kavramlar (terimler) mantığı
91
alan iki tür kavramını ("saksofon" ve "klarnet") birbirinden ayıran özelliğe ise türsel ayırım (karakteristik ayırım, karakter; differentia specifica) denir. Örneğin "saksofon"u "nefesli çalgı"dan ayıran, onun boru şeklinde olmasıdır, bu onun ayırımıdır. Ama öbür yandan "klarnet" de ana gövdesi bakımından boru şeklindedir, bu da onun ayırımıdır. Ancak, "saksof o n c u n boru şeklindeki gövdesi konik iken, "klarnet"in ana gövdesi silindiriktir. İşte "konik" veya "silindirik" olma, "saksofon" ve "klarnet"i, aynı tür içerisinde yer almalarına rağmen, birbirlerinden ayıran türsel ayırımdır. Ayrıca bir türün bireylerine bazan ait olan bazan ait olmayan özellikler de vardır ve bunlara ilinti (araz, accident) denir. Örneğin; aynı saksofonun bazan net bazan pürüzlü ses çıkarması, o saksofon için bir ilintidir. Böylece kavramlar arasında beş ilişki (cins, tür, ayırım, türsel ayırım, ilinti) bulunduğu görülür. Bunlara beş tümel denir. Ancak bu ilişkilerin anlamı, biraz ileride ele alacağımız "İçlem ve Kaplam" konusunu gördükten sonra daha açık hale gelebilir. Bu nedenle bu konuyu gördükten sonra, beş tümel konusuna yine yer vereceğiz. (Bkz: 6. Beş Tümel) Öyleyse bir cins kavramı altında yer alan her tür kavramı, türün özelliklerine sahip olduğu gibi, kendisini hem cinsten ayıran (ayırım) hem de tür içerisindeki diğer türlerden ayıran (türsel ayırım) özelliklere sahiptir. Kısacası, türler cinslere göre daha fazla özelliklere sahiptirler. Ayrıca bir cinse göre tür olabilen bir genel kavram, kendi altındaki bir kavrama göre cins olur. Örneğin "çalgı" cinsine göre tür olan "nefesli çalgı", "saksofon"a göre cins olur. Bu bakımdan cins ve tür, kavramların özelliklerinden biri değildir; onlar, kavramlar arasındaki bağmtısallığm özellikleridir ve bu bağıntısallık dolayısıyla hep bir görelilik gösterir. Bu açıdan bakıldığında, cins "içine alan", tür "içine giren" kavram konumundadırlar. Cins-tür ilişkisi, aşağıdaki tabloda, yukarıdan aşağı-