175 jaar geleden overleed de componist Daetano Donizetti

GAETANO DONIZETTI

Gaetano Donizetti neemt een belangrijke plaats in binnen de romantiek van de negentiende eeuw. Terwijl Mendelssohn en Schumann in Duitsland melodieuze symfonieën, pianowerken en liederen schreven, vervolmaakte Donizetti de zangstijl van de Italiaanse opera die we nu belcanto ( het mooie zingen) noemen. Het muzikaal dramatische oeuvre van Donizetti omvat zowel tragische als komische werken, beiden gekenmerkt door subtiliteit en welluidendheid. Zijn meest beroemde tijd- en landgenoot was Vincenzo Bellini. Maar ondanks Bellini’s roem wordt Donizetti’s talent – om met even veel vakmanschap tragische en komische opera’s te schrijven –nog meer gewaardeerd. Hij had invloed op de latere generatie operacomponisten en zijn “Lucrezia Borgia” was het voorbeeld voor Verdi’s “Rigoletto”. Donizetti wist dat deze jonge genie hem zou opvolgen, maar had zich in ieder geval verzekerd van een plaats in de geschiedenis van de opera. Hij zag Verdi’s rijzende ster als fenomeen in een natuurlijke ontwikkeling en droeg zijn kroon waardig over.

Gaetano Donizetti, de jongste van drie zonen, werd in 1797 geboren in de wijk Borgo Canale in Bergamo de parel van Noord-Italië, gelegen in de regio Lombardije, ongeveer veertig kilometer ten oosten van Milaan, in de uitlopers van de Alpen.

Vader Andrea was beheerder van de Monte di Pieta (het gemeentelijk pandjeshuis). Het gezin Donizetti was van eenvoudige komaf en had geen interesse in muziek. Gaetano echter gaf reeds

heel vroeg blijk van zijn muzikale begaafdheid. De kleine Gaetano begon zijn muzikale studie bij Giovanni Simone Mayr, een Beierse priester en succesvol operacomponist die liefdadigheidslessen gaf en die tevens de muzikale leider was van de Santa Maria Maggiore, de beroemde hoofdkerk van Bergamo. Donizetti was geen schitterende koorknaap maar Mayr zag in hem een ontluikend muzikaal talent. Mayr overtuigde Gaetano’s ouders om de jongen te laten verder studeren en zorgde ervoor dat Gaetano voor twee jaar een studiebeurs kreeg van de Congregazione de Carità in Bergamo. Hij deed het nodige zodat zijn pupil in 1810 werd toegelaten in de Liceo Filarmonico (de kunstacademie) in Bologna waar hij de kans kreeg te studeren bij de beroemde Padre Stanislao Mattei en er een voortreffelijke opleiding kreeg in fuga en contrapunt. Bovendien bezorgde hij aanbevelingsbrieven aan de uitgever Giovanni Ricordi. Al op jonge leeftijd viel Gaetano op door het grote gemak waarmee hij melodieën en complete composities uit de pen liet vloeien en ook door bekwaamheden die aan Mozart deden denken. Aan de kunstacademie schreef Donizetti op negentien jarige leeftijd zijn eerste opera, een komedie in één bedrijf “Il Pigmalione” die echter nooit in het theater werd uitgevoerd.

In 1817; toen hij juist zijn studie in Bologna had afgerond, onderhandelde Mayr voor hem voor zijn eerste opdracht in het Teatro San Luca in Venetië een opera semiseria in twee bedrijven “Enrico di Borgogna”. Het libretto was geschreven door Bartolomeo Merelli een oude schoolvriend van Donizetti die eveneens uit Bergamo afkomstige was en die toen naam begon te maken als librettist en impresario, en die vijftien jaar later aan de wieg zou staan van Verdi's “Nabucco” . De première op 14 november 1818 in het Teatro San Luca in Venetië was geen succes omdat het publiek vooral kwam om het door de familie Vendramin geheel vernieuwde theater te bewonderen. Al na drie voorstellingen viel het doek, maar de componist nam de partituur mee naar zijn vaderstad en daar werd het werk op 26 december 1818 met vrijwel dezelfde solisten opnieuw opgevoerd, nu met succes.

Het verhaaltje is er een van dertien in een dozijn, losjes gebaseerd op ” Der Graf von Burgund” van August von Kotzebue. De kern ervan is een typische operadriehoeksverhouding over twee mannen en een vrouw. De titelheld, Enrico, is de tijdig door twee getrouwe in veiligheid gebrachte zoon van een vermoorde vorst en zijn rivaal Guido, de op de troon terechtgekomen zoon van de moordenaar. Tussen hen in staat Elisa als de bekende schone maagd die natuurlijk verliefd is op Enrico, maar tot een huwelijk wordt gedwongen door de perfide Guido die overigens diens neef is. ( evenals Shakespeare's “Hamlet” was het toneelstuk van Kotzebue gebaseerd op een broedermoord). Voor de komische noot in deze 'opera semiseria' zorgt de onvermijdelijke buffobas die hier de rol kreeg toebedeeld van de hofnar Gilberto, nu in dienst bij Guido, maar heimelijk trouw gebleven aan Enrico. Deze eerste opera van Donizetti die het toneel bereikte werd vergeten tot het werk in 2012 in Zweden onder het stof vandaan werd gehaald, en precies twee eeuwen na de wereldpremière schitterend op het toneel werd gezet tijdens het Donizetti Festival in Bergamo.

Vanaf 1822 begon Gaetano aan een reeks werken voor Rome, Napels, Milaan, Palermo, Genua en andere Italiaanse operahuizen. Een bonte afwisseling van het sombere drama tot het muzikale blijspel.

Na een ontmoeting met de librettist Domenico Gilardoni , schreef deze voor hem elf libretto's te beginnen met” Otto mesi in due ore” in 1827 en ging door tot 1833. Gilardoni deelde met de componist fantastische ideeën over wat er op het podium succes zou hebben. Donizetti bracht het grootste deel van zijn artistieke productieve tijd door in Napels. Het was de beroemde impresario Barbaja die hem naar de Vesuvius bracht. Na zijn eerste succes in een klein theater in Napels, werd hij vanaf 1829 benoemd tot directeur van de Royal Theaters of Naples, een baan die de componist aanvaardde en tot 1838 bekleedde. Daar produceerde Donizetti de volgende 15 jaar 25 opera's die in première gingen in lokale theaters. Net als Rossini, die deze positie eerder had bekleed, was Donizetti vrij om te componeren voor andere operahuizen. Hij toerde onvermoeibaar door Italië, soms om te ontsnappen aan de beruchte cholera-epidemieën van Napels.

In mei 1827 kondigde Donizetti zijn verloving aan met Virginia Vasselli, de toen 18-jarige dochter van een Romeinse familie met wie hij bevriend was geraakt. Het stel trouwde in juli 1828 en vestigde zich onmiddellijk in een nieuw huis in Napels.

In 1830 scoorde Donizetti met zijn meest geprezen en tevens zijn eerste internationale succes “Anna Bolena” De première had plaats in het Teatro Carcano in Milaan op 26 december 1830. Met deze opera verwierf Donizetti onmiddellijk faam in heel Europa. Zijn roem barstte uit tot ver buiten de Italiaanse grenzen en zijn werk schitterde op elk groot podium. Voortaan veroverde Donizetti de operawereld stormenderhand. Optredens van het werk werden tussen 1830 en 1834 opgevoerd in heel Italië en vervolgens in de hoofdsteden van Europa en dit tot ver in de jaren 1881. Londen was de eerste Europese hoofdstad waar het werk op 8 juli 1831 in het King's Theatre werd uitgevoerd. “Anna Bolena” , het tragische verhaal van Anna Boleyn, de tweede vrouw van Hendrik VIII en koningin van Engeland van 1533 tot 1536. Ze was in het geheim met hem getrouwd omdat Hendriks eerste huwelijk, met Catharina van Aragon, nog niet was ontbonden. Na jarenlang Hendriks maîtresse te zijn geweest wilde ze meer: macht, roem en… de kroon van Engeland, en de koning verstootte zijn eerste vrouw zoals hij later Anne zelf zal verstoten. Er kwam weer een nieuwe minnares, Jane Seymour, die zijn derde vrouw werd en hem wél de zoon schonk die hij zo desperaat verlangde. Een lange reeks echtgenotes volgde, waarvan de vijfde, net als Anna, na slechts een paar jaar huwelijk, werd onthoofd. Na het succes van “Anna Boleyn” had Mayr zoveel respect en bewondering voor Donizetti dat hij hem aansprak met Maestro.

Met zijn talrijke opdrachten zagen we van 1830 tot 1835 een explosie van composities. Het werk “L'elisir d'amore” ging in première op 12 mei 1832. Donizetti schreef het werk in nauwelijks veertien dagen. kort na het succes van “Anna Bolena”. Het werk wordt beschouwd als een van de meesterwerken van de 19e-eeuwse opera buffa . De compositie staat bol van krachtige melodieën en het libretto was van Felice Romani, de beste librettist in die tijd. Het werk gaat over de liefde tussen de jonge schuchtere boer Nemorino en de rijke mooie boerin Adina. Nemorino doet er alles aan om Adina te veroveren. Een kwakzalver die een wonderbare fles wijn gebrouwen heeft, biedt deze als liefdesdrank aan, aan een goedgelovige Nemorino die de fles koopt met zijn laatste geld. In werkelijkheid gaat het om een doodnormale fles wijn. Om aan geld te komen voor een tweede fles liefdesdrank meldt hij zich aan bij het leger. Door het drinken van

de wijn lijkt het alsof hij zelfverzekerder is geworden. Het lijkt zelfs alsof alle meisjes achter hem aanlopen. Nemorino denkt dat de toverdrank hiervan de oorzaak is. Adina is van mening dat haar dronken aanbidder niets meer om haar geeft. Uit jaloezie en wraak maakt zij avances met een sergeant. Zij belooft met deze te zullen trouwen doch in haar hart is ze hopeloos verliefd op de eenvoudige boerenjongen. Deze opera maakte Donizetti beroemd in heel Europa.

In 1833 componeerde hij de opera “Lucrezia Borgia”. Het verhaal speelt zich af in Venetië en Ferrara in het begin van de zestiende eeuw. Lucrezia's echtgenoot, hertog Alfonso, begrijpt de interesse van zijn vrouw in de jonge Gennaro verkeerd en vermoedt een affaire. In werkelijkheid is Gennaro de zoon van Lucrezia, wiens identiteit alleen door haar gekend is. Alfonso beveelt de arrestatie van Gennaro op beschuldiging van belediging van de familie Borgia door hun familiewapen op de muur van zijn paleis te beschadigen. Lucrezia regelt zijn ontsnapping. Later tijdens een banket, vergiftigt Lucrezia een aantal van haar vijanden en is er kapot van als ze ontdekt dat Gennaro een van hun is. Gennaro weigert het tegengif. Hij is geschokt als Lucrezia bekent dat ze zijn moeder is. Gennaro sterft en de radeloze Lucrezia volgt zijn voorbeeld. Deze opera was een enorm succes en Gaetano’s beroemdheid kende geen grenzen.

“Maria Stuarda” ("Maria Stuart") componeerde Donizetti in 1834, een opera op een libretto van Giuseppe Bardari. De opera is gebaseerd op het toneelstuk Maria Stuart van Friedrich Schiller en verhaalt het leven en de tragische dood van Maria I van Schotland, die koningin van Schotland was van 1542 tot 1567, en in 1587 in Engeland ter dood gebracht werd. Gaetano Donizetti was vastbesloten om zijn opera te presenteren in het Teatro San Carlo in Napels, maar koning Ferdinand II en zijn gemalin legden een opvoeringsverbod op. De executie van de Schotse koningin Mary Stuart waarmee het stuk eindigt werd als aanstootgevend ervaren. Net voor de geplande première moest Donizetti de geschreven muziek aanpassen aan een totaal ander libretto over partijtwisten in de Italiaanse Renaissance. Later herstelde de componist zijn oorspronkelijke opera in ere voor de Milanese Scala, zij het in een herwerkte versie. Pas met de ontdekking in Zweden van het manuscript van de ‘oerversie’ kwamen de originele intenties van Donizetti aan het licht. De voorstelling was geen groot succes, waarna de opera meer dan een eeuw lang een moeizame opvoeringsgeschiedenis doormaakte. Pas sinds de tweede helft van de twintigste eeuw werd het werk een succes.

Dankzij zijn bekendheid werd Donizetti leraar aan het Koninklijk Collegio di Musica van Napels waar hij contrapunt en compositie doceerde. Hij was een fantastische leraar en zijn leerlingen bleven zich zijn warmte en vrijgevigheid voor de rest van hun leven herinneren. In 1836 werd zijn " Il Compagnello di notte " gecreëerd, zijn enige operette die hij schreef. In die periode van roem ging het met Donizetti zeer goed. Rossini nodigde hem uit om in Parijs in het Theatre Italien een productie te leiden. Daar kwam hij eigenlijk in botsing met Vincenzo Bellini, die daar zijn " I Puritani " met veel succes had gelanceerd. Op menselijk vlak werden deze twee meesters elkaars tegenpolen.

In 1835 keerde Donizetti terug naar Napels en was hij een van de beroemdste operacomponisten van Europa. In die periode kreeg hij van het hoog aangeschreven operahuis van Napels het Teatro

San Carlo de opdracht "Lucia di Lammermoor" te schrijven. Het theater werd echter geleid door de onbekwame koninklijke commissie, die zich voortdurend bemoeide met de tekst en de keuze van de librettisten. Toen men eindelijk toestemming gaf, lag het project al ver achter op het schema. Donizetti was echter vastbesloten dat de opera er moest komen en hij zette de partituur in zes weken tijd op papier. Het werk ging met twee maanden vertraging in première op 26 september 1835. Misschien kon Donizetti op deze dag wel de grootste triomf uit zijn carrière vieren, vooral de waanzinaria leidde tot enorme ovaties.

Donizetti’s opera is gebaseerd op de roman “The Bride” of Lammermoor” van Sir Walter Scott, gepubliceerd in 1819. Het is de belangrijkste tragische opera van Donizetti. Het verhaal van deze ongelukkige liefde speelt zich af einde 17e. eeuw in de Schotse Hooglanden en gaat over een familievete waarin gestreden wordt om de mooie Lucia. Na de (onterechte) beschuldiging dat haar minnaar Edgarde haar ontrouw is, smeert haar broer haar, uit financiële overwegingen, een nieuwe partner aan. Op de bruiloft verschijnt echter haar eerste geliefde. De romantische hartstochten slaan tijdens deze scène op hol. Als Lucia achter de waarheid komt, vermoordt zij haar kersverse echtgenoot. Dan volgt het hoogtepunt uit deze opera, de beroemde waanzinaria “Spargi d’amaro pianto” gezongen door de krankzinnige Lucia. Als haar werkelijke geliefde op zijn rivaal wacht voor een duel, verneemt hij dat Lucia dood is en pleegt hij zelfmoord. Hoogtepunt uit Lucia di Lammermoor is natuurlijk de waanzinscène, maar verder geldt deze opera als een topper vanwege de prachtige en ontroerende aria’s. Het werk is tot op de dag van vandaag nog steeds een groot succes op alle grote podia.

Vanaf 1835 volgden voor Donizetti jaren van diepe droefheid en crisis . Er waren veel choleraepidemieën, mensen overleden, operahuizen sloten hun deuren. Op 1 juni 1825 was hij te Rome getrouwd met Virginia Vaselli, een zuster van zijn vriend. Zij kregen drie kinderen maar allen stierven kort na de geboorte, en alsof dat nog niet genoeg was verloor hij in 1837 zijn vrouw bij de geboorte van het derde kindje. Daarbij kwam nog het overlijden van directeur Singonelle van het Colegio di Musica di Napoli waar Donizetti zich kandidaat had gesteld om de leiding over te nemen. Hij was er reeds waarnemend hoofd , maar zijn kandidatuur werd door de bestuursraad afgewezen. Men koos voor een andere kandidaat Saverio Mercandantie ook een componist uit die tijdsperiode. Tijdens zijn compositiewerk aan " Lucia di Lammermoor" werd zijn gezondheidstoestand reeds aangetast door de ziekte syfilis waaraan hij later zou overlijden.

In 1837 componeerde Donizetti de opera “Robert Devereux”. De plot van deze opera betreft een dieptepunt in het leven van de graaf van Essex. Als lieveling van Koningin Elizabeth I heeft hij gediend als gouverneur van Ierland, waar hij dwaas een onaanvaardbaar staakt-het-vuren had afgesproken met de lokale rebellen. Voor deze roekeloze daad wacht hij nu om te worden berecht voor verraad. De situatie wordt gecompliceerd door zijn oude affaire met Sara, de hertogin van Nottingham, die nog steeds verliefd op hem is. Een geborduurde sjaal in Roberts hand maakt Elizabeth zich ervan bewust dat ze een rivaal heeft voor het hart van de graaf - maar wie precies weet ze nog niet. Politieke intriges en gevoelens van verraad vermengen zich om het drama naar een tragisch hoogtepunt te brengen. Ook deze opera was een gigantisch succes.

Het publiek van die tijd was gefascineerd door de geschiedenis van de Tudor-periode van de 16e . eeuw. Veel van deze historische personages komen voor in de werken van Donizetti: “Anna

Boleyn”, “Maria Stuarda”, “Roberto Devereux”. Deze werken werden dan ook de koninginnenopera’s genoemd.

Anderhalf jaar na de dood van zijn vrouw verliet Donizetti Italië om zich in Parijs te vestigen. Hier componeerde hij “ La Fille du Régiment” en ”La Favorite” die beiden een enorm succes kenden. Hij dirigeerde Rossini’s “Sabat Mater”. Rossini was hierdoor opgetogen en gaf Donizetti diamanten manchetknopen als geschenk en een aanbevelingsbrief voor graaf Metternich, de kanselier van de keizer in Wenen. Hier schreef hij in 1842 “Linda di Chamonix”. Hij droeg het werk op aan keizerin Maria Anna. Voor de Hofkapel schreef hij een “Ave Maria” en een “Miserere”, werken die een heel sterke indruk nalieten en een opvallend stijlverschil vertoonden met zijn theaterwerk. Keizer Ferdinand I benoemde hem tot hofcomponist en kapelmeester met het recht elk jaar zes maanden in het buitenland door te brengen. Het was dezelfde functie die ook Mozart had bekleed. Rossini drong er bij Donizetti op aan de vacante betrekking van bestuurder van het lyceum van Bergamo aan te nemen. Maar Donizetti voelde dat hij die verantwoordelijkheid niet op zich kon nemen en gaf er de voorkeur aan zijn winstgevende operacarrière verder te zetten.

In december 1842 keerde hij terug naar Parijs waar hij voor het Theatre Italien in 1843 “Don Pasquale” schreef. Toen deze opera buffa op 3 januari werd gepresenteerd, was het een overweldigend succes met optredens die doorgingen tot einde maart. Het werk is vandaag de dag nog even populair als toen het halverwege de negentiende eeuw voor het eerst werd opgevoerd. Don Pasquale, een ruzieachtige, maar zeer welgestelde oude man, is ervan overtuigd dat hij een waterdicht plan heeft bedacht om zijn neef Ernesto te onterven. Hij zal een vrouw zoeken, trouwen en al zijn bezit aan zijn kinderen nalaten. Dr. Malatesta is Don Pasquales vriend, maar niettemin verzint hij samen met Ernesto’s geliefde Norina een list om Pasquale te dwarsbomen, zodat zij en Ernesto kunnen trouwen. Ze wordt de bruid waarnaar Pasquale, Malatesta zo dringend had gezocht. Dit was Donizetti zijn 69e. opera en er zouden er nog zes volgen, waarvan de laatste “Rita ou le mari battu” pas na zijn dood in 1860 in Parijs werd uitgevoerd nadat één van zijn leerlingen dit werk had afgewerkt.

In 1843 componeerde Donizetti eveneens de opera “Dom Sébastien, Roi de Portugal” (Dom Sebastian, koning van Portugal) een Franse opera buffa in vijf bedrijven. Het libretto werd geschreven door Eugène Scribe en is gebaseerd op het toneelstuk “Dom Sébastien de Portugal” van Paul Foucher, een historische fictie over koning Sebastiaan van Portugal (1554-1578) en zijn noodlottige expeditie naar Marokko in 1578. Het werk ging in première op 13 november 1843 in de Salle Le Peletier van de Opéra van Parijs. Donizetti zelf beschouwde deze compositie als zijn meesterwerk.

Donizetti sukkelde al een hele tijd met zijn gezondheid, maar In augustus 1845 werd hij ziek. Lichamelijk gebroken kwijnde de stoere en levenslustige componist zachtjes weg. Hij werd een tijdje ondergebracht in een inrichting te Ivry nabij Parijs, waar hij dement werd en verbleef tussen de geesteszieke bewoners. Hij werd er weggehaald door zijn neef en dokter Blanche die hem verzorgden in zijn eigen huis. Een tijdje later was zijn ziekte zo ver gevorderd dat enkele vrienden besloten Donizetti naar zijn geboortestad over te brengen. In Bergamo werd hij ondergebracht bij Rosa Baroni, een dame van adel die haar paleis ter

beschikking stelde voor de meester. Donizetti werd hier door haar en maestro Dolce met toewijding verzorgd.

Donizetti was nog amper een schim van zichzelf en overleed op 8 april 1848 te Bergamo. De componist werd onder grote belangstelling begraven op de begraafplaats van Valtesse, maar in 1875 werd zijn lichaam overgebracht naar de Basiliek van Santa Maria Maggiore in Bergamo waar hij zijn laatste rustplaats kreeg vlakbij het graf van zijn leraar Simon Mayr.

Donizetti was een productief componist en vooral bekend om zijn opera's, maar hij schreef ook muziek in een aantal andere genres , waaronder kerkmuziek, een aantal strijkkwartetten en enkele orkestwerken. In totaal componeerde hij ongeveer 75 opera's, 16 symfonieën, 19 strijkkwartetten, 193 liederen, 45 duetten, 3 oratoria, 28 cantates, instrumentale concerten, sonates en andere kamermuziekstukken.

Donizetti is met zijn voorliefde voor lugubere taferelen, felle hartstochten en tragedies, een typische vertegenwoordiger van de Italiaanse romantiek. Zijn muziek vormt met die van Bellinii de brug russen Rossini en Verdi.

CVC

DONIZETTI MUSEUM IN BERGAMO

Het Donizetti Museum bevindt zich op de eerste verdieping van de 'Domus Magna in Via Arena, 9 te Bergamo, een stad in de Italiaanse regio Lombardije, 40 kilometer ten oosten van Milaan. De componist Gaetano Donizetti wordt ons in het museum voorgesteld door middel van een tentoonstelling van portretten, persoonlijke voorwerpen, brieven, meubelen, piano’s operalibretto’s, onderscheidingen en gehandtekende partituren van de componist, alles volgens een thematisch chronologische route van 5 fasen:

1. De vieringen van 1897; 2. Studies in Bergamo en Bologna; 3. De ontluikende componist; 4. De carrière van de operacomponist; 5. Het privéleven en het werk van de componist.

De rondleiding door het museum omvat multimediastations waarmee de bezoeker meer te weten kan komen over Gaetano Donizetti en naar zijn muziek kan luisteren. Het Donizettimuseum stelt voor om de rondleiding te voltooien door een bezoek te brengen aan de geboorteplaats en het geboortehuis van de componist, 'Casa Natale' in de straat Via Borgo Canale, en eveneens aan de basiliek van Santa Maria Maggiore, waar zijn overblijfselen bewaard zijn gebleven.

CVC