնդեմիկ բոլոր տեսակները պետք է ընդգրկվեն այս կամ այն տեսակի ԲՀՊՏ-ի մեջ և գտնվեն որևէ գերատեսչության ենթակայության ներքո: 3. Յուրաքանչյուր

ԲՀՊՏ

պետք

է

ունենա

սեփական

կանոնակարգ

և

կառավարման պլան: 4. Համակարգի հստակ և արդյունավետ գործունեությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ

է

ունենալ

ժամանակակից

նյութատեխնիկական

և

համակարգչային բազա: 5. Կարևոր է նաև համապատասխան մասնագետներից բաղկացած կադրային բազայի

առկայությունը,

որը

պետք

է

կազմված

լինի

գիտական

և

դիպլոմավորված մասնագետներից: 6. Պարտադիր

է

նաև

տարածաշրջանում

համագործակցությունների

և

նշանակությունը,

միջազգային պարբերաբար

ասպարեզում կատարվող

հետազոտությունների, գիտարշավերի ու փորձարկումների առկայությունը: Գրականության ցանկ 1. Գրիգորյան Ա. Ա. Հայաստանի ֆլորայի և բուսական ծածկույթի վիճակն ու պահպանումը, Երևան 1984 2. Գրիգորյան Կ. Վ, Եսայան Ա. Հ, Ժամհարյան Հ.Գ, Խոյեցյան Ա.Վ, Մովսեսյան Հ. Վ, Փիրումյան Գ.Պ, Էկոլոգիայի և բնության պահպանության հիմունքներ, Երևան Զանգակ-97, 2010, 223էջ 3. Գևորգյան Անուշ, Հայաստանի Հանրապետության կենսաբազմազանությունն ու բնության հատուկ պահպանվող տարածքները, Երևան, Լուսակն 2008, 35էջ 4. Խանջյան

Նազիկ,

Հայաստանի

բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքները, Երևան, Տիգրան Մեծ 2004, 64էջ 5. Խուրշուդյան

Պ.

Ա,

Հայաստանի

անտառների

արդի

բարելավման և ընդարձակման ուղիները, Երևան 1984, 114էջ 68

վիճակը,

դրանց

6. Խուրշուդյան Պ. Ա, Անտառագիտական տերմինների ռուս-հայերեն համառոտ տեղեկատու բառարան, Երևան 2000, 207էջ 7. Խուրշուդյան Պ. Ա, Հայաստանի անտառապատվածությունը պատմական անցյալում,

ներկա

վիճակում

և

անտառային

համակեցությունների

խոցելիությունը կլիմային փոփոխման դեպքում, Երևան 1999, 373 էջ 8. Հայաստան-կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը /հոդվածների ժողովածու/, ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն, թողարկում 1, Երևան 1999, 373էջ 9. Հայաստան-կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը /հոդվածների ժողովածու/, ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն, թողարկում 2, Երևան 1999, 373էջ 10. Հայաստանի Հանրապետության անտառի ազգային քաղաքականություն և ռազմավարություն, ոչ պաշտոնական հրատարակություն, ՀՀ կառավարության 2004թ. սեպտեմբերի 30-ի թիվ 38 արձանագրային որոշում, Երևան 2005, 83էջ 11. Հայաստանի

Հանրապետության

անտառային

ազգային

ծրագիր,

ոչ

պաշտոնական հրատարակություն, հավելված ՀՀ Կառավարության 2005թ, հուլիսի 21-ի թիվ 1232-Ն որոշման, Երևան 2005, 84 էջ 12. Հայաստանի ֆլորայի և բուսական ծածկույթի վիճակն ու պահպանությունը, ՀԽՍՀ ԳԱ բուսաբանության ինստիտուտ, Երևան 1984, 216 էջ 13.

Հայաստանի

Հանրապետության

բնության

հատուկ

պահպանվող

տարածքների համակարգի ներկա վիճակը, Անդրսահմանային Միացյալ Քարտուղարություն

(ԱՄՔ),

Հարավային

Կովկասում

բնության

պահպանության համագործակցություն, Երևան 2008, 48էջ 14. Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման պետական ռազմավարություն և գործողությունների ազգային ծրագիր, ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն, Երևան , Լուսաբաց, 2003, 37էջ 15.

Հայաստանի

կենսաբազմազանության

պահպանության

համար

հզորությունների գնահատում, ՀՀ Բնապահպանության նախարարություն, Երևան Լուսաբաց 2002, 100էջ 16.

Հայաստանի

կենսաբազմազություն,

Առաջին

ազգային

զեկույց,

ՀՀ

Բնապահպանության նախարարություն, Երևան, Լուսաբաց 1999, 128էջ 17.

Հայաստանի

կենսաբազմազություն,

Երրորդ

ազգային

զեկույց,

ՀՀ

Բնապահպանության նախարարություն, Երևան, Լուսաբաց 2006, 18. Մարդկային զարգացման հիմունքներ, Ուսումնական ձեռնարկ Երևան Նոյյան Տապան, 2004, 318էջ

69

19. Միրիմանյան Խ. Պ, Բնության պահպանության

հիմնական խնդիրները,

«Հայաստան» հրատարակություն, Երևան 1979, 41 էջ 20. Նազարյան Խ., Վալեսյան Լ., Հայաստանի աշխարհագրություն, Երևան, Լույս 1999, 207 էջ 21. Սայադյան Հ, Հայաստանի Հանրապետության անտառածածկի զարգացումը, Ազգային գաղափար ամսագիր, # 9 դեկտեմբեր, Երևան 2008 22. Սայադյան Հ, Հայաստանի Հանրապետության անտառային գեոհամակարգերի տարածաժամանակային

փոփոխությունները

և

կառավարման

հիմնախնդիրները, ԵՊՀ 2010, 261 էջ 23. Սայադյան Հ, Նալբանդյան Ա, Հայաստանի անտառների ներկա վիճակը, Գիտություն և տեխնիկա ամսագիր, # 7 ապրիլ Երևան 2002 24. Վալեսյան Լեմվել, Բնօգտագործման և բնապահպանության հիմունքներ, Երևան, 1996, էջ 25. Абовян Ю. А., Бунатян Э.Г., Охрана природных ресурсов Армянской ССР, Ереван, 1982г 26. Кургинян Э. Н., Чилингарян Г.В., О полезных ископаемых бассейна озера Севан, Ереван, 1994г, 180 ст 27. Красная книга Армянская ССР, Животные, Ереван 1987 28. Красная книга Армянская ССР, Растения, Ереван 1989 29. Саядян

О.

Я,

География

лесов

Армении

в

свете

географической

информационных систем /Основые проблемы гографии Южного Кавказа и прилегающих регионов/, Материалы конференции, посвященной 70-летию географического факультета, Ереван, 2005, 270 стр 30. Хуршудян П. А, Марджанян Ф.С Леса и лесной фонд Армянской ССР, 1972г 31. www.mnp.am 32. www.natureconservancy.com 33. www. nature-ic.am

70

Հավելվածներ

Հավելված 1

ԲՀՊՏ-ների պահպանության հարցերով զբաղվող ոչ կառավարական կազմակերպությունները Կազմակերպությունը

Հասցեն

Գործունեության նպատակը

Որսորդների և ձկնորսների

Մաշտոցի պող 2

Որսորդների համախմբում և

միություն

ներգրավում կենդանիների պահպանության գործընթացում

“Բյուրակն”

Նալբանդյան 19

Բնապահպանությանն առնչվող տեղեկատվության տարածում

ՀՀ բնության պահապանների

Չարենցի 8

միություն Երիտասարդական

Օգնություն որսագողերի և անտառահատումների դեմ պայքարում

Աբովյան 68

էկոլոգիական ակումբ

Բարձրացնել երիտասարդության գիտակցությունը բնապահպանության

71

հարցերում “Էկոթիմ”

Աբովյան 22ա

Բնապահպանական որոշ հարցերի վերաբերյալ նախագծերի մշակում

Էկոտուրիզմի

Աբովյան 44

ընկերակցություն Հայ էկոլոգների միություն

Օժանդակել էկոտուրիզմի զարգացմանը

Բաղրամյան 24գ

Աջակցել Հայաստանի էկոլոգիական հիմնահարցերի գիտական լուծմանը

Հայկական բուսաբանական

Ավան 63

ընկերություն ՀՀ էկոլոգիական հիմնադրամ

Նպաստել ՀՀ բուսաբանական ծածկույթի պահպանմանը

Կոմիտասի 49

Բնապահպանական իրադրության գիտական գնահատումը ՀՀ-ում

Հայաստանի կանաչների

Մամիկոնյանց 47/13

միություն “Հանուն մարդկային

Շրջակա միջավայրի պաշտպանություն և զարգացում

Խանջյան 33/18

հասարակության կայուն

Օժանդակել կայուն զարգացման գաղափարի զարգացումը ՀՀ-ում

զարգացման” ասոցիացիա “Տապան” էկոակումբ

Հարավարևմտյան

Պահպանել բնական միջավայրը,

թաղ. Բ-2

վերակառուցել մշակութային և պատմական հուշարձանները

72

73