Thuis.

THUIS. TRANSITIE-AGENDA VOOR LANGDURIGE ZORG NOORD-HOLLAND

HOE WORD JE BETER OUD IN NOORD-HOLLAND? TRANSITIE-AGENDA VOOR LANGDURIGE ZORG NOORD-HOLLAND

JUNI 2014, HOORN

THUIS. Deze woorden geven taal aan veranderingen die al een tijd gaande zijn en die nu in een versnelling komen, ook door financiële noodzaak. De koning hanteerde in zijn troonrede het woord ‘participatie-samenleving’. Hij kreeg juist op dit woord kritiek omdat het een doekje voor de bezuinigingen zou zijn.

Maar hij kreeg ook veel bijval, omdat het juist uitdrukte waarnaar een verlangen was.

De grote veranderingen in de langdurige en ouderenzorg kun je zien als een aantal ingrijpende stelselwijzigingen en bezuinigingen. Vanuit dit gezichtspunt heb je het over sluiting van verzorgingshuizen, over mensen die geen hulp meer krijgen, over organisaties die in grote problemen komen. Dit zijn allemaal hele ware en relevante onderwerpen. Maar: ze gaan over de afbraak van wat er nu is, ze geven geen perspectief op hoe het straks moet.

Met inspiratie en begeleiding van Meneer de Leeuw, mensen die hun sporen hebben verdiend in het denken over en initiëren van transities, zijn een aantal medewerkers van Omring op pad gegaan. Zij voerden gesprekken met mensen uit Noord-Holland, mensen die hun sporen hebben verdiend met prachtige eigenzinnigheid. Samen met deze mensen werden zorglocaties bezocht en ideeën uitgewisseld. Andere mensen raakten betrokken. En zo ontstonden beelden, taal en initiatieven over wat er echt aan de hand is.

Onder de veranderingen die zich nu versneld voltrekken, ligt een maatschappelijk veranderende visie op de mens. Met name de ouder wordende mens. In die visie wordt de mens gezien als van betekenis in alle fasen van het leven en vanuit zijn mogelijkheden.

En, essentieel ook, daar wordt hij bezien als individu van een sociale omgeving waar hij deel van uitmaakt.

Een sociale omgeving die betekenis geeft en verantwoordelijkheid neemt voor de medemens. En die dat niet meer afschuift en af kan schuiven op de overheid of ‘de zorg’.

2

faciliteren van gemeenschappelijkheid.

THUIS. is niet iets van Omring, ook al voelen wij ons verbonden. THUIS. is van ons allemaal. THUIS. is het in de praktijk brengen van ons brede verlangen naar een samenleving waar je zowel individu bent, als ook deel uitmaakt van een gemeenschap. THUIS. is een einde aan eenzaamheid en er niet meer toe doen.

En zo hopen wij met elkaar bij te dragen aan het wezen van de veranderingen in de langdurige en ouderenzorg. Voor een betekenisvollere toekomst.

De transitie van de ouderenzorg is een transitie THUIS. Mensen moeten immers langer thuis wonen als de verzorgingshuizen sluiten. Mensen moeten zelf meer oplossen, het overheidsgeld is schaars en door de vergrijzing ook het aantal beschikbare verzorgenden. Maar THUIS. is meer dan een geschikte en fijne woning.

THUIS. is ook deel uitmaken van een sociale omgeving. THUIS. is niet achter de geraniums zitten, maar er toe doen. THUIS. is het hebben en geven van betekenis. THUIS. is het hebben van plichten voor een ander. En THUIS. is ook door bouw en moderne communicatiemiddelen uitnodigen en

Victor van Dijk Raad van Bestuur Omring

3

INLEIDING De zorg in Nederland heeft een hoge kwaliteit, wordt voor een groot deel door de overheid via belastingheffing betaald en is sterk geïnstitutionaliseerd.

Mede dankzij deze zorg en onze grote welvaart leven we jaren langer en worden zo steeds ouder. 1 Maar de zorg zoals die nu is georganiseerd, is niet toekomstbestendig omdat ze te duur is – nu al ruim 90 miljard euro per jaar – en alleen maar duurder wordt.

De overheid grijpt daarom in met forse bezuinigingen en wijzigingen in het zorgstelsel.

Uit de Kamerbrief hervorming langdurige zorg: naar een waardevolle toekomst, d. d. 25 april 2013: “Hervormingen voor de toekomst zijn nodig. In de eerste plaats omdat de eisen die we stellen aan de organisatie van de langdurige zorg aan het veranderen zijn. In de tweede plaats zijn hervormingen nodig vanwege de financiële houdbaarheid van de langdurige zorg. Ten slotte kan de hervorming van de langdurige zorg niet los worden gezien van de wijze waarop wij in Nederland samen leven.” 2

Terwijl Nederland zich buigt over de gevolgen van deze grote bezuinigingsopgave, hebben wij ons de vraag gesteld hoe wij daar in Noord-Holland mee om gaan. Zijn we passief en laten we deze bezuinigingen met vrees voor de gevolgen over ons heenkomen, of gaan we na hoe we het zelf anders kunnen organiseren?

boodschap is optimistisch: in NoordHolland staan wij niet met lege handen!

Onze regio is rijk aan wat wij noemen ‘maatschappelijk kapitaal’. Op tal van plaatsen werken mensen met elkaar, bieden elkaar diensten aan, zorgen ze voor elkaar. De volle grond is een gezonde voedingsbodem en het ‘zelf met elkaar regelen’ zit in onze genen. Dat biedt veel mogelijkheden. Wij nodigen je uit om nu het gesprek aan te gaan over hoe jij oud wilt worden! En om met ons na te gaan welke kansen er zijn om dat te realiseren.

Wij, wij willen thuis oud worden, want thuis kun je oud worden zoals je dat zelf wilt en wij hechten veel aan ons thuisgevoel. Wij hebben veel vragen.

Wij zijn het gesprek met elkaar aangegaan met een simpele vraag: Hoe word je beter oud in Noord-Holland?

Wanneer de overheid de bezuinigen daadwerkelijk doorvoert, gaat de zorginfrastructuur waar wij aan gewend zijn geraakt snel veranderen. Waar het voorheen vanzelfsprekend was om in een zorghuis oud te worden is het dat nu niet meer… en niemand weet hoe de zorg er in de toekomst uit gaat zien. Wij anticiperen dus op een periode van onrust maar onze 4

zijn er natuurlijk al veel meer – waar mensen als vanzelfsprekend met elkaar samenwerken, elkaar helpen, voor elkaar zorgen en zo een soort gemeenschap vormen waarbij iedereen zich prettig voelt.

Is ons huis wel geschikt? Wij willen graag van betekenis zijn tot het laatste moment, maar lukt het ons om het gesprek over een waardig einde met onze omgeving aan te gaan? Wij streven naar wederkerigheid, maar durven wij wel om hulp te vragen? Als het niet meer anders kan, willen wij thuis verzorgd worden, maar lukt het instanties om goed te luisteren naar wat onze echte wensen zijn?

Dit alles hebben wij met elkaar verbonden en opgenomen in de transitie-agenda THUIS. die voor je ligt. Wij hopen met THUIS. het gesprek over beter oud worden verder op gang te helpen. Als dit verhaal je inspireert dan nodigen wij je van harte uit om mee te doen met een van de icoonprojecten of zelf vernieuwende projecten of praktijken aan te dragen.

Wij geloven dat vitaliteit – van lichaam en geest – de basis is om prettig oud te worden. Maar wat is er nodig om die vitale basis te leggen? Een ding weten wij zeker: wat wij nastreven zien wij overal om ons heen in het klein of in het groot al gebeuren. Wij hebben een tiental icoonprojecten gevonden – er

Neem contact met ons op, of volg ons op www.thuislab.nu

Wij nodigen ook jou uit om zowel vanuit je persoonlijke gevoel als vanuit de regio te kijken naar de langdurige zorg in Noord-Holland (Deel I). De analyse van de golven van verandering die wij hebben gemaakt (Deel II) leidt voor ons tot een gezamenlijke visionaire opgave (Deel III). Wij zijn benieuwd welke van onze drie toekomstperspectieven je aanspreken (Deel IV). En wij horen graag welke stappen jij met ons wilt nemen om te zorgen dat wij beter oud worden in Noord-Holland (Deel V).

5

TIJDELIJK VERNIEUWINGSNETWERK oud willen worden. Vervolgens zijn we in verschillende arenabijeenkomsten het gesprek aangegaan over wat voor mensen belangrijk is en welke bijzondere aspecten uit onze regio kunnen bijdragen aan beter oud worden. Samen hebben we verschillende zorgpraktijken en -locaties in Noord-Holland bezocht en onze ervaringen en indrukken gedeeld. Uit deze gesprekken en bezoeken zijn onze drie toekomstperspectieven op ‘beter oud worden’ in Noord-Holland ontstaan.

Samen hebben we deze perspectieven vertaald naar icoonprojecten waarin we de stap naar deze toekomst kunnen zetten.

In de lente van 2013 hebben we een tijdelijk vernieuwingsnetwerk opgericht om een antwoord te krijgen op de vraag: Hoe word je beter oud in NoordHolland? Het is een netwerk van mensen met heel diverse achtergronden, mensen die niet perse kennis van zorg hebben, maar een mix van bijzondere inwoners, ondernemers en experts met allemaal een eigen ervaring in en visie op leven en voor elkaar zorgen in Noord-Holland.

Als eerste stap hebben we 23 van deze frisdenkers met heel verschillende achtergronden geïnterviewd. We hebben op persoonlijke titel met hen onderzocht hoe onze grootouders en ouders oud zijn geworden en hoe we zelf

W richten ons in THUIS. op het We g gebied boven het Noordzeekanaal, ook wel Noord-Holland Noord o genoemd. In deze tranisitie-agenda gebruiken we regelmatig ook Noord-Holland als overkoepelende term, maar doelen daarmee op het gebied Noord-Holland Noord.

6

WIE ZIJN WIJ? Het transitieteam van Omring en Meneer de Leeuw heeft ons gevraagd om op persoonlijke titel bij te dragen aan de totstandkoming van deze transitieagenda voor langdurige zorg in Noord-Holland. Wij zijn enthousiast en geïnspireerd door de ideeën die naar boven zijn gekomen en vooral door de initiatieven die we zijn tegen gekomen.

ARENALEDEN Doro Acquoy – Ben Baars – Rene v.d. Berg – Rutger Jan Bredewold Riet van Deutekom – Jan Steven van Dijk – Victor van Dijk – Paul J. Groot Peter Helderman – Meike Hornstra – Henk Huibers – Rik Huigen Sylvia Huizenga – Willeke Janssen – Don van Koll – Willem Koppen Eugène Kramer – Guido Lamm – Jos Lap – Ineke de Moree – Letitia Monteiro Duarte – Jord Neuteboom – Rinus Nijenhuis – Ciska Pouw – Joost Roskam Margreet Roukema – Hans Springer – Fredjan Twigt – Mark Veenstra Peter van Zutphen

TRANSITIETEAM Anneke Asberg – Pepik Henneman – Denise Huibers – Henri Hofman Job Leeuwerke – Angelique Schuitemaker – Wilma Spijkers Mariëtte Stokkermans – Debora Timmerman – Jantine Wijnja

7

INTERVIEW

TIJD EN TALENT WAARDEVOLLER DAN GELD “Stel, ik heb zorg nodig. Dan wil mijn dochter me best helpen, maar die woont helemaal in Rotterdam.

Wat zou het dan handig zijn als zij daar een bejaarde verzorgt en dat er dan in ruil daarvoor iemand mij hier komt helpen.” Ben Baars (64) uit Assendelft zou geld het liefst schrappen, als het om zorg gaat.

zij terminaal werd en ook ‘s nachts veel zorg nodig had, was dit voor Baars en zijn vrouw niet meer met hun drukke werk te combineren. “Er kwam iemand van thuiszorg langs. We zouden zes weken hulp krijgen. Wat als het langer zou duren? Ja, dan zouden ze wel weer gaan kijken. Gelukkig zei onze huisarts meteen dat we ons daar niet druk om hoefden te maken, dat het wel goed zou komen.

En dat kwam het ook. Maar het is toch belachelijk dat er geen maatwerk is, dat er alleen procedures zijn.”

Dat maatwerk sluit ook aan bij een ander stokpaardje van hem. Baars is een echte techneut en zou een persoonlijke interface voor alle apparaten willen maken. “De ontwikkelingen in elektrische apparaten gaan zo snel, dat ouderen vaak de kluts kwijt raken. Ze willen wel zelfstandig blijven, maar kunnen het allemaal niet meer bijbenen. Ik zou een app willen ontwikkelen, waarmee je alle apparaten kunt bedienen. Dat ik bijvoorbeeld op mijn kleinkinderen ga passen en dat de televisie mij via mijn telefoon herkent en alle instellingen zo aanpast dat ik ze met mijn telefoon kan bedienen. Dan kunnen al die fabrikanten gewoon hele ingewikkelde apparaten blijven maken, die, doordat ze zich aanpassen aan de gebruiker, makkelijk te bedienen zijn. Dat lijkt me geweldig.”

En daar gaat deze visionair heel ver in. Als het aan hem lag, werd geld morgen nog ingeruild voor tijd. “Alles is opgeknoopt aan geld. Terwijl tijd en talent veel waardevoller zijn dan geld.

Het maakt niemand wat uit hoeveel geld waard is, zolang je er maar een brood van kunt kopen. Van tijd daarentegen heeft iedereen evenveel en je kunt er niet meer tijd bij maken. Maar het mooie is dat je tijd wel kunt ruilen.” Zo kun je tijd of talent ruilen voor wat anders; pianoles voor appeltaart bijvoorbeeld. “Maar je kunt ook tijd sparen”, vervolgt Baars.

“Je kunt als je nog jong bent iets doen voor anderen waar je later zelf profijt van hebt. Nu iemand verzorgen of meedoen aan een vrijwilligersproject en daarvoor zelf later zorg terug krijgen. Je creëert je eigen zorg. En de zorgverzekeraars hoeven het alleen maar te organiseren.”

Baars maakte van dichtbij mee hoe in het huidige zorgsysteem alleen wordt gekeken naar geld. “Ze kijken niet naar wat nodig is.” Zijn moeder woonde haar laatste levensjaren bij het gezin in. Toen

Noord-Hollands Dagblad, 6 mei 2014 Marjolein Eijkman

8

INTERVIEW

FAMILIE NIET TOT LAST ZIJN ALS IK OUD WORD Joost Roskam (18) en Leticia Monteiro Duarte (16), twee vwo-leerlingen van Lyceum aan Zee in Den Helder, hebben ook meegepraat over oud worden.

Een beetje ver van hun bed nog, maar ook goed om nu al over na te denken, vinden ze.

anderen. Natuurlijk ligt dat voor een groot deel ook aan mijn gezondheid, maar ik ben zo eigenwijs, dat ik het er denk ik wel doordram.”

Zijn voorbeeld is zijn oudtante, een weduwe van dik in de tachtig met kunstknieën. “Die is ook heel eigenwijs en doet alles waar ze zin in heeft. Al kan ze amper lopen, ze gaat gewoon.”

Leticia kan zich wel een beetje vinden in de gedachtegang van Joost. Zo zelfstandig mogelijk blijven, dat is volgens haar het belangrijkst. “Doen wat je leuk vindt en bij problemen zelf meehelpen een oplossing te zoeken.

En goed voor jezelf blijven zorgen, je moet jezelf niet laten vervagen als je oud wordt.” En dat zou zij ook zo lang mogelijk op eigen houtje willen doen.

“Maar ik zou toch echt veel liever bij mijn familie aankloppen dan in een bejaardentehuis willen zitten.”

Joost moet er niet aan denken zijn omgeving tot last te zijn, benadrukt hij nog maar eens. “Ik zou nuttig willen blijven, want dat motiveert je om met plezier uit je bed te stappen.”

Ze praatten mee in een brainstormsessie in Hoorn en maakten aansluitend een rondgang langs zorgcentra in de omgeving. “Er was ook een zorgboerderij bij en dat vond ik leuk”, vertelt Leticia. “De sfeer was huislijk, het was net een grote familie. De andere huizen waren killer.” “Onpersoonlijk”, voegt Joost toe. “Het leek of de mensen erin gepropt waren, als onderdeel van het systeem.”

Ook zij zouden zo lang mogelijk thuis willen blijven wonen. Maar hoe ze dat dan in zouden willen richten, blijkt nog best een lastige vraag. “Ik wil niet afhankelijk zijn van mijn familie”, zegt Joost stellig. “Als ik oud word, wil ik daar mijn broer en zus en eventuele kinderen niet mee belasten. Eigenlijk wil ik zelfs geen thuiszorg, maar het gewoon zo lang mogelijk doen zonder hulp van

Noord-Hollands Dagblad, 6 mei 2014 Marjolein Eijkman

9

INTERVIEW

INTERESSE IN EIGEN EINDE LIJKT TE ONTBREKEN “Kijk in een willekeurige verzorgingsflat op de koelkast en er hangt een telefoonlijstje met daarop 112, het nummer van de huisarts, van de zorginstelling en van familie. Maar niet van de buurman. Gek eigenlijk.”

creëren, waarbinnen iedereen elkaar helpt. “Het leuke daaraan vind ik dat het voor iedereen geldt, van 0 tot 99 jaar.

Zorg is namelijk niet leeftijdgebonden.

Iedereen kan op elk moment zorg nodig hebben of geven. We kunnen nu met zijn twintigen bij ons in de straat een vitale kern vormen en elkaar helpen.

Als iemand kinderoppas nodig heeft, dan kan ik dat misschien doen. Ik ben immers gepensioneerd en heb de tijd.

Iemand anders kan dan voor mij een klusje in huis doen dat ik zelf niet meer kan doen.”

Op deze manier zou een heleboel in de zorg zonder tussenkomst van ‘het systeem’ kunnen worden afgehandeld, stelt hij. “Ik denk dat we met elkaar vijftig procent van de problemen waar ouderen tegenaan lopen, kunnen oplossen.”

Desondanks heeft hij zelf nog niet bij zijn buren aangeklopt. “Terwijl er helemaal geen drempel is hoor, ik zou ze zo kunnen vragen. Ik denk dat dat komt doordat we over een paar jaar misschien toch in een appartement willen gaan wonen, dichterbij mijn dochter.” Met een glimlach: “Dan ben ik misschien toch weer in dat oude stramien aan het denken, want oud worden kan natuurlijk ook gewoon hier.”

Henk Huibers (71) uit Oudkarspel kwam er tijdens de brainstormsessies tot zijn eigen verrassing achter dat zorginstellingen en gemeenten verder zijn in anders denken over zorg dan hij had verwacht. “Volgens mij is het zorgsysteem niet het probleem, misschien zijn wij dat zelf wel. We willen meer in eigen hand nemen, maar eigenlijk durven we niet.

We blijven ‘systeemdenken’ en daar moeten we van af.”

Met leeftijdsgenoten brengt hij het onderwerp ‘oud worden’ vaak ter sprake.

“Ik merk dan dat er relatief weinig over is nagedacht. De interesse in het eigen einde lijkt wel te ontbreken, ze hebben het vooral over de kosten. Ze maken zich er wel druk over hoe het allemaal geregeld is, maar denken niet na over hoe ze het zelf op kunnen lossen, hoe ze het voor zichzelf prettig kunnen maken.

Dat zouden ze wel moeten doen, want het echte oud zijn lijkt wel ver weg, maar tien jaar is zo voorbij.”

Wat hem het meest aanspreekt, is het icoonproject ‘vitale kernen’, oftewel dat je je eigen netwerk om je heen kunt

Noord-Hollands Dagblad, 6 mei 2014 Marjolein Eijkman

10

DEEL I VOOR WIE ZORG JIJ EN WIE ZORGT ER VOOR JOU?

11

WIE ZORGT ER VOOR JOU?

12

VOOR WIE ZORG JIJ?

13

WAT IS JOUW PERSPECTIEF? WAT BETEKENT ZORG VOOR JOU? WANNEER VOELT HET GOED, WANNEER BEANGSTIGEND? HOE ZIJN JE (GROOT)OUDERS OUD GEWORDEN, HOE HOOP JE DAT DAT ER VOOR JE KINDEREN EN JEZELF UIT ZAL ZIEN? WAAR ZIE JE KANSEN EN WAT VREES JE? Sta jezelf toe even stil te staan bij deze vragen voordat je delen van onze eerste antwoorden leest...

“Wie zorgt er voor jou en voor wie zorg jij?”

Aan de hand van die vraag gingen we het gesprek aan met 23 frisdenkers uit Noord-Holland.

14

HOE WILLEN WIJ OUD WORDEN? WAARDIG “Waardig is met alle verstandelijke vermogens en niet onttakeld.”

“Waardig is ook met 96 jaar met een flesje jenever achter de geraniums zitten.

Je eigen levensstijl kunnen volgen.”

AUTONOOM “Zelf de regie houden, en ook zelf voorbereiden hoe je ouder wordt – en dit financiert.”

“Wij gaan achter wonen en het voorste deel verhuren we, en daarmee brengen we het geld in het laatje.”

VAN BETEKENIS BLIJVEN, IN ONZE GEMEENSCHAPPEN “Samen met mensen die me dierbaar zijn.”

“Samen in een soort woongroep.”

Een greep uit de antwoorden die wij kregen in de interviews.

15

ONZE ASSOCIATIES MET OUD WORDEN EN ZORG

VERKOKERD GERUSTSTELLEND ONMENSELIJK THUISZORG IS MINUTENZORG SAMEN MET ANDEREN TREURIG AANDACHT MAG IK HIER KOMEN? ADMINISTRATIEF DAT NOOIT! GROOTSCHALIG GOED VERZORGD GEMEDICALISEERD THE SKY IS THE LIMIT WANTROUWEND VEILIG NIEMAND WIL ONDERDEEL ZIJN VAN EEN INSTITUUT

JE MAG HIER NIET DOOD GAAN

Een impressie van associaties uit de interviews.

16

KIJKEN ZONDER TE BEGRIJPEN Veelal wordt er van een afstand gekeken naar de zorg. Je komt nooit zomaar in een verzorgings -of verpleeghuis. Beeldvorming komt vooral tot stand door verhalen en de indruk die buitengevels ons geven. Daarom bezochten we eind 2013 een aantal zorglocaties en een thuiszorglocatie in de regio. Wij namen de tijd om stil te staan bij onze eerste indrukken en we probeerden bewust te ervaren wat wij voelden.

Iedereen keek vanuit zijn eigen perspectief.

HET MOOISTE IS DAT JE GERAAKT WORDT. IK BEN NU IN KORTE TIJD AL EEN AANTAL KEER GERAAKT. DAT IS MISSCHIEN WAT HELPT. 17

HOE WORD JE BETER OUD? DAT IS HEEL PERSOONLIJK. HET BELANGRIJKSTE IS DAT HET STROOKT MET MIJN EIGEN KIJK OP HET LEVEN.

18

JE MOET IN DE SAMENLEVING BLIJVEN STAAN. NIET WEGGESTOPT WORDEN TUSSEN VIER MUREN.

WE HEBBEN HET OVER WONEN, ZORGEN, LEVEN. HET IS NU ZO GEORGANISEERD DAT HET TOT DE GEZONDHEIDSZORG IS GAAN BEHOREN. IK ZOU WILLEN DAT WE DAARVAN AFSTAPPEN.

19

ALS EERSTE VIELEN MIJ DE KLEUREN EN CREATIES OP. NADERHAND DE MENSEN EN HUN OMGEVING. DAARNA DE BEGELEIDERS VAN DEZE MENSEN: WARMTE, CREATIVITEIT, EN ZOEKEN NAAR MOGELIJKHEDEN. 20

WIJ DELEN EEN GEVOEL VAN ONBEHAGEN gaat veranderen. In het kader van de landelijke bezuinigingen en hervormingen wordt vanaf 1 januari 2015 een verblijf in een zorginstitutie alleen collectief gefinancierd als het thuis echt niet meer kan. De toegang tot collectief gefinancierde zorg thuis zal ook beperkt worden. 4, 5 Hoe ziet onze zorg er in de toekomst dan uit?

Ons zorgsysteem is er op gericht dat niemand eenzaam, ongezien en onnodig dood kan gaan... Uit landelijk onderzoek blijkt dan ook dat mensen die in het zorgsysteem zitten in het algemeen tevreden zijn over de geboden hulp en zorg. 3 Maar ondanks de kwaliteit van ons zorgsysteem, gebaseerd op collectieve solidariteit, krijgen wij bij het denken aan oud worden een gevoel van onbehagen. Wij delen een helder beeld van wat wij niet willen:

Om antwoorden te zoeken op deze vraag, onderzochten wij hoe het zorgsysteem zich de afgelopen eeuw heeft ontwikkeld en wat de kosten van de zorg daadwerkelijk zijn.

Ook hebben wij geprobeerd te schetsen hoe wij als Noord-Hollanders in het leven staan. Wat zijn onze specifieke kenmerken en wat zijn kenmerken van onze regio die mede bepalen hoe wij oud willen en kunnen worden?

Wij willen niet oud worden in een ge誰nstitutionaliseerde omgeving waar de medicalisering, taakverdeling, protocollering en professionalisering de overhand hebben... Wij willen niet in de derde persoon worden aangesproken...

Onze beeldvorming van oud worden berust op onze eigen ervaringen, associaties en begrip van het verleden.

We weten dat in de nabije toekomst de langdurige zorg ingrijpend

21

DEEL II GOLVEN VAN VERANDERING

22

DE PARALLEL TUSSEN DE WESTFRIEZEN EN KUNSTENAARS IS DAT HET ALLEMAAL GENERALISTEN ZIJN. ZE KUNNEN VEEL OPLOSSINGEN BEDENKEN EN GAAN DAAR ZELF MEE AAN DE SLAG IN NOORD-HOLLAND KOMEN WE IN BEWEGING ALS HET ONS RAAKT, ALS HET ONS AANTAST IN ONS BESTAAN ALS ZE IN UTRECHT EN DEN HAAG NOG AAN HET PRATEN ZIJN... ZIJN WIJ HIER GEWOON AAN HET DOEN

ONS BEELD VAN NOORD-HOLLANDERS Met Noord-Holland bedoelen wij het gebied boven het Noordzeekanaal... daar waar de ruimte begint. Mensen uit Noord-Holland zijn praktisch, nuchter, niet klagen, autonoom, oplossingsgericht. Soms tegen het stugge aan.

Harde werkers en ook wel materialistisch ingesteld. Niet praten, maar doen is het motto.

Mensen doen veel zelf. Er is van oudsher een sterk dorpsleven. Het hele leven is gebaseerd op alles wat er in en rond het dorp gebeurt. Het verenigingsleven verbindt mensen, net als het geloof. De buurt helpt als het nodig is. Opvallen is niet echt de bedoeling en er is een behoorlijke druk om aan de geldende norm te voldoen. De buitenkant moet er netjes uit zien. Iedereen lijkt op elkaar.

23

DE ONTWIKKELING VAN ONS HUIDIGE ZORGREGIME Tot in de negentiende eeuw was zorg vooral een individuele bekommernis, die veelal door naasten werd gedaan. In de negentiende eeuw ontstonden langzaam aan ziekenhuizen, armenhuizen en kruisverenigingen met name in de steden. Vanaf 1965 werden, als reactie op het woningtekort, bejaardenhuizen gebouwd. 6 Zo maakten ‘bejaarden’ hun huis ‘vrij’ voor jongeren. Wetten werden opgesteld om ouderen meer rechten te geven en waardig oud te laten worden. De AOW (Algemene Ouderdomswet) ging in en er kwam een wet op de bejaardenoorden. Daarmee ontstond een eerste golf van verandering in de ouderenzorg.

De tweede golf van verandering ontstond met de invoering van de AWBZ (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten). De langdurige zorg werd verder geprofessionaliseerd en het was voor ouderen eenvoudiger om met zorg thuis te blijven wonen. Daarnaast ontstonden verpleeghuizen.

Ook vormden bejaardenhuizen zich om naar verzorgingshuizen, waar het niet alleen meer ging om wonen, maar vooral om zorgen. Sinds 2007 is de huishoudelijke hulp uit de AWBZ gehaald en de verantwoordelijkheid van gemeenten geworden via de Wmo (Wet Maatschappelijke Ontwikkeling).

Vanaf 1 januari 2015 blijft door de overheid gefinancierde zorg vooral bestaan voor de meest kwetsbare mensen, die het echt nodig hebben.

Mensen die het vermogen hebben moeten zelf meebetalen voor hun zorg. Veel verzorgingshuizen in hun huidige vorm houden op te bestaan.

Veel producten gaan vanuit de AWBZ naar de zorgverzekeraars (ZvW: Zorgverzekeringswet) en gemeenten (Wmo). Als mensen zorg thuis nodig hebben, valt dat onder de verantwoordelijkheid van zorgverzekeraars en gemeenten. Het recht op zorg zoals we dit nu kennen, wordt afgebouwd.

24

GEVANGEN IN HET ZORGREGIME Stel je voor dat jij zorg nodig hebt. Je hebt een mantelzorger gevonden die jou wil helpen en je hebt te maken met een zorgprofessional. Het is lastig om iedereen op een lijn te krijgen als je iets anders wilt dan is voorgeschreven in de zorgregels en protocollen.

Ook al heb je alles redelijk goed op de rit, zodra je extra ondersteuning nodig hebt van een zorgprofessional moet je je conformeren aan de regels en de wetmatigheden van het zorgsysteem... Of je moet hard blijven vechten om daar van af te wijken.

Dit overkwam Ben Baars met zijn moeder. Ben en zijn moeder wisten precies hoe ze de zorg en ondersteuning thuis wilden – en het toch niet lukte om het voor elkaar te krijgen. Het zorgsysteem was dominant en weinig flexibel.

DRIE GOLVEN VAN VERANDERING IN DE ZORG

Kosten zorg

Financiering zorg 1850

1900

1950

1970 GROOTOUDERS 1990 OUDERS

2010 WIJ

Particulier Ziekenfonds/zorgverzekering AOW AWBZ WMO Gasthuizen

Armenhuizen Ziekenhuizen Kruisverenigingen

Bejaardenoorden Ziekenzorg Wijkverpleging Gezinsverzorging

25

Verzorgingshuizen Verpleeghuizen Thuiszorg

ZORG EN KOSTEN Als maatschappij zijn wij gewend geraakt aan een aanbodgestuurd zorgsysteem. De overheid heeft in de vorige eeuw onze zorg overgenomen en veel zorg is dus collectief gefinancierd en iets wat door professionals wordt uitgevoerd. Wij zijn zorgconsumenten geworden. Het is er, dus we gebruiken het ook.

Zorg is voor iedereen beschikbaar en vanuit solidariteit ingegeven.

Zorg is dusdanig uit het dagelijks leven getrokken dat het als een economische last wordt benaderd die ingetoomd moet worden. De zorg is te duur geworden.

ALS IK EENMAAL EEN ZORGINDICATIE HEB GEKREGEN, DAN MAAK IK ‘M OP WANT DAAR HEB IK TOCH RECHT OP?

IK MOEST IETS OPSCHRIJVEN OVER KWALITEIT IN DE ZORG. JE RAAKT SNEL VERSTRIKT IN INSTITUUT-DENKEN. IK PROBEERDE IN GEWONE WOORDEN OP TE SCHRIJVEN WAAR HET OVER GAAT: AANDACHT. MET OPEN OREN EN GEVOEL. IN GEWONE WOORDEN VERTELLEN WAAR HET ECHT OM GAAT.

26

IS DE ZORG WEL TE DUUR? econoom Marc Pomp. De conclusies van Pomp zijn: investeringen in de gezondheidszorg zijn zeer lonend.

Elke euro die erin wordt gestopt, levert gemiddeld 1 euro 30 op. Het rendement zit hem in een hogere levensverwachting, een hogere kwaliteit van leven en gunstige effecten op de economie zoals een lager ziekteverzuim en hogere productiviteit door betere gezondheid. Lees meer in ‘Een beter Nederland – de gouden eieren van de gezondheidszorg’. 7

Dat is uiteindelijk allereerst een individuele vraag: wat is zorg je waard?

Wij zijn niet gewend om zo te denken.

Alles is collectief gefinancierd en we hebben er niet zo veel over te zeggen – dus stellen we onszelf die vraag niet. Wij nemen het onderliggende solidariteitsprincipe voor lief of realiseren ons niet dat dit de basis is van het systeem.

De overheid stelt dat zorg onbetaalbaar wordt. Wanneer we niets doen, is de overheid genoodzaakt om premies en belastingen te verhogen om de zorg betaalbaar te houden. Dat lijkt niet de oplossing dus wordt gezocht waar het meeste geld te halen valt. Duizenden economen houden zich dan ook bezig met de kostenkant van de zorg. Dat zet de toon voor het maatschappelijke debat. Slechts een enkeling verdiept zich in de opbrengsten van de zorg.

Een uitzondering is bijvoorbeeld

Ook uit het onderzoek van het RIVM naar de maatschappelijke baten van de volksgezondheid blijkt dat de uitgaven aan zorg niet alleen een schadepost voor de samenleving zijn, maar ook tastbare opbrengsten met zich mee brengen. 8 Volgens het RIVM kunnen vanuit het perspectief van opbrengsten en rendement betere beleidskeuzes worden gemaakt. 9

27

ANALYSE VAN DE NEDERLANDSE ZORGKOSTEN Wij betalen in Nederland € 5.535,per persoon per jaar aan Zorg (bron: CBS). Een klein deel daarvan (17,9%) komt voor rekening van de langdurige ouderenzorg. In 2010 kosten ouderenzorg 13,7 miljard Euro; waarvan voor de verpleeg- verzorgingshuizen 9 miljard Euro; voor de thuiszorg 3,4 miljard Euro en voor de thuishulp (Wmo) 1,3 miljard Euro. 10 Dat Nederland geïnstitutionaliseerde zorg kent, verklaart het groot aantal verzorgings- en verpleeghuizen.

Wij hebben een individueel recht op zorg, terwijl in andere landen de verantwoordelijkheid bij mensen zelf ligt. Daar zijn veel minder zorglocaties en wordt minder uitgegeven aan langdurige zorg. Omdat in Nederland de overheid verantwoordelijk is geworden voor de zorg, is er een situatie ontstaan waarbij veel is gemedicaliseerd en het aanbod de vraag creëert. Het grootste deel van de zorgkosten vindt plaats in de laatste levensjaren.

Zetten we de zorgkosten af tegen de leeftijd, dan zien we dan ook het zogenaamde ‘hockeystick- model’: in de laatste levensjaren van een mens schieten de zorgkosten omhoog (zie ook pagina 30). Langer leven heeft hier geen invloed op, het leidt alleen tot uitstel van deze hoge kosten. Zorg wordt collectief gezien te duur omdat er een disbalans ontstaat tussen het aantal ouderen ten opzichte van het betalende deel van de bevolking. Het is dan door de samenleving niet meer op te brengen en daarmee komt het solidariteitsprincipe onder druk te staan. De maatschappelijk discussie over of zorg te duur is, is dus een vraag voor onze samenleving als geheel en overstijgt de individuele vraag. 11

28

NEDERLAND HEEFT EEN GROTE COLLECTIEF GEFINANCIERDE LANGDURIGE ZORG % van BBP besteed aan langdurige zorg voor verschillende Europese landen = 2008 = 2050 2,2

Finland 1,7

Frankrijk Duitsland

1,3

Luxemburg

1,4

4,2

2,1 2,2 3,0 3,5

Nederland Polen Slovenië Spanje

0,4 0,2

7,7

0,9

0,5 0,8

1,3 3,6

Zweden

5,3

Bron: Milliman – betaalbare zorg voor toekomstige generaties, februari 2013. 12

29

ZORGKOSTEN PER LEEFTIJDSCATEGORIE Kosten langdurige zorg vooral laatste levensjaren (80+) = Langdurige zorg = Curatieve zorg

35

Waarde (€ 1.000)

30 25 20 15 10 5 Leeftijdscategorie

50-60

60-70

70-80

80-90

90-100

0

Bron: rapport Ministerie van welzijn en sport ‘De zorg: hoeveel extra is het ons waard?’ juni 2012. 13

SPECIFIEKE ZORGKOSTEN IN NOORD-HOLLAND Het recht op zorg komt ook tot uitdrukking in de regio. In Noord-Holland geven we 5% minder aan zorg uit dan in de rest van Nederland, maar binnen Noord-Holland zijn er grote verschillen per subregio. Zo wordt er in de Kop van Noord-Holland meer aan zorg uitgegeven dan in WestFriesland. Maar als we eenmaal aanspraak op de zorg doen, dan nutten wij in Noord-Holland de indicaties net zo uit als in andere delen van Nederland.

30

ER DREIGT EEN NEPTRANSITIE De overheid spreekt over een transitie in de zorg. Hoezo grootse systeemverschuiving? Het is alleen schuiven met geld. We blijven collectief aanbieden wat (medisch) kan en er kan steeds meer... Op die manier blijven wij ons leven aanpassen aan het zorgsysteem in plaats van andersom – maar nu met minder geld. Zolang de zorg aanbodgestuurd blijft, blijft ons gevoel van onbehagen bestaan.

De zorg dreigt een neptransitie te ondergaan.

De echte transitie vindt de komende 20 jaar thuis plaats. Daar gaan wij oud worden, tenzij het echt niet anders kan. Dit vraagt om een andere manier van denken, doen en organiseren bij onszelf, onze directe thuisomgeving en de professionele zorg.

ITIE

ANS

TR NEP

NU

2034

31

WIE HEEFT DE MACHT? Wie heeft de macht in deze zorgtransitie? Zijn dat de politici?

De beleidsmakers? De zorgprofessionals? De zorgleveranciers?

De verzekeraars? Heb ik macht? Heb jij macht?

Als wij het woordje macht vervangen door het woord vermogen, dan hebben alle mensen die een functie hebben in het zorgregime vanuit het systeem het vermogen gekregen om de huidige manier van denken, doen en organiseren voort te zetten. Maar iedereen – mensen die binnen en buiten het zorgregime werken – kan er voor kiezen zijn creatieve macht (en dus vermogen) aan te wenden en te pionieren met nieuwe praktijken in de zorg! Wij hebben dus allemaal het vermogen om bij te dragen aan de echte transitie in de zorg... thuis!

32

DEEL III VISIONAIRE OPGAVE

33

VISIONAIRE OPGAVE Kunnen wij ons een daadwerkelijke omslag in de zorg verbeelden? Kunnen wij in Noord-Holland tot een doorbraak komen en hier beter oud worden? Onze opgave is om hier de neptransitie in de zorg om te buigen naar een échte transitie.

Een transitie die zorgt dat in 2034 zorg ontvangen en zorg geven een andere plek krijgen in ons leven en in onze samenleving namelijk: thuis.

Deze echte transitie betekent voor ons persoonlijk ‘tot het laatste moment betekenisvol leven.’ Voor ons is betekenis geven aan ons eigen leven gelijk aan van betekenis zijn voor anderen.

Deze echte transitie betekent ook dat we de kracht uit de regio kunnen gebruiken om beter oud worden. Maar ook andersom: beter oud worden kan bijdragen aan de regio.

HET IS EEN BRON VAN WELBEVINDEN ALS JE MENSEN AANSPREEKT OP WAT ZE KUNNEN

34

INTERMEZZO: ONTWIKKELINGEN IN NOORD-HOLLAND In Noord-Holland hebben de afgelopen eeuw op vele fronten grote veranderingen plaatsgevonden. De verstedelijking is daar een van.

Wat zie jij voor veranderingen in Noord-Holland door de eeuw heen?

1920

1950

1680

2010 35

HET ZORGKAPITAAL VAN NOORD-HOLLAND Hoe kunnen ouderen bijdragen aan de regio, hoe kan de regio bijdragen aan beter oud worden? Een antwoord op deze vraag kan zijn: zorg biedt werkgelegenheid en draagt zo bij aan de regio. Geschat wordt dat de zorg nu 20% van de werkgelegenheid vormt in de regio. Om hier een verder antwoord op te geven, zijn we op zoek gegaan naar kapitalen die typisch zijn voor Noord-Holland en die ons kunnen helpen om beter oud te worden. We noemen dit de zorgkapitalen van Noord-Holland. Onder het Noord-Hollandse zorgkapitaal verstaan we maatschappelijke entiteiten (structuren, werkwijzen, manieren van denken) die typisch zijn voor de regio en relevant zijn bij het beter oud worden. Kenmerkend is dat deze kapitalen maar langzaam veranderen.

Wij ontdekten in Noord-Holland de volgende zorgkapitalen: thuisgevoel, zorginfrastructuur, vrouwelijk economisch kapitaal, volle grond en netwerken.

Het concept van zorgkapitalen helpt ons om een gestructureerd gesprek te voeren over de toekomst van de zorg. Het zijn geen wetenschappelijk onderzochte en vastgestelde kapitalen, maar kapitalen die we ontdekt hebben door een gezamenlijke analyse van de ontwikkelingen in Noord-Holland en een gedeeld gevoel van richting.

thuisgevoel

netwerken

BETER OUD WORDEN

volle grond

zorginfrastructuur

vrouwelijk kapitaal

36

ZORGKAPITAAL THUISGEVOEL Het zorgsysteem is zeer succesvol geweest in het leveren van onderdak en zorg voor ouderen. Maar waar wij naar op zoek zijn is een echt thuisgevoel. Wat zijn de plekken die ons een thuisgevoel geven?

Nabijheid van professionele zorg en kwaliteit van zorgvoorzieningen geven nu nog de doorslag bij keuzes van ouderenhuisvesting. Wij zijn op zoek naar plekken om beter oud te worden waar je je vooral veilig voelt, waar je kan zijn wie je bent, waar je je vertrouwd voelt, waar je bij hoort.

In het plattelandse karakter zijn dit vooral de dorpen waar mensen

generatie op generatie blijven wonen en waar we elkaar en onze families kennen. Het thuisgevoel heeft dus niet alleen te maken met de geschiktheid van de woning. Sociale contacten, voorzieningen, of de eigen identiteit van een dorp of stad zijn mede bepalend om toch in de eigen woning te willen blijven wonen, ook al is deze fysiek ongeschikt.

thuisgevoel

netwerken

BETER OUD WORDEN

volle grond

zorginfrastructuur

vrouwelijk kapitaal

37

WONINGBESTAND NOORD-HOLLAND In Noord-Holland zijn 274.000 huizen. Tweederde daarvan is koopwoning. Van de huishoudens in de leeftijdsgroep van 65-74 jaar zit het merendeel in de koopsector.

Dit is anders dan het gehele provinciale beeld. Ouderen hebben weliswaar hun huis afbetaald en beschikken daarmee over enig kapitaal maar kunnen op dit moment hun huis maar moeilijk verkopen. Renoveren van woningen is dan ook in trek. Ook omdat het aantal levensloopbestendige woningen beperkt is. Daarnaast bestaat de huurvoorraad in deze regio nagenoeg geheel uit sociale woningen. Veel ouderen zullen, indien ze toch hun huis verkopen, hier weer een andere woning voor terugkopen. Verder zullen de komende jaren kamers in verzorgingshuizen leeg komen te staan. Deze zullen verhuurd worden aan mensen die meer beschermd willen wonen met anderen om zich heen. 14

38

77

ZORGKAPITAAL ZORGINFRASTRUCTUUR Hoewel de kop van Noord-Holland uit veel kleine kernen bestaat is de zorginfrastructuur zeer goed. Hoe gaan we deze structuur gebruiken om beter oud te worden?

Allerlei voorzieningen zoals bibliotheken, banken, postkantoren, gemeentehuizen, zijn in de afgelopen tijd sterk verminderd in de kleine kernen. Dit geldt niet zo zeer voor de echte zorgvoorzieningen zoals huisartsen en verpleeghuizen. Daarnaast is er een toename van thuiszorgaanbieders en een afname van verzorgingshuizen. 15 Wel is de keuze tussen verschillende zorgaanbieders vrij beperkt. In het algemeen liggen de zorgvoorzieningen in Noord-Holland ook verder verwijderd van ons en ligt het totaal aantal voorzieningen ook lager dan gemiddeld in Nederland. Daar staat tegenover dat de vraag naar deze voorzieningen ook iets lager ligt dan het gemiddelde.

thuisgevoel

netwerken

BETER OUD WORDEN

volle grond

zorginfrastructuur

vrouwelijk kapitaal

39

DE DICHTHEID VAN EERSTELIJNS ZORGVERLENERS IN NOORD-HOLLAND LIGT LAGER DAN LANDELIJK De huisartsendichtheid is in deze regio gelijk. Wel is de afstand tot de huisarts iets groter. Het aantal andere eerstelijnszorgverleners, zoals apotheek, verloskundige, fysiotherapeut etc. ligt wel lager.

HET GEBRUIK VAN EERSTELIJNSZORG LIGT VEELAL LAGER DAN LANDELIJK In Noord-Holland heeft 66% van de inwoners van 19-65 jaar en 82% van de inwoners ≥ 65 jaar in het afgelopen jaar contact gehad met de huisarts.

Landelijk is dit 72% en 85%.

ER ZIJN MINDER CONTACTEN MET DE MEDISCH SPECIALIST In Noord-Holland heeft 32% van de inwoners van 19-65 jaar en 53% van de inwoners ≥ 65 jaar in het afgelopen jaar contact gehad met een medisch specialist. Landelijk is dit respectievelijk 39% en 67%. Het aantal ziekenhuisopnames is 10,2 opnames per honderd inwoners (landelijk 11,0).

OUDERENZORG MET WONEN OVERWEGEND LOKAAL OP SCHAAL VAN DORPEN EN GEMEENTEN Het gaat dan om verzorgingshuizen en woonzorgcentra. Verpleeghuizen met behandelfunctie zijn meer op regionale schaal. Sterke trend zijn de kleinschalige woonvoorzieningen voor mensen met dementie. Deze bevinden zich ook vaak in kleine kernen.

Bron: GGD rapport NHN regioprofiel 2011. 16

40

ZORGKAPITAAL VROUWELIJK KAPITAAL Het vrouwelijk kapitaal wordt gevormd door een complementaire economie die gebaseerd is op vrouwelijk geld waar altijd genoeg van is en dat samenwerking bevordert en niet in waarde afneemt. Kunnen wij ons een complementaire zorgeconomie inbeelden die gebaseerd is op vrouwelijk geld?

Het vrouwelijk kapitaal in NoordHolland, dat zijn de activiteiten die Noord-Hollanders voor elkaar doen en de dingen die ze met elkaar ruilen met gesloten portemonnee. Hoewel de Noord-Hollander op zichzelf is, staan ze klaar wanneer er hulp geboden moet worden.

ander, met verantwoordelijkheid voor elkaar en vertrouwen in elkaar. Zonder de zorg van mensen voor elkaar zou de samenleving onleefbaar zijn. Zorg gaat uit van intrinsieke waarden en normen, terwijl het mannelijk geld gericht is op extrinsieke prikkels als concurrentie, carrière en maatschappelijke status.

Ons economisch kapitaal wordt meestal geduid in termen van mannelijk geld.

We hebben het dan over geld als de Euro. Van mannelijk geld is altijd te weinig, het bevordert competitie en het ontwaardt. Wanneer we praten over zorg, praten we vaak over de kosten in termen van mannelijk geld.

Maar zorg heeft alles te maken met solidariteit, met aandacht voor de

Laten we dat nu eens wegdenken, en proberen te denken in vrouwelijk geld. Van vrouwelijk geld is altijd genoeg, het bevordert samenwerking en het ontwaardt niet. Zoals het Japanse zorggeld ‘Fureai Kippu’ of de Nederlandse LETS. Kunnen wij in Noord-Holland iets, bijvoorbeeld een zorgmuntje, bedenken dat ‘zorgen voor elkaar’ aanmoedigt in plaats van afremt.

41

ZORGKAPITAAL VOLLE GROND Noord-Holland is een groen schiereiland. Het is veelzijdig op agrarisch gebied, het meest veelzijdig van heel Nederland. De volle grond en de kennis- en organisatie-infrastructuur vormen het landschap, identiteit en economie. Hoe kunnen wij beter oud worden op deze vruchtbare grond?

In Noord-Holland behoren we tot de internationale top in voeding en agribusiness. Dit is inclusief een nummer ĂŠĂŠn-positie in zadentechnologie, distributie van bederf onderhevige waren en vers voedsel. De druk om de vruchtbare grond te gaan bebouwen met woningen en industrie neemt steeds verder toe: de agrarische grond verdwijnt steeds meer. Dat is een soort verkaveling die al decennia lang gaande is. Aan de

andere kant zijn duurzaamheid, gebruik maken van lokale leveranciers en voeding als medicijn, de laatste tijd in opkomst.

De discussie tussen grootschalig of kleinschalig leeft en er zijn weer kleinschalige bedrijven die meer rendement en geluk uit hun bedrijf halen dan de grote bedrijven. Op het gebied van voedingsleer- en technologie gaan ontwikkelingen snel. Dit overstijgt de regio. 17

42

ZORGKAPITAAL NETWERKEN Noord-Holland kent een hecht maatschappelijk weefsel. Lokaal zijn bewoners op vele manieren met elkaar verbonden. Deze verbondenheid kan van grotere waarde zijn voor het beter oud worden in NoordHolland. Kunnen wij nieuwe betekenis geven aan en leven inblazen in Noord-Hollandse sociale netwerken? Durven wij in Noord-Holland hulp aan te bieden en om hulp gaan vragen aan elkaar?

Noord-Hollanders voelen zich nog steeds lokaal zeer betrokken met elkaar, maar ze willen elkaar niet tot last zijn.

Ze doen veel zelf en vragen niet zo snel om hulp. Toch gebeurt het vaak dat de omgeving helpt als het nodig is.

Alhoewel er sprake kan zijn van afbrokkeling kent de regio nog steeds een sterk verenigingsleven en ook een binding door geloof in een aantal kernen. De zorginfrastructuur heeft er mede toe geleid dat het niet meer nodig werd om voor elkaar te zorgen en verloren de netwerken iets van hun maatschappelijke betekenis en werd het gek om hulp te vragen of om hulp aan te bieden.

thuisgevoel

netwerken

BETER OUD WORDEN

volle grond

zorginfrastructuur

vrouwelijk kapitaal

43

DE KOMENDE JAREN STAAN WE VOOR DE UITDAGING: HOE GAAN WE ZORGZAAMHEID DOOR DE HELE SAMENLEVING HEEN BRENGEN

WARMTE EN RELATIE...

DAAR DRAAIT HET OM

44

ONS ZORGKAPITAAL NEEMT AF HOE ZULLEN DE KAPITALEN ZICH ONTWIKKELEN? Als we naar de zorgkapitalen kijken voor de toekomst zien we het volgende: de zorginfrastructuur gaat de komende jaren veranderen omdat de overheid zich terugtrekt. De volle grond staat al jaren onder druk. We komen steeds verder van de volle grond af te staan en realiseren ons onvoldoende over wat voor kapitaal wij beschikken. Netwerken lijken lang niet altijd toekomstbestendig. De vraag is: hoe kunnen wij investeren in alle zorgkapitalen zodat ze groeien? Hoe kunnen we zorgen dat deze zorgkapitalen ons helpen met beter oud worden in Noord-Holland?

6 5

?

4 3 2 1 0 1930

1960

1990

= Thuisgevoel = Vrouwelijk economisch kapitaal = Netwerken

Artist Impression ontwikkeling zorgkapitalen Noord-Holland, doemscenario

45

2010

2030

= Zorginfrastructuur = Volle grond

DEEL IV TOEKOMSTPERSPECTIEVEN DE GRENS OPZOEKEN VAN WAT MOGELIJK EN WENSELIJK IS

46

IN 2034 WORD JE BETER OUD IN NOORD-HOLLAND! In 2034 hebben wij zowel op persoonlijk als maatschappelijk vlak een transformatie doorgaan. Wij zijn gaan begrijpen hoe je in netwerkverband vitaliteit kunt organiseren. Wat in 2014 nog een ongewone definitie voor gezondheid * was is in het vitale NoordHolland heel gewoon. In Noord-Holland zijn vele onderling verbonden vitale kernen ontstaan. Elke plek wordt gekenmerkt door een eigen bijzondere verbinding van de mensen met elkaar en met hun omgeving. Dankzij de thuis-zorg-systemen kun je thuis blijven wonen, ook met toenemende lichamelijke beperkingen. Technisch kan alles. Dankzij de nieuwe interface

die is ontstaan tussen deze thuis-zorgsystemen en de professionele zorgorganisaties bepaal jij wat of wie jou ondersteunt. In 2034 hebben wij leren voelen wat gezondheid voor ons is.

Jezelf of anderen helen is een normale vaardigheid die iedereen beheerst.

Je leert het thuis, van vrienden, of op school. Waken over je eigen gezondheid en die van een ander is een natuurlijk onderdeel van leven. Vanaf je geboorte zorg je èn wordt er voor je gezorgd.

Daarbij benutten wij een van de grootste kapitalen waarover wij beschikken: de volle grond. Dankzij haar vruchtbare aarde is Noord-Holland de apotheek van Nederland geworden in volle glorie!

* HEALTH = THE ABILITY TO ADAPT AND TO SELF MANAGE, IN THE FACE OF SOCIAL, PHYSICAL AND EMOTIONAL CHALLENGES. 18 47

HET NOORD-HOLLANDSE ZORGKAPITAAL IS GEGROEID

BLOOM 6 5 4 3 2 1 0 1930

1960

1990

2010

2030

= Thuisgevoel = Vrouwelijk economisch kapitaal = Netwerken = Zorginfrastructuur = Volle grond

Artist impression ontwikkelingen zorgkapitalen Noord-Holland, bloeiscenario.

48

OMSLAG IN DOEN, DENKEN EN ORGANISEREN In 2034 hebben de volgende omslagen plaats gevonden in onze manieren van doen, denken en organiseren.

VAN

NAAR

IK

Iets hebben Gedwongen Stabiliseren Abrupt anders

Iemand zijn Mondig Leren In vloeiende lijn

WIJ

Instituut Verblijfsplek Standaard Zorg-systeem Kostenpost Protocol 50+ Pillen

Gemeenschap Thuisgevoel Keuze Thuis-zorg-systeem Wederkerig Intuitief 0-99 jaar Voeding als medicijn

HET

Reductionistisch

Holistisch

49

THUIS. IN DRIE TOEKOMSTPERSPECTIEVEN

volle glorie

Beter oud worden

vitale kernen

nieuwe interface

2013

2033

50

TIE

NSI

TRA

NEP

TOEKOMSTPERSPECTIEF VITALE KERNEN Wat maakt dat sommige zorginstellingen positieve energie uitstralen en sommigen niet terwijl beide mensen opvangen die minder energie hebben?

51

VITALE KERNEN Omslag in doen, denken en organiseren VAN Verblijfsplek Iets hebben Professioneel Kostenpost 50+ Stabiliseren

NAAR Thuisgevoel Iemand zijn Liefdevol Wederkerig 0-99 jaar Leren

LE VITA

NEN

KER

= Thuisgevoel = Vrouwelijk economisch kapitaal = Netwerken = Zorginfrastructuur = Volle grond

52

VITALE KERNEN IN 2034 In Noord-Holland bruist het in 2034 van vitale kernen. Deze vitale kernen worden gekenmerkt door hun positieve uitstraling. Ze geven mensen kracht en energie. De zogenaamde ‘Eigen kracht conferenties’ * zijn geen uitzondering meer. Het is volstrekt normaal om in netwerkverband iemand te helpen. De persoon die hulp of ondersteuning nodig heeft, vormt dan tijdelijk de kern waar een vitaal netwerk omheen draait. Vitale kernen geven netwerken in NoordHolland weer een nieuwe betekenis.

Op dezelfde manier zijn er vitale kernen waar meerdere jonge en oude mensen voor elkaar zorgen. In een periode van 20 jaar heeft een omslag plaatsgevonden. Het borgen van een thuisgevoel is belangrijker geworden dan het voorzien in een verblijfsplek.

Binnen een vitale kern is de aandacht gericht op wie je bent en wat je kan betekenen en niet wat je hebt en wat je kost. Het vrouwelijk kapitaal staat voorop in een vitale kern.

* www.eigen-kracht.nl/nl/inhoud/wat-is-een-eigen-kracht-conferentie

53

VITALITEIT ONTSTAAT IN DE TUSSENRUIMTE TUSSEN MENSEN De essentie van vitale kernen ligt in de verbinding van mensen met elkaar en met hun omgeving. Die verbondenheid is van belang voor de kwaliteit van de relaties en voor de manier waarop met de omgeving wordt omgegaan. Het principe van één plus één is meer dan twee: de vitaliteit ontstaat in de tussenruimte tussen mensen.

Daar kunnen nieuwe dingen ontstaan.

Mensen zitten lekker in hun vel en hebben een open, nieuwsgierige houding.

Een leven lang leren past hier bijvoorbeeld bij. Mensen zijn niet huiverig om hun comfortzone te verlaten, omdat ze hebben ervaren dat dit hun leven verrijkt met nieuwe ontmoetingen en ervaringen. Dat geldt ook van jong naar oud en andersom.

Als je een vitale kern bezoekt proef je zowel de inspiratie (de adem van de geest) en het enthousiasme (de kwaliteit van het hart) waarmee de dagelijkse activiteiten plaatsvinden (pragmatisch en realistisch).

54

VITALE KERNEN VOEGEN NIEUWE WAARDE TOE AAN NOORD-HOLLAND zodat ze van elkaar kunnen leren en elkaar kunnen inspireren, zowel met praktische zaken als op het vlak van vertrouwen dat dingen anders georganiseerd kunnen worden. Het netwerk krijgt vorm in onder andere een digitale ontmoetingsplek, een inspiratietijdschrift en expedities langs vitale kernen (zie Deel V: Icoonprojecten). De dimensie van vitaliteit is in Noord-Holland daarmee net zo tastbaar geworden als de fysieke infrastructuur.

In Noord-Holland bestaan talloze vitale kernen, zoals Hart van Zwaag, Ecodorp Bergen, Scorlewald, Noorderhoeve. Vitale kernen zijn van betekenis voor hun directe omgeving.

Ze trekken mensen aan. Kenmerkend zijn de diversiteit, kleinschaligheid en ruimte voor iedereen, ook al ben je nog zo anders. Ze produceren nieuwe ideeĂŤn, producten en diensten. Zo zijn vitale kernen de bakermat voor het Noord-Hollandse Zorgmuntje (zie Deel V: Icoonprojecten). Vitale kernen vormen samen een netwerk

55

WAT IS VOOR U EEN VITALE KERN WAAR U BIJ ZOU WILLEN HOREN? SCORLEWALD In Schoorl vinden we Scorlewald: een zorginstelling waar ruim 130 bewoners wonen en werken. De instelling is te vergelijken met een dorpsgemeenschap waar gemeenschapsvorming hoog in het vaandel staat. De bewoners wonen in elf woonhuizen die voor het merendeel op het terrein van Scorlewald gevestigd zijn. Als je er rond loopt is het verschil tussen bewoners en professionals die er werken niet te zien.

NOORDERHOEVE In Noord-Holland zijn nu al tal van voorbeelden van vitale kernen. Denk bijvoorbeeld aan de Noorderhoeve in Schoorl. Daar staat de vitaliteit van mensen, dieren en aarde voorop.

Noorderhoeve biedt een veilige (woon) werkplek aan zestig mensen met een zorgvraag. Door het contact met dieren, planten en natuur kunnen zij bouwen aan zelfvertrouwen, zelfrespect en nieuwe kansen in de maatschappij.

Het is belangrijk dat iedereen, die een bijdrage levert aan de boerderij, zelf kan groeien aan het werk dat hij of zij doet.

Zie www.raphaelstichting.nl/ scorlewald/

Zie www.noorderhoeve.nl

56

HART VAN ZWAAG Een andere voorbeeld van een bijzondere vitale kern is het Hart van Zwaag. Deze woongemeenschap biedt onderdak aan kwetsbare ouderen en ouderen met geheugenproblemen. Dit is een thuis waar de zorg zich aanpast aan de wensen, waarden en normen van de bewoners. De kernwaarden van deze gemeenschap zijn ontmoeting, geluk en open verbindingen.

ECODORP BERGEN Op het 16 ha grote mobilisatiecomplex in Bergen is een groep mensen bezig met het bouwen van Ecodorp Bergen, ook een voorbeeld van een vitale kern. Doel is een gemeenschap waar mensen op een harmonieuze en respectvolle manier samenleven in liefdevolle verbinding met elkaar, de aarde en de kosmos en met ruimte voor de ontplooiing van ieders kwaliteiten. Deze gemeenschap wordt gevormd door duurzame huizen te bouwen, gebouwen te bestemmen voor ateliers, theater, muziek, dans, tentoonstelling, restaurant, winkel, kringloop, healing, cursussen/seminars, werkplaatsen en gemeenschappelijke voorzieningen.

Zie: www.hartvanzwaag.nl

Zie: www.ecodorpbergen.nl

57

TOEKOMSTPERSPECTIEF DE NIEUWE INTERFACE Als technisch alles kan... hoe zou je dan voor iemand willen zorgen of hoe zou je willen dat er voor jou gezorgd wordt?

58

NIEUWE INTERFACE Omslag in doen, denken en organiseren VAN Gedwongen Volgend Zorg-systeem Standaard Vaste tijd & plaats Abrupt anders

NAAR Vrijheid Mondig Thuis-zorg-systeem Keuze Onafhankelijk van tijd en plaats In vloeiende lijn

IEU

DE N

= Thuisgevoel = Vrouwelijk economisch kapitaal = Netwerken = Zorginfrastructuur = Volle grond

59

E

FAC

TER

IN WE

TECHNISCH KAN ALLES In 2014 wisten wij al dat technisch alles kon. Via een smartwatch of een chip konden wij alle vitale functies van iemand aflezen. Via domotica konden wij niet alleen een heel huishouden automatiseren en eventueel op afstand besturen maar ook zorgen dat pillen en medicijnen op het juiste moment werden ingenomen. Via social media en internet was het al mogelijk om 24 uur per dag met iemand in contact te zijn. Technisch gezien kon veiligheid en zorg op afstand plaatsvinden. Toen waren wij nog aan het verkennen welke techniek wij ook daadwerkelijk wenselijk achtten. Door tijden van economische stagnatie werd het toepassen van techniek gewantrouwd en gezien als een verkapte bezuiniging van de toen nog sterk geïnstitutionaliseerde zorg. Techniek in de zorg werd nog georganiseerd vanuit het zorgsysteem.

ALS IK HOOR, ‘WE GAAN ZORG LEVEREN MET EEN IPAD’ DAN DENK IK: WAAR GAAN WE NAAR TOE? DAN GAAT HET MENSELIJKE ER AF...

60

INSPIRATIEBRON CORA Cora: “Mijn partner Wim kreeg in 2009 een herseninfarct. De gevolgen waren en zijn veelomvattend. Rolstoel, sondevoeding, beademing, moeilijk spreken, slechte aansturing van de fijne motoriek. Toen de boodschap was: ‘We adviseren u een verpleeghuis, want Cora kan nooit 24/7 voor u zorgen’, was het voor mij duidelijk. Ik zegde mijn full time baan op zodat Wim thuis kon komen wonen.

We wonen in een dorp van zo’n 1700 inwoners. En waar ik eerder dacht dat het allemaal maar een beetje ‘bekrompen’ was, ontdek ik nu steeds meer de waarde ervan. De apotheekhoudende huisarts nam de tijd om zich in onze situatie te verdiepen. Met alle praktische vragen kan ik per email bij hem terecht. En die keer dat het moest, was hij er binnen 10 minuten. Dat geeft vertrouwen. De buren helpen met de tuin, het bijhouden van de sloot. Een buurvrouw geeft sondevoeding als ik weg ben. En de vrouw van de tolbrug vraagt me regelmatig even hoe het gaat... dan is het hele dorp weer op de hoogte. En zo wisten ze ons ook te vinden toen er een locatie werd gezocht waar alleenstaande ouderen eens per maand samen kunnen eten.

Dankzij Wim zijn handicap hebben wij de waarde van onze directe woonomgeving leren kennen.”

61

IN 2034 KUN JE THUIS BLIJVEN WONEN flexibel. De zorginfrastructuur is dienend in plaats van leidend. Als je gebruik maakt van technische ondersteuning kun je zelf kiezen welk systeem je wilt gebruiken in plaats van dat je je moet voegen in bestaande systemen. Voor iedereen een eigen smaak, een eigen gewoonte. Die gewoonte wordt bepaald door je persoon en de door jou geliefde omgeving in een vloeiende lijn. De basis wordt gevormd door thuisgevoel, het netwerk en de informele zorg.

In 2034 kun je thuis blijven wonen als je dat wenst, ook met toenemende lichamelijke beperkingen. Jij bepaalt wat of wie jou ondersteunt, ook al heb je nog zoveel beperkingen. Dit geldt op alle fronten: hoe je je huishouden organiseert, wat voor behandeling je wel of niet volgt, welke techniek je wel of niet gebruikt. Niks moet.

Er is nergens dwang. Het is je eigen verantwoordelijkheid.

De professionele zorg sluit aan bij jouw persoonlijke situatie en is daarin

62

DE KOMST VAN THUIS-ZORG-SYSTEMEN In 2034 zijn thuis-zorg-systemen aangesloten op zorgsystemen van professionele zorgorganisaties (ziekenhuizen, thuiszorgorganisaties, beveiligingsbedrijven, administratie kantoren, winkelketens en thuis-zorg-systemen van vrienden, buren en familie). Het koppelen van dergelijke systemen vroeg om een nieuwe interface, zodat alle processen in een thuis-zorg-systeem konden communiceren met die van de zorgaanbieders.

Een thuis-zorg-systeem bestuurt nu technische processen (domotica) in huis, zoals: administratie, communicatie (telefoon, TV, radio enz.) en bewaking/veiligheid in en om het huis en persoonlijke veiligheid zoals medicijngebruik. Kortom een thuiszorg- systeem is vrij instelbare zorgtechnologie in de thuissituatie die bestuurt, informeert en administreert. Net als men een app installeert, installeert men een zorg-module in z’n thuis-zorg-systeem.

63

PROFESSIONELE ZORGORGANISATIES ZIJN RADICAAL ANDERS GEORGANISEERD zorgorganisaties en zorgverzekeraars het initiatief namen om via ‘Silver Crowdsourcing’ (zie Deel V: Icoonprojecten) samen met ouderen en slimme programmeurs nieuwe passende apps te ontwikkelen, wilde iedereen een tablet. Steeds meer toepassingen werden ontwikkeld voor en door ouderen zelf.

Onder het label van Mantelzorgpakketten werden de eerste thuis-zorg-systemen aangeboden in Noord-Holland (zie Deel V: Icoonprojecten).

In de aanloop naar 2034 zijn professionele zorgorganisaties (zorgleveranciers, ziekenhuizen) zich radicaal anders gaan organiseren.

Ze hebben een omslag gemaakt van werken vanuit een standaardaanbod naar werken vanuit een steeds veranderende en diverse vraag. Deze nieuwe flexibiliteit ontwikkelt zich hand in hand met de emancipatie van de zorgbehoevenden.

Neem het voorbeeld van de iPad. In 2014 was de iPad nog een symbool van bezuiniging en de ontmenselijking van de zorg. Toen een collectief van

i x s > q S

64

TOEKOMSTPERSPECTIEF VOLLE GLORIE Hoe kunnen wij weer weten wat gezond leven is op de volle grond in Noord-Holland?

65

VOLLE GLORIE Omslag in doen, denken en organiseren VAN Chipszak (69 ct) Begrijpen Protocol Reductionistisch Voeding als ziekmaker Cure Meten

NAAR Vers van het land Ervaren Intu誰tief lerend Holistisch Voeding als medicijn Preventie Aanvoelen

LE VOL

RIE

GLO

= Thuisgevoel = Vrouwelijk economisch kapitaal = Netwerken = Zorginfrastructuur = Volle grond

66

ONZE KENNIS OVER GEZONDHEID RAAKTE UIT BALANS gedreven overheid zette telkens nieuwe voorlichtingsprogramma’s in, toch bleven welvaartsziektes als obesitas toenemen. Verstandelijk wisten wij van de schijf van vijf, maar we voelden er weinig bij.

In de twintigste eeuw hebben westerse wetenschappen ons medisch ver gebracht. Het systeem van analytisch onderzoek en patenten heeft geleid tot zeer geavanceerde en krachtige geneesmiddelen. Toch heeft deze kennis zich eenzijdig ontwikkeld. Ons individueel vermogen om zelf te voelen wat gezond voor ons is hebben wij verwaarloosd.

Voorheen aten Noord-Hollanders groente van eigen land. Uit een rapport van de GGD blijkt nu dat de meerderheid van de Noord-Hollanders te weinig groente en fruit eet. De goede eigenschappen van de geteelde gewassen voor de gezondheid zijn weinig bekend bij de bevolking. Het is ook moeilijk wetenschappelijk aan te tonen en het mag wettelijk ook niet gecommuniceerd worden. De vraag is: hoe dragen wij deze kennis over aan nieuwe generaties?

Kennis over onze gezondheid was in 2014 voornamelijk top-down georganiseerd en gelegaliseerd. De wet bepaalde wat je wel en niet mocht voorschrijven als geneesmiddel. Onze gezondheid werd van buiten bepaald door een dominant wetenschappelijk en wettelijk kennissysteem. Onze kennis over gezondheid was in disbalans geraakt. De wetenschappelijk

67

BROCCOLI gaan. Het is niet bewezen dat het eten van de groenten de ziekte bestrijdt, wel dat het regelmatig broccoli eten de hersenen minder snel kan doen aftakelen. Het medicijn mag promoten dat het kanker bestrijdt. Dat broccoli dat ook doet mag je niet zeggen. Een NoordHollandse ondernemer heeft op zijn broccoli staan dat het kanker voorkomt en heeft daarom een proces aan zijn broek. Wettelijk mag wel de werkzame stof genoemd worden – maar die kent niemand.

Broccoli staat bekend om zijn vele goede eigenschappen, zoals het voorkomen van kanker en versterken van het immuunsysteem. Volgens nieuw Amerikaans onderzoek vertraagt deze groente ook de effecten van het verouderingsproces. Enkele groentesoorten, en vooral broccoli, zijn goed voor het geheugen. Onder meer broccoli, aardappelen, radijsjes, sinaasappels en appels bevatten stoffen die hetzelfde effect hebben tegen de ziekte Alzheimer als de medicijnen die worden gebruikt om de ziekte tegen te

68

IN 2034: WETEN WIJ DAT WE NIET ALLES WETEN Wij zijn ons vermogen om onze intuïtieve kennis te ontwikkelen en te delen kwijtgeraakt. Onze traditionele ervaringskennis met gezond leven van de volle grond is verloren aan het gaan. Er is veel meer dat we niet weten, dan wat we wèl weten.

In 2034 hebben we ons niet-weten tot kracht gemaakt: door toe te geven niet alles te weten, leren we meer. We staan open voor andere kennis. We gebruiken onze ervaringskennis over de kracht van de volle grond in Noord-Holland. Een holistische benadering naar gezond leven: lichaam, geest en omgeving openen nieuwe verbindingen. Eten als medicijn. Noord-Holland is met haar vruchtbare grond de apotheker van Nederland geworden. De zorginfrastructuur maakt optimaal gebruik van deze ervaringskennis.

69

2034: BETER OUD WORDEN DOE JE VANAF JE GEBOORTE De kennisbank van deze apotheek wordt gevoed door zowel traditionele wetenschappelijke kennis als de intuĂŻtieve maatschappelijke kennis. In deze apotheek zitten kringloopboeren aan tafel met doktoren, kruidenkenners en helers. Ook oerakkers met oerzaden komen in deze apotheek tot hun recht.

In 2034 hebben wij in Noord-Holland leren voelen wat gezondheid voor ons is. Mindfullness is geen hype meer, maar een dagelijks onderdeel op elke basisschool. Jezelf of anderen helen is een normale vaardigheid die iedereen beheerst. Je leert het thuis, van vrienden, of op school. We weten wat wij moeten eten of drinken. Onze basis is dat wij op school hebben geleerd onszelf de vraag te stellen: wie ben ik?

Wij hebben geleerd om vanuit een eigen intrinsieke kracht te voelen wat voor ons van waarde is. Wij leven ons leven in volle glorie.

De eerste doorbraak kwam toen een zorghuis duurzaam gekweekt voedsel ging integreren in de maaltijden.Het voedsel ging van lokale ondernemers direct naar de patiĂŤnten in de regio en zorgde zo ook voor minder voedselverspilling.

Waken over je eigen gezondheid en die van een ander is een natuurlijk onderdeel van leven. Vanaf je geboorte ben je van betekenis en zorg je en wordt er voor je gezorgd. Daarbij benutten wij een van de grootste kapitalen waarover wij beschikken: de volle grond. Dankzij haar vruchtbare aarde is Noord-Holland de apotheek van Nederland geworden.

70

IN 2034 IS BETEKENISVOL LEVEN OOK WAARDIG STERVEN Datzelfde vermogen om vanuit gevoel en verstand beslissingen te nemen heeft tot een nieuw perspectief op de dood geleid. In de wereld van 2014 was de dood vaak naar en moeilijk bespreekbaar. En dat terwijl wij steeds ouder werden. Als in 2014 je leven voor je eigen gevoel was volbracht, was er weinig ruimte om zelf te bepalen dat het tijd was. Je kwam in een lastig traject terecht. Volgens de wettelijke kaders waren de mogelijkheden om er zelf een eind aan te maken of dat iemand je daar bij hielp, zeer beperkt. Waardig sterven werd in dit soort situaties moeilijk. In 2034 is dit anders. Doodgaan wordt geaccepteerd als onderdeel van het leven en daarmee bespreekbaar. Als je voelt dat je wilt gaan is er ruimte en begrip. Samen bekijk je de mogelijkheden om de juiste stappen te nemen om op een waardige manier te sterven, als je voelt dat je wilt gaan.

Waardig leven betekent in 2034 ook waardig sterven.

71

DEEL V ICOONPROJECTEN DOE JE MEE? WAT IS EEN STAP RICHTING BETER OUD WORDEN IN NOORD-HOLLAND EN KAN DAT NU AL?

72

ICOONPROJECT 0 100 HUISKAMERGESPREKKEN We roepen 100 Noord-Hollanders op om in hun huiskamer het gesprek te voeren over beter oud worden. We stellen een paar simpele vragen: wie zorgt er voor jou?

Voor wie zorg jij? Hoe werden je grootouders oud? Hoe werden je ouders oud? Hoe wil jij zelf oud worden in Noord-Holland?

Doe mee! Kijk voor meer informatie op www.thuislab.nu

73

ICOONPROJECT 1 MANTELZORGMARINIER De echte transitie in de zorg vindt thuis plaats. Je kunt thuis beter oud worden op je eigen manier, aansluitend bij je eigen mogelijkheden en wensen.

Dat is nu nog moeilijk te organiseren.

Ook mantelzorgers moeten zich vaak aanpassen aan het zorgsysteem.

Hoe kunnen mantelzorgers mondig zijn en hun grenzen aangeven om niet in het zorgsysteem te worden gezogen? Wie neemt het initiatief om een netwerk van Noord-Hollandse mantelzorgmariniers op te richten?

Daarin krijgen mensen die mantelzorg verlenen een survivaltraining om mondig te zijn en hun grenzen aan te geven om niet in het zorgsysteem te worden gezogen. Tegelijkertijd helpen zij elkaar met praktische tips om goed hun rol te kunnen vervullen. Zij dwingen nieuwe grenzen af en verkennen allerlei onconventionele nieuwe mogelijkheden van ondersteuning, ook vanuit de techniek. Denk daarbij aan het samenstellen van ‘doe-het-zelfpakketten voor domotica’ met materiaal uit bijvoorbeeld de Kijkshop, tot de inzet van de Googlewatch.

en de leefwereld kijken anders naar het zorgen voor elkaar. De volgende kernvragen blijven onbeantwoord: • Wanneer wordt het individu een cliënt? Wanneer verandert eigen verantwoordelijkheid in eigen regie?

• Hoe breng je de verbinding tussen formele en informele zorg tot stand?

• Hoe krijg je vanuit je organisatie de ruimte om echt te luisteren naar de vraag van je klant?

• Wie zorgt er voor de vertaalslag? ➜ Wie zet de verkenning voort om positief gebruik te maken van de onzekerheid van de fase waarin wij nu zitten, met volop onderzoeksmogelijkheden? Wie organiseert bijvoorbeeld een proefworkshop ‘survivaltraining voor mantelzorgers’

VOLGENDE STAP: Het individu en het systeem spreken verschillende talen blijkt uit een eerste gesprek rondom de mantelzorgmarinier. De systeemwereld

IK MOEST KIEZEN UIT HUN ANTWOORDEN. ZE WAREN DE VRAAG DAARBIJ VERGETEN. 74

ICOONPROJECT 2 MANTELZORGPAKKET Technisch kan alles. Als mantelzorger zijn er taken waar je zelf geen waarde aan toevoegt maar die wel moeten gebeuren. Denk bijvoorbeeld aan: deuren en ramen op slot, lichten uit etc... Dat kan allemaal op afstand, met techniek. Daarnaast zijn er natuurlijk nog allerlei andere toepassingen mogelijk die ondersteunend kunnen zijn voor mantelzorgers. Daarvoor kunnen speciale mantelzorgpakketten ontwikkeld worden.

Op www.mantelzorgpakketten.nl worden de betere mantelzorgpakketten door gebruikers besproken en aangeboden.

VOLGENDE STAP: Bewoners oproepen om op www.mantelzorgpakketten.nl hun ervaringen te delen met (doe-hetzelf) domotica. Een ervaringscentrum oprichten om toepassingen van technische ondersteuningsvormen voor mantelzorgers en ouderen uit te testen en uit te wisselen.

75

ICOONPROJECT 3 SILVER CROWDSOURCING Crowdsourcing. In 2014 vindt het eerste Silver Crowdsourcing ICT event plaats in een voormalig verzorgingshuis. Op uitnodiging van een consortium van zorgverzekeraars en aanbieders sluiten 1 maand lang programmeurs zich samen met 65 plussers op. Samen ontwikkelen zij een heel scala aan nieuwe apps voor ouderen. Iedereen mag zich aanmelden op één voorwaarde: alle resultaten zijn en blijven open source.

Crowdsourcing is een nieuwe manier van waardecreatie. Met inzet van internet is het mogelijk om grote groepen mensen (Crowds) bij de inspiratie, evaluatie en beoordeling van een product in te zetten. Consumenten worden ‘producent’ en gaan in dialoog met bedrijven en instellingen. Hoe sneller de consument kan reageren op ideeën des te sneller je komt tot een gedifferentieerde oplossing met toegevoegde waarde. Crowdsourcing is natuurlijk bij uitstek in te zetten voor het ontwikkelen van nieuwe producten voor ouderen. Wij noemen dit Silver Crowdsourcing. Zorghuizen worden de uitvalsbasis voor Silver

VOLGENDE STAP: Welke pionierende ICT-school, welke appbouwers, welke ouderenorganisaties nemen het voortouw en organiseren het eerste Silver Crowdsourcing event?

76

ICOONPROJECT 4 VITALE KERNEN NETWERK Vitaliteit is een basisbehoefte. Elk mens wil zich graag prettig en energiek voelen.

Waarom besteden we er dan vaak zo weinig aandacht aan? In Noord-Holland bestaan allerlei vitale kernen waar mensen energie van elkaar krijgen omdat zij zich verbonden voelen met elkaar en hun omgeving. Kenmerkend zijn de diversiteit, kleinschaligheid en ruimte voor iedereen. Hoe kunnen we deze vitale kernen zichtbaar maken en anderen laten inspireren en hoe kunnen we deze vitale kernen met elkaar verbinden zodat ze van elkaar kunnen leren en met elkaar kunnen delen? Met het Vitale Kernen Netwerk worden de tot nu toe geïsoleerde vitale kernen in Noord-Holland met elkaar verbonden. Regelmatig worden meerdaagse arrangementen georganiseerd waar Noord- Hollanders kunnen ervaren hoe het is om in een vitale kern te verblijven. Daarnaast zorgt het netwerk voor meer zichtbaarheid van vitale kernen in regionale media. Leden van het netwerk delen kennis en ervaring.

In 2015 wordt het eerste inspiratieboek gepubliceerd. Daarnaast ontwikkelt zich een digitale community waar mensen die betrokken zijn bij een vitale kern elkaar vragen kunnen stellen en ideeën en tips kunnen uitwisselen. Een keurmerk voor vitale kernen kan er nooit komen omdat het een continue ontwikkeling is.

VOLGENDE STAP: Het begrip vitaliteit laat zich niet eenzijdig nog eenduidig bepalen: vitaliteit gaat over persoonlijke groei en ontwikkeling; zelfbewustzijn en goede samenwerkingsrelaties; balans tussen in- en ontspanning, fitheid; en betekenisvol en nuttig bezig zijn. Toch blijkt uit een eerste verdiepingsbijeenkomst over vitale kernen dat mensen associaties hebben met plekken die als vitaal beschouwd kunnen worden. Sommige plekken worden bewust gecreëerd en of bedrijfsmatig georganiseerd. Anderen lijken spontaan te zijn ontstaan. ➜ Wie wil onderzoek doen naar vitale kernen in Noord-Holland? ➜ Wie wil een soort digitaal netwerk van vitale kernen opzetten en de kernen in beeld brengen en duidelijk maken wat je er kunt komen doen? (logeren, vergaderen, producten kopen…)

DIT IS MIJN VOORLAND 77

ICOONPROJECT 5 DE OUD & NIEUW CLUB De Oud & Nieuw Club is een fysiek en digitaal platform voor het delen van (ambachtelijke) kennis. In eerste instantie voor Noord-Holland. De Oud & Nieuw Club is een maandelijkse ontmoetingsavond waar kennis en vaardigheden worden geruild. Van kantwerk tot bier maken. Ook oerzaden worden er geruild.

Jong & oud kunnen lid worden en hoeven geen geld te betalen: wel draag je minimaal drie dingen aan die je anderen zou kunnen leren. Wat je in de aanbieding hebt, is zichtbaar voor de andere leden. Zij kunnen aangeven interesse te hebben in je vaardigheid.

Elke workshop wordt vastgelegd in een tutorial. Leden kunnen ook thuis tutorials maken en uploaden. Zo wordt alles wat je elkaar leert open source. De bijeenkomsten vinden telkens op een andere locatie plaats. Zo wordt de Oud & Nieuw Club een intergenerationele ontdekkingstocht door de eigen regio.

VOLGENDE STAP: Een trekker vinden die de benodigde partnerschappen tot stand wil brengen en een drietal startbijeenkomsten gaat beleggen. Met een goed netwerk onder creatieven in Noord-Holland.

78

ICOONPROJECT 6 ETEN ALS MEDICIJN VOLGENDE STAP: Een business case voor zorghuizen om lokaal biodynamisch in te kopen is al uitgewerkt door stichting Diverzio (www.diverzio.nl). Welke zorginstellingen maken de eerste stap naar de praktijk en welke organisaties leveren de producten in Noord-Holland?

Wat als zorghuizen en zorgprofessionals duurzaam samenwerken met kleinschalige telers en kringloopboeren?

Dan is de basis voor duurzaam produceren in ‘de grootste apotheek van Nederland’ flink gegroeid. Er vindt een omslag plaats: duurzaam telen in kleinschalige bedrijven is de norm. De kwaliteit van maaltijden in zorghuizen, op scholen en in bedrijfskantines is sterk gestegen. Bij de samenstelling ervan wordt gebruik gemaakt van gezondheidseffecten van voedingsmiddelen en kruiden, en rekening gehouden met de eter: bijvoorbeeld extra aandacht voor versterking van het immuunsysteem in de winter. Voedselverspilling in de nog bestaande zorghuizen is teruggebracht en gekoppeld aan de ondervoeding in dezelfde regio.

79

ICOONPROJECT 7 HET NOORD-HOLLANDSE ZORGMUNTJE DE VOLGENDE STAP: Er zijn vele voorbeelden van zorgmuntjes die de euro-economie aanvullen. Bijvoorbeeld ‘De Bolster’ in de kop van NoordHolland helpt om de vraagverlegenheid te doorbreken. www.buuv.nu en www.wehelpen.nl koppelt vraag en aanbod in buurten. Telkens moet het muntje goed worden ontworpen: Voor wie is het muntje? Wat is het doel?

Wat zijn de spelregels? Wie kan het uitgeven? Is toezicht nodig? Hoe zorg je dat het muntje rolt? Waar kan het uiteindelijk worden verzilverd?

Vanuit de reële economie (de dagelijkse uitwisseling van diensten en producten die uitgedrukt wordt in geld) wordt van werkzaamheden in de zorg vaak gezegd dat het onderbetaald werk is, dat er niet genoeg geld voor is. Toch zorgen wij in het dagelijks leven voor anderen en zorgen anderen voor ons zonder dat dat als werk wordt gezien of in euro’s wordt uitgedrukt. Dat doen wij gewoon. Het vertalen van ‘zorgen voor’ naar geld maakt van ‘zorgen voor’ een kostenpost. Euro’s zijn moeilijk weg te denken uit ons dagelijks leven. Als je hier wat dieper over nadenkt is ons geldsysteem uiteindelijk maar een afspraak gebaseerd op het vertrouwen in het achterliggende organiserende idee. Stel je voor dat je een ander organiserend idee kan bedenken dat het zorgen voor elkaar, dat wij normaal vinden, bevordert in Noord-Holland in plaats van remt.

➜ Wie wil in zijn of haar gemeenschap een zorgmuntje invoeren om het zorgen voor elkaar te bevorderen?

Wie wil bijvoorbeeld in zijn dorp de kermismuntjes al een jaar eerder in omloop brengen om zorg uitwisseling te bevorderen? ➜ Wie doet mee in de ‘Zorgmuntje doe- en denktank’ om te leren van wat er is en om anderen te helpen met het opzetten van lokale zorgmuntjes-initiatieven en om die eventueel te verbinden met bestaande initiatieven?

ZORG KAN EN MAG NOOIT DE DUPE WORDEN VAN DE REËLE ECONOMIE. MENSEN ZORG ONTHOUDEN EN THUIS LATEN ZITTEN, OMDAT DE REËLE ECONOMIE NIET FUNCTIONEERT IS ONVERTEERBAAR. 80

ICOONPROJECT 8 ICOONWONING Wat wij niet weten, missen wij niet...

Over gezonde woningen, zorghuizen of campings weten wij nog veel te weinig. Bouwpionier Willem Koppen: “De reden voor de mens om in een grot te kruipen was lichaamsbescherming.

Daar moeten we naar terug: bouwen voor de bescherming van het lichaam.

Er is veel weerstand tegen dit denken, omdat het aantoont dat we het tot nog toe niet goed hebben gedaan.”

om een voor Nederland unieke meet- en demonstratiewoning op te richten waarbij op het gebied van energiebesparing, comfort en gezondheid de maximaal haalbare basisprestatie objectief wordt aangetoond. Hierbij worden nieuwe ideeën bij elkaar gebracht om, daar waar mogelijk, verbeteringen te realiseren die op grote schaal toepasbaar zijn.” www. icoonwoning.nl

Het huis waar wordt onderzocht wat gezond bouwen betekent, bestaat al in de vorm van de icoonwoning.

“Het doel van de icoonwoning is

VOLGENDE STAP: Wie is nog meer bezig met het levensloopbestendig maken van woningen in Noord-Holland?

81

ICOONPROJECT 9 WAARDIG EINDE Wij worden steeds ouder en er kan medisch steeds meer. Het blijkt dat het in onze Nederlandse cultuur lastig is om het over je eigen einde te hebben.

Zeker voor nuchtere en wat introverte Noord-Hollanders. Vanuit de zorg wordt het einde medisch benaderd. Het is tijd om het gesprek aan te gaan over wat een waardige laatste levensfase en een waardig sterven betekent.

IK SLOF LANGZAAM NAAR DE GROTE VAKANTIE...

Zo legde Miep, 89 jaar, Sebas, 6 jaar, vorige zomer uit wat ze alleen in haar flatje deed. Al heel haar leven leeft Miep zelfstandig. En sinds haar pensioen van een AOW. Miep is een sterke vrouw. Twee keer is ze met de brandweer via het raam afgevoerd.

Elke keer heeft ze iedereen ervan weten te overtuigen dat ze best naar huis kon.

Dus ligt ze met een gebroken heup 2 hoog in haar 30 m2 appartement in de Staatsliedenbuurt. In de mini keuken zit een Surinaamse dame op een tuinstoel naar de radio te luisteren. Elke nacht slaapt zij naast Miep op een luchtbed.

Om de drie dagen wisselt ze af met een andere Surinaamse collega.

VOLGENDE STAP: Onlangs haalde NoordHolland het nieuws met het feit dat hier meer euthanasie plaatsvond dan gemiddeld in Nederland. In lokale bladen werd dit niet echt als positief omarmd. Oud worden en ‘van betekenis blijven tot het einde’ is een grote wens van veel mensen. Maar daarbij hoort ook dat je tijdig nadenkt over hoe dat dan moet als je afhankelijk wordt van anderen. Welke keuzes maak je daarin?

En welke ruimte heb je om keuzes ook daadwerkelijk uit te voeren? Wat betekent ‘een waardig einde’ in NoordHolland? Hoe brengen we het gesprek hierover verder op gang? We zoeken manieren om in dorpen en wijken ook dit lastige thema aan te kaarten, gebruik makend van lokale en regionale verbanden en gewoontes.

Mieps grootste wens is om thuis te sterven. En het liefst nu. ‘Als die pil op mijn nachtkastje lag zou ik hem innemen’.

Maar die pil ligt er niet. Want dat mag niet.

➜ Wie voelt zich betrokken bij dit onderwerp en wil mogelijkheden aanreiken om het gesprek aan te gaan en samen te zoeken naar de betekenis van een waardig einde in NoordHolland.

JE STERFT ZOALS JE LEEFT 82

ICOONPROJECT 10 WIJKLUISTERAAR Door ‘wijkluisteraars’ in het wijkteam op te nemen, kunnen gemeenten beter aansluiten bij de concrete vraag die er leeft, om van daaruit een relevant netwerk aan te boren. In deze pilot voeren wijkteams met een deel van de mensen met een ondersteuningsvraag keukentafelgesprekken volgens de keukentafel-methodiek, waarbij onder andere zeer gedetailleerd in beeld wordt gebracht hoe iemand functioneert, hoe de ondersteuningsvraag er uit ziet en wat de risico’s zijn. Dit vormt dan het uitgangspunt voor de ondersteuningsafspraken, een zorgarrangement, enz. Een ander deel van de mensen met een ondersteuningsvraag gaat in gesprek met een wijkluisteraar, die vooral luistert, zonder direct naar een oplossing te zoeken. De wijkluisteraar probeert in het verwoorden van de vraag zo goed mogelijk bij iemand aan te sluiten. Een wijkluisteraar zou iemand moeten zijn die heel goed kan luisteren en verwoorden, maar geen kennis heeft van het sociaal domein, om te voorkomen dat diegene luistert met vooraf afgestemde oren. De uitdaging is om creatief en flexibel aan te sluiten bij de vraag zodat alleen ondersteuning plaatsvindt die is afgestemd op de persoon en zijn sociale omgeving.

Degene met de ondersteuningsvraag en zijn sociale omgeving hebben daarbij een belangrijke stem en blijven ook verantwoordelijk dat de ondersteuning goed tot stand komt.

VOLGENDE STAP: Tijdens de pilot zal de vraag aan de systeemwereld zijn om optimaal af te stemmen op de leefwereld. De overgang van de leefwereld en de systeemwereld en vice versa is een spannende. Daar ga je van een geheel naar deelgebieden en die deelgebieden zouden zo moeten aansluiten dat er geen versnippering ontstaat. Een belangrijk criterium voor het beoordelen van de uitkomsten is de tevredenheid van de mensen met een ondersteuningsvraag en hun sociale omgeving. Ook kan worden gekeken of het besparingen kan opleveren wanneer in een veel eerder stadium afstemming plaatsvindt tussen de leefwereld en de systeemwereld en de vraag de hoeveelheid en soort ondersteuning bepaalt. ➜ Welke zorgaanbieders willen betrokken worden bij de pilot en onderzoeken wat niet en wel werkt?

En hun werkwijze aanpassen? Een regelluwe ruimte maken? Zoeken naar financieringsmanieren? Wie heeft kennis van meerdere velden in het sociale domein en wil het matchen doen? Wie wil de pilot ondersteuning bieden?

83

ICOONPROJECT 11 THUIS.LAB Omring biedt ruimte aan en faciliteert de vernieuwing via een dergelijk innovatielab. Het THUIS.LAB is een incubator voor nieuwe ideeën voor de transitie in de langdurige zorg.

Het THUIS.LAB is de plek waar pioniers uit de systeemwereld (zorgprofessionals, verzekeraars, huisartsen, gemeenteambtenaren, domoticaleveranciers enz.) en pioniers uit de leefwereld (vrienden, familie, buren) verkennen, onderzoeken en uitproberen hoe je thuis beter oud kunt worden.

Nieuwe en bestaande initiatieven binnen de zorginstellingen worden zo verbonden met nieuwe en bestaande initiatieven van daar buiten.

De vorm van een THUIS.LAB is steeds wisselend, altijd verrassend en er op gericht om een goed idee een sprong voorwaarts te laten maken. Daarnaast wordt het THUIS.LAB ook een (mobiele) plek waar mensen fysiek en virtueel kunnen neerstrijken om mee te werken aan de verschillende initiatieven.

VOLGENDE STAP: Een aantal THUIS. LAB’s heeft in de eerste helft van 2014 plaatsgevonden. De komende tijd wordt het concept verder uitgewerkt en geïmplementeerd. Ondertussen staat een netwerk van laboranten klaar om je welkom te heten en te helpen je idee verder te brengen.

Kijk ook op www.thuislab.nu

84

BRONNEN & NOTEN TER ONDERBOUWING 1.

CBS Bevolkingsstatistiek;

10.

De verpleeg- en verzorgingshuiszorg en

CBS Bevolkingsprognose voor 2010-2060:

thuiszorg in kaart. Feiten, financiering,

Sterkere vergrijzing, langere levensduur.

kosten en opbrengsten. (2012) De Argumentenfabriek.

2.

Kamerbrief Hervorming langdurige zorg: naar een waardevolle toekomst,

11.

dd. 25 april 2013.

Kamerbrief van minister VWS: Betaalbaarheid van de gezondheidszorg, bij het rapport ‘De zorg: hoeveel extra is het ons waard?’ dd. 12

3.

Ouderen in instellingen. Landelijk overzicht

juni 2012

van de leefsituatie van oudere tehuisbewoners.

(2005) Rapport SCP

12.

Milliman – betaalbare zorg voor toekomstige generaties, februari 2013

4.

Kamerbrief over transitie hervorming van de langdurige zorg, dd. 28 maart 2014

13.

Ministerie van welzijn en sport ‘De zorg: hoeveel extra is het ons waard?’ juni 2012

5.

Kamerbrief Samenhang in zorg en ondersteuning, dd. 4 maart 2014

14.

Kwalitatieve woningmarktverkenning 2010-2020 Noord-Holland. Provincie Noord

6.

Castelijns, E. et al (2013). De vergrijzing

Holland/Socrates.

voorbij. Berenschot, pp. 9 15.

7.

8.

De verpleeg- en verzorgingshuiszorg en

Pomp, Marc (2010) – Een beter Nederland:

thuiszorg in kaart. Feiten, financiering,

De gouden eieren van de gezondheidszorg.

kosten en opbrengsten. (2012) De

Balans

Argumentenfabriek.

Maatschappelijke Baten. Deelrapport

16.

Maatschappelijke baten van de

Gezondheidsprofiel 2011 Noord-Holland Noord, GGD Hollands Noorden (januari 2013)

Volksgezondheid Toekomst Verkenning Van gezond naar beter. 2010 (RIVM)

17.

Website provincie Noord-Holland: www.noord-holland.nl/web/Themas/

9.

Op weg naar Maatschappelijke Kosten

Landbouw-en-Visserij/Greenport-

Baten Analyses voor preventie en zorg.

NoordHolland-Noord.htm

Themarapport VTV. 2014 (RIVM), Marc Pomp e.a.

18.

How should we define health? Machteld Huber BMJ 2011

85

COLOFON Wij danken alle arenagangers en betrokkenen voor hun bijdragen aan de icoonprojecten en de totstandkoming van deze transitie-agenda voor de langdurige zorg in Noord-Holland. Als dit verhaal je inspireert dan nodigen wij je van harte uit om mee te doen met een van de icoonprojecten of zelf vernieuwende projecten of praktijken aan te dragen. Neem contact met ons op, of volg ons op www.thuislab.nu.

HET TRANSITIETEAM Pepik Henneman, Henri Hofman, Denise Huibers, Angelique Schuitemakers, Mariëtte Stokkermans, Wilma Spijkers, Debora Timmerman, Jantine Wijnja © 2014 Meneer de Leeuw en Omring Uitgave juni 2014 Redactie Pepik Henneman, Denise Huibers, Job Leeuwerke, Mariëtte Stokkermans, Wilma Spijkers, Debora Timmerman, Jantine Wijnja Beeldredactie Fleur Bakker, Jantine Wijnja Ontwerp en illustraties Fleur Bakker Vormgeving Laurenz van Gaalen Fotografie Krijn van Noordwijk Druk SpringerUit drukwerk

86

Zorgorganisatie Omring heeft al meer dan honderd jaar haar wortels in West-Friesland, de Kop van Noord-Holland en Texel. Daar draagt zij met zorg bij aan de kwaliteit van samen leven door mensen aan te moedigen de dingen te blijven doen, die zij zelf nog kunnen doen, met de inzet van familie, bekenden en vrijwilligers. En door er te zijn op kwetsbare momenten, met goede zorg en ondersteuning, zowel thuis als in haar woonlocaties.

Kijk voor meer informatie op www.omring.nl of bel naar 088 206 8910.

Meneer de Leeuw faciliteert tijdelijke vernieuwingsnetwerken voor overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties.

Meneer de Leeuw is expert in open innovatieen transitieprocessen. Samen met pioniers, vernieuwende beleidsmakers, inspirerende ondernemers en bijzondere burgers zet het bedrijf zich in voor de transitie naar een duurzame samenleving. Meneer de Leeuw ontwikkelt hiervoor nieuwe concepten, visie, beleid en strategie.

Kijk ook op www.meneerdeleeuw.nl

IK ZIT VERWONDERD TE KIJKEN NAAR DE DAPPERHEID VAN OMRING OM ZICHT TE KRIJGEN OP HOE BEHOEFTES IN BEWEGING KOMEN. MOEDIG EN DAPPER ZOEKEN NAAR ANTWOORDEN VOOR DE TOEKOMST EN BOEIEND HOE HET ONDERSTEUND WORDT.

87