BEŞERI VE IDARI BILIMLER ALANINDA ULUSLARARASI ARAŞTIRMALAR XVIII

“Müesseseler, idari teşkilât birbirine o kadar benziyorlar ki, adeta bütün teşkilât ve taksimatı (bölümleri) ile Fransızlar için inşa edilmiş bir yapı gibi. Bundan başka düşünce tarzımızda ve tarihimizde de bir paralel mevcut. Kanaatimce Türk idaresi ile Fransız idaresi dünyanın en iyi kardeş idarelerinden birini teşkil etmektedir.”

Bourdeau de Fontenay, konferansında dile getirdiği Fransa ile Türkiye arasındaki bu benzerliğin yöneticilik/idarecilik üzerine eğitim veren okullar açısından da söz konusu olduğunu belirtmektedir (Negiz, 2022: 2):

“Türkiye ve Fransa memur yetiştirme mevzuunda, tarih boyunca, şayanı dikkate değer benzerlik arz etmektedir. Nitekim, Osmanlı İmparatorluğu “Enderun Mektebi”ni kurduğu sıralarda, Fransız İmparatorluğu da aynı gayelerle -Charlemagne zamanında- ‘Capitulaire Okulları’nı (bir nevi idarecilik okulları denebilir) kurmuştu. Daha sonra felsefi ve siyasi fikirlerin pek canlı olduğu bir devrede -1818- Fransa ilk ‘İdarecilik Milli Okulu’ nu kurarken, 1859’da da Türkiye, dün 100. yılını kutlayan ‘Mülkiye’yi kurmuştu. Ve böylece her iki memleketin müesseseleri at başı gelişmelerine devam etmişlerdir. Bugün Fransa’da bir ‘İdarecilik Milli Okulu: Ecole Nationale d›Administration’, Türkiye’de de bir ‘Amme İdaresi Enstitüsü’ vardır3. Bundan dolayı diyebilirim ki, memur yetiştirme bahsindeki tutumumuz memleketlerimizi birleştirebilecek çift hatlı bir demiryolu kadar paralellik arz etmektedir. Meselenin daha derinliğine inersek demek lâzımdır ki, bu benzerliğin sebebi, memleketlerimizin devlet mefhumuna olan bağlılığıdır. Siz Türkler ve biz Fransızlar merkezi bir idare, merkeziyetçilik istiyoruz. Bu bir hata veya bir kalite olabilir, fakat vakıa budur. O halde, ‘İdaremize’ ve netice olarak memur yetiştirme meselesine büyük bir ehemmiyet vermemiz de tabiidir. Bundan başka, soğuk harp ehemmiyetini kaybedip Doğu ile Batı arasındaki münasebetler de gelişmeye başlayınca, iyi bir idarenin zarureti de o nispette artmaktadır. Ordular, rollerinin ve önemlerinin bir kısmını kaybetmekte, buna mukabil idarenin tesir ve prestiji artmaktadır; doğal olarak demokratik usullerle hizmete alınmış memurlardan müteşekkil ehil ve dürüst bir idarenin…”

19. yüzyılda Türkiye’de yükseköğretimdeki gelişmeler, Sanayi Devrimi sonrasında oluşan sosyo-ekonomik koşullara uyum sağlamaya ve eski gücüne kavuşmaya çalışan Osmanlı Devleti’nin eğitim kurumları olarak Avrupa’yı yakalama çabası içinde olduğunu göstermektedir (Özkul, 2012: 225). Günümüzde dünyada yönetim ve işletmecilik eğimini ABD modeli yönlendirse de bu amaca yönelik açılan ilk okulun 1755 Lizbon depremi sonrasında kurulan Escola do Comércio olması muhtemeldir. O dönemde Lizbon, güçlü ve zengin Portekiz İmparatorluğu’nun merkeziydi. Bu okul ise vergileri ve ödemeleri yönetecek olan kamu idarecilerini yönetmek için kurulmuştu. Yönetim eğitiminin de kök saldığı bu dönemde yönetim bilimi alanında ilk üniversite kürsüsü Almanya (1727) ve İsveç’te (1750) kurulmuştur. Sonrasında Moskova’da Uygulamalı Ticari Bilimler Akademisi (1804), Paris Ticaret Okulu (École Supérieure de Commerce de Paris-1819), Viyana (1856), Budapeşte (1856) ve Venedik’te (1868) ticaret/işletmecilik okulları kurulmuştur (Spender, 2016). Bahse konu bu okullar, ticaret için gerek duyulan nitelikli insan gücü ihtiyacını karşılamak maksadıyla kurulmuştur (Arzova, 2019: 23). Avrupa’da kurulan İşletmecilik Okullarının tarihsel süreci “Kuruluş Dönemi (1819-1944)” ve “Asimilasyon Dönemi (1944’den günümüze)” olarak iki ana

3 TODAİE, 9 Temmuz 2018 itibarıyla kapatılmış ve öğrenim gören öğrencilerin Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi’nde eğitimlerine devam etmesi kararlaştırılmıştır. https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_ve_Orta_Do%C4%9Fu_ Amme_%C4%B0daresi_Enstit%C3%BCs%C 3%BC (Muhammet Negiz) başlığa ayrılmıştır. Kuruluş dönemi, Fransa ve Belçika öncülüğündeki Güney Modeli ve Almanya öncülüğündeki Kuzey Modeli olmak üzere iki farklı model ile ele alınmaktadır. Güney Modeli, pratik ticaret eğitimin verilmesine odaklanan bir model iken Almanların başını çektiği Kuzey Modeli, Fransa ve Belçika tecrübesinde eksik görülen yönlerin telafi edilmesi ile geliştirilmiştir ve “Modern İşletmecilik” eğitimine geçilmesinde öncü kabul edilmektedir (Kaplan, 2014; 529-530; Arzova, 2019: 11-15). Avrupa ticaret eğitimi tarihini bu modellere göre aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür (Kaplan, 2014: 530; Arzova, 2019; Arzova 2020):

Şekil 2: Avrupa’da Ticaret Eğitimi Tarihi

Kaynak: Kaplan (2014), Arzova (2019) ve Arzova (2020)’den uyarlanmıştır.

Batılı ülkelerle etkileşimin arttığı bu dönemde ülkemizde de bir işletmecilik/ ticaret okulu kurulması fikrinin gündeme geldiği ve Heybeliada Elen Ticaret Mektebi’nin (Ελληνική Εμπορική της Χάλκης) bu ilklerden birisi olarak kabul edilmektedir. Bu okul, işletmecilik eğitimi tecrübemiz konusunda bir kayıp halka ya da kilometre taşı hüviyetindedir (Ne giz, 2022). Kuruluşu için ilk girişimler 1780 yılında olsa da 1831 yılında faaliyetlerine başlayan Heybeliada Elen Ticaret Mektebi, I. Dünya Savaşı’na kadar faaliyetlerine devam etmiştir. Bu okul, Türkiye’de ticaret eğiminin dünyadaki örneklerinden geri kalmayacak biçimde köklü bir geçmişe sahip olduğunu göstermektedir (Arzova, 2020: 93). Son dönemde yayımlanan bilimsel çalışmalar, ticaret/işletmecilik eğitimi açısından günümüzdeki anlamda topraklarımızda kurulan “ilk” okulun 1883 tarihli Hamidiye Ticaret Mekteb-i Âlisi’nden de önce olduğunu ortaya koymaktadır.

Modern anlamda işletmecilik eğitimine ilişkin yapı ve anlayışın oluşması sürecine gelininceye kadar Türk işletmecilik eğitimi ve uygulamasının yaşamış olduğu tarihi gelişim süreci ana hatları ile Tablo 1’de gösterilmektedir. İşletmecilik eğitiminin sırası ile Rum, Fransız, Alman ve Amerikan yönetim düşüncesinden etkilenmesi ve söz konusu ülkelerden bu çerçeveden teknik destek alınması nedeniyle tarihsel süreç dört ana başlık altında ele alınmıştır.

Bu dört yaklaşımın etkileri farklı oranlarda günümüzde de gözlemlenebilmektedir. Daha önce Alman, Fransız ve Amerikan eğitim ekollerinin ülkemizdeki seyrinin gösterildiği tabloya son edinilen bilgiler ışığında (Arzova, 2020), Rum ekolünü de ekleyince aşağıdaki gibi bir durum oluşmuştur:

FRANSIZ EKOLÜ (1883-1914)

Alexander Ypsilantis’in (1725–1805) ticaret okulu kurma fikri (1780)4

Bazı İstanbullu tüccarlar, Heybeliada’da Rum ticaret okulunu kurdu (1831)

Müdür Barthélemy Coutloumouciou zamanında ün kazandı.

Sélencie Piskoposu M. Antime Mazarakis döneminde ciddi ilerleme kaydetti (1851)

1868’de okul ikiye bölündü: Rum Hazırlık Okulu ve Tam Ticaret Okulu.

Müdür Hristos Papadopulos dönemi reformlarıyla Osmanlı coğrafyasında tanınır oldu (1873)

1876 yılında Ulusal Üniversite (l’Université nationale) tarafından tam donanımlı yüksekokul olarak tanındı5

Fransız ve Alman Ticaret Okullarına uygun bir yüksek sınıf okula eklendi.

Fransızca, İngilizce, Yunanca, Türkçe ve Almanca dil dersleri veriliyordu.

1881 yılında profesör kadrosu 10’a ulaştı.

1831-1881 tarihleri arası toplam öğrenci sayısı 4.180’e ulaştı.

Milli Lisanlar ve Ticaret Lisesi (Ethniki Sholi Grammaton Kai Emporiou) kuruldu (1909-1925) -

Γραμματων Και Εμποριου

Milli Lisanlar ve Ticaret Lisesi’nde eğitim 4 yıldan 5 yıla çıkarıldı (1912)

I. Dünya Savaşı patlak verince Elen Ticaret Okulu’nda eğitim sona erdi (28 Temmuz 1914-11 Kasım 1918).

FRANSIZ EKOLÜ (1883-1914)

Balta Limanı Anlaşması (1838) 6

Tanzimat Fermanı’nın İlanı (1839)

Fabrika-i Hümayun (1840)-140 Fabrika

Darülfünun Kuruldu (1846)

Les Ecoles de Haute Etude Commercial’e 200 öğrenci gönderildi.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında döndüler.

Napolyon’un Code de Commerce’i “Kanunname-i Ticaret” olarak tercüme edildi (1850).

Osmanlı Bankası Kuruldu (1856)

Beşiktaş – Beyazıt atlı tramvay şirketi kuruldu (1872- 1876)

İstanbul Ticaret Odası kuruldu (1882)

Hamidiye Ticaret Mektebi (1883) (Bugünkü Marmara Üniversitesi – İşletme Fakültesi)

Ticaret Nezareti’ne bağlı olan Hamidiye Ticaret Mektebi’nin adı “Ticaret Mektebi Âlisi” olarak değiştirildi ve Maarif Nezareti’ne bağlandı (1909).

Hamidiye Ticaret Mektebi’nin 1914’de programı yenilendi.

1914-15 yıllarında Alman öğretim üyeleri ülkemize ders vermek amacıyla gelmeye başladı.

Darülfünuna “ilmi muhtariyet” yani “bilimsel özerklik” verildi (1919)

4 Eflak(1774-1782 ve 1796-1797 yılları arasında) ve Moldavya Voyvodalığı(1786-1788) yapmıştır. Aynı isimli torunu Yunan İsyanı’nda ve Yunan Bağımsızlık Savaşı’nda öne çıkmıştır.

5 L’Instruction Publique Chez les Grecs: Depuis la Prise de Constantinople par les Turcs Jusqu’à Nos Jours; Avec Statistique Et Quatre Cartes ... l’Année Scolaire 1878-1879, s.433-434, https://ia601604.us.archive.org/22/items/linstructionpu00chas/ linstructionpu00chas.pdf

6 Türk iktisadi hayatında çok önemli olan bir anlaşmadır. O dönem itibarıyla bakıldığında işletmeciliğin gelişmesi pek mümkün olmuyor.

Hitler Almanyası’ndan 7 akademisyen Türkiye’ye iltica etti.

Darülfünun Hukuk Fakültesi’nde İşletme İktisadı dersi açıldı (1930)

“İstanbul Darülfünunun İlgasına ve Maarif Vekâletince Yeni Bir Üniversite Kurulmasına Dair Kanun” ile İstanbul Darülfünunu kapatıldı (1933)

İstanbul Üniversitesi kuruldu (1933)

Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi (Önceki Ulumu Aliye-i Ticariye) 1934’de yürürlüğe giren programında “İşletme Ekonomisi” dersi açıldı.

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi kuruldu (1936)

İşletme İktisadı Kürsüsü kuruluyor (1937) Alfred Isaac yönetici olarak atandı. Türkiye’de işletmecilik eğitiminin ilk “sistematik kitabı” İsmet Alkan’ın 1937 basım tarihli, “Genel İşletme Ekonomisi” yayımlandı.

1940’larda Alkan‘la birlikte, Alfred Isaac, Muhlis Ete ve Ali Ahmet Özeken’in yayın çalışmaları gerçekleşti.

İzmir’de Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu açıldı (1944)

1930-1950 yılları arasında “işletme iktisadı” bağlamında eğitim gerçekleştirildi.

Vergi Reformu (1949)

1950 Seçimleri sonrası liberal iktisat politikaları

Dünya Bankası, “The Economy of Turkey: an Analysis and Recommendations for a Development Program” raporunu hazırladı (1951)

Türkiye Cumhuriyeti ile Birleşmiş Milletler arasında Teknik Yardım Ek Anlaşması imzalandı (1952) ve protokol uyarınca Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü kuruldu.

Maarif Vekâleti Merkez Teşkilatı Kanunu’na bağlı, akademik unvanları ihtiva eden öğretim üyeleri ve yardımcılarına mahsus kadrolar, bütçenin (L) cetvelinden çıkarılarak Yüksek İktisat ve Ticaret Okullarına tahsis edildi (1952)

Ford Vakfının desteğiyle Harvard İşletme Okulu yöneticileri Türkiye’de hükümet yetkilileri, iş adamları ve öğretim üyelerini ziyaret ederek iş dünyasına yönelik eğitim verecek kurumların oluşturulmasını tavsiye etti (1953)

ABD’ye eğitim için akademisyenler gönderildi (1953)

Harvard İşletme Okulu ve İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi tarafından Türk iş adamı yetiştirme amacıyla İşletme İktisadı Enstitüsü kuruldu (1954) Bir sene sonra faaliyete geçti.

Türkiye’de iktisat ve işletme alanları, İşletme İktisadı Enstitüsü ile birbirinden ayrıldı.

Ankara’da Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu kuruldu (1954)

Yüksek İktisat ve Ticaret Okulları, “ilmi muhtariyeti haiz öğretim ve araştırma” müesseseleri haline geldi (1956)

“İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi” kanun tasarısı kabul edildi (1956) (Yasa kapsamında lisans öğretimi üç yıldan, dört yıla çıkartılacak, ihtisas şubelerinin sayısı arttırılacak ve doktora sınıfı ihdas edilecektir.)

ODTÜ kuruldu (1956)

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, İdari İlimler Fakültesi kuruldu (1957)

Eskişehir’de Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu kuruldu (1958)

Robert College Yüksek Okulu İş İdaresi ve İktisat Fakültesi kuruldu (1959) İlk defa işletmecilik master programı burada başladı.

Türk Sevk ve İdare Derneği kuruldu (1962)

Milli Prodüktivite Merkezi kuruldu (1965)

1960 sonrası yükseköğretim kurumlarının sayısında ve izlediklerin işletme programlarının sayısındaki artış yaşanmıştır. (İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İşletme Fakültesi, Atatürk Üniversitesi İşletme Fakültesi, Ege Üniversitesi İşletme Fakültesi, Adana ve Bursa Akademileri)

İstanbul’da Sevk ve İdarecilik Eğitim Vakfı kuruldu (1969)

Ankara Akademisine bağlı İşletme Yönetimi Enstitüsü “Lisansüstü İşletmecilik Eğitim Programı” uygulamaya başladı (1971)

Kaynak: Pazarcık (2016), Namal ve Karakuzu(2016), Sayar (2018), Öz-Alp (1972), Güvenli (2003), Arzova (2020), Taşdemir (2021) ve Negiz (2022)’den derlenerek hazırlanmıştır.

1950’lerden itibaren Kuzey Amerikan modeline öykünen Türk işletme yönetimi eğitiminin yöntem, müfredat ve programlar açısından benzeştiği açıkça görülmektedir. Benzeşme olgusunun ardında önemli kurumsal süreçler kolaylıkla gözlenebilmektedir (Sargut, 2009: 60):

1. YÖK yasasının işletme bölümleri üzerindeki etkisi zorlayıcı eşbiçimliliğin tipik bir örneğidir. Bu süreçte Yüksek Öğretim Kurulu, genel kural ve düzenlemelerin yanında müfredat konusunda da üniversiteleri zorlamıştır

2. Seksenlerin liberalleşme hareketi Türkiye’de pazarların yapısını değiştirmiştir. İşletme bölümlerinin önemli bir kısmı yeni pazarların getirdiği yarışmacı ortamın üstesinden gelebilmek için öğretim dili İngilizce olan üniversiteleri taklit etmişlerdir. Öğretim dili İngilizce olan üniversitelerin insan kaynakları ve bilgi üretme süreçleme yetenekleri, kendilerinin ve izleyen üniversitelerin eğitim sistemindeki meşruiyetlerini pekiştirmişlerdir.

3. Profesyonelleşmenin getirdiği artan saygınlık, yeni pazarların işletme bölümlerinden beklentilerini değiştirmiştir. Özel kesimdeki örgütlerde denetim süreçleri kültürel normların etkisinden çıkmaya, daha çok yapısal ve profesyonel normlarla yönlendirilmeye başlanmıştır. Bu gelişme işletme bölümlerinin öğrencilerini yeni beklentilere göre yetiştirmesini zorunlu kılmıştır.

Ülkemizdeki işletmecilik okullarının çatı kurumlarının yaşadığı değişim ve dönüşümü Şekil 3’de incelemek mümkündür (Özkanan ve Acar, 2022: 6):

Şekil 3: İşletmecilik Okulları Çatı Kurumlarındaki Dönüşüm

Kaynak: Özkanan ve Acar (2020)’den uyarlanmıştır.

İşletme yönetimi, ticaret ya da işletmecilik eğitimi konusunda Türkiye’de yaşanan değişimi görme konusunda geçmiş dönemlerin ders müfredat ve programlarını incelemek de fikir verecektir. Heybeliada Elen Ticaret Mektebi (1831-1916) ya da Milli Lisanlar ve Ticaret Lisesi (1909-1925) bünyesinde verilen Fransızca, İngilizce, Rumca/Yunanca ve Almanca gibi yabancı dil derslerinin verilmesi ya da aşağıda örnekleri sunulan mesleki uzmanlık derslerinin günümüzde üniversitelerimizdeki işletme bölümleri ile rekabet eder nitelikte olması dikkat çekici bir noktadır.

Bu çerçevede, günümüzdeki anlamda ilk işletmecilik okulları olarak ifade edilebilecek Elen Ticaret Mektebi ve Hamidiye Ticaret Mektebi’nden başlayarak işletmecilik okullarının müfredatlarından birtakım örnekler sunulmuştur.

Tablo 2: Elen Ticaret Mektebinde Okutulan Dersler

Dersler İçeriği Sınıf

Ticaret Kavramı ve Ticari Belgelerin

Fiziki Coğrafya ile Doğal ve Sanayi Ürünlerinin Üretim Olgusu Arasındaki İlişki, Madenlerden Üretim, Tarım, Sanayi, İç İletişim Yolları, Ticaret, Temel Bilgiler,

2020: 78-83;

Tablo 3: Ticaret Mektebinde Okutulması Planlanan Dersler

Dersler

İlm-i Hesap

Türkçe yazı ve Türkçe dahi Ermeni ve Rum hurufatıyla yazmak ve okumak

İlm-i hendeseden aliyyü’l-cemal eşkal ve ecsam tarif

Basit Coğrafya

Kanun-ı usul ticaret berriye ve bahriye

Usul-ı defter

Ekonomi politik ve istatistik

Coğrafyanın ve Tarih-i Umuminin ticarete taliki olan ciheti

Mahsulat tabii’iye-i ticariye ile Envai empti’a ve Mamulata Mütedair Malumat

Kaynak: Erdoğan, 2018: 41.