Dužina izloženosti, Konstitucija (pol, godine). Osjetljivi dio populacije: Djeca, Starije osobe, Trudnice, Hronični bolesnici. Rizik od drastičnih klimatskih promjena isuviše je veliki da bi mogao da se ignoriše čak i ako se zdravstveni efekti jave samo sporadično, tj. na određenim područjima, jer svaka promjena prirodnih sistema djeluje na osnove na kojima se bazira život na zemlji.
EPIZODE AEROZAGAĐENJA: - 1911. god. u Londonu od smoga umrlo 1.150 ljudi - 1952. god. u Londonu od istog problema umrlo 4.000 ljudi - 1963. god. u Njujorku od smoga umrlo 3.000 ljudi. Ovo je ozbiljna opomena da se navedenoj problematici posveti posebna pažnja i studiozniji pristup.
OSVRT NA NAŠE PROBLEME Prve civilizacije su nastale u sredinama koje su imale povoljnu klimu, plodno zemljište i izobilje vode. Aristotel je isticao da je najbolja zemlja kontinentalna, da su najzdravija mjesta sa dovoljno vode iz sopstvenih izvora, gdje duvaju istočni vjetrovi. Naš grad sve svoje klimatske povoljnosti pretvorio je u nepovoljnosti. Više ne možemo reći da imamo pitku vodu, plodnu zemlju, a odavno nam ne duvaju vjetrovi sa Trlice. Mnogobrojna ložišta, otvoreni kopovi u uslovima kotlinske klime podstiču stvaranje radijacionih magli sa mnoštvom čestica nastalih u proizvodnji starih tehnologija. Tako je naše prirodno bogatstvo pretvoreno u siromaštvo. Za djecu je važan prvi kontakt sa životnom sredinom - to su prve emocionalne veze, prvi perceptivni doživljaj, izgovaranje prve riječi - kao najveći simbol ljudskog duha. Kakav je prvi kontakt naših mališana sa životnom sredinom? Prvi kontakt - neprijatan, prvi udah - neprijatan. Njihova malena pluća se razvijaju do 8 godina, a u kakvim uslovima? Kako magle u novembru, decembru i januaru traju po 16 sati, nekad cjelodnevno, djeca nam borave u kućama po šest mjeseci. Kada nas pitaju do kada će biti u kućnom pritvoru onda se svi u ovom gradu moramo zapitati kakve im uslove življenja omogućismo? Posledice poremećaja ekološke ravnoteže ne moraju se odmah odraziti na ljudsko zdravlje, jer čovjek je adaptilan, ali se ne zna koju cijenu plaća i kada će se posledice odraziti da li na kraju ove ili sledeće generacije - kroz izmjenu genetskog potencijala, biološke vrijednosti ili psihološke otpornosti. Iako centralna dogma molekularne biologije DNKRNK-PROTEINI nije osporena, najnovija istraživanja ukazuju da postoje varijacije, tako da dolazi do varijacija u ekspresiji
pod dejstvom faktora sredine. Permanentni dijalog između genoma i okruženja nije samo značajan za razvoj vrste već i za razvoj kompleksnih bolesti, a sve se odvija u trostrukom heliksu: gen, organizam, okruženje. Sa naglim razvojem molekularne genetike i uvođenjem pojma ONKOGEN mijenja se čitav pristup genetici malignih bolesti. Sve je veći broj naučnih saznanja koja govore o uticaju spoljašnjih faktora na endokrini sistem - sunce određuje reproduktivni period, geografska širina i geografska dužina imaju uticaja na polno sazrijevanje, dnevno-noćni ciklus je značajan u tireoidologiji, sastav zemljišta - endemski kretenizam. Sada se govori o ENDOKRINIM DISRUPTORIMA - supstancama koje se mogu unijeti vodom, hranom, vazduhom ili kroz kožu imitiraju prirodne hormone, blokiraju ili remete njihovo dejstvo ili dovode do mutacije gena. Poslednjih decenija najveću pažnju u smislu endokrinih disruptora izazivaju polutanti (dioksinpolihlorirani bifenili DDT ftalati). Osnovni meteorološki parametri (temperatura, vlažnost, barometarski pritisak) i jonizacija vazduha značajno i svakodnevno utiču na zdravlje, ponašanje i raspoloženje. Sve je više dokaza da zagađen vazduh izaziva neželjene efekte na ljudsko ponašanje - porast razdražljivosti i agresivnosti. Ako neprijatni mirisi traju - agresija se smanjuje i bježanje postaje osnovni čovjekov motiv. Nepovoljni klimatski faktori u našoj sredini takvi su decenijama. Nagla industrijalizacija sa pratećim aerozagađenjem traje tri decenije, te živeći u ovakvim uslovima klimatskih nepovoljnosti i ekoloških začina normalno je očekivati i neke specifičnosti u morbiditetu kod naše djece. Prava naučna studija nikad nije rađena, ali kada je u pitanju dijete i njegov život, te čovjek i njegov život - pitam se da li kao svakodnevni svjedok kompromitovanog zdravlja naših ljudi možemo ostati nijemi posmatrači i hladni analitičari. Ovo je već treća-četvrta generacija koja odrasta u novim uslovima. Interakcija sa okolinom je od izuzetnog značaja za formiranje fenotipa jedinke. Kakva su naša zapažanja? Prvih 10-20 godina brz porast učestalosti respiratornih infekcija sa alergijskim bolestima. Poslednjih godina trend rasta je sporiji ali primjetne su promjene u biološkom supstratu - već možemo reći da plaćamo danak. Povećan procenat steriliteta, infertiliteta rizičnih trudnoća, sve više novorođenčadi sa rizikom za loše zdravlje te prematuriteta i djece sa malom tjelesnom masom, te veći broj kongenitalnih anomalija - evidentnih na samom rođenju.
75