Mizage Dergi - Sayı 01

Siyasi, Politik, Kültürel, Düşünce Dergisi - Çerkeslere ve gündeme dair...

Furkan DZAPŞ

Erol GERGİN

Erdoğan BOZ

Ferhat KENTEL

Elbruz AKSOY

Aydın ÇIF

Valeri HATAJUKO

Wuneutraa RICHKUN

Jankat YELBAŞI

Leyla ÖNLÜ

Ketse Yasin DURMAZ

Murat ATRIŞBA Caner YELBAŞI

Duğ Orhan DOĞBAY

Janset DEMİRCAN Abidin İNCİ

SAYI 01 | OCAK - ŞUBAT - MART 2018 | ₺10

Kuban KURAL

Timur ŞAHAN

Furkan DZAPŞ

Erol GERGİN

Aydın ÇIF

Valeri HATAJUKO

Yasin DURMAZ

Orhan DOĞBAY

Erdoğan BOZ

Ferhat KENTEL

Murat ATRIŞBA

Wuneutraa RICHKUN

Janset DEMİRCAN

Kuban KURAL

Elbruz AKSOY

Jankat YELBAŞI

Leyla ÖNLÜ

Caner YELBAŞI

Abidin İNCİ

Timur ŞAHAN

ABONE OLMAK İÇİN SOSYAL MEDYA HESAPLARIMIZI VEYA WEB SAYFAMIZI ZİYARET EDEBİLİRSİNİZ!

@dergi_mizage

@dergimizage

www.mizagedergi.com

mizage_dergi

MIZAĞE DERGİ Siyasi, Politik, Kültürel, Düşünce Dergisi Çerkeslere ve gündeme dair...

KÜNYE İMTİYAZ SAHİBİ Jankat YELBAŞI YAYIN YÖNETMENİ - SORUMLU Kuban KURAL

DİZGİ & TASARIM Barış AYDOĞDU KAPAK TASARIMI Tolga TEKDEMİR REDAKSİYON Setenay BAYÇORA

YOLA ÇIKARKEN! 1864 yılında yaşadıkları soykırımın ardından bu coğrafyaya savrulan ve o zamandan beri madun bir kimlik olarak kendisini ifade etmekte zorlanan Çerkeslerin, Türkiye’deki yayın serüveni de 100 yılı aşmış durumda. Büyük fedakârlıklar ile farklı siyasi görüşlerden Çerkesler tarafından çıkartılan dergi ve gazeteler, arşivdeki yerlerini aldılar. Süreli yayınların dışında birçok kitap da yayınlandı geçen bu zaman zarfında.

Son yıllarda ise Çerkesleri gündemine alan akademik yayınlarda görece bir artış var. İnternetin hayatımıza girmesiyle, web siteleri büyük ölçüde basılı mecraların yerini almış olsa da, matbu yayınların kalıcılığı ve sürdürülebilir oldukları takdirde, etkileri yadsınamaz. Online yayınların yaygınlığı ve matbu entelektüel üretim çabalarına rağmen, bir birikim sorunumuzun olduğu da hala bir vaka.

Kafkasya - Rusya - Diaspora ekseninde gelişen güncel olayları değerlendirmenin yanı sıra, tarihsel, sosyal, kültürel ve siyasal gündemini inşa edecek bir Çerkes diasporası ise hepimizin özlemi… Çerkes diasporasının tüm bu tecrübesini dikkate alarak ve güncel koşulları da değerlendirerek, tabiri caizse zora talip olarak çıkıyor MIZAĞE yola.

Bütün yazarlarımızın tabi ki farklı siyasi görüşleri var ancak bagajlarımızı önceleyerek hareket etmiyoruz.

İLETİŞİM Mızağe Dergi +90 532 467 63 03 +90 555 710 62 12 iletisim@mizagedergi.com www.mizagedergi.com YÖNETİM YERİ Hoşnudiye Mh. Köprülü Sk. 1-C Tepebaşı | Eskişehir BASKI PUSULA MEDYA 26PUSULAMEDYA OSB 14. Cadde - No: 04 Odunpazarı | Eskişehir +90(222) 231 01 40 www.pusula-medya.com YAYIN TÜRÜ Süreli, 3 Aylık

Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, röportaj, makale, illüstrasyon, haber ve konuların elektronik ortamlarda dahil olmak üzere her hakkı Mızağe Dergi’ye aittir. Tüm yazıların sorumluluğu yazarlara aittir.

Tartışmak ve üretmek gibi bir derdimiz var. Özgürlükçüyüz; kimseye hakaret etmeden, dokunulmaz kabul edilen konuları gündeme getirmeyi amaçlıyoruz. Özgünüz; üretimlerimiz bize özgü ama herkese hitap edecek tarzda olacak.

Kendimiz için istediğimizi başkaları için de isteyecek demokrat ve adil bir zihni inşa etmek gibi dertlerimiz de var.

Kavramların yozlaştığı, konuşmanın zorlaştığı, tartışmanın sinir harbine dönüştüğü dönemlerden geçtiğimizin, kimilerine göre sözün değerini yitirdiği zamanları idrak ettiğimizin farkındayız. Gerek Çerkes diasporasındaki kısır tartışmaları, gerekse yaşamakta olduğumuz dönemin boğucu atmosferini de teneffüs ediyoruz.

Tüm bu olumsuz gelişmelere rağmen; Söyleyecek sözümüz, kuracak cümlelerimiz var.

Hiçbir kurumsal bağı olmayan, özgürlüğünü özgünlüğü ile perçinleyen bir yayın olmak üzere çıkıyor MIZAĞE yola.

Adıyla müsemma bir tarafı da var; Pek ele avuca gelecek, kontrol edilebilecek, yönlendirilebilecek bir yayın olmayacak MIZAĞE…

Silkindik, geliyoruz…

SAYI 01

3

Furkan DZAPŞ

D

üşman ceza hukuku kavramı, modern ceza hukuku tartışmalarında en öncelikli kavramlardandır. Bu kavram ilk olarak Alman ceza hukukçusu Gunter Jakobs tarafından kullanılmıştır. Jakobs, temel ayrımı vatandaş ceza hukuku ile düşman ceza hukuku arasında yapar. Bu ayrımın temeli, devletin cezalandırılacak özneye yaklaşımında saklıdır.

Ceza hukuku kural olarak failin cezalandırılması için, failin kasten veya taksirle, kanunca suç sayılan bir fiili işlemesini arar. Oysa Jakobs’un dikkat çektiği üzere, son dönem terörle mücadele vb. isimlerle yasalaştırılan yeni tip ceza kanunları bunun tam tersidir. Bu kapsamda ortaya çıkan kanunlara bakıldığında, failin çoğu zaman harekete geçmesi dahi şart olarak aranmaz. Devlet, topluma ve kendisine karşı tehdit olduğunu düşündüğü bireylere veya gruplara karşı vatandaşlarına karşı uyguladığı hukuku askıya alarak, bir istisna hali yaratır.

Bu olağanüstü durum içerisinde alınan tedbirler ve verilen cezaların temel özelliği; orantısız olmasıdır.

Düşman ceza hukuku teorisi üç temel önermeyle özetlenebilir. İlk olarak, korunan hukuki menfaat işlenmiş bir suçun cezalandırması değil, gelecekte doğma

4

SAYI 01

MADUNLAR DUA EDEBİLİR Mİ? ihtimali bulunan bir tehlikenin önlenmesidir. İkinci olarak, düşman olanların maruz bırakıldığı orantısız yaptırımlardır. Son olarak ise, düşman ceza hukuku uygulanan birey veya grupların, usul hukukundaki pek çok hakkından yararlandırılmaması, adeta usul hukukunun askıya alınmasıdır. Jakobs, bu kategoriye girenlerin devlet tarafından suç işleyen vatandaş olmaktan ziyade “düşman” olarak tanımlandığını ve hukuku uygulayanların da kanunlara -ki çoğu zaman uygulanacak kanun da siyasete uygun hale gelecektir- değil, failin devletçe tanımına bakarak, cezaya yahut tedbirlere karar verdiğini savunmaktadır. Bu kategorideki insanlar, diğer “suçlularla” aynı haklara dahi sahip değildirler. Hakları, adi suçlular gibi kanunca korunmaz. Özetle, ceza hukukunun genel işleyişi ters yüz edilir ve aynı anda iki ayrı ceza hukuku uygulaması

faydalanacağı manasına gelmemektedir.

DEVLETİN KOLEKTİF AKLI, BÜROKRATİK BİLİNÇALTI Yukarıda aktarmaya ve izah etmeye çalıştığım, Jakobs’un görüşünde temel noktanın düşman tanımında aranması gerektiğini düşünmekteyim.

Düşmanı kim belirleyecek?

Düşman tanımını yapacak olan kim? Tabii ki egemenin kendisi!

Geleneksel ceza hukuku açısından kesin ve evrensel fail tanımları yapılabilir. Örneğin; hırsızlık suçunun işlenmesi halinde, failin hırsızlık eylemini gerçekleştiren, yani kendisine ait olmayan bir malı sahibinin rızası dışında kendi zilyetine geçirenin cezalandırılabilir özne olduğunu, herhalde hiçbir

“Türkiye’de bir Ermeni’nin, Kürt’ün, devrimcinin yargıç karşısındaki durumu ile Rusya’nın herhangi bir yerinde bir Kafkasyalının durumu farklı olmayacaktır.” bulunur. Vatandaş suç işlese de suç işlemiş vatandaştır ancak düşman, ceza hukukunun uygulama alanı bulduğunda suç işleyen suçlu vatandaş olmaz, düşman olur. Bu kişinin vatandaşlık bağı ile ilgili devlete bağlı olması, onun vatandaşlık haklarından

hukuk sistemi tartışmayacaktır.

Dolayısıyla, failin ve fiilin belli olduğu geleneksel vatandaş hukukundan farklı olarak, düşman ceza hukuku bağlamında gerek fail değişkendir, gerekse de fiil. Bu durumda yargıcın vereceği kararın değişkenlerini de delillerini de

belirleyecek olan kanunlar ve ilmi yahut kazai içtihatlar değil, siyasetin kendisi olacaktır.

HAYATIN CEZALANDIRILMASI: DUA ETMEK HANGİ SUÇUN MADDİ UNSURUDUR?

Bir taraftan fazlaca değişken

Düşman ceza hukuku gözüken bu fail ve fiil tartışmalarının, Kafkasya’da yaşanan Rusya hukuku tanımı, günlük siyaset Ruslan Guashev uygulamalarını bakımından sürekli davası açıkça gössiyaseten tanımlanması termiştir ki; Rusya’nın sizi düşman belleyip buna anlamlandırmak gereken uygun tedbirler uygulaması için faydalı düşmanlarla için, sizin bizzat Rusya Hu- olacağını bezelidir. kukuna dahi aykırı eylem- düşünüyorum.

Diğer taraftan, ler yapmanız gerekBu noktada yakın bürokrasilerin memektedir. dönemde gerçekleşen kafasına kazınmış Ruslan Guashev tarihi düşmanların vakasına göz atmak faydalı varlığı, bu tanımı belirli gruplar olacaktır. Ruslan Guashev, 21 üzerinde yaparken kolaylık Mayıs 1864’ün ayaktaki tek tanığı sağlar. Örneğin Türkiye’de bir olan bir meşe ağacının altında Çerkes soykırımı kurbanlarını Ermeni’nin, Kürt’ün, devrimcinin andığından dolayı, halkı kin ve yargıç karşısındaki durumu ile, düşmanlığa sevk etmekten ev Rusya’nın herhangi bir yerinde hapsi ile cezalandırıldı. Temyiz bir Kafkasyalının durumu itirazları yerinde görülmedi, cezası farklı olmayacaktır. Devlet kesinleşti. Ruslan Guashev’i içi mücadeleler bakımından gündeme taşıyan ise bu haksızlık düşman tanımı daha esnek karşısında girdiği açlık grevi oldu. olsa da, emperyal tecrübeye Açlık grevleri dünyanın pek çok sahip devletler için bu tanımın yerinde çaresiz kalan kişilerin madunlara, marjindekilere başvurduğu önemli bir hak uygulanmasında bir süreklilikten arama yöntemidir. Açlık grevi, bahsetmek mümkündür. bedenleştirilen bireyin bu saldırı karşısında bizzat kendi bedeninin varlığını koyduğu toplumlar için Meselenin muhatabı olan önemli bir pratiktir. Beri taraftan, ve düşman olarak kodlanan Kafkasyalıların siyasi pratikleri özne bakımından bu tarihsel bakımından Ruslan’ın eyleminin bürokratik devamlılığın çıktısı binevi şok yaratması, Ruslan’ın ise, ne olursa olsun vatandaşlığa eyleminin Kafkasya siyasi tarihinde geçemeyeceğidir. Rusya eşine az rastlanır türde olması ile hukukunda bir dönem kullanılan de alakalıdır. cezalı halk tanımı, Jakobs’un kavramlaştırmasının tarihsel boyutuna ışık tutar niteliktedir.

Yani düşman olarak kodlanan yahut her an düşman olarak kodlanmaya namzet öznenin, grup bireyi ne yaparsa yapsın makbul vatandaş olamayacaktır.

Rus hukuk sisteminin ve idaresinin, konu Kafkasyalılar olduğunda temiz bir geçmişe sahip olmadığı herkesin malumu.

Yüzyıllardır sürdürdüğü kanlı savaşlarla soykırıma uğrattığı halklardan hayatta kalanlara

da davranış şekli, soykırım döneminden farklı değildir. Sadece son 10 yılda Kafkasyalıların, Çerkeslerin hafızasında yer eden Aslan Çerkesov, Rus ırkçılarının saldırıları gibi vakalar, söz konusu tutumun 150 yıl öncesinin savaş meydanında kalmadığının, faili meçhuller ve baskıların yanı sıra bugün hukuk eliyle de sürdürüldüğünün kanıtıdır. Çoğu zaman “hukuk dışı” yolları kullanan Rus devletinin hukuk alanındaki takibatları ise, yukarıda izahına kalkıştığımız düşman ceza hukuku bağlamında mümkün olmaktadır.

Ruslan Guashev davasını diğerlerinden önemli kılan ise, düşman olarak kodlanan Guashev’in bu hukuk dışılık karşısında sesini, bedenini ortaya koyarak yükseltmiş olmasıdır. En başından itibaren Rusya anayasası ile verilmiş vatandaşlık haklarına ve ilgili ceza kanunlarına aykırı olduğu aşikâr olan ev hapsi ve para cezası karşısında Guashev’in tutumu, Kafkasyalıların pek alışık olmadığı bir direniş pratiğini de kolektif tecrübelerine ekledi.

Guashev davasında tam da Jakobs’un bahsini ettiği genel usül kurallarının uygulanmadığını, ortada bir suç olmamasına rağmen, adeta baskı ile ileride Rusya’ya sorun teşkil edebilecek fikirlerin veya duaların(!) takibata uğradığını görmek elzemdir.

Hakeza dua etmek gibi, suçun maddi unsuru olamayacak bir fiile karşı verilen cezanın orantısızlığını anlamak için, Rusya ceza hukukuna hâkim olmak bile gerekmemektedir.

SAYI 01

5

DÜŞMAN OLMAYI SEÇMEYENİ, USLU DURMAK DOST YAPMAYACAKTIR!

Guashev davasının gösterdiği bir diğer önemli husus ise, Çerkes siyaseti özelinde Kafkasyalıların Rusya ile olan ilişkilerinin geleceği ve Rusya ile olan ilişkiler hususunda Çerkes siyaseti içi tartışmalara bizzat Rusya tarafından verilen yanıttır. Uzunca bir süredir Rusya ile anlaşmanın, daha doğrusu Rusya’nın politikaları karşısında pasif ve Rus çıkarlarını her halükarda destekleyici tavır almanın, Çerkeslerin geleceği bakımından elzem olduğunu savunan bir siyasi damarın varlığından bahsetmek mümkündür. Bu damarı kullananların bir kısmı, kirli ilişkiler sayesinde bu motivasyonlarını sürdürürken, kimileri de samimi duygularla bu siyasi damarı savunmaktadır.

Guashev davası Rusya devletinin paranoyasının ne ölçülere ulaşacağının görülmesi ve tehdit tanımının nasıl bir keyfilikte olduğunu göstermesi bakımından oldukça önemlidir ve bu damarın iddialarını çürütür niteliktedir. Bu dava açıkça göstermiştir ki; Rusya’nın sizi düşman belleyip buna uygun tedbirler uygulaması için, sizin bizzat Rusya Hukukuna dahi aykırı eylemler yapmanız gerekmemektedir. Düşman tanımını Rusya’nın yaptığı bir siyasal düzlemde zaten dostane ilişkilerin ve Rus otoritesine koşulsuz itaatin nasıl olacağının kararını vermek de bağımlı ulusa ait olmayacaktır. Kabul etsek de etmesek de Rusya’nın 200-300 yıl öncesinden başlayan bir süreçten beri, bürokratik hafızasında Kafkasyalıların yeri konjonktürel 6

SAYI 01

gecikmeler dışında düşman olarak kodludur. Bu belirlemenin karşısında istediğiniz kadar itaat edin, sonucunun farklı olmadığını yahut olmayacağını göreceğiz ve gördük.

Guashev’in açlık grevini sonlandırırken yaptığı açıklama da, Ruslan için eyleminin hedefine ulaştığı, toplumsal farkındalığın oluştuğu için amacın hâsıl olduğu yönünde idi. Rusya’nın çıkarlarının, düşman algısının nerede başlayıp bittiğini Meselenin bir diğer tarafıysa, kestirmek güç. Bu belirsizlik içeKafkasyalıların da ötesinde, Rusya risinde siyaseten yol alabilmenin siyasal sisteminin tarihi yolu; bizzat bizlerin, koşulRuslan boyunca temelde iç suz şartsız durduğuGuashev’in düşmanlar yaratamuz yeri belirlemeeylemi, hakkında rak kendisini var miz ve siyaseten verilen kararı etmesidir. Hukuk mevzimizi nereye değiştirmeye yetmediyse devleti olabilme kuracağımıza kade bütün olarak biz noktasında taKafkasyalılara direniş için rar vermemizden şiddetten beri imkânların geçiyor. Guashev, rihinin belki de varlığını göstermiş tek bir safhasında bunu bedenini ortaoldu. dahi olumlu örnek ya koyarak yaptı. Dua olarak gösterilemeyecek eden adam, günlük veya Rusya’nın siyasal serüveni, hep bir törensel pratiklerin bir toplumu, iç savaş düzleminde şekillenmiştir. halkı siyaseten nasıl harekete geBu doğrultuda çoğu zaman kendi çirdiğini de göstermiş oldu. kanunlarını dahi ciddiye almamıştır. Belli bir hukuk devleti olduğunu Hâsılı, Ruslan Guashev davavarsaydığımız ülkelerde dahi ceza sını düşman ceza hukukunun uyhukuku, paralel iki ayrı kipe bügulanma alanı olarak görebiliriz. rünmekteyken, Rusya gibi hukukun Rusya hukuk sisteminin düşman üstünlüğünün her zaman kâğıt algısının belirsizliği karşısında Rusüstünde kaldığı bir devlette, Jaya’nın çıkarlarına uygun davrankobs’un bahsettiği şekilde düşman mayı düşünen Kafksayalıların da ceza hukuku uygulamalarının, Kaf- olduğu muhakkak. Bu görüşü sakasyalılar dâhil “vatandaşlarına” vunanların anlamadığı ise, böyleda yöneldiği barizdir. sine bir belirsizlik karşısında, hangi fiilin suç, hangisinin (suç) olmadıRuslan Guashev’in eylemi, hak- ğının öngörülemediği düzlemde, kında verilen kararı değiştirmeye siyaseten en imkânsız konumun yetmediyse de bütün olarak biz savundukları işbirlikçilik olduğudur.

Kafkasyalılara, Çerkeslere, Abhazlara, Çeçenlere, Karaçaylara, Rusya ile iyi geçinmek isteyenleDağıstan halklarına, Osetlere dire son söz; “Rusya sizinle iyi geçinreniş için şiddetten beri imkânların mek istemiyor.” varlığını da göstermiş oldu. Ruslan

ÇERKES SOYKIRIMI WALTER RICHMOND Çeviren: Erdoğan Boz | Koyu Siyah Yayınları 2013 yılında İngilizcesi yayınlanan kitabın Türkçe çevirisi, Koyu Siyah Yayınları tarafından, Erdoğan Boz’un yaptığı çeviri ile yayınlandı. Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı kolonizasyonu ve Çerkesler’den ‘’arındırmasıyla’’ sonuçlanan Rus-Kafkas savaşlarının son döneminden başlayarak, günümüzde Kafkasya’da yaşanan ihlallere kadar uzanan, yaklaşık iki yüz yıllık bir dönemi kapsayan kitap, literatüre önemli bir katkı sunuyor.

K

Kitap, Çerkeslerin Osmanlı coğrafyasına iskân edilmeleri, bu bölgede karşılaşılan zorluklar, devletin plansızlığı ve yetersizliği, belli

bölgelerde halkın Çerkes yerleşimcilere gösterdiği tepkiler ve çıkan çatışmaları da konu almaktadır. Sürgün sonrası Kafkasya, Çarlık dönemi ve sonrasında Sovyet Rusya’nın bölge özelinde izlediği politikalar da ayrı bir bölümde işlenmektedir. Kuzey Kafkasyalıların hiçbir zaman Rus Devleti önünde eşit vatandaşlık hakkını elde edememeleri, Rus yönetiminin Kuzey Kafkasya’daki halklara karşı izlediği yerinden kaldırma, sürgüne tabi tutma ve bir gruba ait olan bir bölgeyi başka bir gruba tahsis etme gibi politikaların, Kafkasya’daki halklar arasında bitmeyecek bir mücadeleye dönüştürüldüğü de detaylı bir şekilde kitapta işlenmektedir. Suriye, Ürdün ve Türkiye diasporalarının da tarihi süreç içerisinde Osmanlı’dan günümüze bu devletlerle kurduğu ilişkiler ve sorunlara da değinilmiş, Sovyet sonrası Çerkeslerin Kuzey Kafkasya’da Rus yönetimiyle yaşadığı problemler de detaylı bir şekilde incelenmiştir. Tüm bunlara ek olarak, kitabın belki de vurgulanması gereken en önemli yanı, yukarıda da değinildiği gibi Çerkes sürgününe ve Çerkeslerin Kuzey Kafkasya’da maruz kaldıkları etnik temizliğe dair Rus askeri yazışmalarına dayanan, arşiv belgeleriyle temellendirilmiş ilk akademik kitap olmasıdır.

Caner YELBAŞI

itap, özellikle son yıllarda sıcak bir tartışma haline gelen, 21 Mayıs 1864 tarihiyle sembolik bir şekilde anlamlandırılan, Çerkeslerin Kuzey Kafkasya’yı terk etmesiyle son bulan sürece dair yapılan göç, sürgün, etnik temizlik ve soykırım tartışmalarına yeni bir boyut kazandıracaktır. İlk defa bu kitapta kullanılan Rus İmparatorluk Arşivi’nden temin edilen askeri birimlerine ait yazışmalar ile, Rus asker ve devlet görevlileri tarafından yazılan hatıratların ışığında, Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı istilası ile başlayan savaş, etnik temizlik, sürgün ve soykırıma kadar uzanan süreç ayrıntılı bir şekilde, yazar Walter Richmond tarafından kitapta temellendirilmektedir. Richmond her ne kadar Rusların soykırım yapmak amacıyla Kafkasya bölgesini istila etmediklerini belirtse de, kuşatma, ambargo, mahsulleri yok ederek ve açlık koşulları oluşturarak Çerkes nüfusu Rus işgaline karşı direnmekten alıkoyma, Çerkes nüfusun direncini kırmak için sivil yerleşim yerlerini ortandan kaldırma, hazırlıksız ve plansız bir şekilde büyük kitleler halinde nüfusu yerlerinden çıkarıp sürgüne tabii tutma gibi uygulamalardan dolayı, Çerkesler büyük bir yıkıma uğramış ve Rus işgal güçleri tarafından oluşturulan koşullar nedeniyle Çerkes nüfusu kendi devamlılığını sağlayacak imkanlardan mahrum bırakılmıştır.

Onarılması mümkün olmayan yaralar açan bu uygulamaları, yazar Walter Richmond Birleşmiş Milletler’in yaptığı tanımlamayla açıklayarak, soykırım olarak nitelendirmektedir.

SAYI 01

7

Erol GERGİN Henüz Kasım’ın sonu olmasına rağmen kış gelip çökmüştü Uzunyayla’ya. İki gün önce yağan kar, kalın bir tabaka halinde her tarafı kaplamıştı. Hajokalar bir hafta daha erkene gün alabilselerdi, dört köy öteden alacakları gelinlerini soğuk ama karsız-çamursuz bir havada köye getirmiş olacaklardı ama kız tarafı “Ancak hazırlanabiliriz.” deyince, pek ısrarlı olamamışlardı. Şimdi hem kız, hem erkek tarafı ve de onca konuk için daha sıkıntılı geçecek olan bir haftalık düğün töreni başlıyordu.

Gelin kafilesinin Thamadesi olan Azoke Gazihan, Hajokalarin haçeşinden (konuk evi) çıkmış, yavaş yavaş geniş avlunun ortasına doğru yürürken, oldukça mağrur bir görüntü veriyordu. Neredeyse 100’e yakın bir atlı grubun tartışmasız önderiydi ne de olsa. Onların her şeyinden sorumlu ve tabi ki bir o kadar da yetkiliydi. Bir hafta önce yapılan toplantıda ittifakla gelin kafilesine thamade (önder) seçilmişti. Görgüsü, tecrübesi, toplum içindeki itibarı, o gün orada bulunan topluluk tarafından ona bu görevin verilmesini sağlamıştı.

Gazihan’la yardımcısı Suşe Hamid, avlunun ortasına gelip durdular, sırtlarında siyah yamçı, başlarında beyaz başlıkları ile...

Peşlerinde onları uğurlamaya 8

SAYI 01

DAVA hazırlanan köyden ve çevre köylerden gelen yaşlılar ve gençler vardı. Onlar dışarıya çıkıp avlunun ortasında görününce, köyün dar sokaklarında bekleşen düğün kafilesine katılacak diğer yolcular ve köylüler de hızla onların yanına gelerek hizalandılar. Kadınların bulunduğu bölümden gönderilecek olan Bje’yi (uğurlama içeceğini) bekliyorlardı.

Biraz sonra mutfak kapısından iki genç çıktı; birinin elinde, içinde bje bulunan kocaman bir çinko tas, diğerinin elinde kızartılmış hamur ve Çerkes kurabiyesi bulunan bir tepsi vardı. Gençler hızlı adımlarla gelerek grubun önünde durdular ve bje dolu tas, Gazihan’a uzatıldı.

Avluda bulunan herkesin, kadınlar da dâhil olmak üzere duyabileceği bir şekilde kısa ve özlü bir konuşma yapan Gazihan, bu evliliğin her iki taraf için hayırlı uğurlu olmasını, başlamış olan akrabalığın ilelebet devamını, bu gün evlenen gençlerin ve bundan sonra evlenecek gençlerin de ömür boyu mutlu olmasını diledikten sonra, tası yardımcısına vererek bir yudum içirdi. Kendisi sadece kurabiyeden bir parça aldı. Sonra onları uğurlamaya gelenlerden beş altı yaşlıya da bje dolu tas ve tepsi uzatıldı. Onlar da bjeden birer yudum, birer parça da kurabiye ve kızartmadan alarak “Hayırlı olsun”

dediler kısaca.

Artık kafile yola çıkabilirdi.

Gazihan bundan sonra bütün talimatları yardımcısı Hamid’e verecek, o da gerekli yerlere iletecekti. Öyle de oldu; iki yöneticinin atları eyerlenip hazır hale getirildi. Onlar atlarına binince, kafile de onların peşinden yola koyulacaktı. Ancak onlar atlarına binmeden bekliyorlardı. Etrafta koşuşturan telaşlı görevliler, az sonra peşlerinde dört genç kızla avlunun ortasında belirdiler.

Bunlar kafileye katılacak kızlardı.

Bir saat önce thamade ve diğer büyüklerin yanına çıkarılıp onlarla kısaca tanıştırılmışlardı. Onlar da kızlar arasında bir görev dağılımı yaparak, onların thamadesini ve hizmetlerinde olacak gençleri belirlemişlerdi.

Gelin arabası olarak hazırlanan at arabası kapının önünde durdu.

Kızlar dikkatle arabaya bindirildiler. Ardından thamade ve yardımcısı, sonra da kafiledekiler atlarına binerek yola koyuldular.

Kafile, sonsuz bir beyazlığın içinde yolculuk yapıyordu. Uzaklarda görünen Hınzır Dağı ile Tahtalı Dağları, yükseltilmiş ve beyaza boyanmış bir duvar dizisi gibi duruyordu. Gökyüzünün tamamı hafif griye çalan bulutlarla kaplanmış, adeta yeryüzüyle birleşmişti.

Henüz Kasım’ın sonu olmasına Ufka kadar başkaca bir şey Uzungörağmen kış gelip çökmüştü rünmüyordu.

Bu renk armonisini yayla’ya. yalnızca atlı kafile bozuyordu. Atlıların tamamı yamçılar giİki gün öncesiyah yağan kar, kalın yinmişti.

Yamçılara dolanmış ince bir tabaka halinde her tarafı kapbaşlıkların beyaz rengi ise kar delamıştı. Hajokalar bir hafta daha nizinde fark alabilselerdi, edilmiyordu bile. erkene gün dört Kafile köy büyük bir disiplin içerisinde hareket öteden alacakları gelinlerini soğuk ediyordu. Thamade en öndeydi. ama karsız-çamursuz bir havada Yardımcısı hemen sol yanında bir köye getirmiş olacaklardı ama kız adım gerisinde, onun da yanında tarafı “Ancak hazırlanabiliriz.” dethamadenin hizmetine tahsis edilyince, pek ısrarlı olamamışlardı. miş genç bir adam vardı ve gözüŞimdi hem kız, hem erkek tarafı ve nü thamadeden ayırmıyordu. Hem de onca konuk için daha sıkıntılı yakın koruması hem hizmetkârıydı. geçecek olan bir haftalık düğün töreni başlıyordu.

Topluluğun askeri bir disiplin içerisinde hareket ettiği gözden Gelin kafilesinin Thamadesi kaçmıyordu. Kafilenin sonunda olan Azoke Gazihan, Hajokalarin olacak adam da, önünde olacak haçeşinden (konuk evi) çıkmış, adam da, thamadeyi koruyacak yavaş geniş avlunun ortasına adam yavaş da belliydi.

Bir düğüne dedoğru yürürken, oldukça mağrur ğil de sanki bir savaşa gider gibi bir görüntü veriyordu.

Neredeyse hareket ediyorlardı.

Yüzyıllarca 100’e yakın atlı grubun tartışsavaşmış bu bir halkın, yaşamının her masız önderiydi ne de olsa.

Onlaalanına savaş düzeni sinmişti anların her şeyinden sorumlu ve tabi ki şılan. bir o kadar da yetkiliydi. Bir hafta önce yapılan toplantıda Kızların bindiği arabaittifakla da thagelin kafilesine thamade (önder) made kadar özenle korunuyordu. seçilmişti.ortasındaydı Görgüsü, tecrübesi, topKafilenin ve onların lumişiçindeki itibarı, gençlerden o gün orada da bilir, yetenekli bulunan özel topluluk tarafından ona seçilmiş korumaları, hizmetbu görevin verilmesini sağlamıştı. kârları vardı.

Kafile düğüne yardımcısı gittiğinin elbette Gazihan’la Suşe ki farkındaydı ama ortasına gelin alınıp dönüş Hamid, avlunun gelip yolculuğu başlayıncaya kadar fazla durdular, sırtlarında siyah yamçı, bir coşku yaşanmayacaktı. başlarında beyaz başlıkları Kafilede ile... bulunanların, özellikle gençlerin Peşlerinde onları uğurlamaya ha-bu hakkı sonraya bırakılmıştı.

Yaşadığı zırlanan köyden ve çevre köylerden pek çok tecrübeyi hayatına gelenek gelen yaşlılar ve gençler vardı.

Onolarak katançıkıp bu insanlar, o kadar lar dışarıya avlunun ortasında çok şey görüp yaşamışlardı ki, ya görününce, köyün dar sokaklabir terslik olursa!

Bindekafilesine bir de olsa rında bekleşen düğün bu ihtimaldiğer vardı.yolcular O nedenle tedbirli katılacak ve köylüler davranıyorlardı.

Coşku,gelerek eğlence de hızla onların yanına dönüşe bırakılmıştı. hizalandılar.

Kadınların bulunduğu bölümden gönderilecek olan Bje’yi Ancak yine de usulüne uygun (uğurlama içeceğini) bekliyorlardı. olarak eğlenmenin yolunu bulanlar

oluyordu.

Bunlar, arada bir kızların Biraz sonra mutfak kapısından içinde arabanın iki gençbulunduğu çıktı; birinin elinde, yanına içinde atlarını sürerek, onlarla iki kelam bje bulunan kocaman bir çinko tas, etmenin Aradiğerininkeyfini elinde çıkarıyorlardı. kızartılmış hamur badaki kızlar da gençlerin takılmave Çerkes kurabiyesi bulunan bir larından pek şikâyetçi değillerdi; tepsi vardı. Gençler hızlı adımlarla şen kahkahalar atarak onlara laf gelerek grubun önünde durdular yetiştiriyorlardı. Ancak kızlara iltifat ve bje dolu tas, Gazihan’a uzatıldı. eden, takılan gençler, çok geçmeden yakın korumaları tarafından Avluda bulunan herkesin, kauzaklaştırılınca, genç kızlar yine dınlar da dâhil olmak üzere dubaş başa kalıyorlardı. Dört saatlik yabileceği bir şekilde kısa ve özlü yolculuk böyle geçecekti anlaşılan. bir konuşma yapan Gazihan, bu Kardan, kıştan dolayı da küçük evliliğin her iki taraf için hayırlı çaplı mola vermeler, eğlenceler uğurlu olmasını, başlamış olan olmayacaktı. akrabalığın ilelebet devamını, bu gün evlenen gençlerin ve bundan Kızların üçü aynı köyden ve sonra evlenecek gençlerin de ömür Hajokaların akrabalarıydı. Diğeri boyu mutlu olmasını diledikten ise başka köyden gelmiş bir misasonra, tası yardımcısına vererek firdi ve kızlarla çok iyi anlaşıyordu. bir içirdi.

Kendisi sadece Üç yudum kafadarın köydeki maceraları kurabiyeden bir parça aldı.

Sonra dilden dile dolaşıyordu.

Bazen onları uğurlamaya gelenlerden erkek figürleriyle erkekleri (kötü beş altı yaşlıyataklit da bje dolu düğünden tas ve tepsi oynayan) ederek uzatıldı. birer kaçırırlar,Onlar bazenda hiçbjeden ilgi duymayudum, birer aşıkmış parça da kurabiye ve dıkları halde muamelesi kızartmadan alarak “Hayırlı olsun” yaparak saf delikanlıları sarakaya dediler kısaca.de genç karı-kocaları alırlar, bazen birbirine düşürürlerdi; yalandan Artık kafileaşıkmış yola çıkabilirdi.

Gagenç kocaya numaralarına zihan bundan bütün talimatyatarak.

Köyünsonra delikanlıları, onlaları bu yardımcısı rın halleriniHamid’e biliyorduverecek, ama de-o da gerekli yerlere iletecekti. Öyle deleri, babaları yaşındaki thamade ve bilmiyordu.

Tabieyerilerde yaşlı oldu;grup iki yöneticinin atları de nelerle da... lenip hazır karşılaşacaklarını hale getirildi. Onlar atlarına binince, kafile de onların peşinden yola koyulacaktı. Ancak Yorucu bir yolculuktan sonra onlar atlarına binmeden bekligelinin Kızılçevlik’e ulaşıldı. yorlardı.köyü Etrafta koşuşturan telaşlı Gece sabaha kadarpeşlerinde düğün yapıldı, görevliler, az sonra dört eğlenildi. gün,ortasında kuşluk vakti genç kızlaErtesi avlunun begelin alınarak lirdiler.

Bunlar dönüş kafileyeyolculuğu katılacak başladı.

Köyden henüz çıkılmıştıve kızlardı. Bir saat önce thamade ki gelin arabasının yakınında bir diğer büyüklerin yanına çıkarılıp hareketlenme Arabanın süonlarla kısaca oldu. tanıştırılmışlardı. rücüsü Küçük Fettah’la yakınında Onlar da kızlar arasında bir görev at süren köylüsü Necati, çevrededağılımı yaparak, onların thamakilerin şaşkın bakışları arasında desini ve hizmetlerinde olacak yer değiştirdi ve Küçük Fettah, Negençleri belirlemişlerdi. cati’nin atını hızla sürerek gruptan

ayrıldı. daha ne olduGelinKafiledekiler arabası olarak hazırlanan ğunu anlamaya çalışırken at arabası kapının önündeK.Fettah durdu. peşinden giden iki atlı tarafından Kızlar dikkatle arabaya bindirildigeri getirilerekthamade thamadenin huzuler. Ardından ve yardımruna çıkarıldı kızlardan davacı cısı, sonra da ve kafiledekiler atlarına olduğunu söyledi.

Gençler K.Fetbinerek yola koyuldular. tah’ın kızlardan davacı olabileceğini, davacı olursa onlara ağır ceza çıkacağını söyleyerek ikna edebilmişlerdi. Beklemediği bir durumla karşı karşıya kalan Thamade, bir Kafile, sonsuz bir beyazlığın taraftan at sürüyor, diğer taraftan içinde yolculuk yapıyordu. UzaklarK. Fettah’ı dinliyordu. da görünen Hınzır Dağı ile Tahtalı Dağları, yükseltilmiş ve beyaza Tentesi kilimlerle örtülerek koboyanmış bir duvar dizisi gibi durunaklı hale getirilen gelin arabaruyordu. Gökyüzünün tamamı hafif sında yolculuk esnasında sıkılan griye çalan bulutlarla kaplanmış, kızlar, çevredeki gençlerle konuşadeta yeryüzüyle mak, şakalaşmak istiyor, bunun için sürücüden destek bekliyorlardı.

Ancak o tam bir görev adamıydı; kızlarla asla muhatap olmuyor, yalnızca atları sürmekle ilgileniyordu.

Bu köye de, bu kızlara da yabancıydı. Hajokaların beş köy ötedeki akrabaları Zonalar, büyük bir grup olarak düğüne gelirken, onu kadınların bindiği arabaya sürücü yapmışlardı. Bu işleri iyi bilen biri olarak gelin arabasına da sürücü yapılmıştı.

Ufak tefek bir adamdı K. Fettah, yaşı geçkin olmasına rağmen henüz evlenememişti. Fazlaca da sosyal tarafı yoktu. Kızlar vakit geçirmek için başkaca bir yol bulamayınca zaten kendilerine ters-türs davranan bu küçük adamı gırgıra alarak arabadan kaçırmaya karar verdiler. Yerine belki kafa dengi bir sürücü gelirdi.

Gidişte kızlara direnen K.Fettah’a dönüşte de gelinin yanında aynı şekilde davranılınca arabayı da kafileyi de terk ederek kendi köyüne dönmeye karar vermiş ve ilk fırsatta bu kararını uygulamıştı.

Durum bundan ibaretti.

Thamade, K.Fettah’ı dikkatlice

SAYI 01

9

dinledikten sonra, davayı köydeki büyüklerin huzuruna taşıyacağını söyledi. Bu çetin meseleyi ancak onlar çözebilirdi. Thamadenin sözlerinden sonra K.Fettah sakinleşip hiçbir şey olmamış gibi yoluna devam ederken, kızlar da muradına ermiş, kafa dengi bir sürücüye kavuşmuşlardı.

Üç saat sonra sağ salim köye ulaşıldı. Yenildi, içildi. Gençler gece başlayacak olan düğünün hazırlıklarını yaparken, büyükler de thamadeden haberleri dinliyorlardı. Ancak thamadenin kafası başka bir mevzuya takılıydı: “Dava”ya.

Yolculuk haberlerini anlatıp bitirdikten sonra derin bir nefes alarak “Ben thamadelik görevimi eksiklerimle birlikte tamamladım ancak bir konu var ki bunu çözemedim.

Sizin huzurunuza getirdim çünkü beni aştı.” diyerek K. Fettah meselesini bildiği kadarıyla anlattı.

Yaşlı adamlar önce keyifle güldüler, ardından thamadeye ve birbirlerine baktılar, sonra da bu işin hiç gülünecek bir konu olmadığını, bir an önce çözülmesinin gerektiğini söyleyerek kapının ardında bekleyen genç görevliyi K.Fettahı çağırmak üzere yolladılar.

Onlar gelinceye kadar, kendileri de aralarında iş bölümü yaparak davayı yürütecek üç kişilik heyeti belirlediler.

Az sonra büyüklerin karşısına çıkarılan K. Fettah, oturmadan, ellerini önünde kavuşturarak olayı baştan sona anlattı ve kızların kendisini alaya aldıklarını, bundan dolayı da onlardan davacı olduğunu söyledi. Baş sorgucu Mahirbiy “Anlattıklarına bakılırsa sen haklısın, bakalım kızlar ne diyecek.” dedi ve dört kız aynı görevli tarafından beş dakika sonra heyetin huzuruna çıkarıldı. Onlar da ayaktaydı ve onların da elleri 10

SAYI 01

önde birbirine kavuşmuş haldeydi.

Mahirbiy, Fettah’ın kendilerinden davacı olduğunu belirterek onun sözlerini tekrarladı, sonra da “Siz bu konuda ne diyorsunuz?” dedi. Kızlar, Fettah’ın kendilerini yanlış anladığını; asla onu küçümsemek, alay etmek gibi bir niyetlerinin olmadığını söylediler.

ayrı ayrı söylediler.

Mahirbiy sözü tekrar K.Fettah’a verdi “Söylediklerini duydun, kötü niyetleri yokmuş, sen ne diyorsun?”. Ancak o ısrarlıydı: “Benimle alay ettiler.” diyordu. Mahirbiy “Peki onların sözlerinden bir örnek verebilir misin?” deyince başladı anlatmaya:

“Her ne kadar sözlerinizle XOERIBZE yapmaya çalıştıysanız da dozajı biraz kaçırarak genç bir adamın alınganlığına sebep oldunuz, onu incittiniz. Bu nedenle onun gönlünü almanız gerekiyor.

Hem bundan sonra daha dikkatli davranmanıza da vesile olur.” diyerek cezayı kesti.

“Neler neler demediler ki! Ama bana en çok şu sözleri dokundu; bu canımı çok sıkıyor, “Davul gibi şişsin, şişi topuklarına insin, yüreğimi soğutsun!” Ciddi yüzleri gevşemiş, tatlı tatlı kıkırdamaya başlamıştı yaşlılar. Ancak davayı yürüten heyet tüm ciddiyetini koruyordu Mahirbiy kızlara dönerek -kendi kızı Gülsevim de aralarındaydı“Bu sözler ne anlama geliyor peki, hakaret içermiyor mu?” deyince grubun sözcüsü Mahinur “O mısralar tek tek söylendiğinde ki biz öyle söyledik, bize göre hakaret içermiyor. Onu da hedef almıyor ama o üstüne alındı. Alay etmek gibi bir kastımız yoktu.” Dedi ve dört mısrayı dört kız aynı arabadaki gibi

Mahirbiy meseleyi anlamıştı.

Kızlar Fettah’la XOERIBZE (mecazi konuşma) yapmışlardı. Esasında üstü örtülü alay vardı sözlerinde ama davayı daha fazla uzatırsa kızlar üste çıkabilecekti. Hemen bitirdi ve kararını açıkladı.

“Fettah’a ve arkadaşlarına bir hafta içinde ziyafet çekeceksiniz.

Ardından da onun şerefine bir düğün kuracaksınız.” dedi. Genç kızlar söyleneni yaptılar. K.Fettah köyüne dönmeden önce, bir grup gençle birlikte Mahinur’ların evinde ağırlandı, yenildi, içildi. Sonra şerefine düğün kuruldu ve açılışı ona yaptırdılar. Günün sonunda da K.Fettah’la kızlar ömür boyu dost kalacaklarını dair sözleştiler.

(Tabii ki kızlar yemeği kendileri yapmamıştı. Düğün sahibi hanımlardan rica etmişlerdi “Bize on kişilik bir yemek gönderir misiniz?” diye. Onlar da sorgulamadan söylenen yere on kişilik yemek göndermişlerdi.)

YENİ KAFKAS DERGİSİ ÜZERİNE KISA BİR İNCELEME 1908

‘de II. Meşrutiyet’in taşınamadı. ilanıyla oluşan siyasi ve kültürel dönüşümün Cumhuriyet’in ilk yıllarında, tek doğal sonucu olarak kurulan parti rejimi boyunca Türkiye’de cemiyet ve derneklerin, bilinen siyasi ya da kültürel Osmanlı’nın son döneminde örgütlenmesi ve yayıncılık faaliyeti ve cumhuriyetin ilanında bulunmayan ancak çeşitli ev önemli rolleri vardır. Bu toplantılarıyla bir arada kalma tarihte Çerkesler de iradesini canlı tutan Birçoğu Osmanlı imparatorluğun Çerkesler, çok partili topraklarında dünyaya içerisine girdiği bu hayata geçiş ile iklimden zaman kaybetmeden faydalanmak

gelen kurucu kadroda, birbirinden çok farklı hatta düşmanlık içerisinde denilebilecek

birlikte sağlanan görece demokratik ortamı da aynı

Aydın ÇIF

Yeni Kafkas yayın hayatına başlıyor...

K

afkas Dergisi Dr. Vasfi Güsar’ın başyazarlığında, Ocak/1957’de Yeni Kafkas adıyla yeniden yayın hayatına atıldı. Başlıca yazarları arasında Mehmet Ketey, Hilmi Tuğuj, Seyin Time, Yıldız Okyay, Z.Jabağı Baj, Kundeyt Şurdum, Necdet Siyuk, Yasin Çelikkıran, Ahmet Bedevi Atalay, Ramazan Karça’nın bulunduğu ve zaman zaman

istemiş ve aynı 1908’de olduğu konuk yazarların da yer aldığı siyasi geleneklerden isimler yıl içerisinde gibi çok geçmeden dergide, 1931 yılında vefat eden bulunmaktaydı. İstanbul’da Çerkes değerlendirdiler. 1951 Mehmet Fetgerey Şoenü’nun İttihat ve Teavün yılında, Kuzey Kafkasyalılar bazı yazılarına ve Murat Yağan’ın Cemiyeti’ni kurmuşlardır.

Türk Kültür ve Yardım Derneği çevirisini yaptığı General Musa Birçoğu Osmanlı topraklarında (bugünkü İstanbul-Birleşik Kundukov’un hatıralarına da yer dünyaya gelen kurucu kadroda, Kafkasya Derneği, -Türk kelimesi veriliyor. birbirinden çok farklı hatta daha sonra dernek isminden

düşmanlık içerisinde denilebilecek kaldırıldı-), 1952 yılında ise Kafkas Başyazar Vasfi Güsar ilk siyasi geleneklerden isimler Kültür Derneği (bugünkü İstanbul sayıda, Kafkas ve Tutulan bulunmaktaydı. Cemiyet, Kafkas Kültür Derneği) İstanbul’da Yol başlıklı yazısında, Asya bu duruma ve dönemin ağır kuruldu. Kafkas Kültür Derneği’nin ve Ortadoğu’nun huzurunun koşullarına karşın, 1911 ve kurucu kadroları arasında olan Kafkasya’nın istikrarına ve 1914 yılları arasında Guaze adlı bir dergi çıkartmış; dil-alfabe Kafkas Dergisi Dr. Vasfi Güsar’ın başyazarlığında, Ocak/1957’de sorunundan köleliğe, Kafkasya Yeni Kafkas adıyla yeniden yayın hayatına atıldı. tarihinden kişisel özgürlüklere kadar pek çok konuyu gündem edinmişti. Guaze, yayın hayatına bir grup, 1953 yılında Kafkas gücüne bağlı olduğunu, antiI.Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Dergisi’ni çıkarmaya başladı. sovyetik ve komünizm karşıtı bir son verirken, Çerkes İttihat ve Dergi, başyazarı Ziya Bersis’in dille anlatmakta; Suriye’yi bir Teavün Cemiyeti’nin yanı sıra, vefatı nedeniyle yayın hayatına 12. silah deposuna çeviren Sovyet sonraki yıllarda kurulan Şimali sayıdan sonra devam edemedi. Bu Rusya’nın, ileride tüm Ortadoğu Kafkas Cemiyeti ile Çerkes derginin devamı niteliğinde olan petrollerine hâkim olacağını ve Kadınları Teavün Cemiyeti’nin Kafkas Mecmuası ise 1954-1956 Mısır ile Birleşmiş Milletlerin bu varlıkları da cumhuriyet dönemine yılları arasında yayımlandı. tehlikeye karşı durmada geç SAYI 01

11

kaldığını belirtmektedir. Güsar’ın dergide Çarlık Rusya ile Sovyet Rusya arasında Çerkesler üzerinde kurulan haksız tahakküm açısından bir farkın bulunmadığına dair, hatta dönemin Sovyet yönetiminin muhaliflerini de aynı kategoride değerlendiren yazıları da yer alıyor.

Derginin yayın hayatı boyunca anti-sovyetik siyasal çizgisi o denli keskin ki, 23. sayıya kadar yayın müdürlüğü ve yazarlık yapan, daha sonra sağlık nedenleriyle dergiden ayrılan Mehmet Ketey’in hazırladığı Biraz da Gülelim mizah köşesindeki fıkralarda dahi dönemin Sovyet lideri Kruşçef’den Stalin’e, Sovyet ekonomik sisteminden üretim ilişkilerine kadar pek çok benzer konu küçümsenir bir ifadeyle yer buluyor.

Sadece Yeni Kafkas yazarlarının değil, o dönemki Türkiye Çerkeslerinin ağırlıklı kısmının da genel tavrını yansıttığını düşündüğüm, NATO’nun yeni üyesi Türkiye’de esen antikomünist rüzgarlardan da beslenen ve geniş bir ifade alanı bulan bu duruş, şüphesiz ki olağan karşılanmalıdır.

Öyle ki Drau Katliamı’nın ve Çeçen-İnguş Sürgünü’nün yarattığı öfke çok tazeydi ve II. Dünya Savaşı ile filizlenen 1918 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin devamı niteliğinde bağımsız bir devlet hayalleri gerçekleşmemişti.

Muhtemel bir III. Dünya savaşı öncesi, iki devletin askeri güçlerinin karşılaştırması, Orta Doğu’da yaşanacak petrol merkezli rekabet ve denizlere hâkim olma mücadelesinin yakın gelecekteki etkileri de irdeleniyor.

Gönüllerdeki müttefik…

Kafkasya’yı etkileyebilecek dış politik ilişkilere yakın ilgilerine rağmen, derginin Türkiye’deki Çerkeslerin konumuna ve geleceğine dair konulara ilgisi nispeten sınırlı seviyede. Çok partili hayata geçişin henüz gerçekleştiği, kısa zaman sonra askeri bir darbenin olacağı dönemin Türkiye’sinde aksinin olması, herhalde sürpriz olurdu. Buna karşın, münferit gelişmeler üzerinden kimliğin savunulmasından da uzak durulmadığını görüyoruz. Dünya Gazetesi’nde 1960 yılında “Bu topraklarda yalnız Türk milleti vardır” başlığıyla çıkan yazıya cevaben Vasfi Güsar bir yazı kaleme alıyor. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne atıfların da olduğu yazıda din, dil, inanç ve

D

ergide düzenli olarak Kafkasya’nın politik durumuna yönelik yazılar yazan ve bu anlamda derginin istikametini belirleyen Vasfi Güsar ve Mehmet Ketey’in gönüllerindeki müttefikin, dönemin dünya dengelerine paralel olarak Amerika Birleşik Devletleri olduğu göze çarpıyor.

“Komünizm zulmü altında inleyen milletlere hürriyet ve bağımsızlık verecek, kurulduğundan beri apaçık mazlumların yanında“ olan ülke olarak öncelikle ABD’den beklentilerin yüksek olduğu görülüyor. “ezilmiş millet” olmanın verdiği öfkeyle aşırı denilebilecek ifadeler bulunmakla birlikte, ABDSovyetler ilişkileri daha gerçekçi bir pencereden de ele alınıyor.

Yeni Kafkas nüshalarına http://cerkesarastirmalari.org/kitaplik/yeni-kafkas-no-1-ocak-1957/ bağlantısından ulaşılabilir. (Erişim tarihi: 09.01.2018)

12

SAYI 01

düşüncesine bakılmaksızın, her

beraat edebildiklerini, oluşan

sert eleştiriler göze çarparken,

vatandaşın kanunlar karşısında

çekingenlikten sonra, düğünlerini

Hilmi Tuğuj’un vasenin amacından

eşit olduğunu ve I. Dünya Savaşı

davul çalarak yaptıklarını anlatır.

saptığını ve bir standarda

ile Kurtuluş Savaşı’nda

Hilmi Tuğuj hikâyeyi

Çerkeslerin de Türk

bağlanması gerektiğini, Vasfi

dinledikten sonra Anadolu’da kardeşleri kadar köylüye daha da Çerkes köylerini ziyaret eden ve edinşehit verdiğini ısınır ve “ artık diği izlenimleri paylaşan belirtiyor. Yazıda memlekette Dr. Hilmi Tuğuj’un anlattığı ortak din hürriyetlere ve yaşanmış bir hikâye, Çervurgusu da göze insan haklarına kes kimliğinin yaşadığı erozyonun nedenlerine çarpan Güsar, değer verildiğini, dair bir örnek oluşTürkiye’nin çok bu vatanımızda turuyor. etnili yapısına dikkate da adetlerimizi

Güsar’ın vaseyi mevcut haliyle

çekiyor ve dünyanın

alanlar kadar ilgi gösterdiğini,

birçok ülkesindeki çok etnili

yaşatabileceğimizi “ söyleyerek köyden ayrılır.

yaşantıyı örnek veriyor.

akıl ve mantık dışı, uydurulmuş bir gelenek olarak tanımladığını görüyoruz.

Siyasi, tarihi, edebi sloganıyla, dönemin Çerkes entelektüelleri tarafından yayınlanan derginin cemiyet hayatına da tüm bu İstanbul’un yanında farklı Anadolu illerinden vefat, evlilik, doğum gibi haberlere yer

Fındıklı ve cevizli

Kültürel konular da göz

vermesinden, bu illerde İstanbul

bayrakların hikâyesi…

ardı edilmiyor…

Kafkas Kültür Derneği’yle müşterek düzenlenen balo

Anadolu’da Çerkes köylerini

Yayın hayatı boyunca politik

haberlerinden ve ülke genelindeki

ziyaret eden ve edindiği izlenimleri

yazıların yer aldığı Yeni Kafkas,

dernekleşme çalışmalarını teşvik

paylaşan Dr. Hilmi Tuğuj’un

kültürel konulara da yabancı

edici yazılarından anlıyoruz.

anlattığı yaşanmış bir hikâye,

kalmıyor. Çerkesya’da Terbiye,

Derginin yayın çizgisinin ve yazar

Çerkes kimliğinin yaşadığı

Adet ve İçtimai Hayat yazı dizisiyle

kadrosunun kabul gördüğü,

erozyonun nedenlerine dair

Z.Jabağı, Çerkes aile hayatından

dönemin zorlu ekonomik, politik

bir örnek oluşturuyor. Dr. Hilmi

düğünlere, çeşitli tarihi bilgilerden

koşullarına ve coğrafi güçlüklerine

Tuğuj Ege’nin bir Çerkes köyünü

misafirliğe kadar pek çok

rağmen, imkânlar ölçüsünde

ziyaretinde, düğünlerin “Kafkas

konuyu derinlemesine inceliyor.

desteklenmeye çalışıldığı da

usulüne” uygun yapılmadığını

Yazı dizisi, tamamlanmasının

dergiye ulaşan okur mektupları

fark eder ve sebebini öğrenmek

ardından okuyuculardan gelen

ve yayınlanan bağışçı listeleri

ister. Köylü, milli mücadele

istekler üzerine, 26. sayıyla birlikte

gösteriyor.

sonuna kadar yalnız düğünlerin

yeniden yayınlanmaya başlıyor.

değil, her âdetin köylerinde

Z.Jabağı’nın yanı sıra, Guaze’de

yaşadığını ancak düğünlerde

de yazıları yayınlanmış olan Seyin

sayısının ardından yayın hayatından

yapılan yarışlarda kullanılan

Time’nin müzik, dans, edebiyat

çekilirken, Vasfi Güsar, 1964 yılında

Yeni Kafkas, Aralık/1962’de 33.

ceviz ve fındık bağlanmış bayrakların devletin bayrağına tehdit olarak algılanması

Yayın hayatı boyunca politik yazıların yer aldığı Yeni Kafkas, kültürel konulara da yabancı kalmıyor.

nedeniyle köylünün defalarca mahkemelere taşındığını,

gibi konularda yazıları bulunuyor.

Ankara’da İzzet Aydemir’in yayın

avukatların çabasıyla fındıklı ve

Bu isimlerin dışında da kültüre

müdürlüğünde yayımlanmaya

cevizli bayrakların memurlar

ilişkin yazıların yer aldığı dergide,

başlayan Kafkasya Kültürel Dergi’de

tarafından yerinde incelenmesiyle

vase (başlık) geleneğine ilişkin

yazılarına devam ediyor.

SAYI 01

13

ENTROPİ

Ketse Yasin DURMAZ

“Bir hiçi hiçe vermekten başka anlama gelmezdi ölmek ama duygu için düşünülemeyecek bir şey sayılırdı çünkü bir hiç de olsa, nasıl insan bilinçli olarak kendini hiçe verebilir, hem de yalnız boş bir hiçe değil, hiçliğini salt kavranılmazlığından alan fırtınalı bir hiçe.”

Kafka “Kafka’nın insanlarında gittikçe bir ilgisizlik, farksızlık başlar. Entropi başlar yani” Oğuz Atay

İ

şbu yazı bilinçli olarak hiçe verilememenin sonucunda ortaya çıkmıştır. Başlayalım. Önce entropiye, sonra da entropinin bizde görünür hale gelen izdüşümüne, anlamına bakalım.

Termodinamiğin ikinci yasasıdır entropi. Fiziğin en temel yasalarından… Denklemsiz, formülsüz, “Hocam bunlar gerçek hayatta ne işimize yarayacak?”sız anlatacak olursak; basit şekliyle, düzensizliğin tek yönlü artmasıdır. Peki, düzensizliğin tek yönlü artması nedir diye sorarsak; daha da basit haliyle evrenin sonudur diyebiliriz.

Einstein “Her şey olabildiğince basit olmalıdır, daha basit değil.” diyor. Başlı başına kaotik bir kelime olan düzensizliği, basit ama daha basit hale getirmeden “gerçek hayatla” örneklendirelim.

Elimize bir buz alalım. Bir süre sonra buzun eriyip suya, suyun da zamanla buharlaşıp gaza dönüşeceğini biliriz. Gaza göre düzenli yapıdaki sıvının ve sıvıya kıyasla daha düzenli yapıdaki katının, bu olağan

karşıladığımız dönüşümü, düzensizliğin artması olayıdır. Entropidir.

Burada sonuç hep sabitken; açık ve kapalı sistemlerle değiştirilebilir olan tek şey zamandır. Kaçınılmaz olan gerçekleştiğinde, yani elimizdeki buz eridiğinde, elimizi artık aynı şekilde ne kadar tutarsak tutalım, su tekrar buza dönüşmeyecektir. Bu da tersinmezliktir. Geriye dönüşsüzlük.

Evet, su tekrar buza dönüşmeyecektir. Fakat suyun bile akışına, yani gerçeğine karşı gösterdiği, bilimsel ifadesiyle“viskozite” diye adlandırılan bir direnci varken; bu geri dönüşsüzlüğe, görülene, akla, bilince karşı, bu yolda galip sayılan mağlubiyetin bizdeki adı neydi?

Kafka’nın insanlarındaki hiçe giden yolu, ilgisizlik ve farksızlık olarak tanımlayan, entropiyi gören Oğuz Atay yine, Kafka romanlarının meşhur kahramanı K.’nın olumlu, ümitli, savaşı kazanamayacağını bildiği halde savaşır olduğunu ve bu savaşın asil bir savaş, ümitsizliğe ve entropiye karşı bir savaş olduğunu, bunun da derin bir sezgi ile olduğunu söylüyor.

Bize de avucumuz donarken buzu tutturan, işte o derin sezgiydi…

14

SAYI 01

Duyumsamaydı, kavrayıştı, izlenimdi. Yıllar sonra görülen bir şharkondu mesela.

Dedemin “Wulan nereden buldun onu?” deyişiydi. Şimdi bana aydınlık olan, O’nun kapanan gözlerinin parlayışıydı. Unutuşuydu, hafızam olan. O’nun başına saramayışıydı, benim hep omzumda kalan.

Bazen, kapısı körelmiş bir evin bahçesindeki meşeydi, bazen de balkonuna asılan üç koçan mısır.

Kimi zaman meşeden esen rüzgârla, kimi zaman da dalıp seyredilen mısırla akla gelen, içe çekilemeyendi. Kokuydu, kulak arkası yapılıp takılan beyaz bir tülbentin kokusu...

Takanın, elleriyle yaptığı mısır pastasının kokusu…

Renkti, siyah beyaza dönüşen.

Sesti, sessizliğe bürünen. Sözdü, kelimeydi, anlamdı. Anlayıp, konuşulamayandı. Boğazı düğümleyendi, yutkunuştu, suskunluktu.

Dilimiz, kimliğimiz, hafızamız, düşüncemiz, köklerimiz, aidiyetimizdi.

Bizdik.

Bizdik savaşı kazanamayacağını bildiği halde savaşan, bizdik eli üşürken, ruhu eriyen.

VALERI HATAJUKQ Kabardey Balkar Cumhuriyeti İnsan Hakları Derneği Başkanı Valeri Hatajuko ile yakından takip ettiği Ruslan Guaşev davasını ve mahkeme sürecinde yaşananları, Kabardey Balkar’daki toprak sorununu, anadil eğitimindeki son gelişmeleri Mızağe için konuştuk.

Ruslan Guaşev davasını İnsan Hakları Derneği olarak yakından takip ediyorsunuz. Şu an geldiğimiz aşamada hukuki süreç ile ilgili son durum nedir?

Ruslan Guaşev olayı ile ilgili Rusya’da açılan bütün davaları kaybediyoruz. Son olarak Krasnodar bölgesindeki mahkemeye başvuruda bulunduk.

Büyük bir ihtimalle Lazerevsk’deki mahkemenin verdiği karar orada da geçerli olacak. Rusya’daki bütün mahkemelere başvuru yaptıktan sonra Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvuracağız.

Rusya yasalarına göre dahi suç olmayan bir işlemden dolayı ceza verilmesi gibi bir durum sanırım karşı karşıya olduğumuz…

Rusya Federasyonu kanunlarına göre, dini ritüeller ve etkinlikler düzenlemek için özel bir izin alınması gerekmiyor.

Bu tür etkinlikler halka açık olarak kabullenilmediği için, yapılacağı yer ya da katılımcıların kaç kişi olacağı ile ilgili devlete haber verilmesi gerekli değil.

Buna benzer etkinlikler Rusya’da her yıl düzenleniyor. Örnek olarak, İkinci Dünya Savaşı’nın başlangıç tarihi olan 22 Haziran’da yapılan etkinlikleri gösterebiliriz.

Her 22 Haziran’da, Rusya içinde birçok yerde anma etkinlikleri düzenleniyor, mumlar yakılıyor, anıtlar, mezarlar ziyaret ediliyor ve Rusya’da yaşayanlar tarafından bu acı ve üzüntü

verici günleri anmak bir vatan borcu olarak kabul ediliyor.

Ruslan Guaşev davasında ise, Krasnodar bölge yönetimi 21 Mayıs anma etkinliğinin (Guaşev’in dua ettiği etkinlik) izin alınmadan gerçekleştirilen halka açık bir etkinlik olduğunu iddia ediyor ancak görüldüğü gibi böyle bir izne gerek yok.

Ruslan’ın açlık grevine başlaması ile birlikte hem diasporada hemde Kafkasya’da ciddi bir tepki oluştu. İnsanların bu şekilde mobilize olmaları ve olaya tepki göstermelerini siz nasıl değerlendiriyorsunuz?

Kıyı Boyu Şapsığ bölgesinde, 21 Mayıs Anma Etkinliği sebebiyle yaşanan olayların idari sorumluluğunun Ruslan Guaşev’e bağlanması, sadece Çerkesler arasında değil, tüm Kuzey Kafkasya’da şiddetli bir reaksiyona sebep oldu.

Krasnodar bölge yetkililerinin Çerkesler için trajik bir tarihe bu şekilde kaba ve düşüncesizce yaklaşması, onların onurlarına ve kişisel hassasiyetlerine bir hakaret olarak algılandı.

Mahkeme süreci başladıktan sonra yaşananlar da tepkileri artırdı. Örneğin, 18 Temmuz’da Krasnodar’da gerçekleşecek mahkeme öncesinde, Soçi Lazerevsk bölgesi kolluk kuvvetleri ve yargı organlarının kanun dışı ve kaba davranışları sonucu Ruslan kalp krizi geçirdi ve operasyonla kalbine stent takıldı.

SAYI 01

15

Bildiğiniz gibi Ruslan Guaşev, bu yaşananların ardından 11 Eylül tarihinde, kanun dışı kovuşturmayı protesto etmek amacıyla süresiz açlık grevine başladı. Süreç

ayrılmaz bir parçası olarak da kabul edilen din ve vicdan özgürlüğü hakkı, bu şekilde uluslararası hukuki düzenlemelerle de garanti altındadır ancak bu hakların hepsi Guaşev davasında ihlal edildi.

Bunlara ek olarak, temyiz kararı iletilirken Lazerevsky Bölge Mahkemesi, Ruslan’ın anayasal hakkı olan profesyonel ve nitelikli hukuki yardım alma talebini de reddetti.

Guaşev ve avukatı Dubrovina M.A.’nın mevcut durumu göz önünde bulundurarak yaptıkları mahkemeyi erteleme talebi de reddedildi. Görevlendirilen avukat, tam olarak hukuki bir destek sağlayamıyordu çünkü olayı anlamak ve kavramak için verilen süre yeterli değildi. Özel harekat ve polis ekipleri Ruslan Guaşev’in 5 Ekim’de Krasnodar’da gerçekleşen mahkeme oturumuna katılamaması için her şeyi yaptı. Guaşev’in ve kendisine eşlik eden arkadaşlarının araçlarını sebepsiz yere durdurup gözaltına aldılar. Krasnodar bölge yetkililerine ve kolluk kuvvetlerine bu konuda yaptığımız tüm itirazlar ve şikâyetler de sonuçsuz bırakıldı.

içerisinde sağlık durumu gün geçtikçe kötüleşiyordu.

Ruslan’ın başladığı açlık grevi trajik bir şekilde sonuçlanabilirdi yani O ölebilirdi. Neyse ki böyle bir durum yaşanmadı.

Mahkeme günlerinde, Ruslan’ın ve diğer destekçilerinin mahkemeye ulaşmalarının önüne geçmek için bir sürü engel çıkarıldı. Siz sürecin sürekli içindeydiniz. Tam olarak neler yaşandı mahkemenin olduğu günler? Öncelikle şunu söylememiz lazım; eğer Rusya Federasyonu adalet sistemi biraz da olsa bağımsız olsaydı, böyle bir durum yaşanmayacaktı. En çok tepki ve öfkeye sebep olan olay; yaşlı ve hasta olan, ayrıca bir bacağı ampute edilmiş biri olarak Ruslan Guaşev’in, üstelik o gün teyzesinin cenazesinin olduğunu belirtmesine rağmen, Lazerevks’deki mahkemeye zorla ve fiziksel şiddet uygulanarak getirilmesi oldu. Bu arada Ruslan Guaşev, teyzesinin cenazesinin olduğunu ve mahkemeye gelemeyeceğini daha önceden bildirmişti. Olaylar buna rağmen yaşandı.

Mahkeme karar verirken, Rusya yasalarını ve uluslararası hukuk normlarını dikkate almadı. İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi (Madde 9) ve Medeni Ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi (Madde 18), kişinin dinini veya inancını değiştirme özgürlüğünü ve kişinin dinini veya inançlarını bireysel olarak veya başkaları ile topluluk halinde, kamuya açık ya da özel olarak ibadet etme, öğretme, din ve dini ayinler üzerinde uygulama özgürlüğünü içerir. Rusya Federasyonu hukuk sisteminin

16

SAYI 01

Bu şekilde engellemelerle mahkeme heyeti ve emniyet güçleri ne amaçladılar sizce? Bir provokasyon olduğunu avukatlar da söylediler. Peki, bu provokasyonlarla tam olarak ne amaçlanmış olabilir?

Bildiğiniz üzere 21 Mayıs, dünyadaki bütün Çerkesler tarafından Rus-Kafkas Savaşları’nda hayatlarını kaybedenler için anma günü olarak kabul ediliyor. Bu gün, Rusya Federasyonu’nun üç bölgesinde yani Kabardey Balkar, Adıgey ve Karaçay Çerkes’te de anılıyor. Ayrıca bu üç bölgede bu gün tatil ilan edilmiş durumda. Bu bölgeler dışında, Çerkeslerin az sayıda yaşadığı bölgelerde de bugün anma günü olarak kabul ediliyor. Çerkes diasporasında ise 21 Mayıs’larda çeşitli anma etkinliklerinin yanı sıra, mitingler ve yürüyüşler gerçekleştiriliyor.

Krasnodar bölgesi sınırları içerisinde yaşayan ve tarihi olarak bölgenin yerli halkı olan Şapsığlar da Kabardeyler ve diğer Adıge halkları gibi, Çerkes halkının alt etnoslarıdır. Bugün parçalanmış olan bu alt etnoslar, ortak bir geçmişe sahipler. 21 Mayıs günü de rastgele seçilmiş bir tarih de değil. 21 Mayıs 1864 Rus-Kafkas Savaşları’nın bitiş tarihidir. 21 Mayıs 1864 tarihinde Kbaada’da (Krasnoya Polyana) Rusya ordusu geçit töreni yaparak işgal sürecini sonlandırmıştır. Dolayısıyla bugün bizim için anma ve yas günüdür.

Rusya sınırları içerisinde 21 Mayıs’ı anmaya başladığımızdan beri, hükümet tarafından etkinliklerimiz durdurulmaya çalışıldı. Çerkeslerin her türlü kültürel ve etnik

çalışmasına tepki gösterildi. Son olarak, Kıyı Boyu Şapsığ’daki 21 Mayıs anmasında gerçekleşen olaylar ve Ruslan Guaşev’in yaşadıkları da hükümet tarafından Çerkeslere uygulanan baskılardan biri olarak değerlendirilmelidir.

Ruslan Guaşev olayına Kafkasya’da bulunan Xase’lerin ve DÇB’nin gerekli tepkiyi göstermedikleri düşünülüyor. Bölgeyi yakından takip edenler için çok da şaşılacak bir durum yoktu aslında. Bu konuda siz neler söylemek istersiniz?

Sizin bahsettiğiniz kuruluşlar, şu anda sadece kâğıt üstünde faaliyet göstermekteler ve hükümetin sıkı kontrolü altındalar. Bunun kanıtı olarak, Kıyı Boyu Şapsığ’da gerçekleşen olaylardan sonra, bu kuruluşların hiçbir talepte ve tepkide bulunmadıklarını gösterebiliriz.

Mesela geçtiğimiz yıl 9 Aralık tarihinde, Krasnodar’a bağlı Lazerevsky’de Uluslararası Çerkes Derneği’nin (DÇB) Yürütme Komitesi bir araya geldi.

Bu toplantıya Soçi’nin Krasnodar bölgesindeki idarecilerinden temsilciler de katıldılar. Bu toplantıda Uluslararası Çerkes Derneği yöneticileri, ne Kıyı Boyu Şapsığ’da yaşanan olaylar ne Ruslan Guaşev’e yaşatılan zulüm ne de Şapsığların sorunları ile ilgili bir şey söylediler. Yaptıkları tek şey, bölge yöneticilerine Şapsığlara yaptıkları iyilikler sebebiyle teşekkür etmek oldu.

Uluslararası Çerkes Derneği’nin, Xase ideolojisiyle ya da 1990’lı yıllarda var olan örgütler ve yöneticiler ile hiçbir ilgisi yoktur. Bugünkü bütün yöneticiler yetkili makamlar tarafından yönlendirilirler. Xase bu anlamda resmi yöneticiler tarafından ele geçirilmiştir. Ayrıca bu kurumların sivil kamu kurumları olmadıklarını da belirtmek gerekir. Örneğin dernek organlarında gerekli yeterlilikte kişiler bulunmamaktadır. Gerçek şu ki normal şartlarda mevcut yöneticileri kimse seçmeyecektir ancak bu şartlarda yönetici olabilirler. Çerkesler adına konuşabilecek yeterlilikte ve yetkinlikte de değillerdir.

Bana göre Kıyı Boyu Şapsığ’da yaşananların temel sebebi, bugün Rusya sınırları içerisinde yaşayan Çerkesler

adına konuşabilecek ve bu yaşananların siyasi olarak değerlendirmesini yapabilecek bir sivil toplum örgütünün olmamasıdır.

Görünen o ki Ruslan Guaşev davası bir şekilde devam edecek. Ruslan Guaşev’e ve haklı mücadelesine destek olmak için önümüzdeki süreçte neler yapılabilir?

Eminim ki - bugün Rusya’da meşru ve uygar yöntemleri kullanan ve Çerkeslerin çıkarlarını koruyan meşru organizasyonlar bulunmamasına rağmen - Ruslan Guaşev davasındaki sesimiz, hem dünyada hem de Rusya’da duyuldu. Bu durum, Çerkeslerin benzer olaylar karşısında derhal harekete geçerek organize olabileceklerini de göstermiş oldu. Önümüzdeki sürecin tüm zorluklarına ve karmaşıklığına rağmen, herhangi bir provokasyona gelmeden, medeni ve yasal yollar kullanılarak devam ettirilmesi gerekiyor. Bu konuda sürekli ve tutarlı hareket etmeye devam edersek, adalet er ya da geç kazanacaktır, buna sonuna kadar inanıyorum. Şunu da unutmamalıyız; Rusya devlet yetkilileri ve demokratik kamuoyu arasında, Çerkeslere yöneltilen benzer provokasyonların çok uluslu Rusya için kabul edilemez olduğuna inanan etkili güçler de var. Çerkes sorununun çözümü konusunda onlara da güvenmemiz gerekiyor.

Ruslan Guaşev’i açlık grevi esnasında ziyaret edip, sosyal medya üzerinden kendisine desteğini açıklayanlardan birisi de eski Kabardey Balkar Cumhuriyeti Devlet Başkanı Arsen Konokov oldu. Bu ziyaretin ardından, Konokov’a ait işyerlerinde yangınlar çıktığını okuduk basından. Bu ziyaret ile ilişkili olabilir mi bu yangınlar sizce?

Ruslan Guaşev davası sürecinde, bizler defalarca Adige cumhuriyetlerinin liderlerinden, senatörlerden ve Rusya parlamentosu milletvekillerinden bu sorunun çözülmesi için yardım istedik. Bu taleplerimizde de şunu belirttik; “Şapsığlar Çerkes kimliğinin içerisindedir. Rusya içerisinde onların haklarını savunacak resmi bir birim yok.

SAYI 01

17

Bu durumda Adige Cumhuriyetleri yöneticileri, senatörler ve milletvekilleri, Sapsığların haklarını ve meşru çıkarlarını korumak için mümkün olan her şeyi yapmalıdırlar.”

Ancak bizim bu çağrılarımız, şu anda Kabardey Balkar Senatörü olan Arsen Konokov dışında yanıtsız bırakıldı.

Konokov alenen, Krasnodar Bölge yetkililerinden sorunun çözülmesi için talepte bulundu. Ayrıca Kıyı Boyu Şapsığların sorunlarını da bu süreçte gündeme getirdi.

Uluslararası ilişkiler açısından sorun yaşanmaması için de Rusya kanunları çerçevesinde çaba sarfetti. Bence Arsen Konokov’un yaptıkları saygı ve desteği hak eden cesurca davranışlardı.

Bu olayların ardından, kendisine ait alışveriş merkezlerinde çıkan yangınların, bu tutumuyla ilgili olduğuna dair elimde yeterli bilgi yok şahsen.

Bu süreçte Çerkes diasporasının yeterince aktif olduğunu düşünüyor musunuz?

Bence Türkiye Çerkes diasporası bu olaylara derhal tepki gösterdi ve tutumunu Rusya liderlerine iletmek için çalıştı.

Diaspora, Çerkesleri ilgilendiren bir sorun olduğunda bilmeli ki Rusya yurttaşları, Rusya yasalarına ve uluslararası hukuk normlarına uymak zorundadır.

Ruslan Guaşev’in başına gelenlerin ardından Kıyı Boyu Şhapsığ bölgesi ve bölgede yaşayan Çerkeslerin sorunları tekrar gündem oldu. Siz 1990’lı yıllardır beri bölge sorunlarıyla ilgileniyorsunuz. Şu anda Kıyı Boyu Şapsığ’daki Çerkeslerin sorunları nelerdir?

Hiçbir zaman unutmamak gerekiyor ki Kıyı Boyunda yaşayan Sapsığlar, Çerkeslerin bir parçasıdır. 1864 yılı öncesinde, bölgede 300 ila 500 bin arasında nüfusları vardı. 1864 sonrasında, Osmanlı İmparatorluğu’na sürgüne gönderildiler. Şu anda bölgede en fazla 10 bin Şapsığ yaşıyor ve çıkarlarını koruyacak bir ulusal hükümetleri yok. İkinci Dünya Savaşı öncesinde, bölgede bir idari yapılanma vardı ve sorunlarını gündeme getirebiliyor hatta çözebiliyorlardı. 1945’te bu yapı kaldırıldı. 1985’de, Prestroyka ile birlikte Sapsığ ulusal hareketi ortaya çıktı ve bölgenin yeniden yapılandırılması için çaba harcadı. 1991 yılında, Rusya Federasyonu üst kurulu Şapsığ Ulusal Bölgesi’nin kurulmasına ilişkin bir kararı kabul etti. Fakat Krasnodar bölge yetkilileri bu karara uymayı reddetti ve karar iptal edildi. Bugünkü Şapsığ Xase o gün Krasnodar Bölge yöneticileriyle siyasi bir anlaşmaya vardı ve Ulusal Sapsığ Bölgesi kurulması fikrinden vazgeçildi. Bu anlaşmaya göre, Krasnodar Bölge yöneticileri, Şapsığların Rusya’da yerli halk olarak tanınması için çalışacaklarına söz verdiler ancak yöneticiler bu konuda Şapsığları aldattılar ve hiçbir girişimde bulunmadılar.

Krasnodar Bölge yöneticileri, yerli halk olan Şapsığların haklarını yerel kanunları kategorik olarak reddederek çiğniyorlar. Bir bakıma Şapsığları yerli halk olarak tanımak istemiyorlar. Uzun yıllar boyunca Kıyı Boyu Şapsığ’da kültürel programlar kısıtlandı. Anadilde eğitim ile ilgili sorunlar ya da devlet düzeyinde kültürel kimliğin korunması ile ilgili meseleler, herhangi bir şekilde çözülmüyor. Ayrıca benzersiz bir doğası olan bölgede en değerli ağaç türleri kesiliyor ve doğal hayat tahrip ediliyor. Tüm bunlar yaşanırken, yerli halk olan Şapsığlar ise yok sayılıyorlar.

Ben eminim ki bu sorunlar, Şapsığ Ulusal Bölgesi tekrar oluşturulmadan da çözülmeyecek.

Kabardey Balkar’da son günlerde toprak meselesi yeniden gündemde. Neler yaşanıyor tam olarak ve bu sorun nasıl çözülebilir sizce?

Kabardey Balkar’daki arazi sorununun temel sebebi, arazilerin büyük ve en değerli kısımlarının “dolandırıcılar” tarafından ele geçirilmiş olmasıdır. Yerleşim yeri sakinleri, hayatlarını devam ettirmek için neredeyse hiç toprak kullanamamaktadırlar. Bunun dışında Kabardey Balkar Cumhuriyeti, Rusya bütçesinden tarımı sübvanse etmek için yüz milyonlarca ruble destek aldı fakat bu kaynaklar şeffaf bir şekilde dağıtılmadı. Tarım ile uğraşan yerleşim yeri sakinleri, bu kaynaklardan hiçbir

18

SAYI 01

şekilde yararlanamadılar. Bu önemli bir sorun ve toplumsal bir patlamaya sebep olabilir. Yerleşim yeri sakinleri ile kiracılar arasında defalarca çatışma yaşandı.

Biz halkın çoğunluğunun çıkarlarını önceleyerek, bu sorunun çözülebileceğine inanıyoruz. Bu araziler, yerleşim yeri sakinlerinin özel mülkiyetlerine devredilmelidir. Ancak yetkililer, şimdiye kadar bu önemli konuda herhangi olumlu bir adım atmış değiller. Çerkesçe eğitim konusu da gündeme geldi son aylarda. Belli sınıflarda Çerkesçe eğitimin kademeli olarak kaldırılacağı söyleniyor. Bu yeni bir durum da değil aslında, dil eğitimindeki problemler ve sürekli bir geri gidiş zaman zaman gündeme geliyor.

Neler yaşanıyor son dönemde?

Kasım ayında “Etnik İlişkiler Konseyi” toplantısında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, anadil öğretiminin gönüllü olması gerektiğini ilan etti. Biz buna kesinlikle katılmıyoruz. Böyle bir karar gerçekten hayata geçirilirse, Rusya halklarının kültürlerinde onarılmaz yaralara sebep olacak ve sonuç olarak bu uygulama, asimilasyonun sebeplerinden biri haline gelecek. Bizler, el birliği ile tüm yasal haklarımızı kullanarak buna karşı direnmeliyiz, direnmek zorundayız.

Her şeyden önce bizler, Rusya hukuk sisteminin ve uluslararası hukukun anadilde eğitim hakkını garanti altına aldığına ve devletin bunun için gerekli tüm şartları sağlamakla yükümlü olduğuna dikkat çekmeliyiz. Ayrıca şunu da hatırlatmak isterim ki Rusya’yı oluşturan cumhuriyetler, halkların kendi kaderini tayin etme hakkı çerçevesinde şekillenen yapılardır ve halkların dil, kültür gibi konularda çıkarlarını korumakla ve sorunları çözmekle sorumludurlar.

Kuruluş gayeleri budur. Şurası açık ki anadillerin korunmasına ilişkin sorunlar, tüm halkların birlikteliği ve birbirlerini desteklemeleriyle çözülebilir ancak.

Son olarak, Kafkas Dernekleri Federasyonu Başkanı Sayın Yaşar Aslankaya’nın, Rusya’ya alınmaması ile ilgili, siz de İnsan Hakları Derneği olarak çeşitli girişimlerde bulundunuz. Bir gelişme var mı sizin yürüttüğünüz girişimlerde?

Yaşar Aslankaya, Türkiye’de en büyük Çerkes organizasyonunun (Kaffed) başındaki isim. Yaşar Aslankaya, Kaffed’in üyesi olduğu Uluslararası Çerkes Derneği’nin XI. Konferansına ve 20 Eylül 2016’da yapılacak olan Adıge Günü kutlamalarına katılmak için Kabardey Balkar’a

geldi. Bu esnada Rusya Federasyonu Göçmenlik Hizmetleri tarafından, Yaşar Aslankaya’nın 2020 yılına kadar tarihi vatanına girişi yasaklandı. Bu karar kendisine, 21 Eylül 2016’da Nalçik şehri havalimanında sınır muhafızları tarafından bildirildi.

Bu yaşananlar üzerine Kaffed yönetimi, Yaşar Aslankaya’nın sınır dışı edilmesini kınadı ve Uluslararası Çerkes Derneği ile olan ilişkilerini askıya aldığını açıkladı. Bu yaşananlar, Kuzey Kafkasya’da ve dünyanın dört bir yanında yaşayan diasporada bir öfke ve eleştiri dalgasına sebep oldu. Bu olayı takip eden birçok uzman ve kamu görevlisi, Yaşar Aslankaya gibi Rusya tarafından da tanınan birinin sınır dışı edilmesinin kimin yararına olduğunu anlayabilmiş değiller. Rusya Anayasası ve federal yasalar uyarınca, diğer ülkelerde yaşayan Çerkesler, Rusya vatandaşı sayılıyor. Dolayısıyla anayasaya göre Türkiye’de yaşayan Çerkesler de yurt dışında yaşayan Ruslar gibi Rusya vatandaşıdırlar. Çerkeslerin Rusya vatandaşı olarak görülmemelerinin, Rusya’nın nesnel çıkarlarına aykırı olduğunu net bir şekilde görüyoruz ancak Rusya’da bazı yöneticiler bunu böyle görmemekte ısrar ediyorlar.

Tarihsel bellekte yaşayan olayların hala canlı olmasına ve Rus-Kafkas Savaşı’nın ardından Osmanlı İmparatorluğuna zorla gönderilmelerine rağmen, Çerkeslerin hala anavatanlarıyla kültürel ilişki içerisinde olmak istediklerini biliyoruz. Sonuç itibariyle, dil ve kültürün yaşatılabilmesi için anavatan vazgeçilmez bir nokta.

Türkiye Çerkes diasporası, Türkiye’nin toplumsal ve politik yaşamına entegre olmuş durumda ve muazzam bir etkiye sahip. Bu kaynak, Rusya ve Türkiye arasında karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi için devreye sokulmalı ve Çerkeslerin tarihi, vatanlarıyla ekonomik ve kültürel ilişkiler içerisinde olması için çaba harcanmalı. Bu, Çerkes diasporasını da güçlendirecek bir durum ortaya çıkartır.

Ancak Yaşar Aslankaya örneğinde olduğu gibi, bu tarz davranışlar ve yasaklamalar, ilişkilerin gelişmesi için olumsuz etki yaratıyor.

Bizler Aslankaya’nın anavatanına girişinin yasaklanması ile ilgili olarak İnsan Hakları Merkezine Federal Kolluk Kuvvetlerine, Türkiye’deki Rusya Büyükelçisine, Rusya’da ve Uluslararası alanda faaliyet gösteren insan hakları örgütlerine ve Kuzey Kafkasya liderlerine (Adıgey, Kabardey Balkar, Karaçay Çerkes) yazılar yazarak bu yasağın kalkması için çağrıda bulunduk.

“Uluslararası Çerkes Derneği (UÇD), Türkçeye, Dünya Çerkes Birliği (DÇB) olarak çevrilmektedir.

Röportaj’da Valeri Hatajuko’nun da tercih ettiği “doğru” çevirisi kullanılmıştır.”

SAYI 01

19

Duğ Orhan DOĞBAY

“Bu sadece anlayış meselesidir -o bakışlardaki ifadeyi anlamak; aynı gözyaşlarını akıtmak; aynı gülümseyişi gülümsemek; kızının başı üzerinde ellerini koruyucu kanatlar gibi germiş katliamın tek hayatta kalan kişisini anlamak; bu sonsuz yaşam ve ölüm ırmağını anlamak; yüzyıllardır saygı ve adalet isteyenlerin sessizliğini anlamak; ümit etmekten yorulmuş bir insanın bastırılmış öfkesini anlamak” Jose Saramago1

SÖMÜRGE ZİHNİYETİNİ AŞMAK!

K

endine özgü coğrafi yapısı ve jeopolitik konumu sayesinde binlerce yıldır çeşitli etnik gruplara ve kavimlere barış, huzur ve güvenlikli bir yaşam imkânı sunmuş olan Kafkasya, coğrafi konumundan dolayı da kuzey/güney ve doğu/batı yönlerindeki transit geçişlerin kavşak noktası olmuştur tarih boyunca. Özellikle vahşi ve

aynı zamanda. Gazeteci Hasan Öztürk’ün çok isabetli bir benzetme ile vurguladığı “Anadolu Nuh’un Gemisidir”2 tanımlaması, yüzyıllarca Kafkasya coğrafyası içinde geçerli idi. Ta ki soğuk Kuzey steplerinin vahşi sakinleri Rus istilacılar Kafkasya bozkırlarında görünene dek…

İmparatorluğu, SSCB ve RF ile de devam eden işgal, soykırım, sürgün ve sömürgeleştirme çabaları ile Kafkasya’nın kadim etno-kültürel toplumsal dinamikleri ve yaşamı alt üst edildi. Kafkasya coğrafyası sığınılan, yeniden yaşam bulunan bir “vaha” olmaktan çıktı. Jeopolitik nedenlerden dolayı, özellikle Kuzey Batı Kafkasya (Çerkesya) sakinle-

istilacı kavimlerin kuzeyden güneye ve doğudan batıya doğru olan yürüyüşlerinin önünde doğal bir set olan Kafkas dağları, sakinleri ile birlikte istilacılara her zaman direnmiş, büyük oranda da geçit ver-

Rus istilacılar vahşi içgüdülerinin peşinde daha da güneye inmek, sıcak denizlere ulaşmak özleminde idiler. Hızları Kafkas dağlarının zorlu geçitlerine ve bu coğrafyanın mağrur ve mazlum sakinlerinin di-

rinin maddi ve manevi kaynakları dağıtılarak, nüfusun çoğunluğu ya yok edildi ya da başka coğrafyalara sürüldü.

Rus istilacılar, Kafkasya coğrafyasına girerken de işgallerini sürdürürlerken de aynı Avrupa’daki hemcinsleri (Portekiz, İspanya, Hollanda, İngiltere ve son dönemde ABD) gibi sömürge topraklarına “medeniyet, refah ve barış” getirdiklerini iddia ediyorlar, direnen mazlum halkları ise “medeniyet dışı yaşayan, tarihi kaderlerine razı olmayan yarı vahşi Dağlılar” olarak tanımlıyorlardı.

memiştir. Mitolojilerin “Kaf Dağı” olarak adlandırdığı bu coğrafya; buzul devrinin bitiminden itibaren burada yaşamaya başlayan halklarla birlikte, yakın coğrafyalardan savaş ve katliamlardan neslini korumak için kaçan binlerce mazlum insanın sığınma yerlerinden birisidir

reniş ruhuna çarparak yavaşladı. İşgalciler “sıcak denizleri” göremediler ama coğrafyanın üzerine de karabasan gibi çöktüler ve Kafkasya coğrafyasında etkileri günümüze kadar süren trajik bir sürecin başlamasına sebep oldular. Rusya Çarlığı ile başlayan selefleri, Rus

Rus istilacılar, Kafkasya coğrafyasına girerken de işgallerini sürdürürlerken de aynı Avrupa’daki hemcinsleri (Portekiz, İspanya, Hollanda, İngiltere ve son dönemde ABD) gibi sömürge topraklarına “medeniyet, refah ve barış” getirdiklerini iddia ediyorlar, direnen mazlum halkları ise “medeniyet dışı yaşayan, tarihi kaderlerine razı olmayan yarı vahşi Dağlılar” olarak tanımlıyorlardı. Bu “aydınlatmacı” perspektifin “Slavik” yorumunu Adolf Berje’nin ( Rus İmparatorluğu’nun resmi tarihçisi) kitaplarında3 ve Lenin (Vladimir İlyiç Ulyanov)4 gibi SSCB’nin kurucu babasının

Saramago J., (2001), “Önsöz: Chiapas, Acının ve Ümidin Adı”, Sözümüz Silahımızdır. Subcomandante Marcos adlı kitabın içinde, Haz: Juana Ponce de Leon, Çev: Ebru Erek & Aynur Arslan, İstanbul, Bakış Yayınları, sf: XI-XIV. https://www.yenisafak.com/yazarlar/hasanozturk/anadolu-nuhuun-gemisidir-2030259 3 Berje, A., (2010), Kafkasya/ Dağlı Halkların Göçü ve Kısa Tarihi, Çev: Murat Papşu, İstanbul, Çivi Yazıları. - Berje, A., (1999), Kafkasyalı Dağlı Kavimlerin Kısa Tasviri, Çev: Murat Papşu, Ankara, KAFDAV. – Lukacs, G., (1979), Lenin’in Düşüncesi: Devrimin Güncelliği, Çev:Mehmet R. Zaralı, İstanbul, Belge Yayınları.

4 Lenin. V.I., (2000) Ulusal Sorun ve Kültürel Özerklik, Çev: Sibel Özbudun, Ankara, Ütopya Yayınevi.

1

2

20

SAYI 01

yazılarında görmek mümkündür. litikası” ve onun ürünü idari ve poAlev Erkilet Başer’in “Ele Geçirilitik yapılanmalar olmalıdır. Taner lemeyen Toprak-Kuzey Kafkasya” Akçam’ın “Burjuvazinin gelişmesi ve adlı kitabında5; bugüne de vurgu onun pazar ihtiyaçlarının bir ürünü yaptığı “Emperyalist işgalleri kültüolarak gelişen belli bir toprak, dil, rel ilerlemenin zorunlu bir koşulu pazar, psikolojik birliğe sahip olan olarak takdim eden bu pozitivistgruplar, ulus veya ulusal azınlık ilerlemeci mantık, Rusya olarak sayılmış, bu tanıma Federasyonu’nun uymayan unsurlar ise Ümitvar olmalıbugün yürütmekte ne ulus ne de ulusal yız. Kafkasya coğolduğu soykırımazınlık olarak karafyasının kadim feraların, ulusal ve bul edilmişler ve seti onca manipülasyona, dinsel temizlik onlara herhangi provokasyona ve zihinsel operasyonlarının bir hak tanınmayıpranmışlığa rağmen hada başlıca meşmıştır. En gelişkin len kardeşlik, birlik ve rulaştırıcısı, hatta halini Stalin’de dayanışma adına ümit payandası konubulan bu tanım son vermektedir. mundadır.” tespiti, derece eksik ve yetergünümüzün Kuzey Kafsizdir.”6 tespiti bizim için kasya’sına ayna tutmaktadır. ufuk açıcıdır. “Sovyet etnografi

teorisi”7nin teorik alt yapısı, tüm Günümüz Kuzey Kafkasyası’nın açmazları irdelenmeli ve stratejik içinde bulunduğu etnik, sosyo-eve siyasal hesaplarla yapılan süslü konomik ve politik açmazlarının teorilerin tezat uygulamaları, Ali temel sebebi, sömürge statüsüdür. İhsan Aksamaz’ın “Sovyetler BirliSömürge statüsünün çözülmesi, ği’nin Milliyetler Politikası ve Kafcoğrafyanın girdiği karabasankasya”8 makalesinde olduğu gibi dan kurtulması ve yeni bir gelecek deşifre edilmeye devam edilmeli ve tasarımı, tatlı ve acı hatıralarla üzerinde tartışılmalıdır. bezenmiş ortak bir geçmişten ilham ve ders alan, geleceğe birlikte Immanuel Wallerstein’ın aşayürümek isteyen ve Kuzey Kafkasğıdaki tespitleri ve temennileri de, ya’yı bütünüyle vatan olarak kabul zihniyet değişimimize ve gelecek eden idealist insanların olağanüstü tasarımımıza bir ilham kaynağı çabalarının bileşkesi ile mümkün olabilir: olacaktır. “… Mesele şu ki hepimizin birBu çabalar öncelikle zihniyet çok kimlikleri var ve bir o kadarına değişimi ile başlamalı ve bize daya- da sahip olabiliriz. Dinsel kimliktılan tüm resmi tezler, reel durumlerimizi, dilsel kimliklerimizi, ulusal lar ve statükolar reddedilmeli ve kimliklerimizi, etnik kimliklerimizi bu yapılırken de çözüm yollarının savunmak için örgütleniyoruz ve teorik altyapıları oluşturulmalıdır. böyle yapmakla, bize yapılmakta Sömürge zihniyetini aşmak için ilk olan zulme karşı örgütlenmiş oluhedef de, Çarlık döneminde başyoruz. Fakat aynı zamanda kadın latılan, Sovyet döneminde de tüm ve erkek sıfatıyla, Hıristiyan çoğunsömürge coğrafyasına deli gömleği luğa sahip ülkelerde Müslümanlar gibi zorla giydirilen “Milliyetler Pove Müslüman çoğunluğa sahip

ülkelerde Hıristiyanlar sıfatıyla kendi kimliğimizi öne sürme peşinde koşuyoruz.

Kimliklerimizi kısmen gururumuz yüzünden ve değerlerimizi muhafaza niyetiyle, fakat kısmen de korkumuzdan ve devletimizin bizi fiziksel ve kültürel bakımdan koruyacağına olan inancımızı yitirdiğimiz için öne çıkarıyoruz. Kimlik siyaseti, özgürleştirici fakat aynı zamanda çatıştırmacıdır çünkü soyut düzeyde, bütün kimlikler manen aynı şekilde haklılaştırılmaktadır. Mesele, herhangi birine saygısızlık etmeden çok sayıda kimliğe yer bulacak ne türde yeni bir manevi düzen inşa edebileceğimizdir. Bu, geçmişteki mitik bir dünyaya dönme meselesi değil, büyük zahmetlerle gelecekteki yaşanabilir bir dünyayı kurma meselesidir.”9 Ümitvar olmalıyız. Kafkasya coğrafyasının kadim feraseti onca manipülasyona, provokasyona ve zihinsel yıpranmışlığa rağmen halen kardeşlik, birlik ve dayanışma adına ümit vermektedir. Öyle olmasaydı, Sovyet İmparatorluğu’nun çöküşe geçtiği 1989 yılında, Abhazya Cumhuriyeti’nin başkenti Akua’da (Sohum) Kafkas Dağlı Halklar Birliği’ni kuran Kafkas halklarının bölge temsilcileri örgüt tüzüğünün ilk satırlarında; “Bizler Kafkasya’nın dağlı halkları: Abhazlar, Abazalar, Adigeler, İnguşlar, Kabardeyler, Çerkesler, Çeçenler, etnik birliğimizin, tarihi ve ruhi bütünlüğümüzün, geçmişte bütün kahramanlık ve trajik devirlerde, omuz omuza verdiğimiz mücadelenin de teyit ettiği yüzlerce yıllık kardeşliğimizin bilinci içindeyiz”10 haykırışında bulunurlar mıydı?

Başer A. E., (2002), Ele Geçirilemeyen Toprak-Kuzey Kafkasya, Fecr Yayınları, Ankara, sf:28.

Akçam T., Avrupa Merkezli Tarih Anlayışı ve Azınlıklar Sorunu, Birikim Dergisi, Sayı:45/46, Ocak-Şubat 1993, İstanbul, sf: 85-86.

Sovyet etnografyası iki çok farklı geleneğin yan yana gelmesinden oluşur: bir yanda Alman romantizmi tarafından temeli atılıp 19. yüzyılın ikinci yarısında Alman ve Rus kuramcılar tarafından sistemleştirilmiş haliyle halk fikri; diğer yanda, farklı üretim biçimlerinin birbirini izlediğini savunan Marksist görüşün son derece basitleştirilmiş bir okuması. Bkz: Khairmukha medov, N., Ulus-Devlet Bağlamında Orta Asya Cum huriyetlerinde Siyasal ve Hukuksal Değişim (Doktora Tezi) Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku (Genel Kamu Hukuku) Anabilim Dalı, Ankara, 2008. Sf: 142. - Skalnik, P., Sovyet Ethnographia and The National(ities) Question, Regards sur l’antropologie sovetique, Cahiers du monde russe et sovietique, Nisan-Eylül, 1990, sf. 183-192.

8 Aksamaz A. İ., Sovyetler Birliği’nin Milliyetler Politikası ve Kafkasya (Bugünkü Kafkasya’yı Anlama Kılavuzu), Yeni Türkiye, Sayı:74, Temmuz, Aralık 2015, Ankara, sf: 117.

9 Wallerstein I., Jeopolitik ve Jeokültür, Çev:Mustafa Özel, İstanbul, İz Yayıncılık. sf: 10 - Özel M., Wallerstein ve Türkiye, İzlenim Dergisi. Sayı: 12, Aralık 1993, İstanbul, sf: 16-17.

10 Tüzük - Kafkas Dağlı Halklar Birliği (Assambley Gorskih Narodov Kavkaza), Kuzey Kafkasya Dergisi. sayı:76-77-78, İstanbul 1990, sf: 11-12-13.

5 6 7

SAYI 01

21

Erdoğan BOZ

KİMLİK SÖYLEMİ VE İKTİDAR: DÖNÜŞÇÜLÜK, BİRLEŞİK KAFKASYACILIK VE SARAYCILIK ETNİK KİMLİK VE SÖYLEM

K

imlik, genel olarak bireysel ve kolektif olmak üzere iki farklı düzlemde ele alınır ve kimliğin bu iki boyutu arasında özel bir ilişki vardır. Bireyin bir parçası olduğu gruptaki kişilerarası etkileşim ve iletişime katıldığı ve karşılığında grubun kendisini algılayışını benimsediği oranda kimlik ortaya çıkar. Diğer bir ifadeyle, kimlik sosyal bir olgudur ve aynı zamanda ortak kimlik ya da biz kimliği “biz” kategorisini kuran ve bu kimliği

bilim alanında yaygın kullanım kazanan terim, pek çok farklı anlamda kullanılagelmektedir. Genellikle bir topluluğun dil kullanım örüntülerini, söyleyiş şekillerini, kabul edilebilir ifade tarzlarını ele alır.

taşıyan bireylerin dışında yoktur.1 Bütün kimlikler kaçınılmaz olarak bir toplumsal ilişkiler sistemi içinde oluşur ve etnik kimlik de kolektif kimliğin özgül bir biçimidir.2 Etnik kimlik temel olarak bireylerin kendilerini özdeşleştirdiği simgelere dayanır ve simgelerin anlamlarının değişebilirliği yüzünden, simgesel olarak sürekli inşa edilir.3 Yani etnik kimlikler tanım gereği öznel, dinamik ve durumsal yapılardır.4 İşte tam da bu nedenle, etnik kimlik her kuşakta yeniden üretilir ve hatta yeniden üretilmek zorundadır.

dilin gerçek kullanımından önce var olan ve dilsel bir topluluğun tüm üyeleri tarafından istikrarlı, homojen ve eşit derecede erişilebilir olan bir dilsel sistem veya koddur.

Konuşma (parole) ise insanlar tarafından gerçekte konuşulan veya yazılan şeydir. Bireysel tercihlerle farklılık gösterir. Söylem en yalın biçimiyle ve bilmediğimiz yollardan, dilsel biçim kuşanmış halde boy gösteren iki kavram arasında bir bağ kurularak meydana gelir.

Dolayısıyla, söylem bireysel bir dilsel faaliyetten çok, toplumsal etkilerle belirlenen dilsel kullanımları ifade eder.

Söylem, Batı-Avrupa’da sosyal bilimler alanında 1960’lı yıllardan itibaren yoğun olarak kullanılmaya başlanmış bir kavramdır. Öncelikle dilbilim alanında kullanılmaya başlanan ve sonraları pek çok sosyal

Kimlik ile söylem arasında zorunlu bir ilişki vardır. Kimliğin söylemden bağımsız olarak var olması mümkün değildir. Söylem sadece söylenenlerden değil, aynı zamanda yapılan, edilenlerden ve hatta

1 2 3

22

Assmann, Kültürel Bellek; s. 140 Marley ve Robins, Kimlik Mekanları; s. 74 Cohen, Topluluğun Simgesel Kuruluşu ; s. 12

SAYI 01

Söylem fikri çoğu zaman, dil kullanımındaki toplumsal etkilere dair belirli bir farkındalığı ifade eder. Bu nedenle, söylem ile dilin gerçek kullanımı arasındaki fark önemlidir. Saussure’a5 göre dil,

4 5

söylenmeyenlerden oluştuğuna göre, kimlik de sadece beyan edilene bağlı değildir. Aksine, beyan bazı durumlarda eylemin gerisinde kalabilir. Beyanlarla örülmeye çalışılan söylem, eylemlerle örülmüş olan pratiğin üstünü örtmede araçsallaştırılabilir. Bu durumda söylem, bir tür sosyal pratik olarak ortaya çıkar. İnsanların ne söylediğinden çok, nasıl söylendiği de önemli olduğuna göre, söylemin bağlantılı olduğu iktidar alanında hiyerarşiyi kuran söylemlere bakmak gerekir. Sayı ve sayısal temsil iddiası bu nedenle önemlidir. Türkiye’deki istisnasız tüm Çerkes örgütlenmelerince dile getirilen, Türkiye’de 5 ila 7 milyon Çerkesin yaşadığı iddiası, güçlü bir temsilin temelini oluşturduğu gibi, Kaffed’in binlerce üyeye sahip 50 ya da 60 üye derneği olan en büyük örgüt olması iddiası da bu temsilin hiyerarşik özelliğini gösterir. Aynı şekilde, “tüm dünyadaki Çerkeslerin ilk ve tek siyasi partisi” olarak Çerkesleri temsil iddiasıyla ortaya çıkan Çoğulcu Demokrasi Partisi’nin söylemlerinde, bu sayısal nicelik, kendisine oy olarak karşılık bulur. Bunlar temsilin hiyerarşik ilişki kurma şeklini yansıtır. Sonuç olarak, sayı ne kadar yüksekse, temsil etme gücünün de o denli yüksek olduğu varsayılır.

Roymans, Ethnic Identity and Imperial Power; s. 2 Saussure, Genel Dilbilim Yazıları ; s. 271

ÇERKESLİK SÖYLEMLERİ: SİYASAL BAĞLAM Türkiye’de kimlik ve söylem bağlamında ele alınabilecek iki temel Çerkes siyasal akımı vardır.

Bunlar aslen 20. yüzyılın başlarında Kafkasya’da kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin sürgündeki kadroları tarafından uzun yıllar anti-komünist bir karakterle örgütlenen ve sonrasında da Sovyetlerin dağılmasına kadar anti-komünist niteliğini koruyarak, 90’lı yıllardan sonra anti-Rus karakteri ağır basan Birleşik Kafkasyacılık ve 1960’lı yıllardan itibaren kendisini ‘siyaset üstü’6 bir düşünce olarak ortaya çıkaran, 1970’lerde özellikle Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği’nde örgütlenen ve buradan tüm Türkiye’ye yayılan dönüşçülüktür.

Bu iki ana akım, temel olarak Birleşik Kafkasya Dernekleri Federasyonu ve Kafkas Dernekleri Federasyonu adlı iki federasyon altında örgütlenmekle birlikte, değişik nedenlerle bu federasyonlara üye olmayan ya da olamayan fakat bu iki akımın ekseni içerisinde değerlendirilebilecek başka örgütler de vardır. Ayrıca, özellikle 1990’lardan itibaren Birleşik Kafkasyacılık ve dönüşçülük akımlarının içerisinde geliştikleri konjonktürdeki köklü değişiklikler dolayısıyla, her iki söylemin de bağlamları büyük bir değişim geçirmiş ve bunun sonucunda içerisinde yeni söylemlerin gelişeceği bir alan ortaya çıkmıştır.

2000’li yıllardan itibaren bir 6 7 8

gençlik hareketi olarak ortaya çıkan ve 2014 No Sochi kampanyasıyla birlikte gücünün zirvesine ulaştıktan sonra sönümlenen Kafkasya Forumu, neo-dönüşçü ultra milliyetçi bir hareket olarak örgütlenen Çerkesya Yurtseverleri ve büyük ölçüde Türkiye siyasetindeki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan Çerkes Hakları İnisiyatifi ve ardından bu inisiyatifle bağlantılı olarak örgütlenen Çerkes Dernekleri Federasyonu ve Çoğulcu Demokrasi Partisi, bu durumun ortaya çıkardığı örgütlü yapılardır. Ne var ki bu yapılar, bağlamları ve kullandıkları kavramlarla tutarlı bir bütün oluşturan söylemler geliştiremediklerinden ya kaybolup gitmişlerdir ya da tam bir belirsizlik içinde savrulmaya devam etmektedirler.

Farklı söylemler, her şeyden önce farklı kelime ve kavramlar içerirler. Örneğin, 1970’lerin son yıllarından itibaren, dönüşçülerin kullandıkları temel kavramlar “muhaceret/göç” ve “anavatan” kavramları olmuştur. Son yıllarda özellikle Kafkasya Forumu gibi yeni nesil siyasal hareketler tarafından dolaşıma sokulan “soykırım” ve “diaspora” kavramları, bu iki kavramın karşısında konumlanır. Ancak özellikle 2000’li yıllardan sonra dönüşçü Kaffed içindeki muhalif eğilimlerin güç kazanmasıyla birlikte kavramsal bir değişim yaşanmış ve “sürgün ve soykırım” (her zaman birlikte) Kaffed’in kavramsal hari-

tasında merkezi bir yer edinmiştir.

Bunun sebebini farklı söylemlerin bir tür diyalog geliştirme ve birbirlerini dönüştürme gücünde aramak gerekir.

Aslında daha geçerli, daha tarafsız veya evrensel söylemler yoktur ancak güçlü söylemler vardır.

Objektiflik veya evrensellik talebi ise temelde bir iktidar talebidir. (s.

14) Bu durumda, bir alanda hakim olan söylemin ‘doğruluk’ iddiasında bulunması da kaçınılmazdır.

“Dönüşçülüğün” öncülerinden bir ismin, 2016’da Guşips internet dergisinde yazdığı bir yazıda sorduğu “…sorun bitmediğine göre yeni çözüm nedir?7 ” sorusu bu evrensellik iddiasının en güzel temsillerinden bir tanesidir. Bu soruya göre, sorun aynen eskiden olduğu şekliyle ortadadır ve tarihten azadedir. Zaman içinde hiçbir değişime uğramamıştır. Bu durumda, iddia odur ki sorunun hala geçerliliğini koruyan çözümü yine ‘dönüşçülüktür’.

Söylemler her zaman bir bağlam içinde gelişir; başka söylemler ve bağlamlarla ilişkiye girer ve dışsallaşırlar. Bu anlamda, dönüşçülük söyleminin bağlamı Kafkasya ve Çerkesler olmaktan çok Rusya ve Türkiye’deki statükodur. Bu söylemin sınırları “yasallıktır” (meşruluk değil). Dolayısıyla değişimden çok statükoyu ve statüko içindeki hareket alanını önceler.

Yamçı 1977-78, ss. 1-15. http://www.gusips.net/news/9265-donusculuk-bittiyse-sorun-bitmedigine-gore-yeni-cozum-nedir.html http://www.cerkesfed.org/2017/12/21/cerkes-stklariyla-cumhurbaskanligi-kulliyesinde-yapilacak-olan-program-icin-dorduncu-toplanti-yapildi/ SAYI 01

23

Dönüşçülük bir tür öze dönüş olduğundan, eski ve yeni toplumsal yaşamın bütün yükümlülükleri gözetmek ve katlanmak zorundadır.

Bir görev bilinciyle hareket edildiğinden, bu görevin gereklerini yerine getirmek, model olmak ve her halükarda anavatanda tutunmak gerekir. Dönüşçülüğün Rusçuluk olarak algılanmasının altında yatan nedenlerden birisi de bu olabilir.

Diğer taraftan, klasik Birleşik Kafkasyacı söylemin bağlamı da Rusya karşıtlığıdır. Sınırları ise “gelecekte kurulacak olan devletin

sınırlarıdır.” Bu durumda Çerkeslik bağımsız bir devletten ayrı düşünülemez. Çerkeslerin varlığı Kafkasya’nın kurtuluşuna bağlıdır. Son yıllarda oldukça sık duyduğumuz “Katil Rusya, Kafkasya’dan Defol!” sloganı bu durumu ifade eden güzel bir örnektir. Bu bağlam, Birleşik Kafkasyacı hareketlerin Türkiye ya da Rusya dışındaki herhangi bir başka ülke içindeki faaliyetleri üzerinde oldukça sınırlayıcı bir etkiye sahiptir. Herhangi bir muhalif karakter taşımaz. Bu bağlamın dışına çıkarak neo-Birleşik Kafkasyacı özellikler gösteren Kafkasya Foru-

mu, kendi içinde yaşanan tartışmalar sonucunda dağılmak zorunda kalmıştır ve bu tartışmaların en önemlisi, Türkiye’de 2013 yılı Haziranında başlayan Gezi olayları ve sonrasında Türkiye siyaseti içinde nasıl bir pozisyon alınacağı ile ilgili tartışmalar olmuştur. Forum içerisinde Türkiye’de mevcut siyasal iktidara muhalif olan ve olmayan iki grup arasındaki tartışma, hareketin sonunu getiren önemli etkenlerden birisi olmuştur. Görülen o ki grup içi ideolojik farklılıklar ortak bir söylem geliştirilmesine engel olmuştur.

PEKİ SARAYCILIK? Bu anlatılanlar ışığında, son birkaç aydır Çerkes kamuoyunu meşgul eden konulardan bir tanesine bakalım: Beştepe’de bulunan Cumhurbaşkanlığı sarayında düzenlenecek olan Çerkeslere yönelik etkinlik.

Geçtiğimiz aylarda Çerkes Dernekleri Federasyonu, Kaffed, Bir-Kaf-Fed, Abhaz Fed, Dostluk Kulübü, Kafiad ve birkaç dernek temsilcilerinden oluşan kalabalık bir grubun katılımıyla, bu etkinliğin planlanması için bir toplantı düzenlendi.8 Bugüne kadar Çerkeslerle ilgili neredeyse hiçbir konuda ortak bir söylemi olmayan ve hiçbir ortak pratik geliştirememiş olan söz konusu örgütler, nasıl olup da bu sene Cumhurbaşkanlığı sarayında yapılacak olan bir etkinlikte bir

araya gelebiliyorlar?

Bu sorunun cevabını kişisel nedenlere, ‘temsil kabiliyetini’ kaybetmek istememe ve belki de alanı boş bırakmama arzusuna bağlayanlar olabilir. Ne var ki varoluş nedenleri olan Çerkeslerin asıl sorunlarıyla ilgili hiçbir ortak etkinlik örgütleyememiş olan bu örgütlerin, bir anda büyük bir uyum içinde çalışabilir hale gelmelerini bu şekilde açıklamak, altta yatan sebepleri göz ardı etmek olacaktır.

Bu durumda söylem ve ideoloji arasındaki ilişkiye kısaca bir göz atmakta fayda vardır. Söylem, ideolojilerin yeniden üretiminde ve günlük ifadelerinde vazgeçilmez bir rol oynar. Söylemimizin çoğu,

özellikle de grupların üyeleri olarak konuştuğumuzda, ideolojik temelli görüşlerimizi ifade eder.

Marksist literatürde ideolojiden genellikle “çarpıtılmış bilinç” olarak bahsedilir ve buna göre ideoloji, yönetici sınıflar tarafından ezilen yığınların durumlarını gizlemek ve statükoyu meşrulaştırmak için kullanılır.

Birbirinden ne kadar farklı görünseler de bu söylemler tek bir Çerkeslik söyleminin parçasıdır. Bu söylem aslen aynı tarihsel kaynaklardan beslenen ve kentli bir orta sınıfın savunuculuğunu yaptığı Çerkes milliyetçi ideolojisinin yeniden üretimini sağlayan bir söylemdir. Bu milliyetçi ideolojinin tarihsel kaynakları da bir başka yazının konusu olabilir.

KAYNAKÇA • •

ANDREWS, A. P. (1992). Türkiye’de Etnik Gruplar (Çev. M. Küpüşoğlu). İstanbul: Ant Yayınları.

ASSMANN, J. (2001). Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik (Çev. A. Tekin).

• •

İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

• •

24

COHEN, A. P. (1999). Topluluğun Simgesel Kuruluşu (Çev. M. Küçük). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.

DE SAUSSURE, F. (2014). Genel Dilbilim Yazıları (Çev. S. Kılıç). İstanbul: İthaki Yayınları.

SAYI 01

MARLEY, D. ve ROBINS, K. (1997). Kimlik Mekanları: Küresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kültürel Sınırlar (Çev. E. Zeybekoğlu). İstanbul: Ayrıntı Yayınları ROYMANS, N. (2004). Ethnic Identity and Imperial Power: The Batavians in the Early Roman Empire. Amsterdam: Amsterdam University Press.

•

VAN DIJK, T. (2003) “Söylem ve İdeoloji Çok Alanlı Bir Yaklaşım,” Çev: N. Ateş, (içinde) Söylem ve İdeoloji, Haz: Barıs Çoban, Zeynep Özarslan, İstanbul:Su Yayınları

FİLTRESİZ ZAMANLAR

H

er türlü zalimliğin, ahlâksızlığın, yalanın, sahtekârlığın, düşmanlığın, kibrin, acının, zayıflığın, kardeşliğin, iyiliğin, dayanışmanın, tevazunun velhasıl her türlü insanlık ve duygu halinin filtresiz ve en şeffaf şekilde sere serpe önümüze serildiği zamanların içinden geçiyoruz.

Kötülük ve iyilik, saldırganlık ve sevgi her zaman iç içedir; aynı insan bünyesinde kolaylıkla bulursunuz. Bizim eski Yeşilçam filmlerinde bunun hep tersi olurdu. Kötüler çok kötü, iyiler çok iyi olurdu. Bazı yeni TV dizilerinde de buna benzer saf kötülüğü ve saf iyiliği görmek mümkün oluyor. Bazı yönetmenler, yüzlerce bölüme ulaşan dizilerin başından sonuna kadar bazı karakterleri kötülük kıvamında tutmayı beceriyorlar. Ancak, son zamanlarda ortalığa baktığımızda, eski Yeşilçam filmlerine ve yeni TV dizilerine rahmet okutacak derecede “kötülük” tezahürlerine şahit oluyoruz. Bakıyorsunuz, bir adam bütün sekansları, hayatının bütün katmanlarını “kötülüğün” mücessem hali gibi oynuyor. Hiç değişmiyor.

Haksızlık yapıyor olmak, adaletsiz olmak korkutmuyor

onu… İnançlı gibi görünüyorsa, “inandığını” iddia ettiği tanrıdan da korkmuyor; onu bile kandırdığını düşünüyor muhtemelen veya arada bir aklı sıra rüşvet vererek ya da “pardon, oldu artık bir kere, bir daha olmaz” diyerek sıyrılmaya çalışıyor cehennem ateşinden… İnançsızsa ve hesaplaşabileceği bir vicdanı da yoksa, zaten kandırmak zorunda olduğu bir makam da devreye girmiyor… Bu yüzden, inançlı ya da inançsız görünümlü bütün kötülük taşıyıcıları aslında aynı nebulanın içindedir ve bunların ortak yönü çıkarlarıdır. O çıkarlar inanılmaz bir savunma mekanizmasına sahiptir. O savunmada “çelişki” diye bir mefhum yoktur. “Kulp” adı verilen yardımcı mekanizmalarla her an her türlü tutarsızlık savuşturulur. İşte kulplar sayesinde, normal şartlarda her insanoğlu ya da kızında olması gereken “ahlâk” ve “iyilik” gibi hasletler görünmez olur; insanın en diplerinde bir yerde üzerlerine beton misali ağırlık konup, olur olmaz yerde ortaya çıkıp iş bozmaları engellenmiş olur. İşe yarayan birçok kulp vardır. Bazıları nispeten daha “masum”dur; mesela insanlar

Ferhat KENTEL bakmakla yükümlü oldukları insanların karnını doyurmak ya da onları korumak isterken, ahlâktan ödün verebilirler ancak bu ödünler bir müddet sonra bizzat yaşam tarzının kendisine dönüşebilir. Yani Hz. Ömer’in dediğine benzer bir durum olur; “İnandıkları gibi yaşamayanlar, yaşadıklarına inanmaya başlayabilirler.”.

Bu türden “masum” niyetlerle başlasa da ahlâksızlık, ahlâksızlıktır. Yani masum niyetlerle başlanmış olması, günahsız olunduğu anlamına gelmez.

Ancak bu konudaki en radikal ahlâksızlık, kültürel ve siyasal cemaatler ve onların ideolojileri etrafında yapılan ahlâksızlıktır. Bu alandaki ahlâksızlığın boyutları çok daha büyüktür ve cemaatçi ideolojinin en önemli işlevi, yapılan ahlâksızlığın üzerini örtecek bir ciladır. Kültürel ya da siyasal kimlikleri savunmak için yapılan kayıtsız şartsız cemaat savunması, topyekûn herkese dayatılan belli bir milliyetçilik ya da dinsellik ideolojileri, sadece belli bir zümrenin “çıkarlarını savunmak” için devreye giren her türlü ciladır.

Burjuva, sosyalist, proletarya diktatörlüğü, muhafazakâr, dindar ya da liberal vb. söylemi ne olursa olsun, ahlâksızlığın siyasal renk farklılığının önemi yoktur.

SAYI 01

25

“PARA VE KUTSALLIK” CEMAATLERİ VE AHLÂK T

ipik cemaatçi tavırdır; efendi,

bile olmuş olabilir”. Bu yüzden

potansiyel elemanlarıdır…

şeyh, lider, hocaefendi ya

aforoz edilmesi için cemaatin

Ya da “KHK’ları eleştireni

da reis, adı ne olursa olsun,

yetkili ve etkili mercileri gereken

darbecilikle eş tutmak” da benzer

cemaatin tepesindeki adamın

fetvayı verirler; cemaatin sıradan

biçimde cemaatçi bir “kültür

her söylediğinde bir hikmet

neferlerine de sadece büyük

devrimi”dir. Dolayısıyla adalet

aranır. Efendi, o söylenen söze

biradere kafa sallamak düşer.

ve hukukla arası bozuk olan bir

taban tabana zıt başka bir söz söylediğinde gene bir hikmet

takım yürütme kararları Orwell’in Cemaati korumak, cemaatin

aranır. “Evet ama kastettiği şuydu;

sembollerini, liderini korumak her

Orwellci bir 1984 olduğu için,

ama o zaman başkaydı, aslında

şeyden daha önemlidir; farzdır,

hırsızlar ve tacizciler de kendilerine

cemaati, milli, dini vs. çıkarları

çünkü cemaat onlar sayesinde

durumdan fevkalade bir pay

korumak için öyle davranmak

ayakta durur, ilkeleri sayesinde

çıkarırlar. Ahlaksız tacizci adam,

zorundaydı…” gibi “kerametler”

değil. Çünkü cemaatin kendisi

yaptığı ahlaksızlığı savunmak için

atfedilir o ulu öndere...

ilkelerden daha önemlidir. Cemaat

“Hakikat Bakanlığı”nın yazdığı

değişmez ama gerekirse yeni

metne uygun bir şekilde hem

“ilkeler” cemaate raptedilebilir.

suçlu hem güçlü bir “saldırı-

Çünkü aslolan cemaati, cemaatin sınırlarını korumaktır.

Cemaatin adı “laik” ise en önemli

savunma” hazırlar. Kısaca cemaate Cemaati korumak için her

laf eden herkes “haindir”,

dert “içki içmek”tir. Mesela içki

türlü yalan serbesttir. Cemaatin

“karşı devrimcidir”, “komünizm

içerek, laiklik özgürlüğü savunulur.

kendini korumada en sık

düşmanıdır”, “eski rejimin

Çünkü bilinir ki öteki taraf “içki

başvurduğu söylem parçaları

yanındadır”.

içmez”. İçki sınırdaki işarettir, sınır

arasında “ihanet” en önemli

bekçisidir.

yeri tutar. Çin “Kültür Devrimi”

Bu yüzden cemaatin akıl

sırasında Beethoven plakları,

babaları yani kalplerini tatile

dünya edebiyatının Balzac’ları

çıkarmış olan ideoloji komiserleri,

geçerlidir; dinden cemaat

falan yakılır ve gerekçe hazırdır:

beyinlerini bu komiserler lehine

çıkaranlar için de içki sınır

“bunlar burjuvazinin ihanetinin

tatile çıkarmış olan bireylerden

savaşının en önemli işaret fişeğidir.

belgeleridir” ya da Kamboçya’da,

oluşan cemaati ayakta tutmak,

Ya da yılbaşı… Yılbaşındaki çam.

özellikle okumuş yazmış kesimler,

cemaatin sınırlarını tahkim etmek,

Eğer bu tür işaretlere bulaşan

hatta “gözlüklüler” başta olmak

cemaatin içerisini ve dışarısını

olursa, hele “dindar görünümlü”

üzere, toplumun üçte biri ensesine

tanımlamak, düşmanları ve dostları

cemaatten birileri süslü bir

kurşun sıkılıp “ölüm tarlalarında”

tasnif etmek için durumlara uygun

yılbaşı çam ağacına dokunduysa

öldürülür. Çünkü onlar, Kızıl

fetvalar verirler. Mesela, “kadın

“kirlenmiştir”, “günaha girmiştir”,

Kmerlere göre yozlaşmış, “parazit”

nikâh akdinde irade beyanında

bir anda maazallah “Hıristiyan

kesimlerdir ve karşı devrimin

bulunamaz” ya da “Gayrimüslimler

Bunun tersi de aynen

26

“1984”üne taş çıkartır. Genel hava

SAYI 01

vergi verirlerse insan hakların-

ka’dan başlayıp, bizim buralardan

vaş yapmak için her türlü tezgâhı

dan yaralanabilirler” gibi “kut-

geçen, buradan daha doğuya

hazırlıyorlar. Mesela İsrailli bir

sallık” dairesine uydurulmuş

doğru uzanan ve gücü korumak

politikacı “Lübnan’ı Taş Devri’ne

iddialarla “beyaz-güçlü-erkek”

için her türlü yolu mubah gören

çeviririz” diye tehdit ederken,

kategorisinin cemaat olarak sınıf

bu türden cemaatçi yapılanma ve

benzerleriyle birlikte, “saldırı al-

atlaması ve cemaatin “nomenk-

ideolojiler, özellikle “para ve kut-

tındayız!” söylemleriyle, en başta

latura”sını (Sovyet usulü seçkin

sallığın” mükemmel birlikteliğini

savunmayı, savunma hakkını felç

sınıfı) tahkim etmek için gereken

kurmayı beceriyorlar.

ediyorlar. Kendilerini savunmak

kulpları uydurmuş olurlar.

isteyenlerin uzanabileceği taşları Bu birliktelikler “kötülükte” sı-

Dünya çapında batıdan, Ameri-

nır tanımıyorlar. Bugünlerde sa-

bağlayıp, ısırarak var olabilenleri serbest bırakıyorlar.

İYİLİĞİN TEVAZUU A

ncak öte yandan, filtresiz zamanlar sadece kötülüğü

İnsanı artık boğan sağcı-

gelebiliyorlarsa, aynı dalganın

solcu, dindar-laik gibi ezber

bizim memlekette ve daha başka

çırılçıplak ortaya sermekle kalmı-

ikiliklerin ötesinde “adalet” or-

memleketlerde de filtrelerinden

yor. Tam da bu kötülük zamanla-

tak paydasında buluşuyorlar.

sıyrılıp görünür olmasına şaşır-

rının ve öfke ve tutku dolu ah-

Çerkeslerin, Kürtlerin, Türkle-

mamak gerekiyor.

lâksızlığın böylesine pervasızca

rin, Hıristiyanların, Yahudilerin,

serpilip gelişmesine neden olan

Müslümanların, başörtülülerin,

modern, “çağdaşçı” ve kibirli

başörtüsüzlerin, şehirlilerin ve

sıyrılmış, saklandığı yerlerden

zamanların yapıp ettiği derin

köylülerin ve hatta AKP’lilerin (ya

çıkmış kötülük, beklenebileceği

yarılmalara rağmen, başka bir

da AK Partililerin!) ve CHP’lilerin

gibi işte bu iyiliği görünür kılıyor.

rüzgâr esiyor.

ve de HDP’lilerin bu memlekette

Ya da tersi; kalıplaşmış ve ezber

ortak meseleleri olduğunu bizzat

ve de performans kimliklerin,

pratikte yaşıyorlar.

tekçi kimliklerin tahakkümüne

Filtreler kalkınca, kötülüğe karşı; az bilip çok kibir üretenlere, cehaletin kibrine, kibrin

Bağrış çağrış filtrelerinden

karşı “artık yeter!” diyen, ÇerBu bir dalga… Amerika’da

kes’i, Türk’ü, Müslüman’ı ve lâiki

cehaletine karşı iyiliğin mütevazı

Trump ırkçılığına ve savaşçı sal-

bir araya getiren –Mizağe dergi

insanları da ortaya çıkıyor. Bir-

dırganlığına, savaş diliyle çıkar

gibi- yeni sesler ortaya çıkmaya

birlerinin oksijeninden besleni-

örten fırsatçılığına karşı nasıl

başladıkça, kutsallık arkasına

yorlar; yan yana gelmenin, aşı-

demokratlar, liberaller, siyah

saklanmış çıkarlar dünyası da

lanmanın zenginliğini yaşıyorlar.

ve beyazlar, Müslümanlar ve

bütün kötülüğü ile tabak gibi

Kibirli zamanların ayrımlarını

Hıristiyanlar, Amerikan yerlileri

açığa çıkıyor…

aşıyorlar.

ve İspanyol kökenliler bir araya

SAYI 01

27

DMİTRİYEVSKY DAVASI VE GEÇ GELEN

ADALET! Wuneutraa RICHKUN Stanislav Mikhaylovich Dmitriyevskiy, Rus-Çeçen Dostluk Topluluğu (Russian Chechen Friendship Society) adlı örgütün liderliğini yapmış, Rusya’da ve dünyada oldukça tanınmış bir insan hakları aktivisti. 2004 yılında Pravo-Zashcita adlı gazetede yaptığı yayınlar nedeniyle Rusya ceza mahkemeleri tarafından yargılandı, haksız bulundu ve başkanı olduğu sivil toplum örgütünün kapatılmasına karar verildi.

Geç gelen adalet adalet değildir belki ama hukuk tarihine kayıt düşülmesi bakımından önemli. 3 Ekim 2017 tarihli AİHM kararı ile Dmitriyevskiy’in haklı bulunduğu davanın geçmişini inceleyelim.

28

SAYI 01

Yargılamaya konu olan iki yayın var; birincisi Pravo-Zashcita Gazetesi’nde, Ahmet Zakayev’in 2004 tarihinde kaleme aldığı metin: “Bir yıl önce başlamış olan bir barış süreci, Dubrovka’da (tiyatro baskını) yaşanan trajik olay ile kesintiye uğradı. Bu trajediden kimin sorumlu olduğuna dair birçok tartışma olabilir, fakat bundan kimin kârlı çıktığı tartışmasız bir konu.

Bugün, Aslan Mashadov’un yeri-

Parlamentosuna “Putin rejiminin

vermek olarak kabul ediliyor, tabi

ne, İçkeriya Cumhuriyeti’nin başkanı

gerçekleştirdiği soykırımı tanıyın”

mahkemeler tarafından da.

olarak kendimi Rusya halkına anlat-

çağrısında bulunuyor.

mak istiyorum. Bu konudaki

Bu veriler doğrultusunda, Rus-

sorunları çözmek için

Rusya’daki yargıla-

henüz çok geç değil.

mada, birinci maka-

ya’da yapılan yargılama sonucunda suçlu bulunan yayın sahibi Dmitri-

Fakat bunun için,

ledeki “Çeçenya’da

yevsky, konuyu Avrupa İnsan Hakları

Rusya halkının ba-

ve Rusya’da kan

Mahkemesine taşıdı. AİHM, 2017

rışı bir güç kaybı ya

akmaya devam

yılında verdiği kararla, Dmitriyevsky

da yolunu kaybet-

edecektir.” ifadesi

davasında Rusya’nın Avrupa İnsan

ve Putin’e oy verme-

Hakları Sözleşmesinin ifade özgür-

mek olarak görenlerden kurtulması lazım.

Bu tür insanlar Kremlin’de

me çağrısı, bilirkişiler

lüğü, adil yargılanma hakkı ve etkili

tarafından tehdit olarak

başvuru haklarını ihlal ettiğine karar

olduğu sürece, kan Çeçenya’dan ve

belirleniyor. İkinci makalede, yani

verdi. Elbette bu doğru kararın 11 yıl

Rusya’dan akmaya devam edecektir.

Aslan Mashadov’un kaleme aldığı

sonra verilmesi, gerçek zararı telafi

metinde, “soykırım, toplu katliam,

edecek boyutta değil. Fakat AİHM’

işkence, insan kaçırma” gibi faaliyet-

deki dava yükünün büyük bir kısmını

men barış elini uzatıyorum. Kimse-

lerin Rusya devleti, ordusu ve kolluk

oluşturan ve çok sayıda başvurucu-

nin savaşa ihtiyacı yok; sağcının da

kuvvetleri tarafından gerçekleştiril-

nun olduğu ülkenin Rusya olması

solcunun da, fakirin de zenginin de.

diği şeklinde ifadelere yer verilmesi,

nedeniyle, mahkemenin iş yükü de

O hariç... Vladimir Putin, Çeçenlere

bilirkişinin dikkatini çekmiş. Aslan

oldukça fazla.

başka seçenek bırakmadı fakat sizin,

Mashadov’un “… Ben içten şekil-

2004 Mart seçimlerinde Putin’e karşı

de inanıyorum ki zaferin ve dünya

oy vererek barış için bir şansınız var.

adaletinin sonucunda, galibiyet Çe-

Ekim 2017’de verilen AİHM kararı,

Sizin için de, bizim için de bu gerçek

çenlerin olacaktır. Aziz Çeçen ruhu,

Rusya’nın itibarını yükselten gazete-

bir şans.”

Rusya’nın sayısız istilacılarından ve

cilerin ve aktivistlerin doğru yolda ol-

onun yerel bazdaki suç ortakla-

duğunu bir kez daha gösterdi. Aslan

Bu açıklamayı gazete editörleri,

rından arındığında, güzel günler

Mashadov’un Rusya Ceza yasasına

üzerlerindeki baskı nedeniyle, seçim-

gelecektir. Çeçen direnişi, eninde

göre suç teşkil eden sözlerinde de

lerden sonra gündeme alabiliyorlar.

sonunda başarıyla sonuçlanacaktır.

belirttiği gibi; direnişimiz elbette ba-

Her ne kadar Rus halkı tarihi şansını

Bedeli ne olursa olsun! Dünya üze-

şarıyla sonuçlanacak, er ya da geç.

kaçırıp tekrar Putin’i başkan seçmiş

rinde hiç kimsenin bundan şüphesi

olsa da, konunun önemine binaen

olmasın!” ifadesini de tehdit olarak

mektup, seçimlerden sonra yayınla-

kabul etmiştir. Dmitriyevsky’nin bu

nıyor.

mektupları yayınlaması, Rus poli-

tikacıları tarafından teröre destek

Rusya halkına, başkanlarına rağ-

Biz yine de tarihe not düşelim;

Biz Kafkasyalılar, Rusya’nın cesur ve vicdanlı insanlarıyla birlikte...

Yargılama konusu olan ikinci makale ise Aslan Mashadov’un Avrupa Parlamentosuna sunduğu mektup. 2004 yılında yine Pravo-Zashcita Gazetesi’nde yayınlanıyor. Bu uzun mektupta Aslan Mashadov, Çeçenlerin 1797’de başlayan sürgünlerinin, 20. ve 21. Yüzyılın başlarında gerçekleşen soykırımlarla devam ettiğini açıklıyor. Avrupa

SAYI 01

29

Murat ATRIŞBA

ÜZÜLMEYİN CELLADINIZ ASLINDA SİZİ SEVİYOR(!)1

Tumturaklı girişlere, sözlere vesaireye gerek yok. Aslında meselenin çarpıcılığı karşısında buna, yazarın sabrı da yok.

Tumturaklı girişlere, sözlere vesaireye gerek yok. Aslında meselenin çarpıcılığı karşısında buna, yazarın sabrı da yok.

tilmesine şahitlik ettiğini, büstünün önünden geçtiğini, her adreslerini yazdıklarında, söylediklerinde bu katilin adını andıklarını düşünün.

Sadece küçük bir örnek dile getireyim. Farz edin ki Kurtuluş Savaşı yenilgiyle sonuçlanmış olsun ve adı Lazarev olan bir Yunan generali, yağma ve tecavüz dahil aklınıza gelebilecek her türlü aşağılık davranışla Sakarya’yı işgal ederek köylerini kılıçtan geçirmiş, küçücük bir azınlık dışında tüm halkını sürmüş ve yerine de kendi halkını doldurmuş olsun. Bu yenilginin ardından şehrin binlerce yıllık adı Lazarevski olarak

Bunun yanında, bu durumun sadece Sakarya için geçerli olmadığını, yakındaki tüm şehirlerde, irili ufaklı pek çok örnekle soykırım günlerinin hatıralarının canlı tutulmaya çalışıldığını da düşünün. Mesela topraklarını koruyan İzmitlilerin kafataslarından koleksiyon yapmakla ünlü bir başka generalin büstünün de İzmit’te dikili olduğunu, soykırımla birlikte sonradan yerleşenlerin torunlarının bu büstün önün-

değiştirilmiş ve Gar meydanına da Lazarev’in büstü dikilmiş olsun. Bu soykırımdan kurtulan bir avuç Sakaryalının torunlarının, Allah’ın her günü atalarını doğramış bir katilin ve onun yapıp ettiklerinin yücel-

de hatıra fotoğrafı çektirdiklerini veya Düzce’ye artık Düzce değil de, Düzcelilerin ırzına geçip, halkını yediden yetmişe doğrayan bir askeri birliğin adı olarak, mesela Apşeronski dendiğini hayal edin.

Şapsığ topraklarındaki tarihi adıyla Psışuape olan Lazarevski tren garında yer alan General Lazarev’in büstü Bu yazı 2015 yılında Sakarya Kafkas Kültür Derneği Dergisi için yazılmış, yayınlanmamış ve Mızağe için güncellenmiştir. Bu yazıda Kafkasya Gerçeği dergisinin 2. sayısında yer alan Hamid Neğuç imzalı “Yerleşim Yerlerimizin Adları” makalesinden yararlanılmıştır.

1

30

SAYI 01

Sizce bunu niye yapıyorlar?

Neden Allah’ın her günü, canına okudukları bir halkın torunlarına nesiller öncesini hatırlatarak, atalarının katillerini yüceltiyor, övüyor ve anılarını yaşatıyorlar?

Neden Lazarev’in doğduğu şehirde onun adını yaşatacak tek bir levha dahi yokken, soykırım yaptığı topraklarda adına bir şehir, bir sokak ve büst var?

Lazarev’in adının yaşatıldığı yer Sakarya değil. Tarih boyunca Çerkes2 (Adige-Şapsığ) toprağı olmuş olan Psışuape.

Yukarıda dile getirdiğim örnekten de anlaşılacağı gibi Lazarev, her rengiyle, rejimiyle Kafkasyalılara cellat olma istikrarını göstermiş merkezi Rus iktidarının sömürgeci politikalarının vatanımızdaki tek sembolik işareti değil. Tarihi Adigabze adıyla Kaleşkur olan Krasnodar bölgesinde, Lazarev gibi daha pek çok yerleşim birimi soykırımcı generallerin adını taşıyor: Golovin, Zass, Osipov, Geyman, Rayevski ve benzerleri…

Ya da yine Kafkasyalıların topraklarına bu generallerin yönettiği askeri alayların adı konmuş; Mingrelski, Apşeronski, Navaginski, Erivanski gibi…

Tarihi adları Guaye, Melfey ve Khops olan Adige köylerine ise Çar 2. Nikola’nın çocuklarının adları verilmiş. Çar demişken… Bugün halen Şapsığların yaşadığı Krasno-Aleksandrovski ilçesi de, 21 Mayıs 1864’le sembolleşen soykırımın 2

başındaki 2. Aleksandr’ın adını taşıyor. Yine çarın büstü de tabi ki “imzasını” attığı Soçi’de yükseliyor.

Ayrıca Kafkasya’nın pek çok şehrinde merhametsizlikleriyle ünlü Rus generallerin büstleri, heykelleri de yer alıyor. Hatta öyle ki 2008’de Minvodi’ye dikilen Yermolov anıtı için Rus yanlısı Çeçen hükümetinin bir bakanı olan Saraliev dahi isyan etmiş ve “Anıt, kendilerini Yermolov’un soykırım politikasının kurbanı olarak gören Kafkas halkları için hakarettir.” demişti. Yermolov’un bir başka anıtı da iki yıl sonra 2010 yılında Pyatigorsk şehrine dikildi. Geçtiğimiz yıl da, Adigelerin Jane boyunu yok etmesiyle ünlü General Suvarov’un Rusya genelindeki bilmem kaçıncı heykeli de, merkezi Rus iktidarı-zihniyeti için tabi ki olması gereken yere, Maykop’a armağan edildi. Öldürdüğü Kafkasyalıların kafataslarından koleksiyon yapmasıyla ve bir kısmını karargahının önünde kazıklara geçirmesiyle ünlü General Zass da adı ebedileştirilenlerden: 1840 yılında, Mihaylovski Kalesine Çerkes savaşçılar tarafından yapılan bir saldırıda cephaneliği havaya uçurarak, kendisiyle beraber çok sayıda Çerkes savaşçının şehit düşmesine sebep olmuş olan Osipov’un hem adı Tuapse’de bir yerleşim yerine verilerek yaşatılıyor, hem de hatırası için üzerinde “Rus silahının şanı için öldüğü” yazan bir anıt dikili.

“Bir ulus olarak Çeçenler ıslaha değil, yok edilmeye tabidir” “Adımın yarattığı terörün, sınırlarımızı surlardan daha iyi koruyabileceğini ümit ediyorum” Yermolov

General Zass’ın büstü adeta manevi bir uğrak yeri

Çerkes ismi Adige halkını işaret eder şekilde kullanılmıştır. Tarihi ve güncel gerçeklere en uygun tanımın da bu olduğunu düşünmekteyim.

SAYI 01

31

Rus silahının şanı…

ların artık bir Rus toprağı oldu-

“Ümitsizliğin ve dağılmışlığın

ğunu, yerli halk olan ‘Dağlıların’

üzerine; ‘Büyük ve Birleşik

Çerkesya’daki Hodz vadisinden

ise, bir daha geri dönmemek

Rusya’nın ali menfaatlerine ve

Çeçenistan’daki Samaşki pazar

üzere Rusya dışına, Türkiye’ye

pek tabi ki bu yüce aşkın (!) bedeli

yerine kadar şahidiz biz o silahın

gönderildiğini, bu yerlere Rusla-

kişisel kazanımların bekasına

şanına (!)…

rın yerleştirileceğini” ilan eden

uygun olarak tasarlanmış, varlık

katil… Büstü 2010 yılından beri Ve Mihail Romanov… 1862 yılın-

Maykop’u süslüyor(!)

dan itibaren Rusya’nın Kafkasya

sebebi ve tarihsel duruşu tarumar olmuş bir yığın inşa etmek adına, geçmişimize ait zihnimizde uyanan

valisi olarak görev yaptı. “Görev

Bu örnekleri daha sayfalarca sa-

yaptı” şu demek: Yüz yılı aşkın

yabiliriz ama bu kadarının yeterli

süre devam eden soykırımın bir

olduğunu düşünüyorum.

başka yüzü olan sürgün politi-

Yaklaşık on yıl önce “Zihnin İşgali”

kalarının da arkasındaki isim…

başlıklı bir yazıda dile getirmiş-

Sahillere vuran binlerce cansız

tim bu örnekleri. Sonrasında da

Kafkasyalının başta gelen faille-

“Zihnin İşgalinde Bir Perde Daha”

rinden. 21 Mayıs 1864’te, tarihi

yazısında, bu kez 21 Mayısların

Büstler, heykeller yerinde duruyor.

Apsua toprağı olan Kbaada’da

içinin boşaltılması ve dönüştürül-

2008 yılından sonra da yenileri

(Gubaadu) askeri tören düzenle-

mesi girişimlerini anlatmıştım.

dikilmeye devam etti. Çeçen

yip “ele geçirilen bu yeni toprak-

her bir kelimeyi, kalplerimize uzanan her bir izi, yenisiyle değiştirme yöntemidir zihnin işgali.’ Zihnin İşgali, 2008 Kafkasya Forumu Dergisi”

topraklarına, son yirmi yılda insanları çıldırtan katliamlar saçan Rus liderlerin isimleri verilmeye devam ediyor. Romanovların, Suvorovların, Aleksandrların yeni versiyonu… Saçma sapan tarihi tezlerle saptırılan ve Adige milliyetçiliğine kurban edilen Soçi olimpiyatlarına muhalefet gibi daha baştan yenilgisini ilan eden (sal)aktivist3 rezil oluşlar yerine, Rus iktidarının topraklarımıza vurduğu bu soykırım mühürlerine karşı nedense örgütlü bir karşı duruş da gerçekleştirilemedi.

Dönemin ruhuna ve imkanlarına uygun karşılığı, doksanların başında Kafkas Halkları

Konfederasyonu liderlerinden Abhazya şehidi Çerkes (Kabardey) Navurjan İbrahim vermişti; Nalçik Meydanındaki 2017 yılında Moskova metrosu vagonundan bir kare: “Eğil Kafkasya, Yermolov geliyor!”

3

32

Slack (laçka/tembel) ve activist kelimelerinin birleşiminden oluşan kelime, insanların kendilerini iyi hissetmek, kişisel olarak bir şey yapmış olma tatminlerini sağlamak amacıyla yaptıkları pasif eylemcilik hareketleri için kullanılır.

SAYI 01

üzerinde “İlelebet Rusya’yla” yazan Maria heykelini bombalayarak. Keşke artık bu dönemin ruhuna uygun olarak da sivil, örgütlü ve sonuç almaya odaklı/niyetli bir hareket suratımıza onlarca yıldır savrulan bu hakaretlere karşı yok sayılan, aşağılanan tarihsel onurumuzu savunabilse ve bu lekenin temizlenmesi için onlarca yıllık derin bir ahlaki temele sahip öfkeyi örgütleyebilse…

Bu arada, bir de üstüne 21 Mayısların resmi tatil günü olmaktan çıkarılacağı, zaten değişen biçiminin yanında içeriğinin de değişeceği konuşuluyor. Bir kez daha. Yeniden. Tabi adamlarda fikr-i takip de var. 450. Yıl meselesini hatırlayın…

Daha önce, Rusya’ya karşı ebedi düşmanlığın, geçmişte takılıp (?) kalmanın zararları, kazaklaştırılmış Kafkasyalılarca milyonlarca kez

Mihail Romanov’un büstü

dile getirildi, bu süreçlerde de mutlaka tekrar piyasaya sürülecektir. Adettendir.

Yurdumuzu işgal edenlerin, son çekildiğimiz toprak parçası olan tarih şuuru-

ının şanı için ölen” Osip s silah u R “ ov a d ad ına ılın y 0 ya 4 pıl 18 an

an ıt

muzu, zihnimizi de işgal peşinde olduklarını, midelerimizi genişlete genişlete sinir uçlarımızı felç etmeye niyetli olduklarını hatırlayın. Kafkasya’nın dört bir yanına dikilen “geçmişin geçmişte kalmadığını vaaz eden” o anıtları hatırlayın.

Rusya’nın

işi daha bitmedi. Hala nefes alıyoruz.

Ebedi düşmanlık kimseye bir şey kazandırmaz; evet, ama ebedi aptallık da öyle.

SAYI 01

33

“İnsanlık, doğasından, hiçbir yerde, büyük kentlerin yaşam koşulları altında olduğundan daha fazla uzaklaşmadı” Louis Wirth

T

ürkiye’de 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarım sektöründe hızlı bir makineleşme süreci başlamıştır. Sanayileşmeyle birlikte yürüyen bu süreç, köylerden kentlere doğru hızlı bir göç dalgasını da tetiklemiştir. Bu gelişmeler kültür üzerinde hızlı bir değişim meydana getirmiş ve “kent kültürü “nün yükselmesine zemin hazırlamıştır. “... kent, tarihsel olarak, ırkları, halkları, kültürleri eritme potası işlevini görürken, yeni biyolojik ve kültürel kaynaşmalar için çok uygundur.”1 Köyden kente göç eden bireyler de zaman içinde sanayileşmenin getirdiği yeni toplumsal hayata entegre olmuş, eklemlenmiş ve bütünleşmeye başlamıştır. Her toplumsal değişme gibi bu kültürel uyum meselesi de zamana yayılmış, yaşanan sorunlu entegrasyon sürecinin ardından, köylerde yaşayan alt kültürlerin, kentte hâkim kültür içinde asimile olmalarını beraberinde getirmiştir.

Nitekim tam anlamıyla bir köy kültürü olan Çerkes kültürü de, bu

kentleşme sürecinde kent kültürü içerisinde erimeye ve çözülmeye başlamıştır. Kent hayatının getirdiği modernite kalıpları, giyim - kuşam geleneklerinden düğün ritüellerine kadar birçok alanda değişimi bir gereksinim olarak dayatmıştır.

Ayrıca bununla birlikte Çerkes toplumu, Tönnies’in kavramsallaştırmasıyla zaman içinde “cemaat” olmaktan çıkıp “cemiyet”e doğru evrilmiştir. Durkheim’ın dayanışma kavramı ile meseleye bakılacak olursa; kente göçün ardından yavaş yavaş toplumsal dayanışma bağlarının zayıflayıp “mekanik dayanışma”dan “organik dayanışma”ya evrilen bir toplum yapısının oluşmaya başladığı söylenebilir.

Diğer yandan kenti yabancılaşma mekânı olarak tanımlayan Simmel’e göre; kentli insan, davranışlarını kendisi olarak gerçekleştirmez ve bununla birlikte bölünmüş bir kişiliğe sahip olmasından dolayı, bir yabancıdır.2 Dolayısıyla Çerkeslerin kentsel mekânda hem birbirlerine hem de kültürlerine yabancılaşmakta olduğu söylenebilir.

Elbette, köyden kente göçle bir-

likte köylerin kentle olan iletişiminin, etkileşiminin artması, köylerin de sosyokültürel yapısını etkilemiştir. Diğer yandan, kültürel değişmede etkili olan başka değişkenler de söz konusudur. Fakat bu yazıda kentte yaşam süresi değişkenine odaklanılarak, artık kentli olan Çerkes toplumunun, köylerden farklı olarak kültürel aidiyetlerindeki ve Çerkes dilindeki değişimler ortaya konmaya çalışılmıştır.

Geleneksel köy yaşamında özel alan ve kamusal alan arasındaki çizgi oldukça saydamken, kentte, özel alan ve kamusal alan çok net, keskin bir çizgi ile birbirinden ayrılmaktadır. Bu yeni durum ise kamusal alanda ve özel alanda farklı kimlikler oluşturulmasına sebep olabilmektedir. İsmail Berkok3 , Tarihte Kafkasya adlı kitabında, Kafkasya’da halkın kabile hayatını muhafaza ettiğini, büyük şehirler, ticaret ve sanayi şebekeleri kurmadığını ve daima köylü olarak kaldığını söylemektedir. Dolayısıyla Çerkesler, Türkiye topraklarına sürgün edilmeden önce de herhangi bir kent-

Wirth, L. (1938) Urbanism as a Way Of Life. Paul K., Hatt ve Albert J. Reiss, Jr. (der.), Cities and Society, The Free Press, Glenceo, Illionis, 1957, s.46-63.

Güllüpınar, F. (2012). Kent Sosyolojisi Kuramları üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi, Çağdaş Yerel Yöntemler, 21(3), 1-29.

3 Berkok, İ. (1958) Tarihte Kafkasya, İstanbul:İstanbul Matbaası.

1 2

34

SAYI 01

sel kimlik geliştirmemişlerdir. Mehmet Eser4 de 1999 yılında yayınladığı çalışmasında, Çerkes kültürünün köylü bir karaktere sahip olduğunu ifade etmektedir.

ulaşılabilir bir vatan konumuna gelmesine neden olmuştur. Bu durumun Çerkes dilinin öğrenilmesi konusunda teşvik edici bir unsur olduğu söylenebilir.

Nitekim göç sonucunda geldikleri kentte ilk defa kamusal alanla tanışan Çerkesler, köylü özellikler taşıyan ve köyde gerçekleştirilmeye elverişli olan geleneklerini, kente entegre edemedikleri takdirde yaşatamayacaklardı. Nihayetinde geçmişten gelen bir kent deneyimi olmayan Çerkesler, kültürel ritüellerini kentte gerçekleştirme alanı bulamadılar. Ayrıca, kentte farklı kültürlerle etkileşimde bulunmak - gerek evlilik yoluyla, gerek komşuluk ilişkileriyle- Çerkeslerin toplumsal yapısını etkilemiş ve değişimi hızlandırmıştır. Bu etkileşim sonucu gerçekleşen değişimi Çerkesler genel olarak “Türklere karıştık” şeklinde ifade etmektedir.

Düğünler ise Çerkesler için önemli toplumsallaşma alanlarıdır.

Kentte de köyde olduğu gibi, Çerkes düğünleri insanların bir araya geldiği, tanıştığı, birbirini tanıdığı dahası eş seçimlerini yaptığı önemli bir toplumsal alandır. Bunun dışında Çerkes düğünlerinde gerçekleştirilen pek çok farklı ritüel vardır. Ancak, Çerkesler kentte yaşamaya ve kentte düğünler tertip etmeye başladığından beri bu ritüellerin pek çoğunu gerçekleştirecek mekânsal alan bulamamaktadırlar.

Bu ritüellerin pek çoğunun bugün artık yaşamadığı görülebilir. Örneğin, “Nısaşe Wored/Tasagara” adı verilen gelin getirme ritüelinde söylenen şarkı günümüzde söylenemez olmuştur.

Kentleşmenin Çerkes kültürü üzerindeki etkileri düğün, cenaze ritüelleri ve Çerkes dilini konuşma oranıyla değerlendirildiğinde, kentte yaşama süresindeki artış ile geleneklerin uygulanma sıklığı arasında ters yönlü bir ilişkinin ortaya çıkması mümkündür. Yani kentte yaşam süresi arttıkça, düğün ve cenaze ritüellerinde uygulanan geleneklerin yaşatılma sıklığında ve Çerkes dilinin konuşulma oranında azalış olduğu söylenebilir.

Ancak son yıllarda kitle iletişim araçlarının kullanımının yaygınlaşması, ulaşımın gelişmesi gibi etkenler Kafkasya ile diaspora arasındaki ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamıştır. Böylelikle, özellikle genç bireylerin Kafkasya ile iletişiminin artması, Kafkasya’nın 4 5

Çerkeslerde cenazeler de toplumsal dayanışmanın varlığını güçlendiren ritüeller arasındadır.

Durkheim ritüellerin, grubun ortak hafızasını önemli ölçüde tekrar harekete geçirdiğini ve toplumsal temsillerin yok olmalarını ve güç kaybetmelerini önlediğini söyler.5 Cenaze ritüelleri için de düğün ritüellerindeki değişmenin geçerli olduğunu söylemek mümkündür.

Kentte ortaya çıkan ikincil ilişkiler, çalışma saatlerinin artması, cenazelere katılma sıklığının düşmesinde önemli değişkenlerdir. Bununla birlikte cenazelere katılan bireylerin yaş ortalamasının da gittikçe yükseldiği gözlemlenebilir. Bu durum, Çerkes kültüründe önemli bir yere sahip olan cenaze ritüelinin bu önemini zamanla yitirmekte ol-

duğunu göstermektedir.

Cenaze ritüellerinin birçoğu yine kentte Janset DEMİRCAN gerçekleştirilmediği gibi, bu gelenekler artık köylerde de gerçekleştirilmemeye başlanmıştır. Çerkesler kente yerleştikten sonra kamusal alanda var olabilme mücadelesini ön planda tutmuşlardır. Ekonomik kaygıların yanı sıra orta sınıf olma çabası da Çerkes dilini ve geleneklerini yaşatma gereksinimini azaltmıştır. Çünkü orta sınıf olmanın büyük ölçüde yolu eğitimdir. Eğitim dilinin ve kamusal alanda kullanılan dilin Türkçe olması, iletişim için Çerkes dilini kullanma ihtiyacını ortadan kaldırmış, dolayısıyla özel alanda da tercih edilmemesine sebep olmuştur.

Sonuç olarak; kentleşme ve kentli kimliği, Çerkes kültürüne ait birçok ritüelin uygulanmasına olanak tanımasa da Çerkes toplumunun, modern kent yaşamı içerisinde diğer toplumlara kıyasla kolektivizmi ve toplumsal kaygıları koruma eğilimi içerisinde olduğunu söylemek mümkündür. Çerkesler kültürel değişim konusunda olumsuz bir tutum göstererek, kültürel değişime karşı bir direnç gösteriyor olsa da, kültürün dinamik bir yapısı vardır ve değişime ayak uydurmak durumundadır. Kültürel kaygıların yanında, siyasal temsiliyet kaygısının da ön plana çıkarılmasıyla, gelecekte Çerkesler açısından daha olumlu gelişmeler sağlanabileceğini söylemek mümkündür.

Eser, M. (1999) Uzunyayla Bölgesinde Yaşayan Çerkes Köylerinde Sosyokültürel Değişme Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Ritzer G. (2014) Klasik Sosyoloji Kuramları. Ankara:Tercan Matbaası.

SAYI 01

35

RAŞİT YAVAŞ DÇB, 2000 yılında devletleştiğinden beri hiçbir olumlu işi yoktur. Kaffed içerisinde güçlü bir klik de DÇB üzerinden Rusya’nın diasporada sözcülüğünü yapmaktadır.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Yalnız beyler konumuz Çerkesler ve sivil toplum, biraz konunun özüne dönsek...

Hatta madem konu açıldı, hakkaniyet açısından aramızda bulunan tek genç olan Sinef kızımızın da bu konuda söyleyeceği bir şeyler vardır belki. Daha sonra sivil toplum faaliyetlerini değerlendirmeye devam edelim.

SİNEF KAYAN Öncelikle sadece Sinef demeniz yeterli. Bir de aranızda bir kızınız olarak değil, tartışacaksak, sizinle eşit bir Çerkes kadını olarak bulunmayı tercih ederim.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Ben öyle demek istememiştim…

SİNEF KAYAN Çerkes sivil toplum örgütlerinden mi bahsedeceğiz yoksa hemşehri derneklerinden mi? Öncelikle bazı kavramlarda anlaşmamız gerekiyor. Şu anda diasporada bulunan kurumların büyük bir çoğunluğu –hatta neredeyse hepsi – hemşehri dayanışmasını önceleyen kurumlar. Bunu eleştirmek için söylemiyorum, bu bir tercih. Buradaki sorun bence, bizim kurumları yerleştirdiğimiz yerde ve onların zaman zaman hemşehri derneği olarak siyasete dâhil olma biçimlerinde.

Bir kurumu bence sivil toplum örgütü yapan temel parametre, devlet ile kurduğu ilişkilerde saklıdır. Siz, devletin izin verdiği ya da müsaade edip alan açtığı bir mecrada hareket ediyorsanız ve devleti zorlayacak veya taleplerinizi her koşulda dillendirecek basiretten yoksunsanız, literatürde daha çok buna STK değilde GONGO deniyor ve üzülerek söylemeliyim ki bu pek hoş bir yere tekabül etmiyor. Konuyu biraz daha teorik bir alana çektiğimin farkındayım ancak sivil toplum örgütlerini konuşmadan önce, sivil toplum örgütü müyüz GONGO muyuz, bunu konuşmak lazım diye düşünüyorum.

MURAT ÖZHAN Bence mevcut derneklerimizin sorunlarını konuşmak daha faydalı olacaktır.

Derneklerimizin temel problemi ekonomidir bence. Kurumlarımızın hepsi maddi zorluklar ile boğuşuyor. Bir etkinlik yapacağız, önce aklımıza gelen paranın nereden bulunacağı. Ayrıca kurumlarımıza gönüllü yönetici bulmakta da zor- l a n ı y o ruz. Birçok Kafkas derneği, yöneticilerini zorla ikna ederek yönetime getiriyor. Şimdi bu imkânsızlıkları ve toplumumuzun duyarsızlığını dikkate almadan kurumları eleştirmek kolay tabi ki. Bu haksız eleştirileri yapanlara sormak is-

terim ‘Hiç dernek yönetiminde bulundunuz mu?’ diye.

SİNEF KAYAN Şimdilik üzerinde durmayalım bu tavrınızın isterseniz. Muhtemelen zaman içinde çokça gündem olacak zaten…

Ben DÇB konusunda sadece, başkanı devlet onayıyla atanan bir örgütün nasıl demokratik olduğunu anlayamadım ve bunu emin olun hiçbir sivil toplum teorisiyle bağdaştırmanız mümkün değil. Sadece komik olursunuz. Konunun dışına çıkmamak için daha fazla uzatmayayım. Yalnız bir de önerim olacak; madem DÇB konusunda herkes bu kadar dertli, başka bir sayıda DÇB ve Rusya ile ilişkiler konusunu etraflıca konuşabiliriz.

MÜMTAZ ŞAHSİYET O zaman sizinle, pardon seninle devam edelim Sinef. Sen nasıl değerlendiriyorsun Çerkes sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerini?

RAŞİT YAVAŞ Sinef ’in söylediği tam olarak Kaffed’e uyuyor işte. GONGO demişti sanırım değil mi? Evet, Rusya Konsolosluğu ile ilişkiler konusunda Kaffed tam bir GONGO’dur.

SİNEF KAYAN Murat Bey benden bahsediyorsanız eğer; evet, dernek yönetimlerinde bulundum. Kafkas Dernekleri dışında 2 farklı STK’da daha aktif çalışıyorum. Zaten Kafkas Derneklerindeki tecrübelerimi dikkate alarak yapıyorum yorumlarımı. Ancak bir Çerkesin kurumları eleştirmek için yönetimde bulunmak gibi bir mecburiyetinin olduğu düşüncesini de reddediyorum. Bu arada Raşit Bey, ben Rusya ile ilişkiler diye kısıtlamadım GONGO meselesini. “Devlet ile ilişkiler” dedim ve buna Türkiye Cumhuriyeti Devleti de dâhil. Bu konuda da Çerkes-Fed benzer bir durumda. Rusya ile ilişkiler...

SAYI 01

37

SİNEF KAYAN ...konusunda ise; Kaffed’i eleştirirken, Çerkes-Fed’in bir etkinliğine Rusya Konsolosluk temsilcisinin geldiğini, protokolde ağırlandığını, ayrıca karşısında Çerkesçe resital yapıldığını da hatırlamak lazım.

MÜMTAZ ŞAHSİYET İtham ediyorsun yalnız Sinef…

SİNEF KAYAN Hayır, sadece tartışıyoruz. Temel problemimiz bu zaten; o kırılmasın, bu üzülmesin, o akraba, bu tanıdık diye toplumsal sorunlarımızı açık açık konuşamıyoruz. Haksız mıyım şimdi; Rusya ile ilişkiler konusunda Kaffed ne ise Çerkes Fed de Türkiy e ile ilişkiler konusunda aynı değil mi? Ya da resital olayı yaşanmadı mı? Bu yaşanmışlıkları teorik açıdan değerlendirdiğimizde, iki kurum da GONGO’ dur. Bunu en son Saray’da yapılması planlanan ödül töreni garabetinde de görmedik mi? Ya da kurum yöneticilerinin siyaset yapma çabalarında ve Çerkes-Fed’in yaptığı açıklamalarda kullanılan devletçi dilde? Bunlar iyi niyetli çabalar da olabilir belki ama sizi STK olmaktan çıkartır ve topluma bir faydası olmaz. Devlet ile girdiğiniz bu tarz ilişkiler, sizi bir süre sonra devletin aparatı haline getirir. Yapacağınız her işte “devlet ne der” diye düşünürsünüz.

NEJAT BAYKUŞ Ne yani, devletin yasalarını dikkate almayacak mıyız? Ne demek bu şimdi Allah aşkına?

SİNEF KAYAN Yasaları dikkate alacaksınız, devleti değil. Yasaların size tanıdığı hakları kullanırken, devlet ya da siyasiler ne düşünür diye hareket etmeyeceksiniz. Ayrıca temel haklar konusunda da devleti zorlayacaksınız yasaların değişmesi için; STK budur. Yoksa ya hemşeri derneği olacak, siyasetten uzaklaşacaksınız ya da GONGO

olarak anılacaksınız.

38

SAYI 01

MÜMTAZ ŞAHSİYET Tartışma hararetli bir hal aldı ancak alanımız da daralıyor. Onun için konuyu biraz yumuşatalım ve mevcut kurumlarımızın faaliyetlerini değerlendirerek devam edelim.

NEJAT BAYKUŞ Mevcut kurumlarımızın faaliyetleri genel olarak dans ekipleri üzerinden gençleri bir araya getirip, senede bir veya iki gösteri yapmak ve zaman zaman dil kursları açmaktan ibaret.

Bunlar yeterli mi, tabi ki değil. Ya da bu yapılanlar hakkını vererek yapılıyor mu tartışılır, tartışılmalı da. Ben genel atmosfere baktığımda, kurumların genelde kültürel faaliyetler ile meşgul olduklarını görüyorum.

RAŞİT YAVAŞ Dans grupları bizi görünür kılmak ve bir grup genci bir arada tutmak dışında bir işe yaramıyor bence. Bunlara belki el işi kursları gibi yine kültürel faaliyetleri ekleyebiliriz. Ancak Çerkeslerin dertlerini anlatacak, onları görünür kılacak sokak etkinliklerine de yönelmeliyiz. Biz mesela her ayın 21’inde yaptığımız soykırım eylemlerine, kurumlarımızdan yeterli desteği göremedik. Bir gösteri olduğunda toplanan binlerce kişiden yüzde onu bile katılmadı eylemlerimize. Hatta birçok kurum yöneticisi, eyleme katılmak isteyen üyelerini vazgeçirmeye çalıştı. Sadece kahvaltılar ve dans ekipleri ile bir toplumun sorunlarını nasıl çözmeyi planlıyorlar, çok merak ediyorum açıkçası...

MURAT ÖZHAN Derneklerin faaliyetlerini sadece dans ekiplerine ve kültürel faaliyetlere indirgemek haksızlık olur kanaatimce.

Her kurum kendi bölgesinde elinden geldiği, imkânlarının yettiği kadar sosyal, kültürel ve siyasal faaliyetlerde bulunuyor. Dansı da küçümsememek lazım.

O çalışmalar sayesinde derneğin kapısından geçmeyen gençler derneklere geliyor. O gösteriler sayesinde devlet yetkilileri ile ilişkiler kuruluyor ve birçok sorun çözülüyor. Ayrıca seçim dönemlerinde Çerkes adayların desteklenmesini ve siyasetçilere çeşitli taleplerin iletilmesini de bu anlamda sayabiliriz ya da çok eleştirilse de Rusya ile ilişkiler, en azından Kaffed adına yapılan diplomatik çabalar sayesinde kuruluyor. Zaman zaman yapılan konferans ve seminerleri de bu çalışmalara ekleyebiliriz veya 21 Mayıs anlamalarını.? Bunlar tabi ki eksiktir. Ancak birçok kurumun imkânları sınırlı.

Bu arada Raşit Bey, etkinliklerinize diğer kurumların katılmamasında sizlerin, özellikle sosyal medyada her önünüze geleni hain ilan etmenizin etkisi olabilir mi, bence bunu bir düşünmelisiniz. Sonuçta 21 Mayıs konusunda bir rezervimizin olmadığını anlatmama gerek yok. Mesele sizin üslup ve tarzınız ile ilgili olabilir.

...kavramlar da telaffuz edildi ama bu konuya şimdilik girmeyeceğim tartışmayı daha fazla dağıtmamak adına.

RAŞİT YAVAŞ Siz bahaneler üretin sürekli, biz tek başımıza da kalsak bu mücadeleyi sonuna kadar sürdüreceğiz. Çerkes milliyetçiliğini ve Çerkeslerin uluslaşma sürecini durdurmaya kimsenin gücü yetmeyecek, bunu böyle bilin.

MURAT ÖZHAN O dediğiniz mücadele uzun yıllardır veriliyor zaten Raşit Bey, lütfen sakin olun. Seçim mitinginde değilsiniz, ciddi bir tartışma yürütüyoruz burada. Sanki sizin tekelinizdeymiş gibi Çerkesler için mücadele etmek...

MÜMTAZ ŞAHSİYET Biraz sakin olur musunuz beyler. Derneklerin faaliyetlerini değerlendiriyorduk, konu nerden buraya geldi ben de anlamadım.

NEJAT BAYKUŞ Biz Çerkesiz Mümtaz Şahsiyet. 4 Çerkesi bir araya getirdin, sonra da kavga etmeyin diyorsun. İşin şakası bir tarafa, bence de konuyu fazla dağıtmadan ilerlersek daha faydalı olacak.

Derneklerde eksik gördüğüm bir konuya değinerek devam edeyim ben isterseniz. Kafkasya’ya yönelik bir tahayyülümüzün olmadığını düşünüyorum ben. Daha önceden Birleşik Kafkasya ve dönüş diye iki farklı siyasi ekol vardı. Ancak şu anda dönüş siyasi perspektifini büyük ölçüde yitirdi ve bireyselleşti. Birleşik Kafkasya ise hala var ancak yeterli güçte değil. Şu durumda, gençlerimizin gündemini oluşturacak siyasi perspektif sorunumuz var Kafkasya’ya yönelik. Bu konuda derneklerimizin neredeyse tamamında bir sessizlik hâkim. Bu bence büyük bir eksiklik.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Sen yine sessiz kaldın Sinef. Sanırım sessiz at misali dinliyorsun.

SİNEF KAYAN Yok estağfurullah. Aslına bakarsanız, ben konunun neresinden tutacağımı şaşırmış durumdayım çünkü birçok kavramdan anladıklarımız oldukça farklı. Çerkes milliyetçiliği ve ulusçuluğu gibi tüylerimi diken diken eden ...

Şöyle başlayayım; mesela kültürel faaliyet diyoruz, sonra ekiplerden bahsediyoruz. Bana sorarsanız ekipler daha çok sosyal faaliyet konusu. Kültür dediğimiz şey, günümüzde biraz daha yeni olan ve biriken ile alakalı. Biraz sert bir yorum olacak belki ama ortada biriken bir kültürel çabadan bahsetmek biraz zor gibi. Örnek üzerinden gideyim. Siz, rahmetli Musa Ramazan ve Elbruz Gaytaoğlu’nun diasporaya taşıdığı -ki dönem itibariyle eşsiz çabalardır- Kafkas esintili sovyetik danslara bizim kültürümüz diyorsanız, oldukça ciddi bir sorunumuz var demektir. Görüyorum ki öyle diyoruz. Ya da hala danslarda 1990 model İslamey müziklerini kullanıyorsak, ortada üretim namına bir şey yok demektir. Köylerde kalmış ve unutulmuş dansları bulup, ortaya çıkartıp bunu sahneye taşıyabiliyor olsaydık, bir üretimden bahsedebilirdik. Ya da otokton halk müziklerini Çerkes olmayanlara da hitap edecek şekilde sunabiliyorsanız, bir kültürel birikimden bahsedebiliriz. Hatta muhafazakârlığı bir kenara bırakıp, Çerkes müziklerine Türkçe ya da İngilizce sözler yazıp dinletebiliyorsanız kamuya, o zaman kültürel bir üretimden bahsedebiliriz. Bu konuda hemen aklıma Kazım Koyuncu ve Ahmet Kaya geliyor. Kültür konusu oldukça geniş bir konu, sadece müzik ve dans ile de sınırlı değil.

Neyse kusura bakmayın, bu konuda çok dertli olduğum için uzattım biraz.

Derneklerin diğer faaliyetleri ile ilgili de ilk baştaki STK, GONGO ayrımını hatırlatayım şimdilik. Son olarak bir de “etkinliklere katılınmıyor, derneğe gelen yok, sorumluluk alan yok, eylemlere katılım düşük vb.” eleştirisini yapan tüm kurumların sorması gereken sorunun “neden gelmiyorlar” değil de “neden getiremiyoruz” olması gerektiği kanaatindeyim. Halka kızarak onları motive eden bir anlayış çok garip olmuyor mu sizce de?

MURAT ÖZHAN Bilmiş bilmiş konuşuyorsun da Sinef, ne yapalım? Senin önerilerin neler?

Bizim elimizden gelenler bunlar, buyrun gelin siz daha iyisini yapın.

Gençlere her zaman açık bu kurumların kapısı. O senin beğenmediğin dans gruplarında yüzlerce genç var zaten.

SİNEF KAYAN Dans gruplarını beğenmiyor değilim, çarpıtmayalım lütfen. Sadece eleştiriyorum. Bir sürü dostum, arkadaşım var o gruplarda ter döken, yanlış anlamalarını istemem. Yine aynı noktaya gelmemiz de garip aslında. “Neden gelmiyorsunuz?” diyorsunuz; “niye getiremiyoruz” sorulması gereken soru. Yönetici olan sizsiniz. Bir de bu dernekler bu kadar iyiyse, niye bir arpa boyu yol alamıyor bu toplum da sürekli eksikliklerimizi konuşuyoruz Murat Bey? SAYI 01

39

MÜMTAZ ŞAHSİYET Tartışma yine kişiselleşiyor, alanımız da hızla daralıyor. Son olarak, hepinizden dernek faaliyetleri ile ilgili önerilerinizi alayım kısaca.

emin olun çok daha iyi yapacaklardır. Yeter ki her işlerinde önlerine kültürel ve sosyal barajlar inşa etmeyin.

Siyaseti kim yapacak derseniz; mevcut kurumların sınırlarının dışına çıkabilmiş yeni örgütlenmeler inşa edebilir ancak yeni bir diaspora siyasetini.

RAŞİT YAVAŞ

NEJAT BAYKUŞ Ben mevcut faaliyetleri değerli buluyorum ancak biraz önce de dediğim gibi; Kafkasya’ya yönelik, gençleri bilinçlendirecek faaliyetlerin ciddi bir eksiklik olduğu kanaatindeyim.

Siyaseti siyasi parti yapar yani Sinef, öyle değil mi? Bu konuda anlaşabilmek ne güzel. Seni hemen bizim partiye üye yapalım.

SİNEF KAYAN

RAŞİT YAVAŞ Ben siyasetin en büyük eksiklik olduğunu düşünüyorum kurumlarda.

Yöneticilerin sokaktan korkmaması gerektiği kanaatindeyim. “Çerkeslerin uluslaşma mücadelesi” ve “Çerkes milliyetçiliği” engellenemez bir yola girmiştir. Kurumların buna ivedilikle destek

Onu demediğimin farkındasınız sanırım Raşit Bey. Bence bu tartışmayı da erteleyelim…

vermesi gerekir.

SİNEF KAYAN

‘Allah bizi Çerkes milliyetçiliğinden ve ulusalcılık hastalığından korusun’ diyeceğim, Raşit Bey kızacak. Şimdilik bu konuyu es geçelim en iyisi ama bu söylemin ciddi bir sorun oluşturduğu notunu da düşeyim. Çerkes kurumlarının bence hangi alanlarda mücadele edecekleri konusunda netleşmeleri gerekiyor. Sosyal ve kültürel faaliyetler konusunda ilerlemeleri bence daha sağlıklı olacaktır çünkü kurumların gerek kuruluş saikleri, gerekse sosyal ilişkiler üzerinden örgütlenmeleri, bir kimlik siyaseti inşa etmelerini mümkün kılmıyor.

Sürekli savrulan ve ne dediği belli olmayan bir siyaset anlayışı da topluma faydadan çok zarar veriyor. Son olarak, genç ve nitelikli bireylerin önünün açılması gerekiyor ki bir yeniden bahsedebilelim. Bu konuda bazı Anadolu derneklerinde olumlu örnekler var aslında. Bırakın gençlere dernekleri, dernek duvarlarını yıkmayı da toplumsal sorunları kamusallaştırmayı da farklılıklar ile anlaşmayı da

40

SAYI 01

MURAT ÖZHAN Alanımızı daha fazla zorlamamak adına, ‘Derneklerin ekonomik problemlerini çözdüğü, Çerkes kültürünü yaşatmak konusunda daha çok faaliyet yapabildiği, dilimizi yeni nesillere aktarmak konusunda kurumsal çabaların arttığı, Anavatan ile ilişkilerin geliştiği ve gençlerin daha bilinçli olarak derneklerde yer aldığı bir döneme kısa zamanda ulaşırız umarım.’ diyerek bitireyim ben.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Hepinize katıldığınız için çok teşekkür ederim. Ben kendi adıma çok faydalı bir tartışma olduğu kanaatindeyim.

Umarım okuyucularımız da bu tartışmadan memnun kalmışlardır. Önümüzdeki sayılarda yeni gündem başl ı k l a r ı ile yeniden karşınızda olacağız. Görüşmek dileğiyle, şimdilik hoşçakalın…

Hazırlayan: Kuban KURAL

GIY GIY Elbruz AKSOY

‘Off off, vallahi bıktım artık bu sesten, bıktım!’ diyerek, yaşlı kadının kaldığı odanın kapısını sertçe kapatmıştı gelin kız.

Y

aşlı kadın küçük dikdörtgen odasındaki kanepenin kenarında oturmuş, elindeki eski Pşıne’sini çalıyordu. Gelinin bu tavrından hiç etkilenmemiş gibi, gittikçe daha yüksek sesle mızıkasını çalmaya devam etmişti. Zira salondan yükselen sesleri duymak istemiyordu; oğlu ve gelini yine kavga ediyordu. Onların bağırışmalarını duymamak için gençliğinde olduğu gibi, vargücüyle çalmaya devam etmişti.

‘Gıy gıy da gıy gıy bıktım, nefes alamıyorum bu evde, yeter vallahi bıktım!’ diye bağıran gelin, elinde tuttuğu broşürü bir anda Özgür’e uzatmıştı. Özgür, kapağını açmaktan korktuğu bu güzel broşürün elini yaktığını hissetmiş olmalıydı. Eli, kolu ve nihayet tüm vücudu bu broşürün ağırlığı altında kalmıştı, ne de olsa bu güzel broşür bir huzurevine aitti.

Yaşlı kadın odasında mızıkasını çalmaya devam ederken, gözü kanepenin başucunda asılı eski fotoğraflara takılmıştı. Hayatının hey gidi günleriydi o günler, belki de en özlenen günleriydi. Köy düğünündeki o nezih kalabalığa baktı; birçoğu çoktan yitip gitmişti, en önce de eşi İshak. ‘Ne vardı ki bu kadar acele edecek!’ der gibi bakmıştı İshak Efendi’ye. ‘Sen olsaydın böyle olmazdı…’ demek teselli eder miydi bu yaşlı kadını bilinmez ama o tek oğlunun fotoğraflarına bakmayı daha çok severdi. Şu kahverengi çerçeveli olan Özgür’ün ilkokula başladığı fotoğraftı, hemen üstündeki de üniversiteden mezun olduğu haliydi, ‘Ahh ah, ne de çabuk geçmişti tüm seneler, keşke hep yan çizgi çizseydin ve o defter hiç bitmeseydi, baban keyifle o döküm sobayı çatsaydı, dışarıda diz boyu kar olsaydı ve Şubat tatili hiç bitmeseydi…’

Daha söyleyecek çok sözü vardı ki Özgür usulca, bir ruh gibi odaya girmişti. Yaşlı kadın, dik oturuşunu hiç bozmadan, yüzü fotoğraflarda olduğu halde mızıkasını çalmaya devam ediyordu. Özgür usulca yanaşmış ve annesinin önüne diz çöküp oturmuştu, ne de olsa tüm çocukluğu bu şarkıları dinlemekle geçmişti

ama bugün hep ‘Qafe’ çalıyordu annesi, yine ve yeniden o insanı kahreden Qafe’yi… Özgür, annesini bu nakarattan kurtarmak istemiş olacak, elini mızıkaya doğru uzatıp parmaklarını mızıkanın körüklerinin arasına koymuştu, yaşlı kadın zorlasa da artık mızıkadan ses çıkmıyordu. Özgür, annesine bir şeyler söylemek istercesine ağzını açacak olmuştu ki, yaşlı kadın uzun ince parmaklarını onun dudaklarına götürüp onu susturmuştu. Ellerini oğlunun yüzünde gezdirirken aklı hala duvarda asılı olan eski fotoğraflardaydı; ‘Hey gidi günler geri gelir miydi? Ne olmuştu, nerde hata etmiştik, Şubat neden bu kadar kısa sürmüştü… Oğlum, Özgür’üm benim, önümde diz çökmüş koca adam sen misin? Sen misin yoksa gözyaşlarına sahip olamayan! Baban demez miydi, Çerkes adam asla ağlamaz!’ ‘Özgürüm söyle bana, Şubat neden bu kadar kısa sürdü?’

Y

aşlı kadın bir anne yetmişinde, bilmez mi oğlunun kıvranmalarını, hissetmez mi sanırsın şu an Özgür’ün içinde kopan fırtınayı. Özgür birşeyler demek için tekrar ağzını açacak olmuştu ki yaşlı kadın yine onun konuşmasına müsaade etmemişti; zira farkındaydı söyleyecek sözü yoktu oğlunun, tüm kelimeler tükenmişti bugün. Sonunda uzanıp duvardaki eski fotoğrafları aldığı gibi ahşap mızıkayı çantasına koymuştu, artık çantası da hazırdı.

Yaşlı kadın eliyle oğlunun gözyaşlarını silerken, kumral saçlarını düzeltmeyi de ihmal etmemişti, sanki birazdan Özgür’ü okula gönderecekti, oysa bugün evden giden Özgür değil annesiydi…

‘Tec Guàşe tec…’* deyip, herzamankinden daha dik bir şekilde ayağa kalkıp kapıyı açmıştı… (*) Kalk Prenses kalk…

SAYI 01

41

Jankat YELBAŞI

KAFKASYA’NIN TÜRKİYE’DEKİ YETİM EVLATLARI

Kafkasya, yüzyıllarca süren acımasız, vahşi savaşların, sürgünlerin, soykırımların, tecritlerin coğrafyası. Kafkasya, yüzü bir türlü gülmeyen işgallere, baskılara, sindirme politikalarına maruz kalan halkların coğrafyası. Kafkasya, dünden bu güne ara sıra durağanlaşsa da, değişmeyen yazgısıyla adı, rejimi değişse de Rusya emperyalizminin en büyük kurbanı.

Ç

eçenler ise vahşi Rusya emperyalizminin bu coğrafyadaki -bilmem kaçıncı kez- en son kurbanı.

Hani şu 1568 yılında başlayan, 1707 yılından 1864’e kadar aralıklarla devam eden Kafkas - Rus Savaşlarında, Kafkasyalılarla beraber vatanını savunmak için savaşan Çeçenler, hani şu 1917-1918 sürecinde, Şimali Kafkasya Cumhuriyeti için Kafkasyalılarla beraber savaşan Çeçenler, hani bazılarının “onlar bizim kadar savaş zulum görmedi” dediği, 1944’de yüz binlercesi Orta Asya bozkırlarına sürülen Çeçenler, 1989 sürecinde KHK1’nın kurucularından, fikir babalarından olan Bart2 hareketini başlatan Çeçenler, KHK ile birlikte Kıyı Boyu Şapsığ’daki sıkıntılara taraf olup, ‘artık yalnız değilsiniz’ diyen Çeçenler, 1992’de Rusya güdümündeki Gürcistan Abhazya’ya saldırdığında bölük bölük savaşa koşan, zaferde belki de herkesten

42

çok payı olan ama günümüzde politik nedenlerden dolayı lafı bile edilmeyen Çeçenler. Hani şu Tataristan statüsünde özerliğe razı oldukları halde “Bu savaş bize lazım, 2 saatte Çeçenistanı alırız” diyen Rusların karşısında zafer kazanan Çeçenler. Hani şu kazandıkları zaferin bedelini 1999’da başlayan 2. Savaşla ödeyen, 250 bin insanını kaybeden, Rusya’nın dezenformasyonuyla birinci savaşta aldıkları desteği yitiren, kendi insanlarının, Kafkasyalıların büyük çoğunluğunun sırtını döndüğü Çeçenler. Hani bugün bir kısmının vatanının özgürlüğü ve bağımsızlığı için savaşma suçundan, kendi anavatanında hayatta kalma şansı olmadığı için farklı ülkelere sığınmak zorunda kalan, iade edildiğinde faili belli, hesabı sorulamaz cinayetlere kurban edilme tehlikesiyle karşı karşıya yaşayan Çeçenler.

1

Khk: Kafkas Dağlı Halkları Birliği (KDHB), Kafkas Dağlı Halkları Konfederasyonu (KHK), Kafkas Halkları Konfederasyonu (KHK), 1989 Ağustos’undan itibaren Kafkasya’da, Rusya Federasyonu’nda, tüm dünyada ve Kafkas diasporasında büyük ölçüde tanınan, tartışılan “ve yirmi kadar siyasal hareketi bünyesinde toplamış olan etkili” en önemli siyasi-toplum örgütlerinden birisiydi. Bkz.samsunbkd.org

2

Bart: 1989 yılının Temmuz ayı sonunda kuruldu. Çeçenistan’ın bağımsızlığı mücadelesinin lokomotifi durumundaki “Bart” (birlik) örgütü, ülkenin ilk siyasal gruplarındandır. Kurucuları arasında Zelimhan Yandarbiy, Seyit Hasan Ebumüslim, İsa Arsemik, Musa Temiş, Bek Mecid, Mahradzin Katto, Lema Usman, Movladi Udug’unda bulunduğu hareket Kafkasya Dağlı Halkları Birliği’nin (25-26 Ağustos 1989 kuruluşunda aktif olarak yer aldı bkz: Bağımsızlığın Eşiğinde, Zelimhan Yandarbiyev

SAYI 01

Milyonluk Kafkas diasporasının yaşadığı Türkiye’de 15 yılı aşkın süredir oturma, çalışma izni gibi en temel hakları elde edemeyen ya da bin bir güçlük ve sürüncemelerle elde eden, iş bulamayan, buldukları işlerde üç kuruş paraya çalıştırılıp daha sonra da çalışma izinleri olmadığı için paralarını bile alamayan ama sınır dışı edilme korkusuyla seslerini çıkaramayan, uzun yıllar İstanbul’da çeşitli kamplarda insanlık dışı şartlarda yaşamak zorunda kalan, 3-5 sene önce bir kısmının her an kapı dışarı edilme korkusuyla yaşadıkları, belediye tarafından kâh elektriklerinin kâh doğalgazlarının kesildiği, halen kişisel siyasi bağlantılarla oturabildikleri İzmit İlimtepe’ye yerleştirilen, bir kısmı da hayırseverlerin bağışları ve kendi imkânlarıyla yaşamaya çalıştıkları İstanbul Başakşehir’de, geçtiğimiz yıllarda sıklıkla televizyonlarda suikast haberleriyle yer bulan, Kafkasyalıların büyük kısmının sırtını döndüğü, kulaklarını tıkadığı Kafkasyalı Çeçenler.

Mazlumların sesi, kimsesizlerin kimsesi olmak şiarıyla yola çıkanların önce yok saydıkları, sonra unuttukları, bugün ise politik çıkarlar uğruna kanunları3 hiçe sayarak kadın, çocuk, yaşlı, hasta demeden geri gönderme merkezlerine topladıkları Çeçenler.

daha sonrada Türkiye’ye gelen Apti Tovzaraliev. 3 yıl önce beynindeki tümör nedeniyle ilk ameliyatını, 1 ay önce de ikinci ameliyatını geçiren 29 yaşında kendi başına yemeğini bile yiyemeyen engelli bir genç, bu satırlar yazıldığı sırada, Çatalca geri gönderme merkezinde akıbetini bekliyor. Belkide bu yazının yayınlanacağı dergi basılana kadar geri gönderilmiş olacak.

Apti Tovzaraliev, Türkiye Cumhuriyeti yasalarında suç unsuru oluşturacak hiç bir eylemde bulunmadı; aynı, geri gönderme merkezlerinde tutulan diğer Kafkasyalı kadın ve çocukların çoğu gibi. Kaldı ki hakkında en ufak bir suça karışma ihtimali olan kişiler, Kafkasder5 tarafından ince elenip sık dokunarak belirleniyor ve masumiyetinden emin olunmayan hiç kimse gündeme getirilmiyor bile. Bu gün geri gönderme merkezlerinde tutulanların neredeyse tamamı, vatanının bağımsızlığı için Rus işgaline direnen şehitlerin yakınları. Kendi toprağının bağımsızlığı için mücadele etmek suç değil, hadi diyelim ki muktedirlere göre bu bir suç, bir suçlunun yakını olmak da mı suç?

Suç bireysel bir şeydir ve sadece suçu işleyen mesul tutulup cezalan

dırılabilir, yakınları değil, hele hele çocukları hiç değil.

Bu durumda Apti ve onunla bu gün aynı kaderi paylaşanlar, masum ve mazlumlar. Bu ülkenin vicdan sahibi insanları, masumların ve mazlumların zulüm görmesine razı olmamalılar. Sadece Apti için değil (belki birileri Apti için çabalayanların sesini duyacak ve Apti Tovzaraliev bu dergi yayınladığında özgürlüğüne kavuşmuş olacak); bugün geri gönderme merkezlerinde tutulan tüm masum mülteciler için, dün Arubika Süleymanova’nın bu gün Apti Tovzaraliev6’in yaşadıklarını yarın başkaları yaşamasın diye, bu zulüm son bulsun diye, hukuken de vicdanen de doğru olan gerçekleşebilsin diye…

“Mazluma ihanet etme...”

Hiç bir suça karışmadıkları halde, oturma izni olanların bile her an geri gönderilme korkusuyla yaşamaya başladığı, Türkiye’nin çeşitli illerinde geri gönderme merkezlerinde toplanıp çaresizce akıbetlerini bekleyenlerin şimdilik4 sonuncusu Apti Tovzaraliev. Üç abisi Rusya işgaline karşı yurdunu savunurken şehit olan, önce Azerbaycan’a 3

Yabancılar ve uluslararası koruma kanunu (Kanun No. 6458 Kabul Tarihi: 4.4.2013) / Geri gönderme yasağı / MADDE 4 – (1) Bu Kanun kapsamındaki hiç kimse, işkenceye, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza veya muameleye tabi tutulacağı veya ırkı, dini, tabiiyeti, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi fikirleri dolayısıyla hayatının veya hürriyetinin tehdit altında bulunacağı bir yere gönderilemez.

4

Aydın, Ayvacık, Çatalca, Edirne, İzmit, Kırklareli, Muğla, Silivri Göç İdaresi Geri Gönderme Merkezlerinde 12 si kadın, 21 i çocuk, 19 erkek olmak üzere toplam 52 kişi iade edilmek üzere gözaltında tutuluyor. (kafkasder)

5

6

Kafkasder: Çeçen Kafkas Muhacirleri Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği. Ocak 2017de Türkiye’deki Çeçen mültecilerin kendi imkânları ile kurulan dernek 1990 ve sonrasında Türkiye’ye gelen Çeçen ve Kafkasyalı mültecilerin haklarını korumak, sorunlarıyla ilgilenmek için kuruldu.

Abdi Tovzaraliev 12 Ocak 2018 tarihinde bir ayı aşan gözaltı süresi sonunda serbest bırakılmıştır.

SAYI 01

43

LEYLA ÖNLÜ 2013 yılında Ankara’da bulunan ofisinde suikaste uğrayarak hayatını kaybeden Çeçenİçkerya Cumhuriyeti Fahri Konsolosu Medet Önlü’yü, eşi Leyla Önlü Mızağe için anlattı.

Medet

uğurda maddi manevi tüm varlığını feda etti.

Hiçbir zaman zulme sessiz kalmadı!

Medet, İslam dininin emirlerini ve Peygamberin sünnetini kendisine düstur edinmiş, Kafkas- Çeçen kültürünü yaşayan ve yansıtan biriydi.

Onu tanıyan herkes bu hassasiyetlerini çok iyi bilir. Güvenilirdi, merhametliydi, sağduyuluydu.

Hiçbir zaman zulme karşı sessiz kalmadı. Ulaşabildiği, bulunduğu her ortamda diliyle, kalemiyle mazlumun sesi olmaya çalıştı. Bu

Özgürce yaşamanın ve bağımsız bir devletin, Çeçen halkının meşru hakkı olduğunu dünyaya duyurmaya çalışıyordu. Çeçenya’dan gelen sığınmacıların her türlü sıkıntısı ile yakından ilgileniyordu. Genellikle yaralı, hasta, yaşlı, kadın ve çocuklardan oluşan sığınmacıların sağlık, barınma, eğitim gibi sorunlarını çözüme kavuşturmak için çalışmalar yürütüyordu. Vefatından önceki son çalışmalarından biri de Türkiye’deki Çeçen sığınmacıların Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına alınmasıydı.

Türkiye’de dağınık şekilde yerleştirilmiş kamplarda çok kötü koşullarda yaşamaya mahkûm edilen bu insanların, daha iyi koşullarda yaşayabilmeleri için uzun yıllar sürdürdüğü çalışmalar sonucunda, Kocaeli İlimtepe’de toplu konutlara

, yaşamı mücadeleler ve zorluklarla geçmiş bir insandı. Yedi çocuklu, yoksul bir ailede büyüdü.

On yaşında babasını kaybetmesiyle başlayan mücadelesi, hayatı boyunca sürdü. Devlet burslu olarak İzmir, Kahramanmaraş, Adıyaman gibi farklı illerde eğitim gördü.

Uludağ Üniversitesi Kamu Yönetimi Bölümü mezunuydu.

44

SAYI 01

yerleştirilmelerine yardımcı oldu.

Bununla birlikte, Çeçen halkının mücadelesinin haklılığını; özgürce yaşamanın, bağımsız bir devletin, Çeçen halkının meşru hakkı olduğunu dünyaya duyurmaya çalışıyordu. Bununla ilgili çeşitli dergilerde makaleler yayınlıyor, konferanslar veriyordu.

Bu yaşananlar Medet Önlü’nün neden öldürüldüğünün de cevabı aslında.

Medet Önlü, sığınmacıların maddi, siyasi, yaşamsal tüm problemlerinin çözümü için sonsuz gayretle çalışan, hayatını bu insanlara adamış biriydi.

Medet Önlü ’nün hayatta olmayışı bizi etkilediğinden daha fazla, Çeçen sığınmacıları etkiledi. Medet ’in ölümü ile zaten var olan mağduriyetlerin daha da arttığına şahit oluyoruz.

Ne yazık ki bu yaşananlar, Medet Önlü ‘nün neden öldürüldüğünün de cevabı aslında. Onun dışında bu mücadeleyi sahiplenebilecek, bu haksızlıklara karşı durabilecek kimseyi de göremiyoruz maalesef.

Sıradan bir aile yaşantımız olmadı.

Aile olarak hayatımız Çeçen mücadelesi ile iç içe geçti. Doğruyu söylemem gerekirse, bu süreç ailemiz için oldukça ağır ve yıpratıcıydı. Bu yüzden hiçbir zaman sıradan bir aile yaşantımız olmadı. Ancak her şeye rağmen, Medet Önlü ‘nün eşi ve çocukları olarak bizler de bu mücadeleyi onun kadar benimsedik ve ona destek olmaya çalıştık.

20’li yaşlarından itibaren ajandalarını Çeçence tutmaya başlamış...

Medet, eğitim gerekçesiyle küçük yaşta evden ve yaşadığı kasabadan ayrıldığı için Çeçence’yi öğrenememiş. 20 yaşındayken tatilini geçirmek üzere kasabaya gittiğinde, Çeçen komşusunun sorduğu Çeçence bir soruya cevap veremeyince yaşlı Çeçen “Anadilini nasıl anlamazsın!” diyerek kendisini ayıplamış. Bu söz Medet’i derinden etkilemiş ve Çeçence öğrenmeye başlamasına vesile olmuş. Böylece 20’li yaşlarından itibaren ajandalarını Çeçence tutmaya başlamış. Son güne kadar da bu böyle sürdü.

Medet, Kafkasya halklarının kaderlerinin ortak olduğuna inanıyordu.

Bağımsız Çeçenya Birleşik Kafkasya idealini savunuyordu.

Her zaman hayatıyla ilgili bir tehdit vardı.

Tehdit meselesi bizim için yeni bir konu değildi aslında. Sadece cinayetten önce değil, bu mücadeleye destek vermeye başladığı yıllardan itibaren tehditler de başlamıştı. Çeçenlerin özgürlük mücadelesinin, Rusya tarafından terörizm kisvesi altında dünyaya servis edilme politikasını hepimiz biliyoruz. Medet de bunu en iyi bilenlerden biri olarak, Çeçenlerin başka amaçlara ve alanlara kaydırılma tehlikesine karşı, Çeçen toplumunu bilinçlendirmeye çalışıyordu. Suikastin zamanlamasına ve sonrasındaki gelişmelere baktığımızda, Suriye savaşı ile yakından ilgili olduğu sonucunu çıkarıyorum çünkü Medet eskiden beri bu mücadelenin içindeydi ve her zaman hayatıyla ilgili bir tehdit vardı. Ancak bu tehdidin gerçekleşmesi Suriye savaşı ve Ortadoğu’daki karışıklık ile aynı döneme denk geldi. Bunun bir tesadüf olmadığını düşünüyorum.

Bu olayda da Kafkasyalıların birlik ve beraberlik duygusu ile hareket edemediğine şahit olduk.

Mahkeme süreci bizim için fazlasıyla yıpratıcıydı. İlk kez adliye ortamında bulunmanın verdiği stres bir yana, karşımızda duran sanıklara tahammül etmek zorunda kalmak bizler için çok acı vericiydi. Adalet kavramının zaten olmadığı bir ülkede; Kafkasya’dan, Çeçenlerden bihaber bir mahkeme heyetinin, Medet Önlü’nün öldürülmesi ile ilgili bir davaya bakıyor olması karşısında, diasporadan umduğumuz desteği görememek tam bir hayal kırıklığıydı.

Mahkeme heyetinin davaya hak ettiği değeri göstermediğini, duruşmaları izleyenlerle hep birlikte gördük. Aslında bu durum emniyet ve savcılık aşamasından itibaren böyle başladı. Bunda da en büyük payın, cinayetin üstünün siyasi sebeplerle kapatılmaya çalışılması yanında, diasporadan hak ettiğimiz desteği görememek olduğuna inanıyorum. Ne yazık ki bu olayda da Kafkasyalıların birlik ve beraberlik duygusu ile hareket edemediğine şahit olduk.

6 Şubat 2018’de yeni bir mahkeme daha var. Bu aşamada, mahkeme heyetinin neredeyse tamamının yine değiştiğini biliyoruz.

Heyetin dosyaya ne kadar hâkim olduğu konusunda endişelerimiz olsa da bu seferki sürecin öncekine göre daha doğru ve sorunsuz ilerlemesini diliyoruz.

Muhafazakâr kesimin üç maymunu oynadığını söylemek acı da olsa doğru olur.

Medet’in konumu gereği, hem siyasi hem de bürokratik kesimlerden oldukça geniş bir çevresi vardı. Olayın hemen ardından taziye amacıyla gelen ve arayan az sayıda kişi ile, takip anlamında olmasa da duruşmalara bir defaya mahsus gelen birkaç kişi dışında, herhangi bir destek göremedik ne yazık ki bu kesimlerden. Özellikle muhafazakâr kesimin üç maymunu oynadığını söylemek acı da olsa doğru olur.

Medet‘in mücadelesi boyunca yanında hiçbir zaman öyle pek fazla kişi olmadı ama son yıllarda tamamen yalnızlaşmıştı.

SAYI 01

45

1922-1923 GÖNEN - MANYAS SÜRGÜNÜ

Ç

Caner YELBAŞI

erkesler’de kendilerini ilgilendiren yakın tarihe ait dönemde gerçekleşen olaylarla ilgili detaylı bilgi bulabilmek oldukça zor. Adet ve gelenek anlamında jenerasyonlar arasında belki de muazzam bir aktarımın olduğu Çerkes toplumunda aynı aktarım, tarihte yaşanmış belli konulara geldiğinde neredeyse kesiliyor, ya da içi hurafelerle dolu, kulaktan dolma ve çok da gerçeği yansıtmayan birçok hikâyenin anlatıldığı bir şekle bürünüyor. İlginç bir şekilde jenerasyonlar arasında görülen aktarımdaki bu kesilme, farklı bölgelerde hatta şu an farklı ülkelerde yaşayan Çerkesler’de de görülüyor. Bir araştırma için hem Düzce’den hem de bugün artık Yunanistan sınırları içerisinde kalan Gümülcine’de aynı yaş grubundaki iki Çerkes ile görüşme yapmam gerekmişti. 1920’li ve 30’lu yıllarda Türkiye’nin belki de en sancılı dönemlerinden biri olan imparatorluktan ulus devlete geçiş döneminde Çerkeslerin karşılaştıkları problemlerle ilgili olan bu görüşmelerde konu ne zaman konuştuğum kişinin o dönemde babasının veya yakınlarının başından geçen olaylara, rejimle yaşadığı problemlere gelse, iki görüşmeciden de benzer cümleler duyuluyordu “Çok sıkıntılı bir dönem geçirildiği için büyükler bu sıkıntılı konulardan bahsederken bizim (çocukların) odada durmamıza müsaade etmezlerdi veya biz onların yanlarındayken bu konulardan bahsetmezlerdi”.

Son yıllarda gündeme gelmeye başlayan Balıkesir’e bağlı Çerkes yerleşiminin yoğun olarak görüldüğü Gönen ve Manyas ilçelerinde, 1923 yılında Ankara Hükümeti tarafından gerçekleştirilen bir iç sürgün olan Gönen-Manyas sürgünü de benzer bir konuma sahip. Bugün bölgede bu sürgüne şahit olan neredeyse hiç kimse yok.

Arşivler dışında, toplumun kendi içinde yakın döneme dair diğer birçok konuda olduğu gibi,

46

SAYI 01

bu olay hakkında da detaylı bilgiler bulunmamakta. Birkaç istisna olarak, çocukluğunda bu olay kendisine aktarılanlar dışında anlatılanlar hep benzer; ne zaman bunun gibi sıkıntılı konular konuşulacak olsa genelde ya evin çocukları başka odalara gönderilmekte, ya da onların yanında bu tarz konulardan bahsedilmemekte.

Aslında bu yöntem bir anlamda tarihe bir şerit çekilmeye çalışıldığını, hatırlanmak, yeni nesle aktarılmak istenmeyen bazı konular olduğunu gösteriyor. Halbuki aynı yaşlı insanlar geçmişte yaşanan zararsız örneğin kültürel konularla ilgili birçok olayı kendinden yaşça küçük olanlarla paylaşmakta. Böylece yeni nesle daha seçilmiş konulardan oluşan, Çerkes kimliğine ve kültürüne dair daha rafine; içinde zorlukların, sıkıntıların olmadığı bir tarihi hafıza bırakılmakta.

Ancak bu durum da geçmişte yaşanan olaylara dair birçok noktanın tam olarak anlaşılamamasına, toplumsal hafızanın seçilmiş, belki de resmi bir söylem haline gelmiş, alternatifi olmayan, sadece kültürel konular üzerinden geçmişi parlatan bir anlatıya dönüşmesine ve geçmişin tam anlaşılamamasına neden olmakta. Peki bu yazının asıl konusunu oluşturan, 1923 yılında Gönen ve Manyas’ta aslında ne oldu da Çerkesler kitlesel bir iç sürgüne tabii tutuldular?

Osmanlı döneminde devletin ‘sadık’ bir tebaası olarak görülen Çerkesler, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı sonunda adım adım artık tarih sahnesinden çekilmeye başlayıp, yerini Ankara merkezli yeni devletin almaya başlamasıyla, Ankara tarafından eski sistemin savunucuları olarak görüldüler ve Osmanlı yönetimi ile olan iyi ilişkilerinin bedelini ödemek zorunda bırakıldılar. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti belki de güvenliği de sağlamaları düşünülerek, özellikle Çerkeslerin büyük bir çoğunluğunu başkent olan İstanbul’a

daha yakın bölgelere yerleştirdi.

olarak görülmesi ve İstanbul’daki

temel neden; Çerkes Ethem’e yakın

Kuzeybatıda Marmara Bölgesi’nin

imparatorluk merkezine alternatif

olan Takığ Şevket, Çerkes Ethem

Karadeniz kıyısında Adapaza-

olacağının düşünülmesi Çerkesle-

ve Ankara’daki hareket içerisindeki

rı-Düzce bölgesinden, Batı Ege’de

rin baştan beri Ankara hükümetiyle

diğer Çerkeslerin Ankara hükü-

Balıkesir’in Ege Denizi’ne kıyısı

mesafeli bir ilişki içinde olmalarına

meti tarafından tasfiye edilmesinin

bulunan Edremit ilçesine kadar

neden oldu.

intikamını almak istemesiydi. Aynı

nerdeyse aralıksız bir şekilde Çer-

şekilde eski bir Teşkilat-ı Mahsusa

kesler yüzlerce köye iskân edildiler.

Kendisi de bir Çerkes olan

subayı olan Kuşçubaşı Eşref de En-

Aslında başlangıçta içerisinde bü-

jandarma komutanı Anzavur Ah-

ver Paşa’ya yakın olması ve Enver

rokratik ve askeri bir çok konumda

med’in, Birinci Dünya Savaşı’nın

Paşa ile Mustafa Kemal arasında

Çerkesler’in de olduğu, 1920’lerde

sonunda Güney Marmara Bölge-

milli mücadelenin başında kimin

ortaya çıkmaya başlayan, Anka-

si’ne gelerek, buradaki Çerkesleri

olacağına dair bir rekabet bulun-

ra merkezli yeni devletle beraber

İstanbul lehinde Ankara Hüküme-

masından ötürü, savaş esiri olarak

çoğu zaman sadakat üzerinden

ti’ne karşı mobilize etmesi de bu

tutulduğu Malta adasından serbest

Osmanlı Devleti’yle ilişkileri tanım-

bölgedeki Çerkeslerin Ankara’ya

bırakılıp Anadolu’ya geldiği 1920

lanan Çerkesler, Ankara tarafın-

olan tepkilerini gösteren olaylar-

yılından beri Ankara Hükümeti ve

dan cumhuriyetin ilk yıllarında bir

dan biriydi. Kısa bir süre içinde

özellikle Mustafa Kemal ve İsmet

güvenlik sorunu olarak görülmeye

yüzlerce Çerkes, özellikle Biga

(İnönü) tarafından güvenilmez

başlandılar.

bölgesinde Ahmed Anzavur’un

bulunmaktaydı. Süreç içerisinde

hareketine katıldı. Bölge 1920 yı-

Çerkes Ethem’in tasfiyesinin ardın-

lından itibaren Yunan işgali altında

dan, Kuşçubaşı Eşref’in de Ankara

ya Savaşı’nın sonunda imparator-

kalmış ve Anadolu’daki Ankara

ile olan ilişkileri koptu ve Ankara

luğun başına gelen felaketlerden

merkezli işgal karşıtı hareket ile

ile olan problemler şahsileşerek,

sorumlu görülmesi, sadece İttihat

irtibatı kesilmişti. Ankara tarafın-

yıllarca sürecek olan bir husumete

Terakki’nin muhalifi olan gurup-

dan tasfiye edilmesinden dolayı,

dönüştü. Eşref, 1 Kasım 1922’de

larda değil, aynı zamanda onunla

zamanla Ankara karşıtı bir konu-

kaldırılan saltanatı geri getirmeyi

organik bağı ve normal şartlar-

ma geçmiş olan Kuşçubaşı Eşref

da ona herhangi bir muhalefeti

ve Takığ Şevket gibi eski Çerkes

olmayan, geleneksel anlamda

Teşkilat-ı Mahsusa üyelerinin, bölge

İstanbul’daki imparatorluk merke-

Çerkeslerini Ankara’ya karşı silahlı

zine kendini daha yakın hisseden

bir kalkışmaya teşvik etmeleri ve

Çerkes nüfusun çoğunluğunda

bölgede Ankara karşıtı faaliyetlere

da görülen bir durumdu. Dört yıl

girişmeleri de Ankara’nın Kurtu-

süren Birinci Dünya Savaşı açlı-

luş Savaşı sonrasında bölgeye ve

ğın baş göstermesi, eşkıyalığın ve

bölge Çerkeslerine ihtiyatla yaklaş-

asker kaçaklarının artması, savaşta

masına neden oldu.

İttihat ve Terakki’nin Birinci Dün-

bir milyona varan yaralı ve kayıp sayısı gibi nedenlerden dolayı

Takığ Şevket öncelikle Edremit,

imparatorlukta büyük bir yıkıma

Ayvalık ve İzmir/Dikili açıklarındaki

neden olmuştu. İttihat Terakki ise

adaları kullanarak, 1922 yılının

halkın büyük bir çoğunluğu tara-

Aralık ayında bölgeye çıkarma

fından bu yıkımın yegâne temsilcisi

yapıp, bölge Çerkeslerini ayaklan-

olarak görülmekteydi. Ankara’da

dırmak ve Ankara Hükümeti’nin

açılan meclisin de bu yıkımın so-

ileri gelenlerine suikast düzenle-

rumlusu İttihat Terakki’nin devamı

meyi planlamaktaydı. Buradaki SAYI 01

47

ve Mustafa Kemal’i etkisiz bir konuma indirmeyi

7 MAYIS 1923 TARİHLİ BAKANLAR KURULU KARARNAMESİ

hedefleyerek, 1923 yılında Batı Anadolu’da Anadolu İhtilal Cemiyeti’ni kurarak Takığ Şevket gibi bölge Çerkeslerini ayaklandırmaya ve ordunun içindeki askerleri Ankara’ya karşı isyana teşvik etti.

Eski Teşkilatı Mahsusacılar aslında son on yılda katıldıkları, Libya’da İtalyanlara karşı, Balkan Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı gibi birçok savaşta benzer taktikleri kullanarak gerilla savaşı sürdürmüşlerdi.

Unutmamak gerekir ki burada bahsedilen durum bir Türk-Çerkes çatışmasından/gerginliğinden çok, eski rejim ile yeni rejimi savunanların bir mücadelesidir.

Ancak iki isim de bölge Çerkesleri tarafından desteklenmediler ve başarılı olamadılar.

Yaşanan bu ayaklandırma çabaları üzerine, Ankara hükümeti radikal bir karar alarak aslında hem Eşref’e hem de Takığ Şevket’e katılmayan Çerkesleri bir anlamda toptan cezalandırma yoluna gitti. Bölge Çerkesleri her ne kadar Ankara Hükümeti’ne kendilerini yakın hissetmeseler de Kuşçubaşı Eşref ve Takığ Şevket’e katılıp herhangi bir ayaklanma girişiminde bulunmadılar. Ancak Ankara Hükümeti’i bölge Çerkeslerini bir güvenlik tehdidi olarak gördü ve topyekûn bir cezalandırma yöntemi olarak aslında bölgedeki Ankara karşıtı çetelerle hiçbir bağı olmamasına rağmen, onları Niğde, Konya, Sivas ve Kayseri’ye sürdü. 14 köyde ikamet etmekte olan yaklaşık 4000 kişi sürgüne tabii tutuldu.

Bölge Çerkesleri üzerinde halen etkileri görülen bu sürgün sonucunda, sürgün edildikleri bölgeden Gönen ve Manyas bölgesine birkaç yıl içinde peyder pey dönmelerine müsaade edildi. Ancak işlemedikleri bir suçtan dolayı ve yalnızca rejimin kendilerini tehdit olarak görmesinden ötürü, üzerlerinde kapanması zor olan yaralar açıldı.

48

SAYI 01

Biga ve Karesi (Balıkesir) köylerinde, Çerkes Ethem ve kardeşleriyle Eşref’in (Kuşçubaşı) ihtilal çıkarma teşebbüsünde olduğuna ve onlara yardım edilmesi durumunda bölgedeki Çerkes köylerinin toptan kaldırılacağına dair Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 7 Mayıs 1923 tarihinde yayınlanan kararname ile Gönen ve Manyas’ta Haziran 1923’te gerçekleştirilecek olan sürgüne Ankara Hükümeti tarafından temel hazırlanmaktadır. Midilli ve çevre adalardan Anadolu’ya gireceği düşünülen Çerkes Ethem, kardeşleri ve Kuşçubaşı Eşref’e yardım edilmesi durumunda, bölge köylerinin toptan kaldırılacağı açıklanmaktadır.

Ancak bölge Çerkesleri tarafından zikredilen isimlere herhangi bir yardım yapılmamasına rağmen bu kararnameden bir ay sonra toplu bir şekilde cezaya çarptırılmış ve sürgüne tabii tutulmuşlardır. Diğer taraftan askeri arşivde geçen başka bir belgeye göre, Çerkes Ethem bu dönemde bölgede değil Almanya’da bulunmaktadır. Hatalı bir şekilde Takığ Şevket bölgedeki varlığından ötürü Çerkes Ethem’in de burada olduğu Ankara Hükümeti’nce düşünülmektedir.

BIRAKIN ŞANIMIZ YÜRÜSÜN

KAFKASLARIN YIĞIT HALKLARI ARASINDA SEYAHATLER

OLIVER BULLOUGH Olıver Bullough tarafından yazılan ve 2012 yılında Basic Books tarafından “Let Our Fame Be Great -Journeys Among the Defiant People of the Caucasus” adıyla yayınlanan kitap, 2014 yılında Abis Yayınları tarafından çevrilerek “Bırakın Şanımız Yürüsün – Kafkasların Yiğit Halkları Arasında Seyahatler” adıyla Türkçe ’ye kazandırıldı. Gerek Çerkes diasporasında gerekse de Türkiye kamuoyunda gerekli ilgili görmeyen kitap, son yıllarda yayınlanan Kafkasya’ya ve Kafkasyalılara dair en doyurucu metinlerden biri olması sebebiyle ilgili fazlasıyla hakediyor.

R

Kitabı okurken kendinizi, 1944 sürgününden geri dönemeyen ve Kazakistan’da kalan Çeçenlerle sohbet ederken, Kfar Kama’da Khon’un hikâyesini dinlerken, Ürdünlü bir Adıgeyle çay içerken, İmam Şamil’in teslim olduktan sonraki hayatına dair şimdiye kadar duymadığınız hikâyelere şaşırırken, Karaçay’ların sürgüne dair sözlü tarih anlatılarına dikkat kesilirken ya da yıllarca gittiğiniz, sohbet ettiğiniz Fenerbahçe Çeçen Sığınmacı Kampı’nın Deduşka’sının kimseye anlatmadığı gerçek ve çarpıcı hayatına dâhil olurken bulabiliyorsunuz. Üstelik tüm bunları o kadar agresif geçişlerle okuyucuya sunmuş ki yazar, coğrafya üzerine deyim yerindeyse sörf yaptırıyor okuyucuya.

Uzun bir çabanın sonucu olduğu gözlenen kitap, zaman zaman alıntı yaptığı seyyah notlarının 21. Yüzyıldaki versiyonu gibi. Üstelik Bullough seyahatine sürükleyici üslubuyla sizi de dâhil ediyor.

Kitabın bir bölümünde Çeçenistan Savaşına ve Beslan hadisesine de yer veren yazarın yaklaşımında alışık olmadığımız, iki tarafı da eleştiren (hatta bazen Çeçenlere haddinden fazla ve haksız olduğunu düşündüğüm eleştirileri olan) bir tarz hâkim. Ayrıca kitap içerisinde özellikle Dağıstanlıların hem tarihsel hemde güncel dini inanışlarını aktardığı bölümlerde, oryantalist bir perspektif göze çarpıyor.

Kitapta eksik olarak değerlendirilebilecek bir konu ise Türkiye diasporasına dair. Ciddi bir nüfus barındıran Türkiye diasporası hakkında çok daha doyurucu bilgileri aradığınız kitap sayfaları arasında, oldukça kısıtlı görüşme notlarıyla karşılaşıyorsunuz sadece. Bu kadar kapsamlı bir kitap için oldukça büyük bir eksiklik olarak değerlendirilebilir bu durum. Ancak yapılan görüşmelerin dışında, Bullough’un Çerkes Sürgününe dair yaptığı alıntılar ve sürgünün izinde Karadeniz sahiline yaptığı seyahat, oldukça ilginç anekdotlar barındırıyor.

Kuban KURAL

euters Haber Ajansının yıllarca Moskova muhabirliğini yapan ve gerek Rusçayı gerekse de Rusya’yı çok iyi bilen Olıver Bullough’un kitabı, gazeteci olmasının da etkisiyle bir serüven kitabı gibi de değerlendirilebilir. Herhangi bir kronoloji takip etmeyen kitap, Kafkasya’nın neredeyse tüm halklarından insanlarla yapılan görüşmelerden ve okunan yüzlerce seyahatname, kitap, araştırma ve anıdan oluşuyor. Yazarın hem Kafkasya’ya hem diasporaya yaptığı sayısız seyahat esnasında karşılaştığı ilginç olayların aktarıldığı bölümler, okuru kendisine çekiyor.

Yazar 32 bölümden oluşan kitapta, her bölüm için kullandığı kaynakları kitabın sonuna cömertçe eklemiş.

Arşivlerdeki belgelerin detaylı bir dökümünün olduğu bu bölümde ayrıca yeni araştırmalara kapı aralayacak geniş bir kaynak özeti de mevcut.

SAYI 01

49

MODERN TÜRK TARİH YAZIMINDA XVI. YÜZYIL ÇERKESYA’SININ TASAVVURU VE TAHAKKÜM İLİŞKİLERİNİN İNŞASI

Abidin İNCİ

Modern Türk tarihçiliğinde, Karadeniz’in Kuzeyi ile ilgili ilk çalışmaları yürüten önemli tarihçiler, XVI. yüzyılda Çerkes halklarının tarihi ile, Osmanlı-Rus rekabeti bağlamında, her iki imparatorluğun tabiyet ve sınır tasavvurları ile ilgili oldukları oranda ilgilendiler. 1960’lı yılların sonlarında Türk tarihyazımı kendi Çerkesistan kalıplarını oluşturmuştu. Yeri geldiğinde Kırım Hanlığı’na metbu, yeri geldiğinde Osmanlı Devleti’ne tâbi, sonraları Rusça yazılmış literatürden ödünç alınan “Kırım baskılarından bunalıp Rusya’ya katılan” Çerkesistan tasavvurları, her bir yüksek lisans ve doktora tezinin ihtiyacına göre iç içe geçmiş ya da birbirlerinin yerine ikame edilerek yazılagelmiştir.

Halil İnalcık’ın 1948 yılında yayınladığı “Osmanlı-Rus Rekabetinin Kökeni ve Don ve Volga Kanalı Girişimi (1569)” adlı makale, kendi konusunda olduğu kadar, XVI. yüzyıl Çerkes tarihine değinmesi bakımından da öncü bir çalışmaydı. İnalcık, bu makalede İstanbul’un alınması ile birlikte, imparatorluk kimliği kazanan Osmanlı Devleti’nin Karadeniz’in kuzeyinde sistematik ve aktif bir politika izlemeye başladığını, Don-Volga kanal girişiminin de bu bağlamda okunması gerektiğini söylüyordu. Osmanlılar, önceleri Altınordu Devleti’ne karşı Rus-Kırım ittifakını destekleyerek, Rusya’nın büyük bir güç haline gelmesine dolaylı olarak katkıda bulunmuş, ancak XVI. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti, Karadeniz’in kuzeyinde Rusları kendi karşısında büyük bir güç olarak bulmuştu. Yüzyılın ilk yarısı bitmeden Osmanlı-Kırım ittifakına karşı “Ruslar, Noğaylar arasında, Kazan ve Astrahan’da, hatta tâ Kafkaslar kuzeyinde Çerkesler arasında müttefikler bulmaktaydılar.” (İnalcık, 2017,s.144) Bunun üzerine Osmanlı desteğini alan güçlü Kırım Hanı I. Sahip Giray, Osmanlı Devleti’ne en yakın olan ve Osmanlı egemenliğini tanımış Çerkes kavmi Janeler dâhil olmak üzere Çerkesler üzerine dört büyük sefer yapmış ve onları şiddetle cezalandırmıştı. (İnalcık, 2017,s.145) İnalcık’a göre Çerkesler şiddetli bir şekilde cezalandırılmalarına rağmen yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rus yanlısı politikalarından vazgeçmediler. Azak Kalesi’ne Kazaklarla birlikte saldıran Çerkesler’in “bizzat Don Kazak Konfederesyonu’nun kuruluşunda büyük rolleri olmuştu.” 1556 yılında Rus 50

SAYI 01

Çarı’nın Astrahan’ı alması ile birlikte artık “Kafkas kuzeyinde Çerkesler çoğunlukla Moskova’ya tâbi idiler.” (İnalcık, 2017,s.145). Böylelikle İnalcık’a göre XVI. yüzyılın ikinci yarısında Çerkeslerin çoğunluğu ile Ruslar arasında ittifakın ötesinde bir tâbiyet ilişkisi tesis edilmiş bulunuyordu. Bu tabiyet ilişkisine bağlı olarak Ruslar, “güneyde Kazaklar, Çerkesler ve Noğaylar aracılığıyla Kırımlıları kendi yurtlarında vurabiliyor”, “Osmanlı Devleti’ni bile telaşa düşüren karşı akınlar yaptırabiliyordu.” Osmanlı Devleti tarafından merkezden dikkatle takip edilen bu akınların en tipik örnekleri “Moskova’ya tâbi Kazak ve Çerkesler tarafından Azak’a Taman Yarımadası’na ve Dinyeper ağzına” yaptıkları akınlardı. (İnalcık, 2017,s.148) İnalcık’ın bu makalesi, yine Karadeniz’in kuzeyi ile Osmanlı-Rus ilişkileri konusunda önemli eserler vermiş olan Akdes Nimet Kurat tarafından ciddi eleştiriler alır. 1966 yılında ilk basımı yapılan XVI. ve XVII. yüzyıl Osmanlı-Rus münasebetlerini incelediği eserinde Kurat, Osmanlı Devleti’nin Karadeniz’in kuzeyi ile ilgili sistemli ve aktif bir politika izlemiş olamayacağını, 1569 yılında gerçekleşen Don-Volga kanal harekatının bu “aktif politika” ile ilgili olmadığını ortaya koyar. (Kurat,2011,s.19,47) Kurat’a göre Osmanlı Devleti’nin Rusya’yı ciddi bir tehlike olarak takip etmeye başlaması Rusların Kabardey bölgesine inmesiyle gerçekleşir. “İdil Boyu”nun Rusların eline geçmesi veya 1556’da Astrahan gibi mühim bir ticaret merkezinin Moskova Çarı’nın eline düşmesi, Osmanlı devlet adamları için henüz bir “Rus tehlikesi” veya “rekabeti”ni anlamak için kafi gelmemiştir. “Rekabetin” belirmesi için Rusların, Osmanlı nüfuz sahasına kadar girmeleri, daha doğrusu Terek boyundaki Çerkes=Kabartay uruğları ile sıkı bir temas tesis ve hatta Terek üzerinde müstahkem noktalar, kaleler inşasına girişmeleri icabetmiştir. Yapılmakta olan bu Rus kaleler üzerinedir ki, İstanbul sarayı, “Rus tehlikesi” ve “Rus rekabeti”nin farkına varmıştır.”

(Kurat,2011,s.17) Kurat, İnalcık’ın Osmanlı-Rus rekabeti konusundaki perspektifini yanlış bulmakla birlikte, tıpkı İnalcık gibi, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Çerkeslerin Osmanlı kalelerine saldırı girişimlerini ve diğer birçok faaliyetlerini Ruslarla geliştirdikleri hâkimiyet ve tabiiyet ilişkilerinin sistematik politik

yansımaları olarak okur. “Moskova Rusyası’nın gittikçe kuvvetlenmesi ve bilhassa bir İslam diyarı olan Kazan Hanlığı’nın Rus Çarı tarafından zabtı (1552) tesirini uzak Kafkaslarda dahi göstermeye başladı. Herhalde buralara gönderilen Moskov ajanlarının telkiniyle olacak, Çerkes beylerinden bazıları, Kırım Hanlarının “baskı”sından kurtulmanın çaresini Moskova Çarı’nın himayesini kabul etmekte gördüler.” (Kurat,2011,s.55) “Moskova Çarı tarafından teşvik gören Çerkesler bu defa Osmanlı ülkesine hücum edecek kadar kendilerinde cesaret buldular ve hatta ani hücumla Temrük ve Taman kalelerini ele geçirdiler.

(Kurat,2011,s.55) İnalcık Çerkes-Rus münasebetleri üzerine tezlerini geliştirirken neredeyse tamamen Ahmet Refik’in yayınladığı Osmanlı mühimme defterlerinden faydalanırken, Kurat sadece tipik Sovyet resmî tarih görüşünü yansıtan E.N. Kuseva’nın Politika Russkogo Gosudarstra na Severnom Kafkaze 1552- 1572 adlı eserine dayandırdı. Her iki yazarın Çerkesler üzerine tasavvurları Sovyetlerin politik kaygılarla inşa ettikleri “Çerkeslerin XVI. yüzyılda Rusya’ya kendi istekleri ile tabi oldukları” söylemiyle tamamen örtüşüyordu.

Yenen-yenilen, güçlü- zayıf ekseninde işleyen klasik tarih anlatısının, ulus devletler çağında Çerkesler için ayrıcalıklı bir yer açmayacağı aşikardı. Yarım asırdan fazla bir zaman öncesinde yazılmış ve Çerkesleri doğrudan konu almayan metinlerin, bu indirgemeci yaklaşımı, dönemin tarihyazıcılığı göz önüne alındığında anlaşılır bir durumdu. Ama ne yazık ki geçen yıllar boyunca bu yaklaşımlar aşılamadı ve XVI. yüzyılda tüm Çerkeslerin tarihi tâbiyet ve tahakküm ilişkileri perspektifine sıkışıp kaldı.

Oysa sayısız halkın yan yana geldiği bu çetin coğrafyada olayların birbirinden oldukça farklı gerekçeleri ve dinamikleri vardı. Öncelikle XVI. yüzyılda Rusların Karadeniz’e doğru ilerlemeleri ve “bazı Çerkesler” ya da “Çerkeslerin çoğunluğu” gibi belirsiz ifadelerle geçiştirilen Çerkes boyları üzerinde bir hakimiyet kurmaları mümkün değildi.

Astrahan’ın alınmasına rağmen “İtil mansabını ele geçiren Moskova’nın bölgeye kati surette egemen olması yirmi yıl boyunca belirsizlik arz etti ve ırmağın aşağı kısımlarına inen kervanlar defaten Nogayların, vahşi Çerkez çetelerinin ve Kazak haydutların saldırılarına maruz kaldılar.” (Allen,2013,s.301) “Astrahan’ı alan Rusların güneye inerek Kabardey toprakları içerisinde kalan Terek kıyısına bir kale inşa etme girişimleri olmuş ise de Osmanlı İmparatorluğu müdahalesi ile bu girişim engellenmiştir. Uzun süren İran savaşları süresince Kuban ve Terek kıyıları boyunca tüm Çerkesya’nın kuzeyi Derbent’e kadar olmak üzere, Osmanlı Devleti tarafından önemli bir askerî ve lojistik yol haline getirilmiştir. Mühimme defterlerinde Kuban ve Terek boyunca yaşayan Çerkes beylerinin her birine hitaben yazılan birçok belge yer almaktadır. Aynı stratejik yol üzerinde planları olan Rusların XVI. yüzyıl Çerkesyası’nda Osmanlı Devleti ile rekabet etmesi ve Çerkesler arasında herhangi kalıcı bir tabiyet ilişkisi geliştirmesi söz konusu olmamıştır. Kafkasya’ya Rus ilerleyişi dikkat çekici şekilde

yavaş olmuş, Ruslar ancak Astarhan’ın alınmasından bir buçuk asır sonra, Azak’ın 1699 yılında alınması ve Büyük

Petro’nun 1722 yılında Hazar havzasına düzenlediği sefer ile Kafkasya sınırına gelebilmişlerdir. (Allen, 2013,s.302) İnalcık ve Kurat’ın bir diğer söylemi bu dönemde Osmanlı kalelerine yapılan Çerkes saldırıları ve Kırım Hanlığı’nın karşı saldırılarının politik bir tavırdan kaynaklandığına dairdi. Oysa ki bu yüzyılda Kırım Hanlığı için olduğu kadar, Kazak, Noğay ve Çerkesler için de yağma ve köle akınları en önemli ekonomik etkinlikti. Bölgedeki ittifaklar bu ekonomik temelde gerçekleşir, ekonomik çıkar ortadan kalktığında veya sekteye uğradığında kiminle müttefik olunduğunun hiçbir önemi kalmazdı. Örneğin, 1539 yılında Osmanlı müttefiki olup merkezden sancak geliri alan Jane Bey’i, diğer Çerkes boylarının akınlarından korumakla yükümlü olduğu Osmanlı toprağı olan Taman Adası’na 1542 yılında kendisi baskın düzenliyordu.

(Gökbilgin, 1973,s.24) XVI. yüzyılda Osmanlı toprakları, Çerkesler, Noğaylar ve Kazaklar için cazibe merkeziydi. lar için cazibe merkeziydi. Bu halklar, Rusların gelmesinden evvel de, geldikten sonra da Osmanlı ve Kırım’ın ezici üstünlüğüne rağmen defalarca çeşitli ittifaklar tesis ederek Kırım Yarımadası ile birlikte Taman ve Azak gibi Kafkasya’nın batısındaki Osmanlı topraklarına saldırılar düzenlediler. Osmanlı Devleti Rusların faaliyetlerini ve Çerkeslerin Kazaklarla yaptıkları ittifakları takip edip önlem alsa da, yüzyılın ikinci yarısında Taman’a yapılan Çerkes saldırılarını çoğu zaman birer asayiş problemi olarak görmüş ve ona göre önlem almıştır. İnalcık ve Kurat’ın yaptığı genellemenin aksine Taman ve Azak kalelerine yapılan akınlar yağma ve köle akınları olup Rusya’yla Çerkesler arasında yapılmış politik bir ittifakla ilgisi yoktu. İnalcık tarafından Rus politikalarına tabi olan Çerkesleri cezalandırma seferi olarak nitelendirilen I. Sahip Giray’ın Çerkes seferlerinin de politik bir anlamı yoktu. Bu seferler hususunda eşsiz bir kaynak olan “Tarih-i Sahip Giray”da seferlere bizzat katılmış olan Remmal Hoca seferlerin sebebi olarak Çerkes-Rus ittifakına dair bir SAYI 01

51

tek sözcük söylemez. Buna karşın eserinde seferlerin temel amacının yağma ve Çerkesleri köle olarak ele geçirmek olduğunu ayrıntılı bir şekilde anlatır.

ait bu belge hiçbir düzeltme yapılmadan, tüm Çerkes coğrafyasının Kırım Hanlığı’nın hâkimiyet alanına girdiğini ortaya koyan en önemli tarihsel metin haline geldi.

Kurat ve İnalcık’ın Çerkes tarihi açısından önemi, Osmanlı-Rus rekabeti bağlamında inşa ettikleri Çerkes tarihi ile sınırlı değildir. İkili aynı zamanda, XV. yüzyılda Çerkeslerin Kırım Hanlığı’nın hakimiyet alanlarına dahil olduğu “tarihsel gerçekliğini” inşa eden en önemli iki isimdir. Kurat 1940 yılında, 1453 yılına ait, ilk Kırım Hanı Hacı Giray’a ait önemli bir belge yayınladı. Belgede “Hacı Giray, hakimiyet sahası olarak, Kırım Taman, Kıpçak ve Kabartay’ı” saymaktadır. (İnalcık, 2001.s.746)

Kirzioğlu ise “Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590)” adlı yukarıda bahsedilen çalışmasında Hacı Giray’a ait belgede yaptığı düzeltmeye paralel olarak, belgenin yorumunu da yeniledi. Hacı Giray’ın hâkimiyet alanları arasında artık Kabardey anılmıyordu. Bununla birlikte farklı bir ifadeyle de olsa Kabardey topraklarını da içine alacak şekilde tüm Çerkes coğrafyası Kirzioğlı tarafından yine Kırım Hanlığı’nın hakimiyet alanları arasına dahil ediliyordu. “Mart 1453 tarihli yarlığında ilk Kırım Hanı Haci-Gerey Han’ın kendi ülkesinden olarak andığı yerlerden Asya’da“ Taman’da (Karadeniz Çerkesleri) ve Koba’da (Aşağı Kuban Çerkesleri) ve (merkezi eskiden Beştav ve sonra Azak olup, Ten/Don boyları ile Terek boylarını da içerisine alan “Deşt-i Kıpçak” tan ibaret) Kıpçak’da, ne kim minim hükmüm yitken yerde”, diye Çerkes ve Dağıstan ile Noğay-Ovalarını da anıyordu.” (Kirzioğlu,1993,s. 60) Batı Çerkesistan, Taman ve Koba’ya dâhil edilmiş, Çerkesistan’ın doğusu ise Deşt-i Kıpçak sınırlarına dâhil edilmişti.

Ancak belgeyi yayınlayan Kurat, metinde “Kabada” şeklinde yazılan yerin Kabardey olduğundan tam emin değildi. Bu nedenle belgenin transkripsiyonunda Kabada/Kabardey sözcüğüne soru işaretiyle şerh koymuştur. İnalcık “Hacı Giray” makalesinde Kurat gibi ihtiyatlı davranarak kelimeyi Kabada şeklinde kullandı. Bu durumda “Kabada” şeklinde yazılan yerin neresi olduğu problemi ortaya çıkıyordu. Oysa kelime Kabardey olarak okunduğunda bu teknik problem ortadan kalkıyordu. Aynı zamanda Kırım Hanlığı’na ait toprakların doğuda Kabardey’e kadar uzandığı görüşü tarihsel bir gerçeklik kazanıyordu. İnalcık, bu sözcüğün kesin olarak Kabardey olduğuna ikna olmuş olacak ki “Kırım” ve “Giray” makalelerinde bu sözcüğü Kabarta şeklinde kullandı. Böylelikle İnalcık’ın ifade ettiği gibi “gerçekten şarkta–Kabartay’a kadar Çerkes memleketi (Kuban havzası), Azak’tan Dnester nehrine kadar olan Noğay memleketi, şimalde- Don ve Dnepr arasında Belgorod’a kadar stepler Kırım hanlarına tâbi sayılıyordu.” (İnalcık, 2001.s,746) Belgeyi yayınlayan Akdes Nimet Kurat’ın öğrencisi Fahrettin Kirzioğlu 1967 yılında bizzat Akdes Nimet Kurat’ın danışmanlığında tamamladığı doktora çalışmasında, belgenin orijinalinde geçen “Kabada” sözcüğünün hocası tarafından yanlış okunduğunu, Kabada’dan kastedilen yerin Kabartay değil, “Kuban Irmağı’nın Azak Denizi’ne akan güney ağzından ibaret (protok denilen) ‘Kara-Kuban’ üzerinde şimdiki küçük ‘Kopil Hisarı’ yerinde ‘Kopa’ (Koba) Kalesi” (Kirzioğlu, 1993,s.65) olduğunu söylüyordu.

Metin böyle düzeltildiğinde Hacı Giray’ın Çerkesler üzerindeki hakimiyet alanı, Karadeniz Çerkesleri ile sınırlı kalmakta İnalcık’ın dediği gibi Kuban havzası ve Kabardey Çerkeslerini kapsamamaktaydı. İnalcık’ın Türk tarihçiliğindeki büyük prestiji sayesinde Hacı Giray’a 52

SAYI 01

Hacı Giray’ın Çerkesistan’daki hakimiyet alanı Taman ve Koba limanlarıyla sınırlıydı, şeklinde de yorumlanabilecek küçük bir metin, böylelikle bütün Çerkesleri Kırım Hanlığı’nın hakimiyeti altına sokan bir metin olarak okunuyordu. Kuruluşundan itibaren Kırım Hanlığı’na tâbi, Kırım Hanlığı’ndan Osmanlı Devleti’ne intikal eden Çerkesler söyleminin “tarih bilimindeki” inşası altmışlı yılların sonlarında tamamlanmış olsa da, yakın zamanlara değin eklemeler yapılardı ve farklı varyantları da ortaya çıktı.

Son yıllarda Osmanlı Çerkes ilişkileri üzerine değerli çalışmalar yapan Sadık Müfit Bilge, 2005 yılında yayınladığı çalışmasında Kuzey Kafkasya’nın Osmanlı Devleti’ne silsile yoluyla intikalini daha önceki klasik şemaları baz alarak ortaya koyar ve ilaveten olayın “hukuksal” boyutuna vurgu yapar. “Kırım tahtına çıkarılan I. Mengli Giray’ın, 1475’te Fatih Sultan Mehmed’i metbu tanımasıyla, Kırım Hanlığı ile hukuken bu hanlığa tâbi olan Kuzey Kafkasya Osmanlı Devleti’ne bağlandı ve Bab-ı Ali’nin Kuzey Karadeniz kıyılarındaki hakimiyeti tamamlandı.”

(Bilge,2005,s. 36) Bilge, 2012 yılında yayınlanan Osmanlı Çağı’nda Kafkasya adlı eserinde ise, bize farklı bir varyant sunar. “Kabardeyler ve Çerkesler, II. Bayazid devrine kadar Rumeli’deki

savaşlarda süvari birliği olarak kullanıldılar. Bunlara Çerkes sipahi denilirdi. Kırım Hanı I. Mengli Giray’ın 1484 yılında II. Bayezid’in Akkerman Seferi’ne 50.000 atlı ile katılarak Akkerman Kalesi’nin fethinde yardım etmesi üzerine Padişah, Çerkes kabilelerini Han’ın hizmetine verdi.”(Bilge,2012s.63) Bilge, bu ifadeyi temel olarak XIX. Yüzyılın ikinci yarısına ait bir esere; Tarih-i Cevdet’e dayandırır. Daha önceki XVI. yüzyıl Kırım ve Osmanlı tarihlerine ait kaynaklarda buna benzer bir bilgi bulunmamaktadır. XVI. yüzyıl Çerkes-Osmanlı ilişkilerinin tarihi söz konusu olduğunda Tarih-i Cevdet başvurulabilecek belki de son kaynak olmalıdır. Eser Çerkes-Osmanlı ilişkilerine son derece afaki ve yüzeysel bir iki cümleyle değinir. Eserde Bilge’nin tezini desteklemeye yardımcı olabilecek ifadelerin uzağında bir Çerkesistan tasavvuru yer alır: “Çerkesistan iki üç yüz yıldan beri eğerçe Devlet-i Aliyye yedinde idi. Lakin Kırım’ın mülhakatından ad olunmağla ne Devlet’i Aliyye Çerkesler’in halini bilür ne de onlar doğrudan doğruya Devlet-ü Aliye’yi tanır idi…”

“Tatarlar ile ameziş ve ülfet olup onlardan başkasıyla ihtilatları olmadığından ve üzerlerine taraf-ı devlet-i Aliyye’den zabit ve vali nasb olunmadığından din ve devleti tanımaz ve belki rev-i arzda Tatarlardan başka adem olduğunu bilmezler idi.”) (Cevdet, H.1303,cilt III.s.133-134) Çerkeslerin başlangıcından itibaren Osmanlı Devleti ve Kırım Hanlığı ile nasıl bir ilişki tesis ettiğine ve yüzyıllar boyunca bu ilişkilerin nasıl değişip, dönüştüğüne dair tatmin edici bir bilgiye ve bütüncül bir yaklaşıma sahip değiliz. Bir an için Bilge’nin vurguladığı gibi Çerkeslerin “hukuksal” olarak başından beri Osmanlı Devleti’ne bağlanmış olduğunu varsayalım. Eğer öyle ise Osmanlı Devleti, kendisine bağlı Çerkesya’ya hangi hukuksal gerekçeyle yüzyıllar boyunca köle akınları tertip ediyor, kendisine bağlı insanları köleleştirerek, kendi tekelindeki pazarlarda satılmasına vesile olabiliyordu? Yoksa kendi toprağı addettiği Çerkesya’yı yağma ve talan akınları için Kırım Hanlığı’na tahsis mi ediyordu? Bunun gibi sayısız soruya cevap bulabilmenin hâlâ çok uzağındayız Son yıllarda Osmanlı Sultanlarının ve Kırım Hanlarının Çerkesler üzerindeki hâkimiyet iddialarının tartışmasız olarak teorik bir nitelik taşıdığını, fiili olarak Osmanlı sisteminin uygulanabildiği hâkimiyet sahasının Kefe ve çevresinden ibaret olduğunu söyleyen nitelikli çalışmalar da yok değil. Ancak her durumda, ne yazık ki Çerkeslerin tarihi, bu teorik nitelikteki ifadelerin üzerine inşa edilmeye devam

edilmektedir. Çerkeslerin bu şekilde tarih dışına itilmesi, Çerkes milliyetçileri için de son derece işlevsel bir durumdur. Çerkesya tarihi Türk tarihyazınında tabiyet ilişkilerine indirgendiği sürece karşısında “tarihin hiçbir döneminde, hiçbir gücün hâkimiyet kuramadığı Çerkesya” hayalinin yaratılmasına zemin oluşturur. Bu tahayyül Çerkes milliyetçilerini, milliyetçiliğin inşasında zaten işlevsiz gördükleri tarihsel gerçekliğin ortaya çıkarılması zahmetinden kurtarırken aynı zamanda milliyetçiliğin inşasına son derece uygun pratik bir malzeme yaratır. Renan’ın dediği gibi “ Tarihi yanlış yazmak bir millet olmanın parçasıdır ”. Tahakküm ve tâbiyet meselelerinin içine hapsolmuş Çerkes ve Çerkesya tahayyülünün biraz ötesine geçip Osmanlı-Çerkes, Kırım-Çerkes ilişkilerinin niteliğine göz atabildiğimiz zaman, diğer halklar için de çok bilindik somut bir tarihe yaklaşırız. Bu, çoğunlukla yüzyıllarca devam eden köle akınlarının, hasat zamanı yakılan köylerin, İstanbul’da satılan cariye ve kölelerin, kan ve gözyaşının tarihidir.

Böylesi bir tarihle yüzleşme, Çerkesler için ne kadar anlamlı olacaktır bilemiyoruz. Ancak şimdi olduğu gibi efsanelerle avunmak kadar anlamsız olmayacağı kesindir.

Kaynaklar • Allen William Edward David, “Rus-Kafkas Münasebetlerinde İtil Terek Güzergahı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2013.

• Bilge Sadık, Osmanlı Çağı’nda Kafkasya, Kitabevi, İstanbul 2012 • Bilge Sadık, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, İstanbul 2005 • Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul H.1303,c.III • Gökbilgin Özalp, 1532-1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığı’nın Siyasi Durumu, Sevinç Matbaası, Ankara 1973 • İnalcık Halil , “ Kırım Hanlığı” M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C.6, Eskişehir, 2001, s.746-756 • İnalcık Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Kökeni ve Don-Volga Kanal Girişimi (1569)” Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar 1441- 1700, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.

• Kirzioğlu Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi(1451-1590), Ankara 1976, • Kurat Akdes Nimet, Türkiye Ve İdil Boyu, TTK Basımevi, Ankara 2011

SAYI 01

53

Ti

mu

r ŞA H A

N

MI?

ÇOĞALMAK BÖLÜNMEK

PARÇALANMAK

B

ir etnik kategorinin devlet aygıtı kullanılarak toplumda hâkim ve merkezi unsur haline getirilmesi ve bu süreçte diğer etnik kategorilerin dışlanması Türkiye Cumhuriyeti’nin ulusalcı ana fikrini oluşturmaktadır. Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren bu ana fikir doğrultusunda baskı ve sindirmelere yönelik politikalar uygulanmış, 1950’ de

çok partili döneme kadar adeta halkta korku hali egemen kılınmıştır. Demokrat Parti iktidarı ile nispi olarak bir gevşeme olmuş fakat 27 Mayıs askeri darbesi ile yerini tekrar militarist uygulamalara bırakmıştır.

1960’lardan sonra oluşan, solun ideolojik, kültürel ve politik alanda kurduğu hegemonyaya karşı, bunu kırmak için 1970’ te kurulan, sağcı-muhafazakârların oluşturduğu aydınlar ocağı karşı bir hamle olarak ortaya çıkmış ve her iki ekol 12 Eylül’e giden sürecin mimarları olmuşlardır. Şüphesiz ki 12 Eylül Türkiye tarihinin en önemli toplumsal ve siyasal kırılma ve dönüşme noktasıdır. Kimileri için değişim, dönüşüm yani transformasyon çağının başlangıç tarihi iken, bir diğer kesim için çürümenin başlangıcıdır.

Tabii ki burada 12 Eylül’ün kapsamlı bir analizini yapacak değiliz fakat kısa ve öz olarak diyebiliriz ki, etkileri bu güne kadar uzanmış, hatta düşünsel-siyasal kodlamaları ile herkeste olduğu gibi Çerkes toplumunda da belirleyici özelliğini sürdürüyor olması bizim meselemizi oluşturmaktadır.

Dönemin şiddet ve çatışma ortamı karşıtlık kültürünü geliştirmiş, her biri sağ ve sol kutuplaşmalara dayalı politik tarafların keskin savunucuları olarak kaotik sürecin aktörleri olmuşlardır. Bu durum öyle derin izler bıraktı ki, bunun en tehlikeli olanı, taraflarda oluşturduğu kan davası algısının her durumda kendini göstererek, iflah olmaz bir nefret duygusunun bugünkü uzlaşmayı ve birlik olmayı sabote ettiği gerçeğidir. Özellikle 55 yaş ve üzerinde olanlar, yani 12 Eylül’ün aktif katılımcıları, bugün diasporadaki Çerkes kültür kurumlarının etkin, hatta belirleyici düşünsel ve politik figürleri konumundalar. Bunlardan bazıları travmatik Rusya ve Sovyet antipatisi ile sağcı-muhafazakâr, diğerleri de komünizm ve Sovyet dönemi sempatizanlıkları ile solcu ve Rusçu olmaktan kendilerini soyutlayamadıkları gibi aynı zamanda bu durum birbirlerine sevgi ve nefretlerini belirleyen en temel argümanlar olarak ortadadır.

Rusya’nın Kafkasya bölgesinde oluşturduğu her etnik yapıya, hatta alt kimliklere ayrı Cumhuriyetçikler ihdas ederek uygulaya geldiği emperyalist operasyonların özellikle son on yılda diasporada karşılık bularak, 150

54

SAYI 01

yıldır bugüne kadar kimsenin itiraz etmediği Çerkes ortak kimlik aidiyetini yok saymak temayülleri ile gelişen kimi etnik bazlı dernekleşmeler vuku bulmuştur. Zira egemenlerin çok başarılı olduğu bir durum önce etnik, dinsel, mezhepsel kışkırtmalarla birliği bozarak parçalara ayırır ki, amaç birleşip güç olmayı engellemektir.

Farklı etnik ve alt etnik grupların, ayrı siyasi ekollerin ve ideolojilerin her birinin ayrı ayrı dernekleşmesi kurumlarımızda sayısal –niceliksel- artışla bir büyüme ortaya çıkarmıştır. Her büyüme bölünmeye gebedir, hücreler misali. Fakat bu bölünme hücreler misali olmamıştır. ‘’Bölünen hücreler, daha mükemmel ve daha karmaşık olan bir bütünü oluştururlar. Onlar arasında her zaman bir uyum vardır.’’ Bu bizde olmadı. Bölümlerin her biri ayrı tellerden çalan ayrı parçalar olarak çoklu bir varlık gösterme çabası içerisindeler.

Bölünme, toplumu farklı etnik ve kültürel kimliklere odaklandırarak bu farklı kimliklerin arasını açar. Dolayısıyla sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel örgütlenmeye zemin oluşturan çatı kimlik bağları koparılır. Bu aşamada toplumun bütünleyici özelliği yok edilmiş, etnik ve kültürel eksenli alt kimlikler kamplara ayrılmış olur. Dayanışma bağlarından soyutlanıp bölünürler. Alt kimlik bilincinin canlı tutulması dışlayıcı bir takım özellikler üretir. Farklılıklar öteki olarak algılanır ve karşılıklı kışkırtmalar gerçekleşir.

Alt kimlik merkezli kültürel taleplere sürüklenen toplum birlik olabilmekten uzaklaşmış olur. Kimlik sorgulamaları, bizden olanlar ve olmayanlar söylemini geliştirir.

Bölünmeler gerilimi körükleyen çatışma zeminini hazırlar ve çatışma ise parçalanmayı getirir. Parçalanmaya direnmenin yolu farklılıkları ayrışma sebebi olarak görmeden diğerini tamamlayan hatta çoğaltan zenginlik olarak görüp bu farklılıklardan bir bütün oluşturmaktır. ‘’Parçalanan bir toplumun yeniden bir arada tutulabilmesi ve bir bütün olabilmesi için ortak bir kültür içerisinde göreli bir homojenleşme gerekmektedir.’’

Hikmet CERRAH