Farmaceutski vodic

EDICIJA

Medicinski vodič

KROZ FARMACIJU

Saizdavači: D.o.o. Flaer, Podgorica NVO Medicalcg, Podgorica Za izdavača: Slavica Pantelić Urednik: Dragan Nikolić Autor uvodnih tekstova Anita Radanović Grafički dizajn i prelom: Petar Nikolić Naslovna strana: Aleksandar Ratković Autorski tekstovi ljekara i farmaceuta preuzeti su iz arhive časopisa Medical Štampa: D.o.o. Pegaz

Publikacija je namijenjena stručnoj medicinskoj javnosti

FARMACEUTSKA HEMIJSKA KOZMETIČKA INDUSTRIJA

ALKALOID AD SKOPJE

ALKALOID d.o.o. PODGORICA Bul. Sv. Petra Cetinjskog 1A/V tel/fax: +382 20 246 208 e-mail: alkaloid@t-com.me www.alkaloid.com.mk

Kotorska apoteka je najstarija u modernoj Crnoj Gori. Njen rad može se pratiti od 1326. godine, od najstarijih sačuvanih kotorskih sudsko-notarskih spisa pa sve do danas. Prema ovim spisima, možemo zaključiti da je uz Apoteku u Trogiru i Apoteku „Male braće”, iz Dubrovnika, to bila jedna od najstarijih apoteka u Evropi

JEDNA OD NAJSTARIJIH APOTEKA U EVROPI U vrijeme osnivanja kotorskog apotekarstva pominju se dvije apoteke. Jedna gradska i jedna privatna. Prvi poznati gradski apotekar u Kotoru poticao je iz Venecije.

U doba kotorske samostalnosti, oko 1400. godine, pominje se i ime našeg prvog apotekara Ratka Ozrenića, nastanjenog u Dubrovniku.

Lokacija jedne apoteke bila je pored kolegijalne crkve sv. Marije, kod sjevernih gradskih vrata, na istom mjestu gdje se i do zemljotresa iz 1979. godine nalazila restaurirana najstarija kotorska apoteka. Prema mišljenju dobrih znalaca tog doba, ova apoteka potiče iz druge polovine XIV vijeka. Sa te apoteke potiče i apotekarski amblem - mrtvačka glava sa dvije zmije koje se provlače kroz očne i ušne duplje, daždevnjak i kornjača.

Kotorska gradska apoteka radila je uoči dolaska venecijanske vlasti, kad je apotekar bio Pjetreo iz Kremone. Nalazila se na trgu sv. Tripuna, u kući Laurencije Buće, ispod crkve sv. Pavla. Kasnije su se lokacije gradske apoteke mijenjale.

Apotekar je bio dužan da apoteku snabdijeva potrebnim ljekovima. Ljekove i njihovu cijenu kontrolisali su članovi Gradskog saniteta, koje je biralo Veliko vijeće, na čelu sa Gradskom upravom, a ona je radila po direktivama Malog vijeća.

Najstariji sačuvani spisi ljekova Kotorske gradske apoteke potiču iz 1556. godine. Drugi spisak datira iz 1628. godine. To je spisak apoteke Marina Smekja, sastavljen poslije njegove smrti. On sadrži 173 redna broja, od kojih 150 obuhvata ljekove, a ostalo je apotekarsko posuđe. Inventar je procijenjen na 630 lira, a od tog iznosa veći dio otpada na ljekove. Treći spisak potiče iz 1632. godine. Apoteku je držao magistar Bernardin Antonili, gradski apotekar, zajedno sa svojim bratom. Inventar je imao 343 redna broja, a njegova vrijednost iznosila je više od 4.000 lira (800 dukata).

Pisan je venecijanskim dijalektom. Popis i procjenu inventara izvršio je Nikola Zarić, gradski apotekar kojeg je za taj posao odredila gradska uprava. On je podnio ovaj popis inventara 23. maja 1632.

Mr ph Pavle Jurlina

6

Začetnik farmakološke kulture i tvorac prve svijetu široko poznate farmakopeje

PEDANIJE DIOSKORID Pedanije Dioskorid (Pedanius Dioscorides, 40–90. g. n. e.) bio je ljekar, farmakolog i botaničar koji je ostavio dalekosežan uticaj na istoriju ljekarske prakse. Porijeklom Grk, Pedanije je rođen u blizini grada Tarsa, danas u granicama Turske. Upečatljiv uticaj izvršio je na oblast farmakologije.

Upravo ovaj ranarnik i vojni ljekar Neronove carevine, bio je tvorac petotomne farmakopeje koja je kao osnovni priručnik iz ove oblasti korišćena narednih 15-ak vjekova.

Pedanije je mnogo putovao.

Postoje svjedočanstva o tome da je obišao cijelu Italiju, Španiju, tadašnju Galiju i široki pojas sjevernoafričkih zemalja. Sabirajući iskustva u liječenju travama, 70. godine sastavio je listu od oko šest stotina biljaka i opisao njihova medicinska svojstva. Ovdje je uvrstio i svoja zapažanja o terapijski korisnim svojstvima životinjskih vrsta i minerala iz prirode.

Sadržaj te zbirke, primarno napisane na grčkom, danas je poznat uglavnom preko latinskog prevoda De materia medica libri quinque. Grčki prepisi knjige čuvaju se u arhivi svetogorskih manastira.

Iz prvog vijeka nove ere potiču i prve farmakopeje kineske „medicinske” nauke. Poznato je da je još 168. godine prije naše ere napisana lista recepata pod nazivom „Pedeset i dvije bolesti”, ali zbog pohranjenosti u Mavangduinom grobu njen sadržaj nije bio dostupan. To je bio i razlog zašto je Dioskoridova farmakopeja doživjela tako značajnu primjenu i sačuvana za dugi niz vjekova uprkos represivnim mjerama renesansnog društva. Ujedno, bio je ovo važan podsticaj za razvoj srednjovjekovne islamske farmakološke kulture koja je svijetu ponudila djelo cijelog niza briljantnih naučnika.

7

Abu Ali al-Husein Ibn Sina AVICENA (980-1037) U vrijeme „zlatnog doba” Abasidskog kalifata (749-1258. god.) na Istoku dolazi do procvata arapskih (islamskih) medicinskih institucija.

Prodor mongolske invazije oslabio je ovo more znanja, kako u istočnom dijelu zone uticaja, tako i u zapadnom, u Španiji.

Mnogi ne znaju, ali Arapi - u ovom slučaju muslimani, zaslužni su za očuvanje djela Galena i Hipokrata, te možemo reći da se Evropa zapravo i upoznala sa grčkom medicinom posredstvom arapskih prevoda. U toj fazi učenja grčkih i persijskih nauka nova generacija muslimanskih naučnika izašla je sa autentičnim konceptima i doprinosima u medicini, a njihova djela dominirala su evropskim medicinskim školama nekoliko vjekova.

Arapski naučnici poboljšali su i usavršili farmakologiju, hemiju i opisali mnoge lijekove - kao što su: sena, kamfor, muškatni oraščić i dr.

Takođe, nije im bila strana ni upotreba alkohola, aldehida i drugih tečnosti, a usavršili su i metode testiranja čistoće metala i raznih hemikalija. Kako je to doba bilo poznato po alhemiji i traženju načina za to kako stvoriti zlato iz nekog metala, otkrivena su i neka jedinjenja žive, bizmut, antimon, amonijak.

Abu Ali al-Husein Ibn Sina odnosno latinizovano Avicena, jedan je od najpoznatijih muslimanskih ljekara, farmaceuta, naučnik, pjesnik, filozof. Po značaju njegovog doprinosa medicinskoj nauci, može se reći da stoji u korak sa njegovim evropskim kolegama Galenom i Hipokratom.

Avicena je rođen 980. godine, a umro u Persiji 1037. godine. Napisao je više od 300 različitih djela iz

8

više naučnih oblasti: filozofije, medicine, teologije, biologije, psihologije, fizike, alhemije, astronomije, muzike, a sačuvano je i nekoliko njegovih pjesama. Njegovi savremenici ističu podatak da je sa osamnaest godina apsolvirao sva tadašnja znanja svijeta (citat: Pošto mi je nastupila osamnaesta godina života, okončao sam sve znanosti.

Bio sam u stanju to učiniti zato što sam posjedovao fascinantnu moć memorije. Danas samo produbljujem to znanje koje sam tada stekao. Poslije toga nijedna nauka nije mi ništa donijela). Njegova najpoznatija djela su Zakonik medicine (Al Kuanun fit-tib, medicinska enciklopedija u 5 tomova), Rasprava o filozofiji (Kitab al shifa, filozofska enciklopedija, uključuje logiku, fiziku, matematiku i metafiziku), Traktat o duši (Al isharat).

U liječenju bolesnika, osim konkretne upotrebe lijekova, koji se i danas koriste kao dio tradicionalne medicine, preferirao je higijenskodijetetski režim i primjenu uticaja spoljašnjih faktora. Rekao je da je hrana prijatelj tjelesne snage, ali istovremeno i neprijatelj, jer može biti u prijateljskoj vezi sa bolešću koja je opet neprijatelj snage. To je razlog da se pacijentu daje samo onoliko hrane koliko je najnužnije za jačanje organizma.

Kada govori o lijekovima, Avicena daje tri pravila: prvo je da treba odabrati kvalitetne lijekove nakon što je ustanovljena vrsta bolesti, drugo je da se ustanovi količina lijeka, uzimajći u obzir prirodu bolesti, stepen bolesti, pol, starosnu dob i sl., a treće pravilo odnosi se na poznavanje vremenskog stadijuma bolesti.

Njegova djela čitaocu ponekad ostavljaju dojam kao da su opisana na nevjerovatan način, kao da su potekla iz druge polovine prošlog vijeka, a ne iz 11-og, kad je nastala njegova poznata medicinska enciklopedija.

Trebalo bi dosta vremena i prostora da se opširnije pozabavimo ovom temom. Ipak, ovaj mali tekst predstavlja VELIKO HVALA ovom vanvremenskom čovjeku i pokušaj da ga otrgnemo od zaborava.

Mr ph Pavle Jurlina

9

Jedan od ljekara koji su svojim otkrićima zadužili medicinsku nauku i pomogli čovječanstvu u trenutku kada su difterija i tetanus bili velika zagonetka

Prva Nobelova nagrada za medicinu Emil von Behring (15. mart 1854 - 31. mart 1917) bio je njemački ljekar i jedan od utemeljitelja imunologije. Rođen je u Hansdorfu, kao najstariji sin jednog nastavnika. U porodici u kojoj je odrastao bilo je ukupno trinaestoro djece. Nakon završetka jednog dijela školovanja na medicinskim studijama Univerziteta u Berlinu, otpočeo je svoju ljekarsku praksu u Vojno-medicinskom koledžu u Berlinu. Koledž mu je obezbjeđivao uslove za rad koji nijesu morali biti finansirani od strane ne naročito imućne porodice, tako da je ovdje boravio od 1874. do kraja 1888. godine, provodeći u okviru te misije jedno vrijeme i u Poljskoj. Ovdje je i došao do jednog od svojih značajnih zapažanja koje ga je kasnije navelo da razmišlja o prirodi antitoksina, otkrića koje ga je proslavilo.

Koristeći jodoform u tretiranju ulceroznih promjena, uočio je da ovaj lijek ne ubija mikrobe ali ima moć da indirektnim putem dovede do određene reakcije u organizmu. Od 1889. godine radio je na Higijenskom institutu Roberta Koha u Berlinu. 1896. godine stupio je u brak sa osamnaestogodišnjom Elzom Spinolom sa kojom je imao sedmoro djece.

Uporedo sa ostalim zanimanjima, Behring je najveći dio svog radnog vijeka proveo kao je profesor higijene na univerzitetima u Marburgu, Berlinu i Haleu. Pronašao je serume protiv difterije i tetanusa, a 1890. godine dokazao je da se injektiranjem mrtve ili oslabljene bakterije koja uzrokuje difteriju u organizmu primaoca proizvodi „antitoksin” koji neutrališe zarazno dejstvo ove bolesti. Isti princip izlječenja od bolesti promovisao je i 1892. godine, u zajedničkom radu sa eminentnim japanskim bakteriologom u Kohovom institutu Šibasaburom Kitasatom. Ovaj projekat odnosio se na izazivanje antitetanusne reakcije u organizmu, a naučnici su ukazali na preventivne i iscjeliteljske mogućnosti svog metoda. Primitivne forme injektiranja koje su predstavili davane su u vidu ubrizgavanja imunizirane krvi životinja ili u vidu proizvodnje seruma koji bi pacijenti primali nakon dobijanja bolesti. Profilaktička kura protiv difterije, po Behringovom uputu, sadržala se od miksture toksina i antitoksina.

10

Behringovi pronalasci imali su sreću da vrlo brzo nakon predstavljanja naučnoj javnosti budu usvojeni i primjenjivani u praktičnoj medicini.

Iako su neka od medicinskih rješenja ove vrste djelimično bila predstavljena svijetu već 1898. i 1907. godine, prvi kompletno predstavljen i eksperimantalno potvrđen pokušaj ipak je učinio Behring 1913. kada je definitivno odredio sastav miksture koja se koristi u imunizaciji difterije. Taj pronalazak je imao ogroman uticaj na suzbijanje difterije kao opake zarazne bolesti koja je predstavljala ogromnu prijetnju čovječanstvu.

Budući da su ga zdravstvene tegobe počele odvraćati od održavanja redovnih univerzitetskih predavanja, Behring je 1914. godine otvorio sopstvenu manufakturu seruma i vakcina u Marburgu, koja je predstavljala bazu njegovih eksperimentalnih istraživačkih projekata i omogućavala mu finansijsku dobit jer se bavila prodajom ovih proizvoda. O njegovim naučnim dostignućima možda najbolje govori zbirka sabranih radova koja je publikovana u ediciji objavljenoj u jednom njemačkom periodičnom časopisu, u periodu od 1893. do 1915. godine.

1901. dobio je Nobelovu nagradu iz oblasti fiziologije i medicine za rad na rasvjetljavanju difterije, prvu ikada dodijeljenu u ovoj oblasti. Iako ne sa previše upečatljivim učinkom, Behring je posvetio dosta naučnog interesovanja istraživanju tuberkuloze, saopštavajući da je pronašao supstancu TC koja se može smatrati lijekom protiv ove bolesti. Nikada nije uspio da naučno dokaže ovu svoju tvrdnju. Pored značajnog napretka u profersorskom zvanju, ovaj naučnik je stekao i titulu oficira Francuske legije časti. Priznat za počasnog građanina Marburga, za svoj naučni rad dobio je i brojna naučna priznanja zemalja iz šireg okruženja: Rumunije, Mađarske, Turske, Rusije… tako da je jedan od časnih primjera koji pokazuju da prorok ipak može biti slavan i u svom mjestu. Danas se dobitnici nagrade „Emil von Behring” koju dodjeljuje Univerzitet u Berlinu mogu smatrati nosiocima najznačajnijeg medicinskog dostignuća u njemačkoj medicini.

11

Jedan od dobitnika Nobelove nagrade za medicinu dodijeljenu za rad na insulinu bio je profesor dr Frederik Grant Banting. Ovaj slavni Kanađanin uspio je da eksperimentalnim putem ostvari ono što su mnogi prije njega pokušavali da urade.

1923. godine podijelio je Nobelovu nagradu sa prof. dr Džonom Mekleodom.

Doprinos borbi protiv dijabetesa Frederik Grant Banting rođen je 14. novembra 1891. u Alistonu u Kanadi. Nakon završenog osnovnog i visokog obrazovanja u rodnom gradu, jedno vrijeme je pohađao studije bogoslovlja u Torontu, ali je kasnije odlučio da svoj profesionalni poziv veže za oblast medicine. Studije je završio 1916. godine. Bio je peto dijete Vilijema Tomsona Bantinga i Margaret Grant.

Početak Prvog svjetskog rata nije ostavljao previše mogućnosti mladom medicinaru koji je tek dobio dozvolu za rad, tako da se Banting pridružio Kanadskom vojno- medicinskom korpusu služeći uglavnom u Francuskoj. Ranjavanje u bici kod Kambre i dobijanje Vojnog krsta za heroizam pokazan u borbi predstavljali su neke od značajnijih trenutaka Bantingovog ratovanja. 1919, nakon svršetka rata, počeo je sa radom u Ontariju. Jedno vrijeme je bio predavač ortopedije na Univerzitetu Zapadnog Ontarija, a 1922. godine našao se i u ulozi predavača farmakologije na Univerzitetu u Torontu.

Započeta još u antičko vrijeme, razmišljanja o prirodi dijabetesa nijesu ostavljala ravnodušnim ni tadašnje istinske istraživačke duhove. Već je bio poznat mehanizam nastajanja dijabetesa, a znalo se i mnogo toga o prirodi ove bolesti - pored ostalog bio je ustanovljen i naziv insulin koji je Šefer opisao kao proteinski hormon odgovoran za regulaciju metabolizma šećera u krvi. Izazov kom nije odolio Banting predstavljalo je pronalaženje načina da se izoluje insulin iz pankreasa. Došao je na ideju da je to moguće ostvariti ukoliko se provokacijom kanala pankreasa uslovi uništavanje ćelija koje sadrže tripsin, da bi se na posredan način došlo do insulina očuvanog

12

erhansov im ostrvcima pankreasa.

Bantingov stručni konsultant u dokazivanju ove ideje bio je Džon Mekleod, profesor fiziologije sa Univerziteta u Torontu, a glavni asistent bio je njegov student Čarls Best. Sa Bestom je 1922. godine oformio Bantingovu i Bestovu katedru za medicinska istraživanja.

Radio je i kao honorarni konsultant ljekara Opšte bolnice u Torontu, Bolnice za bolesti djece i Zapadne bolnice u Torontu.

Tokom svog ne baš dugotrajnog životnog vijeka Banting je bio veoma cijenjen naučni radnik. 1922. godine dobio je Glavnu nagradu Univerziteta u Torontu, 1923. Nobelovu nagradu za medicinu, za rad na otkrivanju insulina, zbog čega mu je Kanadski parlament obezbijedio doživotni anuitet od 7.500 dolara. Bio je član brojnih medicinskih aka- demija i društava u Kanadi, Britaniji i SAD-u. Nobelovu nagradu podijelio je sa profesorom Mekleodom.

Banting je bio strastveni slikar. Poznato je da je jednom prilikom, sponzorstvom Kanadske vlade, učestvovao u slikarskoj ekspediciji koja je obilazila Sjeverni pol. Dva puta se ženio. U braku sa Merion Roberts imao je sina Vilijema, rođenog 1928. godine. 1937. godine oženio se Henrietom Bol. Poginuo je u toku Drugog svjetskog rata kao vezni oficir Britanske i Sjevernoameričke vojske zadužen za sektor medicine. Februara 1941. godine stradao je kao žrtva obaranja aviona kojim je nadlijetao Njufaundlend.

13

Jedan od najpoznatijih nobelovaca svih vremena svakako je ser Aleksander Fleming. 1945. godine dodijeljena mu je Nagrada za otkriće penicilina i njegovog ljekovitog efekta na razne bolesti. Iste godine, i za isto naimenovanje, Nagradu su dobili i dr Ernest Boris Čejn i dr Hauard Volter Flori

JEDNO SLUČAJNO OTKRIĆE Slavni pronalazač penicilina, ser Aleksander Fleming, bio je porijeklom Škotlanđanin. Rođen je u blizini Darvela, 6-og avgusta 1881. Po svom osnovnom zanimanju bio je politehničar. Četiri godine prije nego što je upisao Studij medicine na Londonskom univerzitetu bio je kancelarijski karijerista. 1906. godine napokon je stupio na tle medicine, a mentor u toj oblasti bio mu je Almrot Rajt, koji ga je podsticao na istraživanje terapije vakcinisanjem. Već 1914. postao je predavač na matičnom univerzitetu i pokazao afinitet za istraživanje bakteriologije.

Fleming je posvetio veliku pažnju istraživanju antiseptika. Već 1921. ukazao je na značaj lizozima i bilo je jasno da on sada želi da otkrije takve antibakterijske supstance koje svojim dejstvom mogu da zaštite ali ne i ugroze normalan razvoj živog organizma. 1928. godine, to mu je i pošlo za rukom. Dok je istraživao virus gripa, dogodilo se da se sasvim spontano razvio soj stafilokoka u blizini pljesnive materije koju je zaboravio da ukloni iz laboratorije. Fleming je uočio da se oko kontaminirane materije stvorio pojas u kom nije bilo bakterija, pa ga je to podstaklo na dodatna istraživanja.

Tako je konstatovao da se radi o nauci dotad nepoznatom, revolucionarnom otkriću, a novopronađenu supstancu nazvao je penicilin. Već tada je utvrdio da sadržaj plijesni, čak i kada je razrijeđen u srazmjeri od 1 : 800, ne gubi antibakterijsko svojstvo.

Tvorac brojnih naučnih radova iz oblasti imunologije, bakteriologije i hemoterapije, Fleming je imao uspješnu vojnu karijeru. Za života je postao veoma slavan naučnik i gotovo da nije bilo medicinskog ili naučnog društva u svijetu čiji nije bio počasni član1. Umro je 11. marta 1955. godine u Londonu.

POLEĐINA KOVANICE Slavni Flemingov pronalazak kao da je bacio u zasjenak ono što se u nastavku istraživanja dogodilo. Ovo revolucionarno otkriće podstaklo je brojne istraživače da pokušaju da izoluju supstancu koju je Fleming precizno opisao i otkrivaju njena nepoznata svojstva. Dvojici njih, Ernestu Borisu Čejnu i Hauardu Volteru Floriju, pošlo je za rukom da daju značajan doprinos dodatnom opisivanju čudotvornog penicilina. To je i bio razlog zašto su 1945. godine podijelili Nobelovu nagradu za oblast medicine ili fiziologije sa Aleksandrom Flemingom.

14

ser Aleksander Fleming

dr Ernest Boris Čejn

dr Hauard Volter Flori

Ernest Čejn (Berlin, 1906 – 1979, Mulrani, Irska) u vrijeme dodjele Nobelove nagrade bio je profesor na Oksfordskom univerzitetu. Porijeklom iz porodice njemačkog hemijskog industrijalca, veoma rano se zainteresovao za izučavanje hemije.

1930. godine stekao je univerzitetsku diplomu iz ove oblasti. Tri godine nakon toga, stažirao je u jednoj berlinškoj bolnici, nakon čega je napustio zemlju zbog nacističkog pritiska. Emigracija u Englesku bila je prilika za rad na Kembridžu i Oksfordu. Kasnije, nakon Drugog svjetskog rata, postao je saradnik Italijanskog zdravstvenog instituta (Instituto de sanita) i Londonskog univerziteta. Čejnova naučna interesovanja bila su veoma raznovrsna. Istraživao je enzimske procese, metabolizam tumora, funkcionisanje nervnih vlakana, a bio je veoma zainteresovan i za otkrivanje nepoznanica u oblasti antibiotika. 1939. godine počeo je rad na važnoj studiji. Upravo od tada datira i njegova saradnja sa Hauardom Florijem.

Njihov zajednički zadatak bio je da izvrše sistemsku studiju antibakterijskih supstanci proizvedenih od strane mikroorganizama. Oni su opisali proces antibiotske akcije, a 1939. naučni tim koji su predvodili uspio je da izoluje supstrat penicilina. Ovo su bili razlozi za dobijanje Nobelove nagrade.

Ser Hauard Volter Flori (Adelejd, Аustralija, 1898–1698, Oksford, Velika Britanija) u vrijeme dodjele Nobelove nagrade bio je, baš kao i Čejn, oksfordski profesor. Flori, budući porijeklom Južnoaustralijanac, diplomirao je na Univerzitetu u Adelaidi. Ispoljio je naučnu strast za rad u oblasti mikrobiologije. Kao veoma uspješan student imao je priliku da stekne veliki broj stipendija i upozna se sa radom nekih od najznačajnijih univerziteta zapadnog svijeta. 1931. godine postao je predavač na Univerzitetu u Šefildu, a četiri godine kasnije u istom angažmanu obreo se u Oksfordu.

Rad u ovoj ustanovi omogućio mu je kontakt i uspješnu saradnju sa Čejnom. Nakon njihovih istraživanja, 1940. godine, uslijedio je izvještaj o tome da penicilin zaista posjeduje antibiotsko dejstvo te da ovo može biti moćno sredstvo koje bi imalo dalekosežan efekat u liječenju ranjenika ozlijeđenih u ratovima kojih u to vrijeme nije manjkalo. Vlada Velike Britanije imala je sluha za usvajanje ovakve inicijative, tako da je tokom Drugog svjetskog rata ovaj lijek zaista primjenjivan u liječenju velikog broja pacijenata.

1. Parafr. vid. Nobel Lectures, Physiology or Medicine 1942-1962, Elsevier Publishing Company, Amsterdam, 1964.

15

Danijel Bove je bio briljantan naučnik kom je pošlo za rukom da svojim plodnim stvaralačkim djelom pridobije pažnju žirija za dodjelu Nobelove nagrade. Ne dijeleći zaslugu ni sa kim, kako je to veoma čest slučaj, on je 1957. zasluženo dobio ovo eminentno priznanje

NOBELOVA NAGRADA ZA RAD NA SINTETIČKIM JEDINJENJIMA Danijel Bove (Daniel Bovet, 1907–1992) rođen je u zapadnošvajcarskom gradu Nešatelu. Bio je sin Pjera Bovea, profesora pedagogije sa Univerziteta u Ženevi, pa su i njegova akademska interesovanja veoma brzo izašla na vidjelo. Zanimale su ga fiziologija i hemija, a na Ženevskom univerzitetu doktorirao je 1929. godine i to iz oblasti zoologije i komparativne anatomije. Ipak, najznačajniji dio njegovog radnog opusa pripada oblasti farmakologije.

Veoma mlad, već 1929. godine, postao je saradnik na Pasterovom institutu u Parizu. Svojevremeno, postao je i šef Katedre za terapeutsku hemiju pri toj ustanovi.

Identičan angažman zadržao je i Institutu superiore di sanita u Rimu, čiji je bio dugogodišnji saradnik. Takođe, bio je profesor na Univerzitetu u Sasari (Italija) i Univerzitetu La sapijensa u Rimu. Nešto više od dvije godine (1969-1971) bio je šef Nacionalnog istraživačkog savjeta u Rimu.

Veoma značajan doprinos Bove je dao u oblasti farmakologije, biologije i hemoterapije. Zaslužan je za otkriće antihistaminika (1937. god.). Tražio je odgovore za adekvatnu farmakoterapiju simpatičkog i centralnog nervnog sistema, alergijskih stanja, za uspostavljanje hormonske ravnoteže, ali i sprovođenje hemoterapije, anestezije i sl. Vrijedan saradnik u radu bila mu je supruga Filomena Niti, sestra čuvenog bakteriologa Nitija. 1948. godine, kao plod zajedničkog rada, objavljena je njihova koautorska knjiga o hemijskoj strukturi i farmakodinamičkoj aktivnosti ljekova uključenih u terapiju vegetativnog nervnog sistema. 1957. godine uručena mu je Nobelova nagrada za oblast fiziologije ili medicine. U obrazloženju se navodi da je to izvršeno zbog otkrića u vezi sa sintetičkim jedinjenjima kojim se inhibiraju efekti pojedinih supstanci u tijelu, posebno u krvnim sudovima i skeletnim mišićima. Objavljeno je oko 300 njegovih raznovrsnih naučnih radova.

Pored toga što je za života bio veoma popularan naučnik i dobitnik priznanja velikog broja najznačajnijih svjetskih univerziteta, Bove je 1946. godine proglašen i za viteza Legije časti. Umro je 1992. godine, u Rimu.

16

Kompleksno preplitanje istraživačkih polja različitih nauka: u prvom redu biologije, hemije i medicine, plodnim radom trojice značajnih naučnika: Ferdžgota, Murada i Ignara, dobilo je osoben izraz u otkrivanju raznovrsnih svojstava uticaja azot-oksida kao signalnog molekula u kardiovaskularnom sistemu. Vodeći posebne naučne timove, svaki od ovih trojice istraživača došao je do sasvim osobenih podataka. Ipak, njihova individualizovana dostignuća na ovom polju krunisana su nagradom koja je objedinila značaj njihovih naučnih zapažanja - Nobelovom nagradom za oblast medicine ili fiziologije, dodijeljenom 1998. godine

U ŽIŽI RAZNOVRSNIH OBJEKTIVA Farmakološka dostignuća, iako bi to možda bilo za očekivati, nijesu predstavljala posebno atraktivan resurs za dodjelu značajnih naučnih priznanja. Ukoliko se osvrnemo na istorijat dodjele Nobelove nagrade, uočićemo da nije veliki broj farmakologa koji su uspjeli prisvojiti neko od priznanja. Iako još uvijek nije ustanovljena posebna nagrada za ovu farmaceutsku oblast, nesporan je ogromni značaj primjene inovativnih rješenja iz ove oblasti. Ipak, svojevrstan oblik iskupljenja za ovakvu praksu kao da se može prepoznati u dodjeli Nobelove nagrade za oblast medicine ili fizioterapije za 1998. godinu. Trojica naučnika čija su se interesovanja ukrstila u jednoj tački istraživanju uticaja azot-oksida na kardiovaskularni sistem - pored značajnog postignuća u osvjetljavanju naučne istine, dali su veoma važan podsticaj razvoju farmakologije. Plodni naučni radnici, pasionirani hemičari, medicinari, biolozi, farmakolozi, neki od njih su direktno učestvovali u proizvodnji farmaceutika. Riječ je o Luisu Ignaru, Robertu Ferdžgotu i Feridu Muradu.

Luis Ignaro (Louis J. Ignarro) naučnik je koji je svojim istraživanjima iz domena hemije i farmakologije i uporedo vođenim pedagoškim radom, u kom je, kako sam kaže1, uživao, plodnošću svog rada i nesalomivim elanom važi za primjer profesionalca na kog se treba ugledati. Sin napuljskog doseljenika brodograditelja i Sicilijanke, rođen 1941. godine u Bruklinu, odličan student, a u vrijeme dodjele Nobelove nagrade predavač na Medicinskom fakultetu u Los 17

Anđelosu, Ignaro u svojoj autobiografiji2 ističe činjenicu da je tokom bujne naučne karijere sarađivao sa autoritetima kao što su Bernar Brodi, Džim Žilet, Džulijus Akselrod, Pol Bojler ili drugi. Diklofenak, antiinflamatorni nesteroid koji se danas nalazi u širokoj primjeni, plod je Ignarovog rada u Geigi farmaceutikalu. Strast za istraživanje uticaja nitroglicerina na kardiovaskularni sistem, cikličnih nukleotida, azot-oksida i sličnih opijata, pojavila se u Ignarovom radu još 1977. godine. Već tada je počeo sa objavljivanjem svojih saznanja posredstvom Američkog časopisa za farmakologiju i ekssperimentalniu terapeutiku. Otkriće EDRF-a, endotel izvedenog opuštajućeg faktora, predstavlja prekretnicu i značajno dostignuće u ukupnoj farmaceutici. Poseban efekat ogleda se u primjeni na liječenje impotencije, za šta posebna zasluga pripada upravo ovom istraživaču. Bio je to direktan podsticaj i za proizvodnju sildenafila, popularno zvanog vijagra. Ignaro je konstatovao da je azot-oksid moćan vazorelaktant, a budući da su nauci bila poznata neurotransmiterska svojstva ovog jedinjenja, on je taj spektar svojstava opisao istražujući glatku mišićnu masu. Predan naučno-istraživačkom radu koji je, kako sam navodi3, često trajao i po 96 uzastopnih časova, ovaj nobelovac je ponosan i na priznanja za pedagoški rad. U toj oblasti dodijeljena mu je Zlatna jabuka.

Robert Ferdžgot (Robert F. Furchgott) rođen je u Čarlstonu (1916), a do 2009, tj. godine njegove smrti, učetvovao je u radu ne samo američkih već i brojnih svjetskih univerzitetskih ili drugih naučnih centara. Već 1937. godine naučnoj javnosti bio je poznat njegov inventivni naučni potencijal. Pod mentorstvom dr Henrija Bula na Nortvesternskom univerzitetu vršio je istraživanja u oblasti fizičke hemije krvnih zrnaca. Promjene u eritrocitima, propustljivost njihovih ćelijskih membrana, ogledi na tkivu srčanog mišića, njegova relaksacija primjenom fosfata, uticaj epinefrina, izoprotereniola,

JEDNO RAZMIŠLJANJE O NAGRADAMA U razmišljanju o tome koji su to aspekti mojih istraživanja koji su mi donijeli najveće zadovoljstvo, ne mogu reći da je prevashodno riječ o priznanjima i nagradama. Mislim da moje najveće zadovoljstvo dolazi iz svake početne demonstracije u mojoj laboratoriji, iz ekserimenata projektovanih da testiraju novu hipotezu, da se objasne neki ranije ustanovljeni, često zbunjujući i paradoksalni pronalasci, koji su dali rezultate u skladu sa hipotezom. Ne samo dobijanje rezultata, već i zadovoljstvo zbog dobijanja očekivanih rezultata i rasprava o njima sa ljudima koji vrše istraživanja u datoj oblasti - očigledno da su aspekt koji imponuje egu.

Robert F. Furchgott, „Autobiography”, Stokholm, 1999, http://nobelprize.org/

18

natrijum-nitrita, acetilholina i sl., predstavljali su neke od zona interesovanja u kojima je ovaj nobelovac tražio odgovore za zadovoljenje svoje istraživačke mašte. Zaslužan je za otkriće EDRF-a, 1978. godine, za koje kaže da je bilo sasvim neočekivano. Univerziteti u Vašingtonu i Ženevi danas sa ponosom ističu činjenicu da je Ferdžgot svojevremeno bio učesnik u naučnom radu koji se ovdje organizuje.

O Feridu Muradu, trećem po redu laureatu navedene Nobelove nagrade za 1998. godinu, postoji zanimljiva biografska priča. Murad je u stvari prezime koje je njegov otac, albanski emigrant, dobio po, kako to tada nije bio jedinstven slučaj, odokativnoj ocjeni carinika koji mu je pregledao dokumenta na ulasku u SAD. Tako se desilo da Murat Džabir Ejupi u kasnije sklopljenom braku sa 22 godine mlađom Henrijetom Bouman, dobije trojicu potomaka koji neće nositi prediktovano porodično prezime. Rođen 1936. godine, u Vajtingu, gradiću u Indijani, Murad je odrastao u okruženju koje je zahtijevalo stalni angažman u održavanju porodičnog restorana. Kao i njegova braća, veoma rano je ispoljio žeđ za naučnim saznanjem. Pasioniran farmakologijom, koja u to vrijeme nije predstavljala lako dostupan studij, i ovaj naučnik je bio veoma uspješan student medicinskog fakulteta. U njegovim istraživanjima ističe se rad na objašnjenju uticaja nukleotida na funkcionisanje srca i jetre, proces hormonske regulacije i objašnjenja bioloških efekata azotoksida. Polazilo mu je za rukom da veoma vješto animira naučnu javnost, uključi brojne učesnike u projekte koje je vodio i pridobije finansijere za ulaganje u nauku. 1993. osnovao je sopstvenu molekularno-gerijatrijsku korporaciju. O značaju njegovog rada ilustrativno govori podatak koji navodi u Autobiografiji4 - za 4 godine rada u Abot laboratorisu, direktno je doprinio inoviranju 24 vrste farmaceutika namijenjenih za liječenje najprisutnijih bolesti. U vrijeme dodjele Nobelove nagrade, bio je predavač na Univerzitetu Teksasa, u Hjustonu.

Zanimljiv je podatak da rad Ferdžgota, Murada i Ignara, iako značajnim dijelom pripada istoj oblasti, nikada nije sprovođen timski. Trojica američkih naučnika sinhronizovano su sprovodila naučna istraživanja koja su se ticala prirode uticaja azotoksida, postižući pri tome raznovrsne rezultate. Svjedočanstvo koje Ignaro navodi u svojoj autobiografiji5 govori o činjenici da su se na Konferenciji o vaskularnim bolestima održanoj 1986. na Majo klinici u Ročesteru susreli Ignaro i Ferdžgot. Tom prilikom ukazali su na veoma slična zapažanja. Ipak, o njihovoj prisnijoj saradnji nema dostupnih informacija.

1. http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/ignarro.html 4. http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/murad.html

2. L. c. 3. Ignaro, l.c.

5. Vid. fn. 1

19

Hygije - boginja zdravlja i zaštitnica ljekara i apotekara

AGENCIJA ZA LIJEKOVE I MEDICINSKA SREDSTVA (CALIMS) Agencija za lijekove i medicinska sredstva stručna je institucija koja se bavi regulisanjem stanja u oblasti registracije, farmakovigilance, kliničkih ispitivanja, te kontrole kvaliteta lijekova i medicinskih sredstava. Pored navedenog, sprovodi program informisanja stručne i opšte javnosti o racionalnoj upotrebi lijekova. Postavljanje kvalitetnih standarda zaštite zdravlja građana Crne Gore predstavlja jedan od osnovnih ciljeva rada ove institucije. Želja da obezbjeđivanjem kvalitetnih, bezbjednih, efikasnih i racionalno upotrijebljenih lijekova i medicinskih sredstava upravo ova stručna jedinica postane lider programa za očuvanje zdravlja i poboljšanje kvaliteta života ljudi posebno je naglašena misija CALIMS-a. Ustanovljena oktobra 2008. godine, tokom relativno kratkog perioda postojanja uspjela je da se uspješno umreži u sistem najznačajnijih institucija koje djeluju na domaćem i svjetskom nivou, te se, prema riječima direktora CALIMS-a, dr Milorada Drljevića, sa zadovoljstvom može konstatovati da su nakon dvije godine rada uspješno realizovane skoro sve planirane aktivnosti koje su dio Strategije razvoja Agencije do 2015. godine. - Polazeći od profilacije CALIMS-a kao stručno-naučne institucije, svakako da je najvažniji dio posla bio formiranje veoma kompetentnog tima stručnjaka, koji su ovladali svim poslovima koje nam je država povjerila. Uporedo sa radom, intenzivno su se odvijali i edukativni programi, za zaposlene, spoljne saradnike i stručnu javnost. Već godinu dana se nalazimo u projektu ’Instrument for PreAccession‘ u okviru kojeg zaposleni u CALIMS-u prisustvuju redovnim sastancima radnih grupa i komiteta Evropske agencije za lijekove (EMA), što svakako doprinosi podizanju internih kapaciteta objasnio je direktor Drljević.

Lista djelatnosti koje se svakodnevno obavljalju u Agenciji za lijekove i medicinska sredstva veoma je obimna. Ovo je institucija kojoj se traba obratiti kada je u pitanju izdavanje, mijenjanje, dopunjavanje i obnavljanje dozvole za stavljanje lijeka u promet, dozvole za proizvodnju i promet lijekova, bilo da su oni namijenjeni za humanu ili veterinarsku primjenu u liječenju, kao i izdavanje dozvole, evidentiranje i kontrolu rezultata kliničkih ispitivanja lijekova. Praćenje kvaliteta lijekova i medicinskih sredstava dostupnih na tržištu ili eventualna zabrana njihovog prometa redovne su aktivnosti stručnjaka CALIMS-a.

U skladu sa propisima Zakona o lijekovima i Zakona o medicinskim sredstvima, vrši se izdavanje sertifikata i akreditacija različite namjene. Da bi se izvršila nabavka lijeka 21

koji nije u standarnoj upotrebi u Crnoj Gori, neophodno je pribaviti dozvolu upravo ove institucije. Prikupljanje i obrada podataka o prometu i potrošnji lijekova, učešće u međunarodnoj standardizaciji u oblasti lijekova, sprovođenje edukacije o lijekovima, te briga za obezbjeđenje kvaliteta lijekova, samo su još neke u nizu nadležnosti ove specijalizovane farmaceutsko-medicinske institucije. Usvajanje Strateškog plana Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, jedan je od važnih ciljeva daljeg rada. - Da bi do kraja uspjeli da ostvarimo svoju misiju i viziju, neophodno je i da riješimo pitanje smještaja i uslova za rad, uključujući formiranje skrining laboratorije za brze analize.

Očekujemo da će Vlada Crne Gore u najskorijem vremenu pomoći da se ovo pitanje riješi. Saradnja koju ostvarujemo sa Ministarstvom zdravlja, institucijama zdravstvenog sistema (KC, Institut za JZ, JZU, Veterinarska uprava, Ekotoksikološki zavod...), Medicinskim i Farmaceutskim fakultetom, kao i velikim brojem regionalnih institucija, garancija su da će lijekovi i medicinska sredstva koji su dostupni građanima Crne Gore zadovoljavati standarde kvaliteta, bezbjednosti i efikasnosti - navodi dr Drljević.

-Velikim zalaganjem svih zaposlenih u našoj instituciji, uspjeli smo da u poslovanje uvedemo standard upravljanja kvalitetom ISO 9001/2008. i opredijelili se da upravo kvalitet rada i transparentnost budu osnov našeg poslovanja. Postali smo i prepoznatljiva institucija u regionu, kao i članica brojnih evropskih i svjetskih asocijacija (EMA, UPSALA, Centar za monitoring WHO-a, Bord za kontrolu narkotika...) - ističe dr Milorad Drljević. Onog trenutka kada program kontinuiranog poboljšanja standarda zdravstvene zaštite bude funkcionisao kao stabilan sistem, biće ostvarena jedna od važnih pretpostavki optimalnog rada CALIMS-a, a time i dobro strukturiranog ukupnog sistema zdravstvene zaštite građana Crne Gore. Naravno, cilj je da takav učinak bude prepoznat i na međunarodnom nivou.

Sektor za lijekove i medicinska sredstva a) Odjeljenje za izdavanje dozvola za stavljanje lijeka u promet b) Odjeljenje za izdavanje dozvola za uvoz/izvoz,sertifikata i mišljenja c) Odjeljenje za izdavanje dozvola za uvoz,izvoz i tranzit opojnih droga i psihotropnih supstanci d) Odjeljenje za medicinska sredstva e) Odjeljenje za klinička ispitivanja lijekova za upotrebu u humanoj i veterinarskoj medicini f) Odjeljenje za farmakovigilancu g) Odjeljenje za kontrolu i odobravanje obilježavanja lijekova Djelatnost Agencije utvrdjena je Zakonom o lijekovima i Zakonom o medicinskim sredstvima.

22

U skladu sa odredbama navedenih zakona, Agencija za lijekove i medicinska sredstva vrši upravne i sa njima povezane stručne poslove koji se odnose na lijekove, i to: •izdaje, mijenja, dopunjava i obnavlja dozvolu za stavljanje lijeka u promet ; •izdaje dozvole za: proizvodnju lijekova, promet lijekova na veliko i promet na malo veterinarskih lijekova; •izdaje odobrenje za klinička ispitivanja lijekova koji nemaju dozvolu za stavljanje lijeka u promet, evidentira klinička ispitivanja lijekova koji imaju dozvolu za stavljanje lijeka u promet i vrši kontrolu sprovodjenja kliničkih ispitivanja; •procjenjuje odnos rizika i koristi lijekova na osnovu praćenja neželjenih dejstava lijekova i daje stručnu ocjenu kvaliteta, bezbjednosti i efikasnosti primjene lijekova; •izdaje sertifikat o primjeni: dobre proizvođačke prakse, dobre kliničke prakse i druge sertifikate u skladu sa ovim zakonom; •izdaje sertifikate za potrebe izvoza lijekova u skladu sa preporukama Svjetske zdravstvene organizacije; •odobrava nabavku, odnosno uvoz lijekova koji nemaju dozvolu za stavljanje lijeka u promet,lijekova koji su namijenjeni za naučna i medicinska istraživanja, za dalju preradu ili za liječenje određenog lica ili grupe lica, kao i drugih lijekova u skladu sa ovim zakonom; •izdaje dozvolu za uvoz, tranzit i izvoz lijekova koji su ili sadrže opojne droge i psihotropne supstance kao i za supstance koje se koriste za njihovu proizvodnju (prekursori), u skladu sa međunarodnim konvencijama; •učestvuje u međunarodnoj standardizaciji u oblasti lijekova; vrši prikupljanje i obradu podataka o prometu i potrošnji lijekova; •obavlja poslove informisanja i edukacije o lijekovima i daje informacije od značaja za sprovođenje mjera za racionalno korišćenje lijekova; •preduzima mjere za obezbjeđenje kvaliteta lijekova; •vrši klasifikaciju lijekova za koje je izdata dozvola za stavljanje lijeka u promet u cilju utvrđivanja relevantnih pravila u vezi izdavanja lijekova; •vodi evidencije izdatih dozvola, odobrenja, sertifikata i potvrda; •ostvaruje saradnju sa međunarodnim subjektima i nacionalnim regulatornim tijelima u oblasti lijekova; •predlaže uskladjivanje propisa na području lijekova sa propisima EU i propisima i smjernicima medjunarodnih institucija; •izdaje stručno mišljenje o razvrstavanju proizvoda u lijek ili grupu lijekova kao i druga stručna mišljenja iz nadležnosti Agencije; •vrši kontrolu kvaliteta lijeka i izdaje potvrdu o kvalitetu lijeka; •obavlja poslove u vezi sa odlaganjem i uništavanjem otpada za sopstvene potrebe; 23

•izdaje odobrenja za uvoz i izvoz imunoloških lijekova, lijekova iz krvi i plazme i radiofarmaceutskih lijekova; •vrši druge poslove u skladu sa zakonom.

U skladu sa odredbama Zakona o medicinskim sredstvima Agencija vrši upravne i sa njima povezane stručne poslove koji se odnose na medicinska sredstva i to: •donosi rješenje o akreditaciji pravnih lica za utvrđivanje usklađenosti medicinskih sredstava, donosi rješenje o oduzimanju akreditacije i vodi registar akreditovanih pravnih lica za utvrđivanje usklađenosti; •vrši upis u registar i brisanje iz registra i vodi registar proizvođača, pravnih lica i preduzetnika koji vrše promet na veliko, uvoz i izvoz medicinskih sredstava, kao i specijalizovanih prodavnica; •vrši upis u registar i brisanje iz registra i vodi registar medicinskih sredstava koja mogu biti u prometu u Crnoj Gori; •evidentira klinička ispitivanja medicinskih sredstava i, po potrebi, daje saglasnost za početak kliničkog ispitivanja; •procjenjuje odnos rizika i koristi medicinskih sredstava na osnovu praćenja neželjenih dejstava; •odlučuje o razvrstavanju medicinskih sredstava kada se radi o kombinaciji lijeka i medicinskog sredstva ili medicinskog sredstva i predmeta opšte upotrebe; •zabranjuje promet, odnosno naređuje obustavu prometa ili povlačenje iz prometa medicinskih sredstava koja ne ispunjavaju propisane opšte i posebne zahtjeve; •sarađuje sa međunarodnim subjektima i nacionalnim regulatornim tijelima u oblasti medicinskih sredstava; vrši druge poslove, u skladu sa zakonom.

MISIJA Misija Agencija je da postane vodeća institucija za očuvanje zdravlja i poboljšanje kvaliteta života ljudi, obezbjeđivanjem kvalitetnih, bezbjednih, efikasnih i racionalno upotrijebljenih lijekova i medicinskih sredstava, kao i da kontinuirano poboljšava kvalitet zdravstvene zaštite za pacijente.

VIZIJA Vizija Agencije je da na visokostručan i odgovoran način poveća stepen funkcionisanja sistema zdravstvene zaštite, posebno segmenta potrošnje i registracije lijekova i medicinskih sredstava, do nivoa standarda zemalja Evropske unije.

24

CILJEVI Strateški ciljevi Agencije Usvajanje strateškog plana Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, koji će omogućiti optimalno i efikasno funkcionisanje Agencije; •Kontinuirano poboljšanje sveukupnog standarda zdravstvene zaštite; •Uključivanje organizacija zdravstvene zaštite i zdravstvenih institucija u proces poboljšanja kvaliteta; •Praćenje kvaliteta svih lijekova na tržištu i zabrana prometa lijekova i medicinskih sredstava koji su ispod standardnog nivoa, ili su nebezbjedni.

•Kontrola potrošnje lijekova.

•Da kao takva bude prepoznata od međunarodnih regulatornih tijela i organizacija iz ove oblasti.

•Da osigura podršku da bi se sve organizacije koje pružaju zdravstvenu zaštitu uključile u proces poboljšanja kvaliteta; •Da osigura vidljiva i mjerljiva poboljšanja kvaliteta zdravstvene zaštite na kontinuiranoj osnovi; Strategije ostvarivanja ciljeva Agencije: •Da se angažuje, obuči i zadrži dovoljan broj farmaceuta, ljekara specijalista i ostalih visokospecijalizovanih profesionalaca, za određene segmente Agencije; •Da se promoviše poboljšanje kvaliteta i akreditacija među organizacijama zdravstvene zaštite, profesionalcima i potrošačima; •Da uspostavi veze sa međunarodnim tijelima koja su zainteresovana za kvalitet lijekova.

Da kreira ambijent u kojem će iskustvo pacijenata imati glavni značaj za organizaciju i pružanje zdravstvene zaštite.

25

Renomirani islandski lider u snabdijevanju generičkim farmaceuticima

Kada je ustanovljena farmaceutska kompanija Aktavis, želja njenih osnivača bila je da to vremenom postane preduzeće koje će opravdati značenje latinske sintagme sadržane u njenom nazivu, tj. da postane funkcionalan spoj akcije i snage. Još 1956. godine na Islandu je osnovana farmaceuska kompanija Farmako („Pharmaco”), koja je osnovica današnjeg Aktavisa („Actavis”). Ovo je međunarodna farmaceutska kompanija namijenjena za proizvodnju i snabdijevanje tržišta generičkim farmaceuticima. Prema podacima o istraživanju tržišta, Aktavis se nalazi na visokom, petom mjestu na top listi najpopularnijih snabdjevača generičkim lijekovima. Pod logom ove firme na tržištu je zastupljeno više od 830 različitih generičkih proizvoda, a više od 350 u pripremnoj je fazi. Firma upošljava oko 10.500 ljudi, a trenutno posjeduje predstavništva u 40 svjetskih zemalja.

Aktavisovi proizvodi registrovani su u oko 60 zemalja svijeta. Pod nadleštvom Actavis Groupa, sprovodi se opremanje modernih proizvodnih objekata u Evropi, SAD-u i Aziji. Proizvodni asortiman obuhvata tablete, kapsule, injekcije, supozitorije, sprejeve, praškaste proizvode, tečnosti namijenjene za oralnu upotrebu i polučvrste materije. Što se tiče evropske regije, proizvodni centri nalaze se u Bugarskoj, Islandu, Italiji, Malti, Norveškoj, Rumuniji, Rusiji, Srbiji, Turskoj i Velikoj Britaniji. Istraživačko-razvojni centri postoje u Islandu, Malti i Rumuniji.

Filijala za prodaju i marketing Actavis d.o.o.

Aktavisovi farmaceutski proizvodi u Crnoj Gori su dostupni preko sjedišta u Beogradu, „Actavis d.o.o.”, koje uporedo sa snabdijevanjem srbijanskog farmaceutskog tržišta zadovoljava i potrebe crnogorskog tržišta. U sastavu tog centra funkcioniše i Zdravlje Actavis (Leskovac), jedan od vodećih proizvođača gastroenteroloških i kardioloških ljekova u regionu. Od 2003. godine većinski vlasnik je islandska kompanija Aktavis. - Regionalno predstavništvo za Srbiju i Crnu Goru predstavlja sjedište prodaje 26

i marketinga za ovaj segment Aktavisovog sektora za Centralno-Istočnu Evropu i Aziju.

Ambiciozan tim Prodaje i marketinga kompanije Actavis d.o.o. stvara nove vrijednosti za svoje kupce obezbjeđujući pravi izbor prvoklasnih proizvoda po povoljnim cijenama kako za domaće tako i za tržišta u regionu.

Filijala za prodaju i marketing „Actavis d.o.o.” osnovana je 2005. godine. Za 2011. godinu programom ove firme predviđeno je obezbjeđivanje lijekova posljednje proizvodne generacije, ali i kontinuirano snabdijevanje tržišta proizvodima čiji će oslonac biti baziran na domaćoj proizvodnji, tj. na proizvodnji u kompaniji u Leskovcu. Pacijentima će biti dostupni lijekovi iz oblasti kardiologije, psihijatrije, neurologije, dijabetologije, palijativne njege i antiinfektive.

Efikasno upravljanje kvalitetom od vrhunskog je značaja za uspjeh Aktavisa.

Standardi kvaliteta poslovanja definisani su Korporativnim poslovnikom koji važi za sve Aktavisove kompanije širom svijeta. Aktavisov tim za kvalitet i usaglašenost efikasno obezbjeđuje njegovu dosljednu primjenu u našim fabrikama, čiji status i kvalitet rada brižno prati i kontroliše Odbor za kvalitet. Poslovnikom su utvrđeni sistem upravljanja kvalitetom (QMS) i sistem upravljanja zaštitom životne sredine, zdravlja i bezbjednosti (EHS) u Aktavisu.

Kako bi se obezbijedili usaglašenost proizvodnih pogona sa zahtjevima regulative na lokalnom nivou, organizuju se redovne interne provjere, kao i provjere od strane ovlašćenih regulatornih organa. Kompanija Zdravlje Aktavis je, nakon inspekcije u oktobru 2008. godine, dobila zvanični EU GMP sertifikat danske Agencije za lijekove. Kompanija je sertifikovana po sistemu kvaliteta ISO 9001:2000, ISO 14001, i kao prva Aktavisova kompanija sa sertifikatom po standardu OHSAS 18001.

www.actavis.rs 27

AstraZeneca „Health Connects Us All” Kompanija „AstraZeneca” nastala je 6.4.1999. godine, spajanjem kompanija „Astra AB” iz Švedske i „Zeneca PLC” iz Velike Britanije - dvije kompanije sa sličnim naučno baziranim kulturama i zajedničkom vizijom farmaceutske industrije. Spajanje je imalo za cilj da unaprijedi sposobnost obje kompanije da održe dugotrajan rast kroz: -Sposobnost da se održi potencijal postojećih i novih proizvoda kroz globalno prisustvo -Raširena pokrivenost u ključnim terapijskim oblastima, kao što su kardiovaskularna i respiratorna oboljenja, zbog komplementarne prirode proizvoda -Značajna prisutnost u primarnoj zaštiti, posebno u oblasti gastrointestinalne, kardiovaskularne i respiratorne medicine -Vodeća pozicija u mnogim specijalističkim/bolničkim segmentima, koja uključuje onkologiju i anesteziju.

Snažnija R&D platforma za rast koji je podstaknut inovacijama •Značajna ulaganja u istraživanje i razvoj •Snažan kombinovan razvoj novih proizvoda •Potencijal za dalje jačanje razvoja novih proizvoda kroz povećano istraživanje i sposobnost razvoja kroz veću produktivnost i fokus na selektovane oblasti i tehnologije.

AstraZeneca se bavi otkrivanjem novih lijekova koji su proizvedeni u cilju unapređenja zdravlja i kvaliteta života pacijenata širom svijeta - lijekova koji su inovativni, efikasni i koji pružaju dodatnu korist, kao što je smanjenje neželjenih dejstava ili bolji način primjene lijekova. AstraZeneca se fokusira i na pronalaženje najboljih 28

osobina naših lijekova kroz istraživanje dodatnih načina primjene i proizvodnje. U kompaniji AstraZeneca inovacija nije samo istraživanje. Naš cilj je i da stimulišemo stalnu kreativnost u organizaciji, stvarajući sredinu u kojoj se zaposleni osjećaju da kompanija cijeni i vrednuje njihov rad, podstiče i nagrađuje za ideje i doprinos uspjehu kompanije - ideje koje mogu da naprave razliku u svim aspektima poslovanja. Takođe, mi podržavamo i ohrabrujemo zaposlene u otkrivanju njihovog sopstvenog potencijala, pružajući im priliku za učenje i razvoj tokom njihove karijere.

Sa globalnim poslovanjem dolazi i globalna odgovornost za sprovođenje visokih standarda poslovnog ponašanja širom sveta. Naš zadatak je da pronalazimo nove načine kako da unaprijedimo i poboljšamo zdravstvene uslove u svim zemljama u kojima poslujemo, kako bi AstraZeneca ostala visoko vrednovan član globalne zajednice.

AstraZeneca je posvećena stalnim dostignućima u svim ovim oblastima, kako bi se osigurao zdrav razvoj kompanije u budućnosti. To će kompaniji omogućiti da nastavi da pruža pomoć u smislu unapređenja zdravlja i života svih onih kojima je to potrebno.

Osnovni podaci •AstraZeneca je vodeća svjetska farmaceutska kompanija koja posjeduje kapacitete svjetskog nivoa za proizvodnju bioloških proizvoda. Podržana snažnim naučnim razvojem, AstraZeneca je posvećena stalnom razvoju našeg poslovanja i razvojem novih lijekova koji pružaju poboljšanje života pacijenata •AstraZeneca usmjerava svoja sredstva na razvoj lijekova u šest terapeutskih oblasti u kojima vjerujemo da možemo pružiti naš najveći doprinos. Ove oblasti uključuju neka od najčešćih oboljenja na svijetu u oblastima: kardiologija, onkologija, gastroenterologija, pulmologija, infektivne bolesti i neurologija •AstraZeneca posjeduje širok spektar proizvoda uključujući neke od vodećih brend lidera u svijetu, kao što su Arimidex®, Crestor®, Nexium®, Seroquel® i Symbicort® •Kompanija je aktivna u preko 100 zemalja širom svijeta, sa rastućim prisustvom na tržištima u razvoju, uključujući Kinu, Meksiko, Brazil i Rusiju. Sjedište kompanije je u Londonu, u Velikoj Britaniji, a R&D centri se nalaze u Švedskoj, Velikoj Britaniji i SAD •AstraZeneca zapošljava više od 61.000 ljudi (45.6% u Evropi, 30.5% u SAD i 23.9% u Aziji, Africi i Australiji) 29

•Prema prometu u 2010. godini, AstraZeneca je na 5. mjestu među svim farmaceutskim kompanijama u svijetu •Ulaganja u R&D iznose više od 4.2 milijarde dolara u 2010. godini •U R&D centrima, zaposleno je više od 15.700 ljudi, a postoji 14 glavnih R&D centara u osam zemalja •Kompanija posjeduje 23 proizvodna pogona u 16 zemalja, u kojima radi više od 9.000 ljudi •Uporedo sa posvećenošću razvoju konkurentnosti i produktivnosti, na putu stalnog razvoja kompanija AstraZeneca rukovodi se svojim ključnim vrijednostima, sa osnovnim ciljem da svojim odličnim lijekovima, očuva i unaprijedi zdravlje pacijenata širom svijeta.

•Kompanija AstraZeneca u Crnoj Gori ima zastupljene lijekove iz svih terapijskih oblasti, koji su na tržištu prisutni putem distributera Baypharm i Farmegra: Onkologija: Arimidex®, Faslodex®, Iressa®, Nolvadex® Pulmologija: Symbicort®, Pulmicort®, Oxis® Kardiologija: Crestor® Urologija: Zoladex®, Casodex® Infektivne bolesti: Meronem® Gastroenterologija: Nexium® Anestezija: Marcain®, Diprivan® CNS: Seroquel®, Zomig®

30

www.astrazeneca.com

31

Hemofarm je lider na tržištu lijekova Srbije, ali i najveći srpski izvoznik u svojoj branši. Svrstava se u prvih deset izvoznika Srbije. Vrhunskim kvalitetom, kao osnovnim postulatom, obezbijeđeni su uslovi da se inovativnim pristupima proizvodi Kompanije pozicioniraju i na najzahtjetevnijim tržištima. Upravo u ovakvoj Kompaniji, koja se iz skromnog pogona sa 30 zaposlenih razvila u multinacionalnu kompaniju. STADA Grupa, jedan od najvećih svetskih proizvođača generičkih lijekova, prepoznala je novi zamajac razvoja.

Od ljeta 2006. godine Hemofarm posluje u sastavu STADA Grupe, čija tradicija pouzdane kompanije traje već 116 godina.

STADA Grupa je internacionalna kompanija sa članicama u 27 zemalja svijeta sa oko 8.000 zaposlenih. Kompanija je tokom posljednjih 15 godina doživjela pravu ekspanziju. Generika ima primat u portfoliu STADA Grupe. Imponuje da je na svjetskoj rang listi generičara na sedmom mjestu, a u svojoj matičnoj državi, Njemačkoj, na trećem.

Preuzimanjem Hemofarma od strane STADA Grupe nastavljen je investicioni ciklus Koncerna koji ima proizvodni kompleks u Vršcu i pogone u Šapcu, Dubovcu, Banja Luci i Podgorici. Investiranje u vrhunsku tehnologiju rezultiralo je nespornom činjenicom da je Hemofarm jedina farmaceutske kuća u ovom dijelu Evrope koja proizvodi lijekove u tri najsofisticiranija oblika – eferveta (šumećih tableta), dvokomponentnih liofiliziranih injekcija i peletnih formi. Prva je farmaceutska kuća na ovim prostorima kojoj je dodijeljen certifikat o priznavanju sistema kvaliteta ISO 9002, kao i GMP (2001.) i FDA (2008.) certifikat.

Hemomont, prva farmaceutska fabrika u Crnoj Gori, počeo je sa radom 1994. u Podgorici kao fabrika za proizvodnju infuzionih rastvora u staklenim bocama i oftalmoloških kapi. Danas, 17 godina kasnije, na 10.000 metara kvadratnih

32

ima dva moderna proizvodna pogona - za proizvodnju sterilnih proizvoda i čvrstih formi lijekova. U proizvodnom portfoliu ima paletu infuzionih preparata koju čine osnovni rastvori, infuzioni rastvori za osmotsku terapiju, plazmaekspanderi i infuzioni rastvori za parenteralnu ishranu, te oftalmološke preparate, kapi za nos i cefalosporinske antibiotike u obliku kapsula i prašaka za oralnu suspenziju. Hemomont, najvećim dijelom, 85-90%, izvozi svoje prozvode (Rusija, Ukrajina, zemlje u regionu).

Prošlog mjeseca Hemomont je inspektovan od strane Regierungspräsidium (RP) Darmstadt – njemačke regulatorne agencije. Izvještaj nakon inspekcije potvrdio je da pogon čvrstih formi u Hemomontu odgovara zahtjevima farmaceutske regulative za proizvodnju lijekova propisanih evropskim smjernicama Dobre proizvodjačke prakse (EU GMP).

Sertifikacijom je postignut strateški cilj usaglašavanja sa najvišim standardima evropske regulative u oblasti farmaceutske proizvodnje. Dozvola za proizvodnju lijekova za izvoz u zemlje EU izdata od strane RP Darmstadt širi mogućnost realizacije izvoza proizvoda u zemlje Evropske unije. Održavanje uspostavljenog nivoa kvaliteta osigurava prisustvo na prestižnim tržištima.

33

34

PharmaSwiss d.o.o. je osnovan 2000. godine i dio je PharmaSwiss SA, Švajcarska, koji posluje zemalja centralne i istočne Evrope.

PharmaSwiss na ovim tržištima poslujeu u1919 zemalja centralne i istočne Evrope.

PharmaSwiss na ovim zastupa neke od vodećih multinacionalnih farmaceutskih i tržištima zastupa neke od vodećih multinacionalnih farmaceutskih ibiotehnoloških biotehnoloških kompanija, kao kao što šttosu su Amgen, Amgen, Astellas, Astellas, Bristol Bristol Myers Myers Squibb, Squibb, Ferring, kompanija, Ferring, Ipsen, Ipsen, Lilly, Lilly, Norgine, Pfizer i Reckitt-Benckiser, ali razvija i sopstveni portfolio licencnih Norgine, Pfizer i Reckitt-Benckiser, ali razvija i sopstveni portfolio licencnihlijekova ljekova pod brendom brendom PharmaSwiss.

PharmaSwiss. pod Poslovanje PharmaSwiss-a obuhvata registraciju lijekova, promociju, prodaju i Poslovanje PharmaSwiss-a obuhvata registraciju ljekova, promociju, prodaju farmakovigilancu (praćenje neželjenih dejstava lijekova) na način koji je u i farmakovigilancu (praćenje neželjenih dejstava ljekova) na način koji je u potpunosti usklađen sa lokalnim zakonskim propisima i sa međunarodnim potpunosti sa lokalnim zakonskim propisima i sa medjunarodnim standardimauskladjen u farmaceutskoj industriji. standardima u farmaceutskoj industriji.

Proizvodni kapaciteti PharmaSwiss-a ispunjavaju standarde proizvođačke prakse Proizvodni PharmaSwiss-a standarde dobre proizvodjačke GMP (Goddkapaciteti Manufacturing Practice ispunjavaju – Dobra proizvođačka praksa) i ISO 9001. prakse GMP (Good Manufacturing Practice – Dobra praksa) i ISO PharmaSwiss licencno proizvodi Diclofenac duo, proizvođačka Cardiopirin (acetilsalicilna 9001.

PharmaSwiss licencno proizvodi Diclofenac Duo, Cardiopirin kisjelina u obliku gastrorerezistentne tablete), Monopril, Rapidol(acetilsalicilna (ibuprofen u formi meke želatinske kapsule) i MamaVit za trudnice). kisjelina u obliku gastrorezistentne tablete),(vitaminski Monopril, kompleks Rapidol (ibuprofen u formi Terapijske oblastikapsule) koje PharmaSwiss svojim proizvodima su: kardiovaskumeke želatinske i MamaVit pokriva (vitaminski kompleks za trudnice). larna medicina, endokrinologija, neurologija, psihijatrija, ginekologija, onkologija, Terapijske oblasti koje PharmaSwiss pokriva svojim proizvodima su: kardioreumatologija, pedijatrija, nefrologija sa transplantacijom, urologija, gastroenvaskularna medicina, endokrinologija, neurologija, psihijatrija, ginekologija, trologija, infektivne bolesti, kao i oblast OTC proizvoda. onkologija, reumatologija, pedijatrija, nefrologija sa transplantacijom, urologija, Kardiovaskularna medicina: Monopril, Binevol, Cardiopirin, Omega Defend, gastroenterologija, infektivne bolesti, kao i oblast OTC proizvoda.

PravaCor, Fenolip Endokrinologija: Humulini, Somatulin Nefrologija: Prograf, Na teritoji Crne Gore PharmaSwiss posluje od 2001.

Mimpara Reumatologija: Enbrel, Diclofenak duo, DicloRapid Neurologija: Dysport, Tanacan Urologija: Cialis, Tamsol Ginekologija: Menopur, Diphereline, Mamavit OTC program: Fervex, Efferalgan, Strepsils, Rapidol.

Od 2011, PharmaSwiss SA, posluje uposluje okviru Valeant Na teritoriji Crne Gore PharmaSwiss od 2001.Pharmaceuticals. godine.

Od 2011. godine PharmaSwiss SA, posluje u okviru Valeant Pharmaceuticals.

Za više informacija posjetite: www.pharmaswiss.com PharmaSwiss d.o.o.

Rimski trg 16 Za višePodgorica informacija posjetite: www.PharmaSwiss.com 81000 PharmaSwiss d.o.o.

Tel +382(20)205-870 Rimski trg 16 Fax +382(20)205-870 81.000 Podgorica montenegro.info@pharmaswiss.com Tel./fax:+382(20)205-870 montenegro.info@pharmaswiss.com

35

Asclepios

Hygie

Hoffmann - La Roche Ltd. Dio stranog društva Podgorica We Innovate Healthcare Kao istraživački orijentisana kompanija, Roche, razvija inovativne dijagnostičke i terapijske proizvode koji značajno doprinose zdravlju pacijenata od rane detekcije, pa sve do prevencije bolesti i liječenja.

Roche grupa je osnovana davne 1896 godine u Švajcarskoj od strane Fritz Hofmann-a i njegove supruge Adele La Roche. Od tada do danas, Roche postaje jedna od najbolje kotiranih farmaceutskih kompanija svijeta sa više od 80.000 zaposlenih u 150 zemalja.

Ono što je u fokusu kompanije Roche je razvoj inovativnih dijagnostičkih i terapijskih rješenja sa ciljem da se značajno unaprijedi zdravlje, kvalitet i dužina života pacijenata. Zato je Roche u 2010. godini uložio više od 9 miijardi švajcarskih franaka za razvoj novih lijekova i time postao druga kompanija u svijetu (poslije Toyote) po ulaganjima u razvoj i istraživanje.

Kompanija Roche ulaže dosta u razvoj tzv. personalizovane terapije (Personalized Healthcare) koja podrazumijeva detaljno poznavanje molekularne biologije bolesti i specifičnih karakteristika oboljelih, čime se omogućava pronalaženje lijekova koji su ciljano dizajnirani za određene grupe pacijenata. Ovim se postiže maksimalna efikasnost terapije sa minimalnim neželjenim efektima, što je slučaj sa lijekom Herceptin (Trastazumab) koji se koristi u terapiji karcinoma dojke.

Predstavništvo Roche-a u Crnoj Gori osnovano je Januara 2007. godine i od tad bilježi konstantan rast i razvoj. Sa osam zaposlenih najveće je predstavništvo jedne strane farmaceutske kuće u Crnoj Gori, a po udjelu na bolničkom tržištu je od svog osnivanja pa do danas na prvom mjestu.

U fokusu Roche Crna Gora nalaze se velike oblasti medicine i to: onkologija (Herceptin, Mabthera, Avastin), reumatologija (Actemra, Mabthera RA), terapija bubrežnih anemija i transplantacija (Mircera, Recormon, Celcept) i antiinfektivni portfolio (Pegasys, Fuzeon, Invirase).

Strateški planiramo da dalje proširujemo i jačamo dostupnost novim lijekovima u pomenutim oblastima, da širimo postojeći program kliničkih studija, kao i da nastavimo sa obimnim programom edukacije ljekara, farmaceuta i srednjeg medicinskog kadra koji je otpočeo sa osnivanjem predstavništva.

www.roche.com

37

Na razvojnom putu započetom 2004. godine Sanofi‐Aventis, trenutno jedna od najvećih multinacionalnih farmaceutskih kompanija, bilježila je prestižne radne rezultate. Jedno od predstavništava iz svjetski razgranate mreže ustanovljeno je i u Crnoj Gori 2007.godine

PARTNERSTVO KAO KLJUČ USPJEHA Kompanija Sanofi‐Aventis pod ovim nazivom postoji od 2004. godine nakon što je Sanofi‐Synthélabo kupio Aventis, francusko‐njemačku kompaniju sa sjedištem u Schiltigheimu, Francuska. Pregovori su rezultirali stvaranjem nove kompanije Sanofi‐Aventis sa sjedištem u Parizu.

Sanofi‐Synthélabo nastao je 1999. godine spajanjem kompanije Sanofi (bivša ćerka kompanije Total) sa kompanijom Synthélabo (bivša kćerka kompanije L'Oréal). Spojene kompanije imale su sjedište u Parizu.

Aventis je nastao 1999. godine nakon što se francuska kompanija Rhône‐Poulenc S.A. spojila sa njemačkom korporacijom Hoechst Marion Roussel.

38

Dio Sanofi-aventis grupe je Sanofi Pasteur, koji se smatra svjetskim liderom u proizvodnji vakcina koje se koriste u profilaksi i terapiji najmanje 20 različitih vrsta zaraznih bolesti. Pored interesovanja za humanu medicinu, Sanofi-Aventis ima upliva i u proizvodnji sredstava namijenjenih za primjenu u veterini. Smatra se da je ova kompanija u vrhu najmoćnijih snabdjevača farmaceutskog tržišta kada je u pitanju tržište lijekova koji se dobijaju na ljekarski recept.

Statistički podaci s kraja 2010. godine pokazuju da kompanija upošljava više od 100.000 ljudi u svijetu, a da se neto prihod za tu godinu procjenjuje na nešto više od 30 milijardi eura.

Sanofi‐Aventis je punopravni član EFPIA‐e (European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations).

Pored angažovanja na sprovođenju internih istraživačkih projekata, ovaj farmaceutski gigant aktivan je i u partnerskim projektima koji imaju za cilj sprovođenje istraživanja u oblasti inovacija, kao i finansiranje projekata koji se realizuju u saradnji sa drugim industrijskim i akademskim akterima. Ambicija ovog globalnog zdravstvenog lidera jeste da se učini što efektivnijom strategija konstuisana na principima rada u inovativnoj tehnologiji, razvoja strukture grupe i realizacije spoljašnjih mogućnosti razvoja.

Uporedo sa jačanjem proizvodnih i istraživačkih resursa, Sanofi‐Aventis razvijao je i mrežu predstavništava i zastupničkih kompanija širom svijeta. Na taj način povećana je dostupnost farmaceutskih proizvoda iz asortimana ove kompanije, a ujedno i ostvarena komfornost usluge krajnjem pacijentu. U okviru specifične regionalne strategije formirana su referentna predstavništva, pa je ostvareno efikasno povezivanje, ne samo sa institucijama i zdravstenim upravama, već i sa udruženjima pacijenata. Proizvodi ove kompanije dostupni su na tržištima u oko 170 zemalja svijeta. Osnivanje komercijalnih predstavništava realizovano je u oko 100 zemalja svijeta, a od novembra 2007. godine takva ustanova oformljena je i u Crnoj Gori.

Jer zdravlje je važno

Sanofi-Aventis d.s.d., Moskovska 69, 81000 Podgorica, Tel : ( +382 20 ) 228 445 www.sanofi-aventis.com

39

Worwag Pharma GmbH & Co.KG „Sveobuhvatan pristup dijabetesu“

Worwag je Njemačka farmaceutska kompanija u posjedu porodice Worwag.Osnovana je 1965.godine u Študgartu i tokom svog postojanja se specijalizovala u oblasti generičkih lijekova za prevenciju i terapiju dijabetesnih i kardiovaskularnih komplikacija kao i u oblasti biofaktora i vitamina. Poslovanje Worwag Pharme odlikuju njemački kvalitet, savremena i jedinstvena farmakološka riješenja kao i efikasnost i bezbjednost svakog preparata. U ovom momentu Worwag Pharma ima svoja predstavništva u preko 30 zemalja Evropske Unije , Istočne Evrope, Zemljama bivšim čalnicama Sovjetskog saveza, Rusiji, Aziji i zemljama Latinske Amerike.

Od 2006. godine počelo je sa radom predstavništvo Worwag Pharme u Srbiji sa sjedištem u Beogradu, koje je danas centrala iz koje se organizuje rad svih predstavništva Zapadno Balkanskog Regiona – Predstavništvo Worwag Pharma za Crnu Goru, Predstavništvo Worwag Pharma za BiH, Predstavništvo Worwag Pharma za Makedoniju.

Asortiman lijekova koji je predstavljen u našem regionu obuhvata područje prevencije i terapije dijabetesa tipa II i dijabetesnih komplikacija sa tendencijom proširenja u smjeru terapije kardiovaskularnih bolesti.

Od dijabetesa obolijeva sve veći broj ljudi u svijetu, a svakako i u našoj sredini. Kako se radi o bolesti koja je često podmuklog karaktera, značajan broj pacijenata ima razvijene komplikacije već u momentu postavljanja dijagnoze osnovne bolesti. Posebno važna komplikacija dijabetesa je i dijabetesna polineuropatija.Worwag Pharma je farmaceutska kompanija koja se uspešno uhvatila u koštac sa ovim problemom i već 20 godina u Njemačkoj je na vrhu kompanija koje nude farmakološka riješenja koja se ubrajaju u prvu liniju terapije dijabetesne polineuropatije.

Worwag Pharma trenutno nudi najcijelovitiju paletu lijekova za terapiju dijabetesene polinueropatije u Zapadno Balkanskom Regionu.

40

Temeljan pristup ovom problemu obuhvata nekoliko osnovnih principa: •dobru glikoregulaciju koju omogućava Metfogamma® - metformin , lijek izbora u terapiji gojaznih dijabetičara sa tipom II dijabetes melitusa, •inhibiciju patogenetskih mehanizama, sa dva lijeka u paleti koji spadaju u sam vrh terapijskih riješenja ovoga problema- Milgamma® - benfotiamin i piridoksin hlorid i Thiogamma® - alfa lipoinska kiselina 600mg •i simptomatsku terapiju neuropatskog bola - Gabagammma® , gabapentin.

•U oblasti liječenja kardiovaskularnih bolesti registrovani su i Moxogamma® - moxonidin i Carvedigamma® - karvedilol , moćni antihipertenzivi sa profilom visoke bezbjednosti za lečenje HTA kod dijabetičara i osoba sa metaboličkim sindromom.

Pored ovih lijekova na tržištu se može naći i preparat •Vitamina za dijabetičare sa kompleksom vitamina i minerala pažljivo izbalansiranim za pacijente sa dijabetesom radi prevencije komplikacija i za osobe koje imaju rizik od oboljevanja od dijabtesa.

41

APOTEKARI I LJEKARI

Odnos profesionalnih nadleštava kroz istoriju Stara narodna poslovica kaže: od kada je svijeta, ima i lijeka. U jednoj kratkoj rečenici. Ako malo odemo u prošlost vidjećemo da se još od tih davnih dana ljudi bave i liječenjem i spravljanjem ljekova. Ali tu nastaju i prvi problemi.

Ako preskočimo jedan veliki zlatni period od Egipta, stare Grčke i Rimskog carstva, možemo slobodno reći da se prvi počeci farmacije kao samostalne profesije javljaju u gradovima Mediterana u kojima se osjećao uticaj Salernske medicinske škole, najpoznatije škole srednjeg vijeka za obrazovanje ljekara i apotekara.

Još daleke 1140. godine i pod uticajem arapskog uređenja, sicilijanski kralj i sveti rimski car Fridrih II Hohenstaufen donio je svoje Konstitucije, odnosno odredbe, kojima je uredio cjelokupnu zdravstvenu službu u državi. „Constitutiones Regum regni utriusque Siciliae”, donijete u periodu 1231–1240. god, izvršile su velike promjene u zakonodavstvu srednjeg vijeka uopšte, a obuhvatale su i dio koji se odnosi na sanitetsko zakonodavstvo, a kojim je regulisano razdvajanje medicine od farmacije. Ovim su i formalno odvojene profesije liječenja i pripremanja ljekova, a akt je poznat pod nazivom Salernski edikt.

Uvođenjem ovih odredbi 1240. god., zajedničko stablo medicine i farmacije razdvojilo se u dvije zasebne grane, koje će se dalje razvijati i granati samostalno. Istorijski gledano, apotekarstvo po prvi put dobija svoj zakonski oblik, a apotekar u javnom životu zauzima mjesto sa tačno određenim funkcijama i djelokrugom rada. Salernski edikt je uspostavio model koji je farmacija slijedila širom Evrope, sa izuzetkom britanskih ostrva. U to vrijeme, a i mnogo poslije odvajanja medicine od farmacije, ljekovi se nisu izrađivali samo u apoteci. Bilo je opšteprihvaćeno pravilo da su ljekari imali pravo da izrade i izdaju pacijentima one ljekove koji su bili potrebni za vrijeme obavljanja pregleda i liječenja.

Po nekim autorima, ove priručne apoteke ljekara smatraju se najstarijim tipom apoteka, a kasnije su se iz njih razvile gradske apoteke u mnogim srednjovjekovnim gradovima.

Tadašnje socijalne prilike, nažalost kao i dan danas, uticale su na kvalitet liječenja.

Ljekari su se uglavnom okretali imućnijim slojevima društva, dok su siromašniji morali

42

da se zadovolje uslugama ranara i berbera. U seoskim područjima, gdje je bilo relativno malo školovanih ljekara i apotekara, stanje je bilo još gore.

Jedno od najstarijih načela etike zdravstvenih radnika, koje je prvi put spomenuto u statutu južnofrancuskog grada Arla daleke 1170, kasnije ozakonjeno Salernskim ediktom, jeste zabrana udruživanja ljekara i apotekara u poslovnom pogledu, a na štetu bolesnog čovjeka. U jednom od najstarijih, Trogirskom statutu, kaže se da se ljekar (lat. medicus) i apotekar (lat. apotecarius seu speciarius), koji primaju platu od opštine, obavezuju „Zakletvom za službu” prilikom stupanja na dužnost. Zakletva podrazumijeva da neće nikada sklapati bilo kakve sporazume (lat. quod medicus comunis non faciat societatem cum speciario).

U srednjovjekovnim gradovima formiraju se razna strukovna udruženja ili esnafi.

Tako su „hirurgički ceh” sačinjavali ljekari (lat. physici, medici, doctori), apotekari (apothecarii, speciarii), ranari (cirologi) i brijači (barbieri). Međutim, u nekim gradovima i apotekari počinju osnivati svoje esnafe. Apotekarska udruženja su kontrolisala da li se poštuje apotekarski monopol, postavljala jedinstvene cijene, utvrđivala broj budućih učenika, nadgledala njihovo školovanje, ali su dozvole za bavljenje farmaceutskim poslom davali gradski ljekarski prezidijumi ili savjeti koji su se nazivali „Collegio medicum”. U pojedinim gradovima Evrope apotekari i njihova udruženja uspijevaju da dobiju status kolegijuma. Ipak, ovi kolegijumi dugo nisu bili u ravnopravnom položaju sa „Collegio medicum”, naročito u Francuskoj i Engleskoj. U ovim dvijema zemljama od početka sprovođenja ovih reformi postojali su veliki antagonizmi. Kada su jednom prilikom apotekari nazvani nepismenima, prevarantima, neznalicama, prodavcima roga za svijeću — otpočeo je pravi rat. Nije teško naslutiti da se u osnovi ovog sukoba, pored ekonomskog interesa, nalazilo i fundamentalno shvatanje odnosa između profesija.

Ljekari ne samo da su od apotekara očekivali da ne prelaze okvire svoje struke, često ih optužujući da se bave medicinom i da rade ljekaru iza leđa, već su očekivali da priznaju superioran autoritet ljekara u svim medicinskim pitanjima. Apotekari su odbijali ideju podređenosti ljekarima i počeli su da se trude da stvore sopstveni prestiž i profesionalni status.

Odvajanje farmacije od medicine nije značilo da je farmaceut nezavisan i ravnopravan.

On je ostao podređen ljekaru po zakonu i po razdvajanju profesionalnih normativa.

Najstariji primjeri apotekarskih zakletvi, pronađeni u statutima srednjovjekovnih gradova iz perioda razdvajanja farmacije od medicine, govore o podređenom položaju apotekara. Često korišćen izraz za apotekara — „ljekareva desna ruka” (lat. dextera medici manus) — koji se prvi put pojavljuje u dodatku Nirnberške farmakopeje upravo u smislu zajedničke brige za očuvanje zdravlja bolesnika, kasnije je preuzet u sasvim drugom značenju i koristio se sve do 19. vijeka da opiše podređen položaj apotekara u odnosu na ljekare. U to doba, mali broj ljekara čije su usluge bile skupe i nedostupne većini ljudi, doveo je do toga da apotekari pored izrade ljekova u apotekama često daju savjete bolesnima, a nerijetko i propisuju terapiju. Kao jedinstven primjer ovog 43

Asclepios - Grcki bog ljekarstva rivaliteta između „Collegio medicum” i Apotekarskog društva, prisutan u Londonu tokom 17. vijeka, navodi se sudski proces u kom je tužen jedan apotekar da se bavio klasičnim liječenjem. Kraljevski ljekarski prezidijum iz Londona izveo je apotekara pred sud pod optužbom da je postavljao dijagnoze, propisivao terapiju i bavio se medicinom na drugi način. Slučaj je oboren jer se smatralo da je to uobičajeno u to doba i da je javni interes zaštite zdravlja da se apotekari u nekim situacijama bave i onim za šta nisu bili obučeni. Ipak, zbog velikog doprinosa razvoju hemijske nauke i botanike, početkom 18. vijeka apotekari stiču poštovanje, a ljekari im sve više prepuštaju spravljanje i izdavanje ljekova. Danas, osvrćući se unazad, možemo reći da se taj profesionalni odnos, baziran na ekonomskim interesima, prestižu i održavanju hijerarhije, oslikava kroz međusobne optužbe za nekompetentnost, zamjenu ljekova, razblaživanje i netačnu izradu.

Sve ovo je uticalo na pojavu prvih etičkih normativa koje su u formi kodeksa donosila udruženja farmaceuta i ljekara. Svijest da dobro izrađen lijek govori o stručnosti apotekara isto toliko koliko određuje uspjeh liječenja, pa samim tim i uspjeh ljekara, promijenila je odnos između ove dvije struke, koji se danas bazira na povjerenju i uzajamnom poštovanju.

Kao stanovnici Mediterana, možemo biti izuzetno ponosni i pohvaliti se da je na ovim prostorima, uz Trogirsku i Apoteku Male braće iz Dubrovnika, radila i Apoteka u Kotoru — još davne 1326. godine. Ovo nam govori da su te apoteke bile i među najstarijim apotekama u Evropi.

Mr ph. Pavle Jurlina

44

Prof. dr Rajko Šofranac

NEOPHODNOST IMPLEMENTACIJE STANDARDA KVALITETA U FARMACIJI Kvalitet, jedanodnajkontroverznijihpojmova usvijetubiznisa, danassve više postaje značajan i za zdravstvo.

Kvalitet nije ono što većina poslovnih ljudi misli da jeste.

• Za neke je kvalitet poslovna strategija • Za druge filozofija menadžmenta • Treći kažu da je to program • Četvrti da je to proces Kvalitet je u stvari svojstvo organizacije da implementira korisnikove želje i potrebe.

Jednostavnorečeno:kvalitetjeposlovnistilikulturaradapreduzeća—ustanove u cjelini, svakog njegovog dijela i svih zaposlenih.

Cjelokupanzdravstvenisistemogledaseupružanjuusluga.Značajkvalitetaupružanjuuslugapotkrepljujeičinjenicadauslugepruženeuzdravstvudirektnoutičunazdravlje i kvalitet života ljudi.

Zdravstveni sistem ne može biti„kompletan”bez kvalitetne apotekarske usluge.

Osim snabdijevanja ljekovima i medicinskim sredstvima građana i zdravstvenih ustanova, farmaceut je odgovoran da obezbijedi racionalnu farmakoterapiju, poboljša kvalitet života pacijentima, poboljša upotrebu ljekova i medicinskih sredstava, kao i da prati neželjene reakcije na ljekove i interakcije. Farmaceutska zdravstvena zaštita predstavlja nov koncept farmaceutske prakse koji se fokusira na direktnu interakciju farmaceuta i korisnika u cilju pružanja kvalitetne zdravstvene usluge.

Savremena organizacija apotekarske djelatnosti zahtijeva: • Jasno pozicioniranje apoteke u sistemu primarne zdravstvene zaštite stanovništva, • Implementacija profesionalnih standarda Dobre apotekarske prakse (DAP) • Organizacija rada apoteka po zahtjevu standarda ISO 9001:2008.

Zafarmaceutske ustanoveneophodno jedaimplementiraju ovestandarde.Kada pomenusmo neophodnost,onaseneodnosinačinjenicudaseposlijeusaglašavanjadobija sertifikat, kao dokaz da su standardi implementirani.To se obavlja kroz zahtjeve koji se standardima traže:da se još više poboljšakvalitet procesa, kroz optimizacijuaktivnosti, uz jasnodefinisanjeodgovornostizanjihovosprovođenje.Sertifikatutakvomslučajudolazikao 45

neposrednaposljedicajoškvalitetnijegrada,odnosnoposlovneizvrsnostikojaobezbjeđuje zadovoljstvokorisnikausluga.Jednostavno,konceptupravljanjakvalitetomprisutanjeiprihvaćen u apotekarskoj praksi svijeta.

1. Primjena i značaj standarda u farmaciji Postavlja se pitanje kako opstati i kako postati„prvi”u struci, u djelatnosti, u grani?

Odgovornaovakvapitanjasadržanjeuriječi„kvalitet”.Decenijskaiskustvauorganizacijirada proizvodnjeikontroleljekova,dovelasudostvaranjadokumentaGoodManufacturingPractice (GMP—Dobraproizvođačkapraksa).Sdrugestrane,svijetjeiskoristiogodinamaprikupljanaiskustvabrojnihuspješnihpreduzeća,instituta,naučnikaipriznatihstručnjakaipretočioih ustandardekojipredstavljajuminimalnezahtjevezakvalitetjedneorganizacijeilipreduzeća.

Ti standardi su poznati korisnicima i široj javnosti pod imenom Serija standarda ISO 9000.

Internacionalnaorganizacijazastandardizaciju(engl.InternationalOrganisation forStandardisation—ISO)specijalizovanajeinternacionalnaagencijazastandardizaciju, trenutnozastupljenaunacionalnimtijelimazastandardizacijuuvišeod100zemalja.Svrha ISO-a je da publikuje razvoj standardizacije i srodnih aktivnosti u svijetu, da bi se olakšala međunarodnarazmjenadobaraiuslugaidabiserazvilasaradnjauintelektualnim,naučnim, tehnološkimiekonomskimaktivnostima.SerijaISO9000jeskupposebnih,alisrodnih,međunarodnihstandardaumenadžmentukvalitetaiobezbjeđenjukvaliteta.Onisuopšti,nijesu namijenjeninijednomposebnomproizvodu.Mogubitiupotrebljeniuproizvodnimkaoiu uslužnimdjelatnostima.Ovistandardisurazvijenidabiseefektivnodokumentovalielementi sistemakvalitetakojetrebaimplementiratidabiseodržavaoefikasansistemkvalitetauustanovi/preduzeću.SamaISO9000serijastandardaneodređujemetodekojesekoristezaimplementacijuelemenatasistemakvaliteta.Standardipredstavljajukonceptzapadneproizvodno-uslužne filozofije, zasnovane na sistemskom pristupu.

StandardiISOnijesutehničkistandardi.Onisustandardizamenadžment.Nijesuni zakonnipropis,onisumnogoviše,dajuodgovornapitanjeŠTA daradimo?,ananamajeda nađemo odgovore na pitanja KO?, KAKO?, KADA? i ZAŠTO?, ako želimo da uspostavimo sistem kvaliteta.

UmeđunarodnojorganizacijizastandardizacijuISO učinjenisunaporidasenapočetkunovogmilenijumaobjedinemetodemenadžmentadonošenjemnoveserijestandardaza „Integrisanesistememenadžmenta”kojićeobuhvatiticjelokupniposlovnisistemorganizacije, uključujući i finansije.

Tako su raniji standardi ISO 8402 i 9000 postali ISO 9000:2000, a ISO 9001, 9002 i 9003 postali su ISO 9001:2000 i ISO 9004:2000, gdje: • ISO 9000 — opisuje osnove sistema menadžmenta kvalitetom i specificira terminologije sistema menadžmenta kvalitetom • ISO 9001 — specificira zahtjeve za sisteme menadžmenta kvalitetom za upotrebu kada je potrebno da organizacija demonstrira sposobnost da 46

obezbjeđuje proizvode / usluge koji zadovoljavaju zahtjeve kupca i primijenjenih propisa • ISO 9004 predstavlja uputstvo za sisteme menadžmenta kvalitetom, uključujući procese kontinualnog unapređenja, koji doprinose zadovoljenjukupaca, organizacije i drugih interesnih grupa.

PotpunomprimjenomzahtjevastandardaISO9001:2000postižeseefektivnostposlovnog sistema i ostvaruje zadovoljstvo kupca.

Godine 2008. izvršena je revizija ovog standarda, koji sada nosi oznaku ISO 9001:2008.Najvažnijidioterevizijejeidentifikovanjeeksternihprocesa(engl.outsourceproces) i detaljniji opisi samih procesa realizacije.

VećsadanekistručnjacismatrajudaistandardISO9001:2008usvojimzahtjevima sadržidostaelemenatazapodizanjekakoefektivnostitakoiefikasnostiposlovnogsistema.Taj stavnijedalekoodistine,alizavećiprobojuovladavanjuefikasnošću,kreativnomrukovodstvu mnogo više alata daje standard ISO 9004:2009.

Standard ISO9001:2008baziranjenaprocesnommodelu,uzkorišćenjeosamprincipa upravljanja kvalitetom.

Ova procesna struktura ima pet modula i 24 elementa.

Zahtjevi za menadžment sistema kvaliteta — 1 element Kratko definiše opšte zahtjeve, uključujući procedure i radna uputstva.

Odgovornost menadžmenta — 7 elemenata Definišesekrozuspostavljanjepolitikeiciljevakvalitetakaoiplaniranjedefinisanih zahtjevamenadžmentasistemakvaliteta.Ovdjejeposebnovažnapovratnainformacijatop menadžmenta o korektivnim akcijama i rezultatima unapređenja.

Menadžment resursima — 5 elemenata Definišeneophodneresurse,kaoštosuzaposleni,informacijeilioprema.Onipredstavljaju podršku sistema kvaliteta.

Realizacija proizvoda ili usluge — 6 elemenata Obuhvataprocesekaoštosu:zadovoljstvokorisnika,projektovanje,nabavka,proizvodnja ili usluga i upravljanje opremom za mjerenje i kontrolisanje.

Mjerenje, analiza i unapređenje — 5 elemenata Ovo je modul koji prati i analizira rezultate u primjeni sistema kvaliteta, posebno unapređenjakojasurezultatinternihocjenaikorektivnihakcijakojesuuslijedileposlijenjih.

Svaki od ovih modula i elemenata detaljno je analiziran u posebnim poglavljima.

Za standard ISO 9001:2008 važe sljedeće odrednice: • Važi za organizacije svih veličina i djelatnosti • Zakonske odrednice i dalje su starije od zahtjeva standarda • Efikasnost funkcionisanja i dalje zavisi od ljudskog faktora • Uspjeh organizacije usko se vezuje za kvalitet • Kvalitet se prikazuje u obliku opštevažećih principa.

47

Standard ISO 9001:2008 treba da: • Bude orijentisan na proces • Sistem za upravljanje kvalitetom mora da bude sposoban da se integriše u ostale upravljačke sisteme • Postoji zahtjev za neprekidno poboljšanje • Bude usmjeren na korist kupca/korisnika • Treba da je pristupačan korisnicima.

Pojednostavljenorečeno,zahtjevistandardaISO9001:2008mogusesvestinasljedeće: • Moramo razumjeti očekivanja korisnika prije nego se obavežemo da ih is punimo • Moramo postaviti ciljeve koje naš sistem kvaliteta mora da ispuni • Moramo planirati proizvodnju i identifikovati neophodne resurse • Moramo definisati metod upravljanja resursima koji utiču na kvalitet • Moramo mjeriti resultate i obezbijediti da oni zadovoljavaju očekivanja korisnika.

ISOiGMPsmjernice,nasvojnačin,predstavljajusistemkvaliteta.Posljednjimrevizijama,ISOiGMPsupostalibližiisamimnačinomnakojisunapisaniisamomprimjenomovih standardaufarmaceutskojindustriji.KadajeupitanjuGMPsistemkvaliteta,onpodrazumijeva daproizvođačljekovamoradaispunizakonskeobavezekojeovajdokumentpropisuje, ane zahtjeve krajnjeg korisnika / pacijenta.

Ciljevi uvođenja sistema kvaliteta u apoteku standardizacija su farmaceutske zdravstvene usluge i aktivnosti sa osnovnim principom usmjerenja na pacijenta / korisnika usluge, a upravljanje kvalitetom farmaceutske zdravstvene usluge predstavlja prioritet u menadžmentu apotekarskom praksom. Sa jedne strane, organizacija poslovnog sistema u skladu sa zahtjevima standarda ISO 9001:2008 daje mogućnost praćenja i unapređenja cjelokupnog sistema, sa druge strane, standardi Dobre apotekarske prakse posebno su značajni za korisnike usluga farmaceutske zdravstvene zaštite.

Primjenomzakonskihodredbikojeseodnosenauslugufarmaceutskezdravstvenezaštite,farmaceutaktivnoučestvujeupromocijizdravljaiprevencijibolestiitopoštujućiprofesionalne standarde.

Standard ISO 9001:2008 kompatibilan je sa ostalim sistemima menadžmenta uključujućisistememenadžmentaživotnomsredinom,zaštitomnaraduibezbjednošću,finansijamairizicimaimogućejedaustanova integriše,tj.povežeovesistememenadžmenta.

Takođe, kao što se primjena principa i elemenata svih „dobrih praksi” (DPP, DAP, DSP...) možeupraksiuspješnouklopitisaispunjavanjemzahtjevaISOstandarda,takojemogućai integracija ISO 9000: 2008 i standarda Dobre apotekarske prakse.

JedanodosnovnihprincipamenadžmentakvalitetompoSerijistandardaISO9000:2008 jesteusmjerenjenakorisnikegdjesenaglašavadaorganizacijezaviseodsvojihkorisnikaiprema 48

tometrebadarazumijuaktuelneibudućepotrebekorisnika,trebadaispunezahtjevekorisnikai danastojedapružeivišenegoštokorisniciočekuju.Istipristupmožeseuočitiiuokviruprincipa (zahtjeva)DAP-a.SviprincipiDAP-a,kojejepromovisaloMeđunarodnoudruženjefarmaceuta (FedarationInternationalePharmaceutique—FIP),okrenutisupacijentima/korisnicimausluge,anajvažnijiodsvihjezahtjevdaprvifarmaceutovinteresmorauvijekbitidobrobitpacijenta.

Integracijamenadžmentsistema,prekomenadžmentasistemomkvaliteta,vršisenanivou procesa.Pritomeseprojektovanje,razvoj,primjenaikontinualnounapređenjemodelaintegrisanihmenadžmentsistemavršipolazećiodprincipajedinstvenepolitikezasveoblastii zajedničke dokumentacije.

Zajednički elementi zahtjeva standarda ISO 9001:2008 i Standarda DAP-a su: – Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju – Odgovornost rukovodstva – Obuka – Infrastruktura – Radna sredina / aspekti životne sredine – Procesi – Zakonski i drugi zahtjevi – Komunikacija – Nabavka – Proizvodnja i servisiranje – Oprema za mjerenje – Zadovoljenje korisnika – Interna provjera Razmatranjem navedenih elemenata u okviru ISO 9001:2008 i standarda DAP-a uočavasemogućnostzavisokstepenintegracijesistemamenadžmentakvalitetom(QMS)i profesionalnihstandardaapotekarskeprakse,kaoitodasemožekoristitizajedničkadokumentacija.Poredovoga,konceptunapređenjaprepoznajeseuobapristupa,štojenaročitovažno zaobezbjeđenjekvalitetauslugepruženepacijentima/korisnicimausluge,asveuciljuzadovoljenja potreba i ostvarivanja dobrobiti pacijenta / korisnika.

2. Procesi i modeli farmaceutske zdravstvene usluge Pripostavljanjumodelafarmaceutskezdravstveneuslugemoramoimatiuviduosnovne procese koji se dominantno odvijaju u apoteci, a to su: • Planiranje • Upravljanje dokumentima • Upravljanje resursima • Izdavanje ljekova na recept • Izdavanje ljekova bez recepta 49

• • • • • •

Izrada magistralnih preparata Nabavka proizvoda za dalji plasman Skladištenje Korektivne mjere Interne provjere Mjerenja, analize i poboljšanja.

3. Šta se dobija implementacijom standarda?

Jasno,ciljfunkcionisanjaustanovejesteprofit.Međutim,onseostvarujesamokvalitetom.Kvalitet,asanjimeiprofit dolazeizčetiridimenzije:fokusiranjemnakupca,orijentacijomnaprocese,tretiranjemzaposlenihkaovažnogresursaispremnošćunabrzepromjene.

Zavašuustanovuimplementacijasistemamenadžmentakvalitetomznačilabimnogo.Dobili bisistemukojemseprocesvršenjauslugedokumentujeisprovodinanajboljinačin.Ovoje prosebno bitno iz razloga što procesi koje realizujete moraju biti: • Kruti i ipak fleksibilni • Efikasni a ipak efektni • Kontrolisani a ipak slobodni • Stabilni a ipak promjenljivi.

Nalaženje mjere u ovim procesima moguće je jedino kvalitetno isprojektovanim QMS-om. Na taj način dobijate: • Rad u skladu sa zakonskom regulativom • Kvalitetno pružanje farmaceutske zdravstvene zaštite (FZZ) • Kontinuiraneaktivnostiuapotecinapromocijizdravljaiprevencijibolesti • Odgovorno snabdijevanje stanovništva i zdravstvenih ustanova ljekovima, medicinskim sredstvima, tradicionalnim i biljnim ljekovima, mjernim instrumentima, predmetima opšte upotrebe i drugim proizvodima značajnim za zdravlje ljudi • Ostvarivanje efikasne komunikacije na svim organizacionim nivoima • Praćenje savremenih dostignuća u oblasti farmacije i kontinuirani profesionalnirazvojiusavršavanjezaposlenihuskladusaplanomobuke • Povećanje broja i lojalnosti korisnika vaših usluga • Redefinisanje asortimana i prodajna politika prema zahtjevima tržišta • Poboljšanje kvaliteta i proširenje asortimana usluga • Efektivnija i efikasnija nabavka • Racionalizacija poslovanja smanjenjem troškova i povećanjem produktivnosti • Povećanje zadovoljstva zaposlenih kroz profesionalnu edukaciju i vred novanje rada prema ostvarenim rezultatima 50

•

Konačno, sertifikat od ovlašćene sertifikacione organizacije, da ste svoje poslovanje usaglasili sa evropskim standardima.

Nije suvišno napomenuti da Zakon o lijekovima — objavljen u „Službenom listu RCG”, br. 80/2004 od 29.12.2004. godine — zahtijeva: • Obezbjeđenje kvaliteta kao kontinuirani proces kojim se kvalitet uvodi u sve faze proizvodnje, uključujući i sistem dokumentovanog praćenja svih sastojaka i pojedinačnog proizvodnog procesa, odnosno kontrolu kvaliteta, koja obuhvata sve kontrole u odnosu na kvalitet lijeka — u proizvodnom procesu (na početku i tokom procesa), na gotovom proizvodu (serijama proizvoda) i na uzorcima uzetim iz prometa (kontrola poslije stavljanja u promet); • Dobru proizvođačku praksu (GMP) koja predstavlja sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje, stručni nadzor i kontrolu kvaliteta proizvodnje ljekova; dobra kontrolna laboratorijska praksa (cGMP) dio je dobre proizvođačke prakse kojom se obezbjeđuje kvalitet u procesu kontrole kvaliteta lijekova; • Dobru praksu u skladištenju (GSP) — sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje i stručni nadzor čuvanja lijekova prije stavljanja u promet; • Dobru praksu u distribuciji (GDP) — sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje i stručni nadzor u distribuciji lijekova, od proizvođača do krajnjeg korisnika; • Dobru apotekarsku praksu (GPP), gdje se podrazumijeva sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje, stručni nadzor i kontrolu kvaliteta u apotekarskoj djelatnosti; 4. Kako realizovati program da veledrogerija ili apoteka budu sertifikovani?

Globalno gledano, program se dijeli u tri cjeline: • Pripremne aktivnosti • Izrada dokumentacije • Implementacija.

4.1 Pripremne aktivnosti Sobziromnaprogram kojitrebarealizovati,pripremneaktivnostimorajubititemeljno sprovedene.

U sklopu pripremnih aktivnosti treba uraditi sljedeće: A. Imenovati predstavnika rukovodstva za kvalitet B. Identifikovati: snagu, slabost, mogućnost i opasnost pomoću tzv. SWOT matrice 51

C. Definisati viziju ustanove (veledrogerije, apoteke) D. Definisati misiju koja viziju pretvara u konkretnu činjenicu E. Na osnovu ovih ulaza definisati politiku kvaliteta veledrogerije / apoteke F. Definisati ciljeve kvaliteta i odgovornosti za njihovu realizaciju G. Analizirati postojeće stanje H. Identifikovati razlike između postojećeg stanja rada i zahtjeva standarda.

Smatramoneophodnimdaukratkodefinišemopojamvizije,misijeipolitikekvaliteta.

Vizijapredstavljakoncizanopisnekogbudućegstanja,komeorganizacijateži.Bez jasnevizije,organizacijaunajboljemslučajumožedaodržavapostojećestanje.Međutim,ito jegotovonemoguće,poštoseusloviposlovanjaizahtjeviiočekivanjakupacastalnomijenjaju.

Nakondefinisanjavizijepotrebnojedefinisatimisijuustanove.Misija trebadabude vodič za buduće akcije, u pravcu koji je definisan vizijom, pri čemu se definišu akcije koje se odnose na određene procese, usluge, tržište i tehnologiju bitnu za ustanovu.

Politikajeplanskaodlukakojomseprecizirajustavovi,načelaiprincipiuposlovanju preduzeća / ustanove.

Kadasejednomdefinišepolitika,ondačitavnizodlukapostajenanekinačinvišestandardizovan nego što bi to bilo u okolnostima bez politike.

Zbog toga je značajno da se politika formuliše na takav način da se mogućnosti različitih interpretacija minimiziraju. „Ako rukovodstvo ne uspostavi formalnu politiku kvaliteta, tada će osoblje, pojedinačno, odabrati svoje lične politike.”

Politika kvaliteta je prva stvar koja se definiše kada se počinje program kvaliteta.

Takođesezahtijevadarukovodstvoosiguradasetapolitika„razumije”,sprovodiiodržavana svim nivoima u ustanovi.

C. Primjer Vizije za veledrogeriju: „Izgraditi snažnu i modernu veledrogeriju, ekološki bezbjednu i sposobnu za najviše ciljeve u trgovini, distribuciji, zastupanju i istraživanju tržišta, unapređenju farmaceutske i medicinske prakse u regionu, a posebno u Crnoj Gori, i biti uvijek među trima vodećim veledrogerijama.”

D. Primjer Misije za veledrogeriju:

52

•

Unapređenje kvaliteta usluga i jačanje kontrole kvaliteta poslovanja prema svjetskim standardima

•

Zadovoljavanje potreba i želja kupaca te pružanje veće vrijednosti poslovanja u odnosu na konkurente

•

Edukacija i zadovoljstvo zaposlenih u cilju realizacije stalne težnje za pružanjem potpunog kvaliteta poslovanja

•

Stalno učenje i primjena novih znanja u radu i upravljanju ustanovom

•

Sistemsko praćenje i analiza procesa i aktivnosti u okruženju, prepoznavanje vlastitih uticaja na okruženje i zaštita životne sredine, saglasno zakonima i propisima.

F. Primjer Politike kvaliteta veledrogerije:

Politika kvaliteta Preduzeća za medicinsko snabdijevanje DOO „Export / import XYZ” sastavni je dio ukupne poslovne politike preduzeća u cilju postizanja višeg nivoa tehnologije rada, brže i efikasnije manipulacije sredstvima rada, upravljanja i donošenja poslovnih odluka. Ona se zasniva na tržišno orijentisanom poslovnom sistemu i na principima sistema menadžmenta kvalitetom, čiji je osnovni zadatak stalno poboljšavanje kvaliteta cjelokupnog poslovanja, sa ciljem da se zadovolje potrebe i očekivanja korisnika naših usluga. Stalno se poboljšava sistem menadžmentakvalitetomipovećavajuefektivnostiefikasnostkompletnogposlovanja preduzeća. Politika kvaliteta se povremeno preispituje i mijenja kada je to potrebno.

Politika kvaliteta Preduzeća „XYZ” ostvaruje se kroz: - Stalno poboljšavanje zadovoljstva naših korisnika; - Bezrezervno angažovanje najvišeg rukovodstva preduzeća; - Potpuno uključivanje svih zaposlenih u realizaciju procesa i njihovo stalno obrazovanje. Obuka i motivacija; - Procesni pristup i timski rad na ostvarivanju planiranih i ugovorenih poslova; - Ugrađivanje u naš rad sistemskog pristupa menadžmentu i novih dostignuća iz naše djelatnosti i oblasti kvaliteta; - Upoređivanje sa najboljima u našoj djelatnosti, uz stalno poboljšavanje

Primjer Politike kvaliteta za apoteku: •

Rad u skladu sa zakonskom regulativom

•

Pružanje farmaceutske zdravstvene zaštite (FZZ)

•

Kontinuirane aktivnosti u apoteci u cilju promocije zdravlja i prevencije bolesti

•

Odgovorno snabdijevanje stanovništva i zdravstvenih ustanova ljekovima, medicinskim sredstvima, tradicionalnim i biljnim ljekovima, homeopatskim ljekovima, dijetetskim proizvodima, mjernim

53

instrumentima, predmetima opšte upotrebe i drugim proizvodima značajnim za zdravlje ljudi •

Jasno pozicioniranje apoteka kao važnog elementa u sistemu primarne zdravstvene zaštite — obezbjeđivanje bolje dostupnosti FZZ-a građanima

•

Apoteka je opredijeljena da distribuira samo kvalitetne proizvode koji zadovoljavaju, i ukoliko je moguće prevazilaze, očekivanja kupaca i na taj način obezbjeđuje očuvanje zdravlja stanovništva

•

Izrada i razvoj magistralnih i galenskih ljekova / preparata u apotekama, u skladu sa principima Dobre apotekarske (DAP) i Dobre proizvođačke prakse (DPP), a u odnosu na zahtjeve korisnika, osnivača i tržišta

•

Kontrola sirovina i proizvoda u akreditovanoj laboratoriji za ispitivanje i kontrolu apoteke

•

Sagledavanje očekivanja i zahtjeva zaposlenih, uz izlaženje u susret njihovim potrebama u skladu sa tekućim mogućnostima poslovanja.

Motivacija zaposlenih u skladu sa mogućnostima

•

Ostvarivanje efikasne komunikacije na svim organizacionim nivoima

•

Praćenje savremenih dostignuća u oblasti farmacije i kontinuirani profesionalni razvoj i usavršavanje zaposlenih u skladu sa planom obuke

•

Rad na prevenciji zagađivanja životne sredine i stalnom unapređenju

•

Nabavka opreme koja nema ili ima minimalan uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi

•

Rad na kontrolisanju i smanjenju upotrebe energetskih resursa, kao i emisije štetnih materija u okolinu

•

Praćenje rizika na radnom mjestu i u radnoj okolini. Obezbjeđenje uslova da se oni svedu na najmanju mjeru.

Poslovna politika Apoteke uključuje i zaštitu životne sredine kao dio ukupne društvene odgovornosti Ustanove. Najvažniji aspekti životne sredine koje je Apoteka identifikovala su: opasni otpad — električni, elektronski, otpad od voznog parka, posebno farmaceutski otpad i organski rastvarači; neopasni otpad koji ima uticaja na životnu sredinu — papirni i ambalažni otpad. Takođe, postoji uticaj na potrošnju prirodnih resursa i emisija u vazduh (električna energija, motorno gorivo, papir).

54

4.2 Izrada dokumentacije Neophodnojepojasnitistrukturudokumentacijesistemamenadžmentakvalitetom, jerprvomoramodefinisati odnosnoopisatikakoćemoraditi,uzjasnoimplementiranjeonih zahtjevastandardakojinijesuobuhvaćeniupostojećemnačinurada.Standardineutvrđujudetaljnustrukturuihijerarhijudokumenatasistemakvaliteta,nitistrogodefinišunjihovobliki sadržaj.Onisamotražedasvielementi,zahtjeviipostupciuvezisaupravljanjemkvalitetom budu dokumentovani na sistematičan način.

Naosnovutogamogućejeizvršitiidentifikacijupotrebnihdokumenatapobrojuinamjeni.

Dabitakoidentifikovaniskupdokumenatabiouređen,namećesepotrebazanjihovomkategorizacijompohijerarhijskimnivoima.Tonavodinazaključakdačitavposaouvezi sadokumentacionompodlogomsistemakvalitetatrebarealizovatiizgradnjomsistemadokumenata.

Kadagovorimoosistemudokumenata,ondajejasnodasusvidokumentiumeđusobnoj vezi.

Dokumentacijaokvalitetuimapetnivoakojiistovremenosimbolizujunivoenastajanja i odlučivanja. Piramida simbolizuje opsežnost dokumentacije na svakom nivou.

Pristup svakom dokumentu mora biti brz i lak.

Međutim: Velika je zabluda da se samo dokumentovanošću može obezbijediti kvalitet.

Dokumentovanostznačidaćeseprocesproizvodnjeilipružanjauslugaodvijatiuvijek naistinačin,iništavišeodtoga.Tojepotreban,alineidovoljanuslovzagarantovanjekvaliteta.

Ovo treba naglasiti i imati uvijek u vidu kada se pristupi izgradnji sistema kvaliteta.

Izgradnjacjelovitedokumentacioneosnovepredstavljasloženzadatakivažanjepreduslov za kvalitetan proizvod ili uslugu.

Poštojevećneštorečenoopoliticikvaliteta,unarednomtekstu,ukratkotrebadefinisati i ostalu dokumentaciju sistema menadžmenta kvalitetom.

55

Poslovnikokvalitetu imazasvrhuda,krozsistemmenadžmentakvalitetom,opiše poslovnisistemapotekeinjegoveposlovneproceseiprikažesvojusposobnostdadosljedno obezbjeđujeproizvodekojiispunjavajuzahtjevepacijenataiodgovarajućihzakonaipropisa.U njemusuprikazanivizijaipolitikakvaliteta, definisani ciljevikvaliteta,organizacionastruktura,odgovornostiiovlašćenja,procesi,postupciiresursipotrebnizauspostavljanjesistema menadžmenta kvalitetom. Sistemi menadžmenta kvalitetom u apoteci prikazuju se kroz primjenu procesnog modela.

Poslovnikokvalitetuusmjeravazaposlenenasveoblastiposlovanjaapotekekaoi na način za ispunjavanje zahtjeva sadržanih u standardu ISO 9001: 2008, odgovarajućim zakonimaipropisima,uključujućiiprocesstalnogpoboljšanjasistema.Poslovnikokvalitetui pratećadokumentacijanakojusepoziva,namijenjenisusvimzaposlenima,daihprimjenjuju u cilju realizacije aktivnosti na uniforman i uspješan način.

Plankvalitetajedokumenatukomeseopisujekakoćebitiispunjenikonkretnizahtjevizakvalitet.Posebnojevažanpriproizvodnjiljekova,jerseunjemudefinišukritičnetačkeu proizvodnji i način njihove kontrole.

Znači, plan kvaliteta najmanje sadrži: ♦ Zahtjeve kvaliteta koje treba postići ♦ Glavne faze realizacije proizvoda, usluge ♦ Konkretne nosioce, ovlašćenja i odgovornosti tokom faza realizacije ♦ Opremu i druge resurse za ostvarivanje zahtijevanog kvaliteta ♦ Specifikacijuprocedura,metodaiinstrukcijazaradkojićeseprimjenjivati ♦ Utvrđene tačke provjere ♦ Plan aktivnosti kontrolisanja, sa nosiocima i učestalošću ♦ Program kontrolisanja i ispitivanja u odgovarajućim fazama ♦ Način sprovođenja izmjena ♦ Metod za mjerenje ostvarenja utvrđenih ciljeva.

Proceduretrebadaopišuodvijanjeidentifikovanihprocesakojiutičunakvalitet,sa posebnimosvrtomnaodgovornostiiobavezepriorganizovanju,realizacijiiprovjeri/verifikacijitihposlova.Pritomesesvakaaktivnostopisujedonivoakojiomogućujeodgovarajuću provjeru i kontrolu.

Svakaproceduratrebadaobuhvatiodređenulogikucjeline.Ukupanbrojprocedura zavisi od puno faktora, ali uglavnom odražava složenost preduzeća i prirodu poslova.

Proceduresunapisaniiskazikojidefinišukakosesprovode,kontrolišuievidentiraju aktivnosti, uz jasnu odgovornost za njihovu realizaciju.

Neka pravila pri pisanju procedura: • Obuhvatiti određenu logičku cjelinu • Izdvojiti zajedničke aktivnosti i obraditi ih jednom procedurom

56

• • • • • • •

Ne navoditi previše aktivnosti u jednoj proceduri Ići u svim procedurama do približno istog nivoa detaljnosti Aktivnosti opisivati do nivoa koji omogućava provjeru i kontrolu Dokumenti koji se pominju u proceduri moraju biti navedeni Procedure odobrava rukovodstvo ustanove Distribucija procedura mora da bude kontrolisana Svaka procedura ima svoj „original” i kopije.

Svaka procedura sadrži:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Predmet Područje primjene Termine i definicije Dokumentovanost Opis procesa Odgovornosti Distribuciju Reviziju Priloge Dijagram toka procesa.

Zapisiustvaripredstavljajuobrasceiizvještajekojinastajutokomprocesarazvoja, nabavke, proizvodnje, kontrole, ispitivanja, same realizacije apotekarske usluge itd.

ZapisisurezultatsprovođenjaQMS-a,premapostupcimadefinisanimposlovnikomi procedurama za određene procese.

Tipični primjeri zapisa su: - Izvještaji o kontroli - Laboratorijski izvještaji - Potvrde o kvalitetu proizvoda - Izvještaji o kontroli opreme - Nalozi za izmjene - Zapisi o dobavljačima - Analiza tržišta - Analiza konkurencije itd.

U tekstu koji slijedi biće definisan poslovnik menadžmenta kvalitetom. U sastavu poslovnikadatisuzahtjevistandardaISO9001:2008inačinnjihovogzadovoljenjazaslučaj apoteke.Napribližnoistinačinzadovoljilibisezahtjevizaveledrogerijeilipreduzećazamedicinsko snabdijevanje.

57

4.3 Upravljanje procesima u apoteci Sistemmenadžmentakvalitetomuapoteci primjenjujese kaoprocesnimodel.On se sastoji od niza međusobno povezanih procesa. Ulazi u svaki proces doživljavaju transformacije koje tokom procesa daju rezultate u vidu proizvoda ili usluga na izlazu. Svaki od procesaimasvojpočetakisvojkraj.Tamogdjejekrajjednome,nalazisepočetakdrugome.

Procesisumeđusobnopovezaniisviseulivajuujedanjedinstvenproces— processtalnog poboljšavanja.Sagledavanjesvihprocesaiinterakcijaizmeđunjihčiniosnovu„procesnog modela upravljanja”.

Upravljanjeprocesimainjihovimmeđusobnimdjelovanjemomogućavarukovodstvu da efektivno upravlja cjelokupnim poslovnim sistemom apoteke.

Procesompreispitivanjaodstranerukovodstvaostvarujesekontrolaupravljanja sistemommenadžmentakvalitetom,aliipovratnaspreganarukovodstvodapromijeni,dopuniiliredefinišeodgovornosti,ovlašćenjaimeđusobneveze,auciljupostizanjaunapređenja kvaliteta.

Drugu povratnu spregu na sistem menadžmenta kvalitetom čini mjerenje zadovoljstva korisnika usluga apoteke, a po potrebi i drugih interesnih strana, u cilju procjene stepena ostvarenja njihovih zahtjeva i očekivanja.

Praćenjem, mjerenjem i analizom procesa, odnosno performansi, omogućava se njihovo odvijanje pod kontrolisanim uslovima, u okviru zakona i propisa i dovodi do poboljšavanja kojima se skraćuje vrijeme dobijanja izlaza iz procesa, smanjuju troškovi i poboljšava kvalitet usluga, odnosno postiže zadovoljstvo korisnika usluga.

Upravljački mehanizam procesa čini dokumentacija sistema menadžmenta kvalitetom.

4.3.1. Podjela procesa Svi procesi u apoteci podijeljeni su u tri kategorije, i to: • Upravljački procesi • Glavni procesi • Procesi podrške.

Upravljački procesi se odnose na rukovodstvo apoteke. To su procesi koji omogućavaju rukovodstvu da poslovni sistem vodi na bazi planiranih i dokumentovanih postupakairesursa,dasvojeodlukedonosinabazičinjenicaidokaza,asveuciljuostvarivanja stalnih poboljšavanja poslovanja apoteka.

Glavne procese čine procesi čiji su ulazi zahtjevi korisnika, koji su u skladu sa zakonom i propisima, a izlazi su usluge koje se pružaju korisnicima. Ovi procesi stvaraju novu vrijednost.

StandardISO 9001:2008zahtijeva da seidentifikujui procesi iz oblasti imenovane 58

kaooutsource(engl.).Termin„outsource”uovomtekstuodnosisenaproceseneophodneza funkcionisanje bilo kog dijela ustanove, koji za njega obavlja druga ustanova.

Procesi podrške predstavljaju podršku upravljačkim i glavnim procesima. Oni se odvijajuuciljuomogućavanjaiolakšavanjaizvođenjaglavnihiupravljačkihprocesa.Zasvaki proces mora biti definisana odgovornost za njegovu realizaciju.

Upravljanje procesima definisano je u procedurama i uputstvima, u kojima su opisaniprocesi,sapotrebnimresursimaiinformacijamakaoiodgovornostimaiovlašćenjima.

Redosljediinterakcijaizmeđusvihutvrđenih procesauorganizacijiprikazanisuu sljedećoj šemi.

KORISNICI

USLUGA

POBOLJŠANJA

VEZA SA SVIM PROCESIMA

TOK AKTIVNOSTI KOJE STVARAJU NOVU VREDNOST

TOK INFORMACIJA

PREVENTIVNE MJERE

KOREKTIVNE MJERE

UPRAVLJANJE NEUSAGLAŠENOM USLUGOM INTERNE PROVJERE

PROCESI PODRŠKE (PP)

IZRADA MAGISTRALNIH PREPARATA

IZDAVANJE LJEKOVA BEZ RECEPTA ZAHTJEVI

KOMUNIKACIJA SA KORISNICIMA

NABAVKA PROIZVODA ZA DALJI PLASMAN

IZDAVANJE LJEKOVA NA RECEPT

GLAVNI PROCESI (GP)

UPRAVLJANJE RESURSIMA UPRAVLJANJE DOKUMENTIMA I PODACIMA

UPRAVLJA KI PROCESI ( UP)

STRATEGIJA I PLANIRANJE KOMUNICIRANJE SA ZAINTERESOVANIM STRANAMA

MAPA PROCESA

PREISPITIVANJE QMS OD STRANE RUKOVODSTVA

USLUGA

ZADOVOLJSTVO

ZAHTJEVI KORISNICI

59

5. ZAHTJEVI SISTEMA MENADŽMENTA KVALITETOM 5.1 Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju Apoteka treba da posjeduje sva potrebna dokumenta da bi osigurala efektivno planiranjeiizvođenjesvojihprocesa,kaoiupravljanjetimprocesomuskladusazakonskom regulativom.Moraseupravljatidokumentima.Potrebnojeimenovatiodgovorneosobeza neophodnevrstezapisa,registrovatiobaveznepodatke,izdavanjeidistribuciju,dostupnost, vrijeme skladištenja, čuvanja i odbacivanje zapisa.

5.2 Odgovornost rukovodstva Dabiseobezbijedilofunkcionisanjesistemamenadžmentakvalitetomdefinišu se obaveze najvišeg rukovodstva u cilju njihovog djelovanja na razvoju, primjeni i stalnom poboljšanju njegove efektivnosti.

Dabisepovećalozadovoljstvokorisnikanajvišerukovodstvomorapropisatinačin utvrđivanja stepena ispunjenja njihovih zahtjeva.

Najuticajnijerukovodstvotrebadajeuključenoprilikomodređivanjaciljevakvaliteta na svim nivoima organizacije.

Direktortrebadaimenujepredstavnikarukovodstvazakvalitet,kakobiseobezbijedio odgovarajućiproceskomunikacijekojiseodnosinaefektivnostsistemamenadžmentakvalitetom. U ovom poglavlju standarda još su definisani zahtjevi: • Usredsređenost na korisnika • Politika kvaliteta • Planiranje • Odgovornosti, ovlašćenja, komuniciranje i • Preispitivanje od strane rukovodstva.

5.3 Menadžment resursima Dabiseobezbijedilaprimjena,održavanjeistalnopoboljšanjesistemamenadžmenta kvalitetomnajuticajnije rukovodstvotrebadadefiniše svojeobavezeudijeluobezbjeđenja ljudskihresursa,infrastruktureiradnesredine.Uovompoglavljusetražiispunjenjezahtjeva vezanih za: • Obezbjeđivanje resursa • Definisanje ljudskih resursa • Infrastrukturu • Radnu sredinu.

Dabisepostiglausaglašenostsazahtjevimaproizvodamorajubitidefinisani stan-

60

dardni postupcičišćenjai kontroleradnesredine.Redovnotreba kontrolisati temperaturu prostorijaukojimasečuvajuiizdajuljekovi,kaoitemperaturuufrižiderima, termometrima koji su baždareni.

Dabiseobezbijedilausaglašenostuslugaiočuvaokvalitetproizvodauciljusprečavanja kontaminiranjaproizvodatrebapropisatipostupakredovnogzdravstvenogpregledazaposlenihuograncimaijedinicamazaizdavanjegotovihljekovakojisutokomrealizacijeprocesarada u kontaktu sa ljekovima, medicinskim sredstvima i dječijom hranom.

5.4. Realizacija proizvoda / usluge Propisanimpostupcimarada,saovlašćenjimazaposlenih,kontrolnimtačkamaikriterijumimakontrole,kaoizapisimakojisupotvrdarealizacijeaktivnosti,trebaobezbijediti adekvatnoplaniranjeirealizacijuusluga,kontroluprocesakojaseodnosinakorisnike,adekvatnunabavku,izradumagistralnihpreparataiservisiranjeiupravljanjeuređajimazapraćenjei mjerenje.

Apotekatrebadaplanirairazvijaprocesepotrebnezarealizacijuproizvoda.Planiranje realizacijeproizvodamorabitiusklađenosazahtjevimaostalihprocesasistemamenadžmenta kvalitetom.

Dabiseobezbijediloplaniranjeirazvojprocesapotrebnihzarealizacijuusluga propisujuse(kaoštojevećrečeno)odgovarajućeprocedureiradnauputstva.Uokviruprocedura definišusepostupciradaiodgovornalicazarealizacijunavedenihpostupaka,kojaobezbjeđuju ostvarenje kvaliteta izvršenih usluga.

Nadležnirukovodiocidužnisudaizvršedokumentovanjeuspostavljenihprocesai obezbijedepotrebneresursekojiodgovarajudatomprocesu,obezbjeđivanjemprimjeneprocedura.Uokviruproceduradefinišuseipostupciverifikacije,validacije,praćenja,kontrolisanja iispitivanjakojasuspecifičnazadatipostupakrada.Uokvirusvakogkontrolisanjaiispitivanja definišu su jednoznačni kriterijumi za prihvatanje i dalju realizaciju procesa.

Zapisi služe kao potvrda realizacije obavljene aktivnosti. Radi lakše identifikacije i upotrebe,svizapisikojisuuformiobrascaapopunjavajuseuprocesukojijeopisan,sastavnisu djelovi dokumenta sistema menadžmenta kvalitetom. Standardima se traži: • Utvrđivanje zahtjeva koji se odnose na proizvod / uslugu • Preispitivanje zahtjeva koji se odnose na proizvod / uslugu • Komuniciranje sa korisnicima.

Apoteka dobija informacije o svojim proizvodima i uslugama u svakodnevnoj, neposrednojkomunikacijizaposlenihsakorisnicimauapotekama,kaoisprovođenjemankete korisnika — definisane procedurom. Redovna anketa treba da se vrši jednom godišnje.

Postupak upravljanja neusaglašenom uslugom treba da bude propisan.

61

5.4.1 Proces nabavke Dabiseosiguralausaglašenostnabavljenogproizvodasaspecificiranimzahtjevima nabavke, treba definisati postupak za izradu predloga nabavke.

Zasvakuvrstunabavketrebadefinisati rang-listudobavljačačijajeizradadefinisana procedurom„Rangiranjedobavljača”.Rang-listadobavljačačuvasekododgovornoglica.Standardom se zahtijevaju: • Informacije o nabavci • Verifikacija proizvoda koji se nabavlja.

5.5. Proizvodnja i pružanje usluge Apoteka možedaplaniraipružausluge uuslovimadefinisanimuprocesima prodaje.Prilikomidentifikacijeprocesarada,poredprocesanabavkeiprodajekaoglavnihprocesa,udijelupomoćnihprocesamožebitiidentifikovanaiproizvodnjamagistralnihpreparata —ljekovakojiseizrađujuuapotekamakojeimajulaboratoriju.Uovomdijelu,standardima se zahtijeva definisanje: • Validacije procesa proizvodnje i pružanja usluge • Identifikacije i slijedljivosti • Imovine korisnika • Očuvanje proizvoda • Upravljanje opremom za praćenje i mjerenje.

Uprocesuproizvodnjemagistralnihpreparatanosiociaktivnostitrebadasustručno osposobljenizaposleni(farmaceutiifarmaceutskitehničari)uapotekamakojeimajulaboratoriju.Laboratorijetrebadasuopremljenepogodnomopremomistručnomliteraturom, gdjesujasnopropisanipostupci,usloviinačinizrademagistralnihpreparata.Kriterijumiza preispitivanjeiodobravanjeprocesaproizvodnjeipružanjauslugamorajubitijednoznačno definisani.Dokazioprocesuvalidacijeprocesa,opremeizaposlenihtrebadaseevidentiraju u zapisima o kvalitetu.

6. Mjerenje, analize i poboljšavanja Dabiseobezbijedilastalnaprimjenadefinisanihpostupakarada,analizapostignutih rezultata,održavanjeistalnopoboljšavanjesistemamenadžmentakvalitetom,definisanisu zahtjevi standarda koji se moraju ispuniti. Njihova struktura je: • Zadovoljenje korisnika • Interna provjera • Praćenje i mjerenje procesa • Praćenje i mjerenje proizvoda / usluge

62

• • • •

Upravljanje neusaglašenim proizvodom / uslugom Analiza podataka Stalno poboljšavanje i Korektivne i preventivne mjere

PRIMJER PROCEDURE „Izrada galenskih preparata, kozmetičkih preparata, magistralnih ljekova i galenskih pripravki” za neku apoteku 1. Predmet Predmet ove procedure jeste da definiše korake koje treba slijediti i nosioce aktivnosti i dokumentacijeradiostvarivanjabrzogiefikasnogpostupkaizradegalenskihpreparata, kozmetičkih preparata, magistralnih ljekova i galenskih pripravki.

2. Područje primjene Ova procedura se primjenjuje od strane zaposlenih u Apoteci „XYZ”.

3. Termini i definicije Nema novih pojmova.

4. Odgovornosti Za sprovođenje aktivnosti po ovoj proceduri odgovoran je …

5. Opis procesa Aktivnostipoovojproceduripočinjuiskazivanjempotrebezaizradomiisporukomproizvoda.

5.1 Iskazivanje potreba za izradom i isporukom proizvoda Odgovorno lice svakog ponedjeljka stupa u kontakt telefonskim putem sa predstavnikomapoteke(farmaceutomilifarmaceutskimtehničarom)uciljuiskazivnjapotrebaza izradomiisporukomproizvodazatunedjelju.Premadobijeniminformacijama,odgovornolice unosipodatkeuinformacionisistemiformiraNarudžbeiskazanihpotrebaodstraneapoteke.

Uslučajudaseustanovipotrebazavanrednomizradomiliisporukomnekogproizvoda,odgovornoliceorganizujeistu,uskladusakomunikacijomkojuostvarujesapredstavnikom Apoteke.

5.2 Određivanje prioriteta izrade proizvoda Uskladusalistompotrebainaosnovuuvidaustanjezaliha,odgovornoliceutvrđuje štaodnavedenihproizvodatrebaizraditi.Proizvodezaizraduevidentirapodvlačenjemulisti potreba.

Nakrajusvakenedjeljeodgovornoliceusaradnjisazaposlenimaprocjenjuještajejoš potrebnoizraditiutokusljedećenedjelje.Procjenuvršenaosnovudinamikeizradeiisporukeu prethodnomperiodu,naosnovupotražnjeuprethodnomperiodu,rokovatrajanjaisopstvenog iskustva.

63

5.3 Proračun količina potrebnih sastojaka za izradu proizvoda Naosnovupotrebazaizradomidogovoreneraspodjelezaduženja,zaposleni(farmaceut ili farmaceutski tehničar) vrši proračun količina sastojaka koji su potrebni za izradu proizvoda.ProračunzapisujeuSveskuizrađenihproizvoda.Unosipodatkeo:nazivuproizvodakojiizrađuje,potrebnojkoličiniproizvoda,nazivuikoličinamasastojaka.Tomprilikom vršiprovjeruusaglašenostikoličina,sabiranjempojedinačnihkomponenti.Sveskaizrađenih proizvoda predstavlja pisani dokaz na osnovu koga je moguće provjeriti da li je proizvod adekvatno izrađen.

5.4 Izrada proizvoda i otvaranje Radnog naloga Premaproračunupotrebnihkoličinasastojaka,zaposleni(farmaceutilifarmaceutski tehničar) pristupa izradi proizvoda.

Nakonizradeproizvoda,zaposlenipopunjavaFormularEvidencijeizrademagistralnihigalenskihpreparata(Evidencijaizrademagistralnihigalenskihpreparata)iupisujeproizvoduSveskuradnihnaloga,uskladusakojomodgovornoliceotvararadnenalogeievidentirau informacionomsistemu.PritomvodiračunaopotrebidabrojRadnognalogabudeidentičanu Svesciradnihnalogaiuinformacionomsistemu.Naovajnačinjošjednomvršikontroluizrade proizvoda i utvrđuje da li je izrađeno sve što je isplanirano za taj dan.

Poizradiproizvoda,zaposleniodlažeistinapredviđenomjestouskladišnomprostoru.

5.5 Izrada Laboratorijskog dnevnika i Spiska magistralnih radova Nakrajumjeseca,odgovornoliceizinformacionogsistemaštampaLaboratorijski dnevnikzaprethodnimjesec,kaoiSpisakmagistralnihradova.Laboratorijskidnevniksadrži podatkeo:nazivuproizvoda,količiniproizvoda,cijeni(hemikalija,ambalažeiradnetakse) izbirnojcijeni.Spisakmagistralnihradova(Strukturamagistralnihradova)sadržisamopodatkeoradnojtaksi.LaboratorijskidnevnikiSpisakmagistralnihradova(Strukturamagistralnihradova),odgovornoliceštampau2primjerka,potpisujeihistavljapečat.Jedanprimjerak prosljeđuje računovodstvu, a jedan primjerak ostaje u evidenciji laboratorije. Na osnovu Spiskamagistralnihradova(Strukturamagistralnihradova),odgovornoliceunosipodatkeo radnoj taksi u ručnu Trgovačku knjigu. Ručna Trgovačka knjiga se čuva u laboratoriji.

5.6 Interna provjera i praćenje uslova za rad Zaduženolice(farmaceutskitehničar)vršiprovjerutemperatureurashladnojvitrini, skladišnomprostoruiuprostorijiukojojsevršiizradaproizvoda.Provjerutemperaturesprovodimjerenjemiupoređivanjemsavrijednostimakojesupropisanefarmakopejama.Provjeruvrši dvaputadnevno—polasatapodolaskuipolasataprijeodlaskasaposla.Rezultateprovjere

64

upisujeuKartonevidencijetemperature.UKartonunosidatumivrijemeprovjere,rezultate provjere i potpisuje navedene podatke.

U slučaju da se prilikom provjere temperature ustanovi da ima neusaglašenosti, zaduženo lice kontaktira osobu ili organizaciju nadležnu za popravku.

5.7 Eksterna provjera ispravnosti uzoraka i parametara uslova za rad Ovlašćena državna ustanova svaka tri mjeseca sprovodi nenajavljene kontrole: • Mikrobiološke i hemijske ispravnosti destilovane vode, • Brisa ruku zaposlenih, • Brisa radnih površina, • Brisa posuđa i uređaja u kojima se vrši izrada proizvoda, • Brisa ambalaže, • Mikrobiološke i hemijske ispravnosti i ispravnosti na teške metale gotovih proizvoda.

Ona dostavlja Upravi Apoteke izvještaje o sprovedenim analizama. Uprava iste prosljeđuje na čuvanje odgovornom licu Laboratorije.

5.8 Održavanje higijene i pranje laboratorijskog posuđa Higijenu svih prostorija, površina i laboratorijskog posuđa održava spremačica.

Spremačicadvaputadnevnoobavljačišćenjepodova.Osprovedenimaktivnostima,nakraju svakog dana, vodi evidenciju u Zapisu o održavanju higijene.

Pranjelaboratorijskogposuđaspremačicaobavljauskladusapropisimazapranje laboratorijskogposuđaiambalažeiotomevodievidencijuuZapisuopranjulaboratorijskog posuđa.

6. Odgovornosti PredstavnikrukovodstvazaIMSimenujeodgovornolicezaovajdokument.Odgovornost obuhvata pravo revidiranja i modifikovanja.

7. Distribucija Odgovornolicezaizdavanjenovihprocedura,njihovoprocjenjivanjeimodifikovanje predstavnikjerukovodstvazaIMS.Svisaradnicikojiimajupristupovojprocedurivodeseu preglednomplanu.Akosupotrebnedodatneprocedurezahtijevaćeihpredstavnikrukovodstva za IMS.

65

8. Prilozi • • • • • • • • •

„Narudžba” „Objedinjena lista potreba” „Radni nalog” „Laboratorijski dnevnik” „Strukturaizvršenihmagistralnih radova po Laboratorijskom dnevniku” „Karton evidencije temperature” „Zapis o održavanju higijene” „Zapis o pranju laboratorijskog posuđa” „Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata”

9. Dijagram toka procesa

5. 2 .

Start

1

Odgovorna lica

66

5.3. Iskazivanje potreba za izradom i isporukom proizvoda

Farmaceuti, Farmaceutski tehničari ...

5.4. Određivanje prioriteta izrade proizvoda

Farmaceuti, Farmaceutski tehničari ...

5.5. Proračun količina potrebnih sastojaka

Farmaceuti, Farmaceutski tehničari ...

5.6 Izrada proizvoda i otvaranje radnog naloga

Narudžbe, Objedinjena lista potreba

Sveska izrađenih proizvoda

Sveska radnih naloga, radni nalozi, Evidencija izrade magistralnih i galenskih

Farmaceuti, Farmaceutski tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski tehničari ...

Odgovorno lice iz Laboratorije

5.5. Proračun količina potrebnih sastojaka

5.6 Izrada proizvoda i otvaranje radnog naloga

5.7. Izrada Laboratorijskog dnevnika i spiska magistralnih radova

Sveska izrađenih proizvoda

Sveska radnih naloga, radni nalozi, Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata Laboratorijski dnevnik, Spisak magistralnih radova, Ručna trgovačka knjiga

Kraj 1

2

Zaduženi farmaceutski tehničar

5.8. Interna provjera i praćenje uslova za rad

Karton evidencije temperature

Kraj 2

Eksterna ustanova na nivou države

5.9.Eksterna provjera ispravnosti uzoraka i parametara uslova za rad

Izvještaj o analizi

Kraj

67

Hipokrat

Galen

APOTEKARSKA USTANOVA CRNE GORE

MONTEFARM

MONTEFARM

MONTEFARM

APOTEKE:

Podgorica (020) 230-816 , 230-798 ; Morača 245-080 ; Kruševac 241-441 ; Zabjelo 641-345 ; Ribnica 627-739 ; Sahat kula 620-273 ; Zagorič 270-770 ; Tološi 280-988 ; Lješkopolje 260-355 ; Golubovci 873-666 ; Danilovgrad (020) 811-027 ; Spuž 810-645 ; Šavnik 040/266-112 ; Nikšić - G. Darić 040/200-495, 200-496 ; Nikšić - Onogošt 040/200-760 ; Kolašin (020) 865-118 ; M. Morača 869-511 ; Plužine 040/270-000 ; Žabljak 052/361-203 ; Pljevlja 052/321-139 ; Berane 051/231-079 ; Plav 051/251-159 ; Gusinje 051/258-955 ;Bijelo Polje 050/432 -040 ; Mojkovac 050/470-088 ; Rožaje 051/271-111 ; Andrijevica 051/244-144 ; Cetinje 041/231-159 ; Budva 033/451-944 ; Kotor - S. Grad 032/325-215 ; Kotor - Dobrota 032/303-056 ; Tivat 032/672-373 ; H. Novi - S. Grad 031/322-848 ; H. Novi - Topla 031/343-153 ; Bar - Topolica 030/312-946 ; Bar - Izbor 030/311-021 ; Ulcinj 030/412-858 ; Vladimir 030/409-000, 409-001, 459-225 ; Petrovac 033/402-112 ; Murino 051/257-439 ; Petnjica 051/248-013

Apotekarska ustanova Crne Gore “MONTEFARM” - Podgorica, Ljubljanska bb Tel: 020 / 405 - 900; 405 - 901; 405 - 904 Fax: 020 / 235 - 086; 235 - 087

70

Maja 2011. navršava se punih dvije decenije od ustanovljenja Apotekarske ustanove Crne Gore. Zadužena za nabavku i distribuciju lijekova i medicinskih sredstava, ova ustanova predstavlja važnu kariku u sastavu farmaceutskog tržišta Crne Gore

APOTEKARSKA USTANOVA CRNE GORE „MONTEFARM” 15. maja 2011. navršava se dvadeset godina od osnivanja Apotekarske ustanove Crne Gore „Montefarma”. Ova značajna farmaceutska ustanova zadužena je za snabdijevanje zdravstvenih ustanova i stanovništva lijekovima i ostalim sredstvima namijenjenim za liječenje. Ovaj veoma odgovoran zadatak, tokom dvodecenijske tradicije postojanja obavljan je na način da nikada nije bilo dramatičnih nestašica, poremećaja ili propusta, nikada nije isporučen ili pušten u promet lijek zbog kojeg bi došlo do ugroženosti zdravlja građana. Za ovakav uspjeh treba prije svega zahvaliti naporima profesiji odanog i veoma odgovornog farmaceutskog kadra, te ustanovljenju visoko standardizovanih kriterijuma za nabavku i distribuciju kvalitetnih, sigurnih i efikasnih lijekova.

U sklopu Montefarma funkcionišu tri osnovna segmenta: •Sektor farmaceutske zdravstvene zaštite, •Sektor veledrogerije i •Sektor za ekonomsko-pravne i opšte poslove.

Apotekarska ustanova distribuira lijekove, sanitetski materijal, medicinski potrošni materijal za jednokratnu upotrebu i ostali potrošni materijal, stomatološki materijal, medicinska sredstva za hemodijalizu i peritonealnu dijalizu, te farmaceutske hemikalije. To se vrši posredstvom četrdeset tri apoteke, koje su raspoređene u svim opštinama Republike Crne Gore. Sektor veledrogerije zadužen je za direktno snabdijevanje domova zdravlja, bolnica, Kliničkog centra Crne Gore i Instituta za javno zdravlje Crne Gore.

Apotekarska ustanova Crne Gore ima glavno sjedište u Podgorici. Smještena u univerzitetskom jezgru grada, u blizini Kliničkog centra Crne Gore, Montefarmova ustanova raspolaže prostornim potencijalom koji obuhvata oko 2.000 m2. U ovom dijelu locirani su skladišni resursi, poslovni prostor i veledrogerija. Jedan od ciljeva ove ustanove predstavlja težnja da se poveća obim poslovne saradnje sa privatnim zdravstvenim ustanovama koje posluju u Crnoj Gori.

MONTEFARM

Apotekarska ustanova Crne Gore MONTEFARM Adresa: Ljubljanska b.b., Podgorica, Tel.: 020/405-900; 405-901; 405-904; Fax: 020/235-086; 235-087. www.montefarm.co.me 71

Da mladost i iskustvo mogu da idu pod ruku

VELEDROGERIJA „AMG PHARM” Veledrogerija AMG PHARM je relativno mlada kompanija koja raspolaže veoma širokim prodajnim asortimanom. Osnovana 21.11.2005. godine, zadužena je za veleprodaju i distribuciju farmaceutskih proizvoda, medicinskih sredstava, dijetetskih suplemenata i medicinske kozmetike. Sjedište ove privatne vlasničke ustanove smješteno je u Danilovgradu. Ističući značaj obogaćenja prodajnog asortimana, njegovog kvaliteta, pristupačnosti cijena, brzine isporuke i zadovoljstva potrošača, nadležni u ovoj firmi ocjenjuju da ova kompanija u šestoj godini postojanja predstavlja veoma ozbiljnog konkurenta u oblasti nabavke i distribucije medicinskih i farmaceutskih proizvoda dostupnih na crnogorskom tržištu.

AMG PHARM je ovlašćeni zastupnik jedanaest inostranih medicinskih ili farmaceutskih korporacija: Jugoremedija, Srbolek, Elephant, Medical Flora i Menta (Srbija), Blagoleks (Bijeljina, B i H), Dr. Pasha (Sarajevo, B i H), Assut Medical Sàrl (Švajcarska), SunVim Bioscience Inc. i Albi Naturals (Kanada), DemeTech Corporation (SAD). U sastav redovne prodajne ponude ulaze i proizvodni programi firmi: Seba Med (Njemačka), Propolis plus, Directshop i Vitalis doctors group (Srbija), Catalysis (Španija), Laboratories SVR (Francuska) i Zuccari (Italija). U skladu sa potrebom za uspostavljanjem referentne uloge na domaćem tržištu, AMG se može pohvaliti uspješno uspostavljenom i konstruktivnom saradnjom sa Fondom za zdravstveno osiguranje Republike Crne Gore, Apotekarskom ustanovom Crne Gore - Montefarmom, Ministarstvom odbrane Republike Crne Gore, Kliničkim centrom Crne Gore, CVMU „Meljine” kao i Bussines Montenegrom. Na planu širenja snabdjevačkog uticaja, ova kompanija je uspjela da animira i veliki broj privatnih apoteka i privatnih zdravstvenih ustanova u Republici Crnoj Gori.

Adresa: IV crnogorske brigade b.b., Danilovgrad, Crna Gora Tel.: +382 20 813 279; +382 20 813 281 E-mail: amgpharm@t-com.me www.amgpharm.com

72

Baypharm d.o.o. Mitra Bakića 50, 81000 Podgorica Tel: +382 20 601 210; fax 620 510; e-mail: baypharm@t-com.me 73

DECCO MONTE INT. Decco Monte Int. d.o.o., iz Podgorice, privatna je kompanija formirana 2001. godine. Tokom svog bogatog desetogodišnjeg rada, ova kompanija radi na kontinuiranom usaglašavanju potreba potrošača i uslova tržišta. Naš svakodnevni rad usmjeren je na ispunjenje namjere da iz sopstvenih resursa stvaramo vrijednost i kvalitet, ali i da razvijamo profesionalnost u komunikaciji sa svim našim saradnicima, a preko njih i sa krajnjim korisnicima naših proizvoda.

SVAKODNEVNO SMO SA VAMA. Naš cilj je da Vam donosimo kvalitetne i prirodne proizvode !

U martu 2011. Decco Monte prerasta u veledrogeriju, čime razvoj kompanije prati potrebe tržišta. Veledrogerija uspješno nastavlja saradnju sa zdravstvenim ustanovama u cijeloj Crnoj Gori. Brzo i efikasno obavlja distribuciju svojih proizvoda u svim apotekama i drugim zdravstvenim ustanovama. U skladu sa svojim opredjeljenjem, ostvaruje posebnu profesionalnu saradnju sa stručnim timovima u uticajnijim zdravstvenim ustanovama, kao što su: KBC Podgorica, domovi zdravlja, CVZU Meljine, privatnim i državnim ordinacijama u svim gradovima Crne Gore, savjetovalištima i dnevnim centrima za djecu sa posebnim potrebama. Decco Monte Int. ovlašćeni je zastupnik i distributer za proizvode italijanskih kompanija Artsana i ESI. Artsana S.p.a već godinama na evropskim i svjetskim tržištima dominira svojim moćnim brendovima, a zahvaljujući Decco Monteu, oni su dostupni svima u Crnoj Gori.

74

ESI S.p.a je italijanski proizvođač dodataka u ishrani, veoma značajan i poznat u Evropi, duže od 35 godina. Decco Monte Int. iz godine u godinu razvija i poboljšava snabdijevanje i distribuciju svih proizvoda iz ESI programa.

Chicco - od samog početka postojanja, Decco Monte Int. zastupa i distribuira ove prepoznatljive i generacijama upotrebljavane proizvode namijenjene za zdravo odrastanje beba i mališana uopšte. Zdravlje svih, bez obzira na starosni uzrast, obezbijeđeno je ponudom proizvoda PiC solution, a o najstarijem dijelu populacije brine se Serenity, putem svojih kvalitetnih proizvoda - pelena za odrasle, za inkontinenciju…

Zaslugom Menadžerskog tima i svih zaposlenih, Decco Monte Int. u kontinuitetu raste i prepoznatljiv je po svojoj efikasnosti i kvalitetnom radu.

"Decco Monte int d.o.o."

Kuće Rakića bb; 81206 Tuzi; Podgorica, tel/fax : +382 20 870 083; +382 20 870 098, e-mail: deccomonte@t-com.me

75

Tim ponosan na stalnu saradnju sa klijentima DOO „Derasco” se bavi proizvodnjom medicinskog namještaja i opreme namijenjene za profesionalne i kućne teretane. 2000. godine izvršeni su pionirski koraci u razvoju firme, kao logična faza razvoja u preduzetničkoj inicijativi g-dina Dejana Radomana. Početkom januara 2001. godine, firma počinje sa proizvodnjom univerzalne kućne mašine za fitnes, koja po svojim performansama i standardima kvaliteta za bavljenje ovom aktivnošću ne zaostaje za proizvodima sa inostranog tržišta.

Ovim je otpočeo ciklus diverzifikacije proizvodnje odnosno uvođenja novih proizvoda i usluga. Svjesni ograničenja malog tržišta za ovakvu relativno brzu proizvodnju, pristupilo se uvođenju novih proizvoda iz drugih djelatnosti.

U svom proizvodnom programu „Derasco” danas ima više od 50 vrsta profesionalnih mašina za teretane, medicinski namještaj sa oko 40 različitih proizvoda za bolnice, ambulante opšte prakse, urgentne centre i metalni namještaj za ugostiteljstvo i amfiteatarske sale.

Osnovni ciljevi poslovanja tima zaslužnog za postojanje brenda kakav je Derasco, zasnovani su na: •Zadovoljenju zahtjeva i ispunjenju očekivanja korisnika, •Zadovoljenju najviših standarda koji se odnose na proizvode i usluge, •Težnji da se obezbijedi i zadrži stalno prisustvo među vodećima na domaćem tržištu, •Podržavanju i stimulisanju kreativnosti zaposlenih, njihovih inicijativa i odgovornosti za kvalitet, •Sprovođenju programa obrazovanja, usavršavanja i motivacije zaposlenih.

Objekat u kome se izvodi proizvodnja predstavlja novosagrađena poslovna zgrada locirana u glavnom gradu Crne Gore. Firma angažuje desetak zaposlenih, raznih profila: inženjer, šef proizvodnje, komercijalista, radnici u proizvodnji. Planovi za budućnost zasnivaju se na stalnom unapređenju kvaliteta proizvoda i načina poslovanja. Avgusta 2010. godine, u cilju ostvarivanja transparentnosti kvaliteta ponude, uvedeni su ISO standard 9001:2008 i Standard 14001:2004 (zaštita životne sredine).

Konstantna saradnja sa sve širim krugom zadovoljnih klijenata predstavlja trofej kojim se ova uspješna kompanija posebno ponosi.

76

77

Godina osnivanja Farmegra d.o.o. je osnovana 1998. godine kao privatna kompanija za medicinsko snabdijevanje farmaceustkog sektora Crne Gore.

Kompanija kojoj su povjerenje ukazali naveći broj svjetskih proizvođača lijekova koji su prepoznali u Farmegri sigurnog partnera koji može da obezbijedi kvalitetno i kontinuirano snabdijevanje svojih klijenata i brzo odreaguje na zahtjeve i promjene ovog vrlo dinamičnog tržišta.

Djelatnost Veleprodaja i distribucija lijekova, pomoćnih ljekovitih sredstava, dijetetskih i kozmetičkih sredstava. Zastupanje renomiranih farmaceutskih kuća kao i obavljanje marketinških aktivnosti za iste.

Proizvod / usluga Ponudu čini širok asortiman domaćih i uvoznih lijekova, pomoćnih ljekovitih sredstava, dijetetskih i kozmetičkih sredstava.

Od samog osnivanja 1998. godine Farmegra d.o.o je jačala svoju poziciju na domaćem tržištu, tako da je danas jedna od vodećih veletrgovina u Crnoj Gori koja snabdijeva tržište kvalitetnim farmaceutskim proizvodima .

Farmegra d.o.o. je u mogućnosti da ponudi 80% artikala koji čine prodajni asortiman prosječne apoteke i da naručenu robu dostavikupcu za kratko vrijeme bilo gdje u Crnoj Gori. Farmegra d.o.o. je danas u mogućnosti da obezbijedi kvalitetno i kontinuirano snabdijevanje svojih klijenata i da brzo odreaguje na zahtjeve i promjene tržišta.

Takođe, Farmegra je u mogućnosti da svojim kupcima ponudi detaljne informacije o novim proizvodima, i da uz proizvode obezbijedi dostavu promotivnih i info materijala namijenjenih informisanju pacijenata na mjestima prodaje.

Kvalitetu snabdjevanja doprinose i adekvatno opremljene skladišne prostorije i transportna sredstva kojima su obezbijeđeni kontrolisani temepraturni uslovi skaldištenja i transportovanja.

Uporedo sa razvojem na tržištu, zaposleni u Farmegra d.o.o. svakodnevno poboljšavaju organizaciju i kvalitet poslovanja, približavajući se zahtjevima kupaca, uslovima savremenog poslovanja i principima dobre distributivne prakse kroz:

78

-Regulatorne usluge (zastupanje & registracija) -Marketing (medicinski marketing, istraživanje tržišta, promocije, edukacije) -Logistika U 2006. godini kupcima je data i mogućnost naručivanja putem interneta.

Od 2008. godine Farmegra d.o.o. nudi mogućnost zastupanja i posredovanja pri registraciji i plasmanu proizvoda.

Sistem menadžmenta kvalitetom Farmegra d.o.o. je u maju 2009.godine provjeren i sertifikovan prema zahtjevima standarda ISO 9001:2008 od strane renomirane švajcarske sertifikacione kuće SGS. Kupci Privatne apoteke (140), Galenika apoteke (11), AU Montefarm apoteke (43) Dobavljači Pored preparata fabrika iz Republike Srbije, zastupljeni su programi renomiranih ino dobavljača i to kroz direktan uvoz, distribuciju kao i zastupstvo preparata iz programa: Bayer Schering Pharma, Pfizer HCP, Belupo, Alkaloid, Berlin Chemie, Biofar, Dr.Falk, Dr.Wolf, Humana Gmbh, Innotech, Pliva, Vichy, Krka, MSD, Johnson and Johnson, Encian, Biofarm, Esensa, Remedica, Lundbeck itd.

Kvalitetan asortiman, maksimalni nivo usluga, ugled među kupcima i dobavljačima u zemlji i inostranstvu, stalni su cilj i preduslov za našu ekspanziju.

www.farmegra.com 79

Ulica 8. mart br. 55, Podgorica, Montenegro Phone: +382 20 663-065/066, fax : 663-068, mail: office@farmont.me, web: www.farmont.co.me KOMPANIJA FARMONT M.P. je društvo sa ograničenom odgovornošću, za promet lijekovima, medicinskim materijalom, medicinskom opremom, pomoćnim ljekovitim supstancama, dijetetskim i kozmetičkim proizvodima, a od nedavno i ljekovitim biljem.

Kompanija je osnovana u Podgorici 2001. godine.

Tim koji Farmont posjeduje je grupa odgovornih, obrazovanih i stručnih ljudi, odgovarajućih profila koji u najkraćem roku ispunjavaju obaveze prema kupcima na teritoriji Crne Gore.

U njenom sastavu nalaze se, pored veledrogerije na 850m2 i dvije apoteke u Podgorici.

Osim svojih apoteka, FARMONT snabdijeva sve apoteke na teriroriji Crne Gore i značajno učestvuje u snabdijevanju državnog zdravstva - preko tendera.

Farmont je ostvario saradnju i partnerstvo sa brojnim uspješnim kompanijama iz regiona i svijeta, u formi zastupstva i distributerstva:

FARMACEUTSKO HEMIJSKA INDUSTRIJA

Jadran Galenski laboratorij

FARMONT je u okviru svog razvoja pri kraju izgradnje Poslovnog centra (cca 6.900m2) u sklopu kojeg će se nalaziti: -Savremeni distributivni centar prema najvećim standardima – GSP i GDP -Pogon za proizvodnju lijekova, takođe u skladu sa najvećim standardima u ovoj oblasti – GMP.

IZGLED BUDUĆEG POSLOVNOG CENTRA - FARMONTA

80

UVOZ I PRODAJA MEDICINSKE OPREME 81000 Podgorica, Radosava Burića 4a tel/fax: +382 (0)20 647 246, 648 778 mobil: +382 (0)69 075 998 e-mail: inelmedica@t-com.me

DIJAGNOSTIČKA OPREMA

INHALATORI

EKG APARATI, HOLTERI CPAP APARATI AUDIOMETRI I TIMPANOMETRI

HIRURŠKI INSTRUMENTI

LAPARASKOPIJA MIKROSKOPI I KOLPOSKOPI

SPIROMETRIJA MEHANIČKE I DIGITALNE VAGE ZA DJECU I ODRASLE PULS-OKSIMETRI PIKFLOUMETRI

DEFIBRILATORI

RAZNA MEDICINSKA OPREMA

81

d.o.o.

Oktobarske revolucije 44, Podgorica, Crna Gora tel. +382 20 625 015; fax +382 20 623 565; e-mail: meditas@t-com.me

Kompanija „Meditas“ je osnovana u martu 1994. godine. Sjedište kompanije nalazi se u glavnom gradu Crne Gore, Podgorici. Kompanija „Meditas“ zauzima lidersku poziciju na teritoriji Crne Gore u pružanju farmaceutske zdravstvene zaštite, zbog svog veoma efikasnog, kvalitetnog i brzog uslužnog servisa, kao i pružanja kozmetoedukativnih usluga.

e

Kompanija "Meditas" je, po ugledu na inovativno-ekspanzivne kompanije, veliki dio svojih sredstava uložila u razvoj i širenje same kompanije, tako da je, u početku svog rada, kompanija "Meditas", u svom sastavu posjedovala samo jednu apoteku sa 4 zaposlena, a danas, poslije 17 godina uspješnog poslovanja, posjeduje 7 apoteka, kozmetički centar i veledrogeriju i oko 50 zaposlenih različitih stručnih profila. Stručni kadar Meditasa čine 13 diplomiranih farmaceuta, 20 farmaceutskih tehničara, 1 ekonomista, 2 brend menadžera, 3 diplomirana estetičara-kozmetičara i ostalo osoblje.

Od 7 apoteka koje kompanija "Meditas" posjeduje, pet se nalazi u Podgorici, glavnom gradu Crne Gore, a po jedna u Danilovgradu i Budvi, turističkoj metropoli.

Kvalitet ponude u apotekama Meditas obogaćuje i ponuda galenskih i magistralnih preparata izrađenih u Laboratoriji Meditas.

Stručan i pristupačan kadar diplomiranih farmaceuta i farmaceutskih tehničara čini apoteke "Meditas" prepoznatljivim!

APOTEKA 1 Ul.Sv.Markovića 13 Podgorica Tel: 020-225-072 APOTEKA 4 Ul.O.Revolucije 44 Podgorica Tel: 020-623-002

82

APOTEKA 2 Ul.Novaka Miloševa br. 6 Podgorica Tel: 020-230-454 APOTEKA 5 Ul.Jerevanska 34 Podgorica Tel: 020-642-013

APOTEKA 7 Ul.Lamela 2/A5 Podgorica Tel: 020-656-323

APOTEKA 3 Ul.13 jula br.1 Budva Tel: 033-452-454 APOTEKA 8 Ul.Bijeli Pavle bb Danilovgrad Tel: 020-813-213

Kompanija ulaže oko 10-15% svojeg godišnjeg prometa u svoju promotivnu kampanju, koja se odražava kroz reklame u časopisima, televiziji, akcijama, popustima.

Kozmetički centar "Meditas" koji se, takodje, nalazi u Podgorici, specijalizovan je za tretmane njege lica i tijela sa preparatima renomiranih svjetskih kuća Murad i Skeyndor.

Njegov stručni kadar - diplomirani estetičari-kozmetičari, svakodnevno pruža stručne savjete, kako u prostorijama Kozmetickog centra tako i u apotekama, za sve brendove čiju distribuciju vrši kompanija Meditas.

Veledrogerija "Meditas" postoji od 2006. godine i snabdijeva apoteke, laboratorije i bolnice na teritoriji Crne Gore, kroz ekskluzivnu distribuciju renomiranih svjetskih proizvoda.

Kompanija "Meditas" kao visoko produktivna kompanija koja prati svjetske trendove, kroz svoj Human Resorce sektor, vrši obuku svojih zaposlenih kroz učešće na raznim seminarima i skupovima u Evropi, u cilju što stručnijeg i kvalitetnijeg pružanja usluga.

Kompanija “Meditas” sarađuje sa sledećim svjetski poznatim korporacijama:

Francuska kompanija osnovana 1885 godine poznata je po proizvodnji predmeta od kristala, nakita i parfema koji po kvalitetu spadaju medju vodeće u svijetu.

Vjerni filozofiji ”Art Nouveau” balansiraju između potreba umjetnosti i industrije.

"Meditas", kao partner, kroz ekskluzivnu distribuciju omogućava dostupnost parfema "Lalique" na tržištu Crne Gore u isto vrijeme kada se proizvodi pojave na tržištu Francuske.

Već preko 60 godina u laboratoriji EXPANCIENCE nastaju dermatokozmetički proizvodi namijenjeni posebnim potrebama nježne kože novorođenčadi, beba, djece i budućih majki. MUSTELA predstavlja N`1 liniju za njegu beba u evropskim apotekama. Sjedište kompanije je takođe u Francuskoj.

Unaprijeđena Celularna dermatokozmetika nastala 1999.godine kao rezultat ekstenzivnog naučnog istraživanja, reflektovanog visokim standardom u kvalitetu koji je proslavio poznatu kompaniju iz Švajcarske sa sjedištem u Cirihu.

83

Poznata je širom svijeta kao vodeće ime u njezi noktiju. Od 1958 godine Mavala-Klinika i laboratorija za istraživanje u Ženevi - Švajcarska, specijalizovale su se u rješavanju problema koji se odnose na ljepotu i njegu ruku… posebno noktiju.

Mavala je prva kompanija koja je otvorila školu za pedikir i manikir 1969. godine u Londonu.

Dr Hauard Murad jedna je od vodećih autoritativnih ličnosti kada je u pitanju zdravlje kože. Klinički profesor dermatologije na uglednom Kalifornijskom univerzitetu u Los Anđelesu nosilac je sedamnaest dermatoloških patenata. Kao dermatolog, farmaceut i istraživač, posvetio je svoj život da kožu učini zdravom i lijepom. On je tvorac dermatokozmetičke linije koja je po njemu i dobila ime „Murad“.

Izvanredna priča URIAGE termalne vode započela je prije više od dva vijeka, ali je i danas jednako privlačna svijetu dermatologije. Svake godine hiljade ljudi posjećuje termalnu banju Uriage u Francuskoj da bi iskoristili sve terapeutske moći koje ona pruža. Od 1992.godine priča Uriage termalne vode širi se po cijelom svijetu zahvaljujući potpunoj liniji dermatokozmetičkih proizvoda temeljenih na jedinstvenom aktivnom sastojku.

Dr ph Elisa Botini Masa, profesor farmaceutskog fakulteta u Đenovi, lider brojnih projekata tehnologije proizvodnje kozmetike 1972. godine osniva svoju Helan laboratoriju sa jasnim ciljem - proizvodnja prirodne kozmetike.

Tradicija u kombinaciji sa naučnim istraživanjima i novim tehnološkim rješenjima u procesu proizvodnje, garanti su da su Helan proizvodi potpuno prirodni, efikasni, sigurni i ugodni. Uloženi napor na ovom polju nije ostao nezapažen, a tome svjedoče mnogi dodijeljeni sertifikati ekspertskih institucija za kvalitet proizvoda.

U laboratoriji španskog brenda SKEYNDOR briga o koži se zasniva na naučnoj osnovi vise od 40 godina. Svoju paletu proizvoda namijenjenih kućnoj i profesionalnoj njezi kože lica i tijela u kozmetičkim i SPA centrima obogaćuju uvođenjem 84

jedinstvenog aparata za mezoterapiju – MESOSCIENCE BY SKEYNDOR, u čijoj izradi su primijenjena otkriće dva nobelovca (Peter Agree i Roderick MacKinnon 2003. g.). Svoje jedinstveno mjesto na tržištu osvojili su izradom preparata na principu Nano-tehnologije.

JEAN-CHARLES BROSSEAU Francuski brendovi NICHE parfema, sa izuzetnim mirisnim notama, limitiranim linijama i pažljivo odabranim ekskluzivnim distributerima, ukazali su povjerenje kompaniji "Meditas" i tržište Crne Gore obogatili sa prvim NICHE parfemima.

Francuski brend iz čije laboratorije, predvodjene priznatim genetičarima, naučnicima i ljekarima, dobijamo svjetski poznate proizvode čiji su korisnici i brojne medijske ličnosti. Proizvodnja je pokrenuta sa ciljem da se “zaustavi starenje” kože.

Potvrdu kvaliteta Christian Breton proizvoda dao je Beauty AWARDS 2010. godine proglašenjem Bretonovih proizvoda N`1 kada je u pitanju njega kože u predjelu oko očiju.

Ovi proizvodi su zastupljeni u 50 zemalja svijeta, a ove godine Mr Christian Breton posjetio je Crnu Goru i ukazao povjerenje kompaniji Meditas da vrši distribuciju njegovih proizvoda.

Abbott Laboratories je jedan od vodećih svjetskih proizvođača aparata za mjerenje nivoa šećera u krvi - Precision Xceed. Glavne karakteristike, koje su ujedno i potvrda kvaliteta ovog aparata, su Biosenzorska tehnologija i mogućnost mjerenja nivoa ketona u krvi.

Sanitas GmbH je uspješan Njemački brend čiji je proizvodni program atraktivan, sa modernim dizajnom tehnologije, širokim spektrom funkcija i kvalitetom.

Sanitas nudi aparate za mjerenje krvnog pritiska, tjelesne temperature, toplote, aparate za masažu, njegu zuba, mjerenje težine…

Kompanija "Meditas", kroz svoje poslovanje koje traje već 17 godina, dovodi svjetsko tržište u Crnu Goru, u čemu se ogleda njen profesionalizam, jer primarno misli na svoje klijente i potrošače, što je stavlja u red kompanija sa najboljom reputacijom u Crnoj Gori.

85

Kompanija MPM d.o.o.

Kompanija MPM d.o.o. je veleprodaja koja postoji već više od 20 godina.

Primarna djelatnost kompanije je uvoz i distribucija kozmetičkih i dekorativnih proizvoda, bižuterije, ukrasa za kosu, beby kozmekike i asesoara, na nivou veleprodaje kao i maloprodaje. Prodaja se ostvaruje kroz dobro organizovanu mrežu porudžbina i dostave (veleprodaja) i kroz lanac Cosmetics.com maloprodajnih objekata u skoro svim gradovima Crne Gore. Obzirom da je kompanija svojom prisutnošću na tržištu stekla veliki broj stabilnih poslovnih veza, prepoznata na tržištu kao značajan dobavljač poznatih i provjerenih brendova, od nedavno je na trzistu prisutna i kao veledrogerija.

Zahvaljujući velikom broju proizvoda namijenjenih prvensveno, a nekih i isključivo, distribuciji kroz farmacije (apoteke), MPM Veledrogerija uspješno nastavlja saradnju sa velikim brojem apoteka u našoj zemlji. Da bi izašli u susret željama vjernih kupaca, kompanija je svom lancu maloprodajnih objekata pridruzila i apoteku Cosmetics Pharmacy. Ona se nalazi u Podgorici u TC Mall of Montenegro, gdje je za sada i jedina.

Tržišno učešce kompanije je u stalnom porastu, kako zbog kvalitetne pokrivenosti tržišta, tako i zbog stalnih inovacija i uvođenja novih proizvoda. Široka ponuda, dugogodišnje iskustvo, stručnost zaposlenih, kao i ljbaznost osoblja u direktnoj prodaji, su osnovne preporuke ove uspješne kompanije.

Ovom prilikom predstavljamo samo jedan segment onoga sto kompanija ima u svom bogatom asortimanu.

MEDEL. Osnovan 1966. g. Medel je počeo rad na polju inhalacije, sa novim linijama i kategorijama, postao jedan od vodećih proizvođača medicinskih aparata.

Kategorije koje Medel razvija su dijagnosticki aparati (aparati za mjerenje krvnog pritiska i toplomjeri), pomoćni aparati (ovlaživači vazduha, vage…) i sportska pomagala (pedometri). Medel je prisutan u 70 zemalja svijeta (SAD, Evropa, arapske zemlje i Japan) i priznat kao italijanski brend sa internacionalnom reputacijom.

Medel tim je posvećen proučavanju, razvoju i unapređivanju svojih proizvoda u cilju 86

olakšavanja života milionima ljudi širom svijeta. Iza stalnog razvoja i inovacija u Medel-u stoji 30 godina istraživanja i razvojne aktivnosti, saradnje sa akademskim svijetom, kao i saradnje sa najvećim farmaceutskim kompanijama. Jos jedan brend iz njihove kuće je MEBBY pod geslom “love&science” (ljubav i nauka), a posvecen je bebama i majkama. Moderan dizajn i funkcionalnost preporuka su za flašice, grijače za flašice, sterilizatore, toplomjere i bebi alarme.

Europrosan SpA je kompanija osnovana poslije Prvog svjetskog rata, specijalizovana za proizvodnju medicinskih sredstava za sve vrste inkontinencije. Europrosan SpA ima sopstvenu laboratoriju u kojoj se stvaraju i razvijaju proizvodi. Kompanija je razvila kompletnu liniju proizvoda FLUFSAN® koji efikasno, a u isto vrijeme i diskretno, tretiraju problem lake i teške inkontinencije.

•Flufsan pelene za odrasle – udobna i sigurna zaštita kod problema srednje i teške inkontinencije. Izvrsno apsorbuju vlagu i sprečavaju crvenilo i iritacije na koži; •Flufsan prostirke za krevet – sigurna zaštita kod problema sa teškom inkontinencijom. Hipoalergijski površinski sloj sprečava pojavu dekubitisa; •Flufsan Lady ulošci za laku inkotinenciju – specijalno dizajnirani ulošci za žene koje imaju problem sa lakom inkontinencijom. Diskretni i efikasni, potpuno se prilagođavaju vešu. Imaju veoma visoku moć apsorpcije i sprečavaju širenje neprijatnih mirisa.

Mega Disposables S.A. je grčka kompanija koja proizvodi visokokvalitetne proizvode za ličnu higijenu. Kompanija zauzima čvrsto mjesto na grčkom tržištu a uspješno izvozi i u mnoge zemlje širom svijeta. Slušajuci i razumijevajući potrebe i zahtjeve svojih kupaca, razvili su širok program proizvoda za ličnu higijenu koji zadovoljavaju svakodnevne potrebe žena, djece i cijele porodice.

•Sani Lady ulosci – anatomski oblikovani ulošci, sadrže extra dry površinski sloj koji ostavlja kožu suvom, kao i apsorbujuce mikrogranule koje sprečavaju širenje neprijatnih mirisa. Pogodne za periode poslije operacija, porođaja i kod problema sa bešikom.

•Sani maramice za njegu odraslih – sadrze panthenol i hypericum. Pospješuju regeneraciju oštećene kože i ublažavaju osjećaj neprijatnosti na iritiranoj koži.

•Mega pelene •EveryDay ulosci Sensitive •Mega vata – proizvedena od 100% prirodnih pamučnih vlakana u slkadu sa evropskim Pharmacopeia specifikacijama.

•Wet Hankies – vlažne maramice sa blagim antiseptičkim dejstvom.

•Diapers baby pelene – anatomski oblikovane pelene sa širokim pojasom koje se u potpunosti prilagođavaju tijelu djeteta i obezbjeđuju mu lakoću pokreta. Specijalno dizajniran središnji sloj osigurava suvoću kože i sprečava pojavu iritacija.

87

Flax LTD kompanija osnovana je 1966.godine, a njeni proizvodi napravljeni su od potpuno prirodnih sastojaka.

•Clean Skin – linija proizvoda od kojih svaki pojedinačno objedinjuje jedinstvenu kombinaciju širokog spektra prirodnih sastojaka i sadrži specijalna kozmetičkai i terapeutska svojstva.

Istituto Ganassini datira još od 1935. godine, kada je osnovan po ideji Prof.

Domenika Ganasinija u Milanu. Istrazivačko iskustvo i znanje iz dermatologije iskorišćeno je za nastanak preparata za njegu lica i tijela, preparata za higijenu i zaštitu kože, kao i specijalizovanih farmaceutskih sredstava. Bioclin i Rilastil su dva brenda ove kuće koji su stekli reputaciju pouzdanih i efikasnih u svijetu dermokozmetike. Uveliko su zastupljeni na zapadnom tržištu i veoma se visoko kotiraju. Ova kuća je prepoznala i Korff kao brend koji će staviti pod svoje okrilje.

KORFF kozmetika za farmacije za one konzumente koji žele: -prave rezultate, ne čuda, pravilan odnos kvaliteta i cijene i proizvode čiji sastav odgovara senzibilitetu kože.

Za one konzumente koji očekuju: sigurnost prilikom upotrebe i u smislu rezultata, specificne trenutne i trajne rezultate i korak naprijed u shvatanju ljepote (ljepota spolja i iznutra).

Lycia Skin Control, kao poseban segment Lycia programa, iz velike italijanske korporacije Artsana Group, namijenjen je distribuciji isključivo kroz farmacije. Ono što Lycia Skin Control liniju izdvaja od ostalih proizvoda ovog imena, je prilagođenost ovih preparata svim tipovima kože, pa čak i onoj najosjetljivijoj, koži koja je sklona iritacijama. Svi proizvodi su hipoalergijski i dermatološki testirani, tako da ih bez bojazni mogu koristiti svi koji depilaciju lica i tijela upražnjavaju sami. Sam izgled ovih proizvoda izdvojen je od ostalog dijela i nosi vidnu oznaku italijanskog farmaceutskog instituta.

88

www.cosmetics-market.com

PARAGIN

89

Đoka Miraševića br. 7, Podgorica tel.+ 382(0) 20 266 333 fax.+ 382(0) 20 267 805 mob.+ 382(0) 69 777 069 e-mail: netpharm@t-com.me

Preduzeće Netpharm d.o.o. osnovano je 5. oktobra 1999. godine kao društvo sa ograničenom odgovornošću, pod imenom NetVet d.o.o. Od osnivanja do septembra m e d i c a l s u p p l i e s - Monotipe Corsiva, 225 prored sirina 2006.godine bavili smo se maloprodajom i veleprodajom veterinarskih lijekova i preparata.

NetPharm - Tw Cen MT regular Od septembra 2006. godine poslujemo pod imenom NetPharm d.o.o..

Osnovna djelatnost NetPharm d.o.o. je veleprodaja i maloprodaja lijekova, pomoćnih ljekovitih sredstava, medicinskih potrošnih i sanitetskih materijala i opreme, kao i farmaceutske kozmetike. NetPharm d.o.o. snabdijeva apoteke, zdravstvene ustanove, ambulante, ordinacije sa najširim asortimanom lijekova, a sve sa ciljem poboljšanja kvaliteta života krajnjih korisnika. NetPharm d.o.o. uspješno sarađuje sa državnim apotekarskim ustanovama: Apotekarskom ustanovom Crne Gore “Montefarm” i “Galenikom Crna Gora” d.o.o.

NetPharm d.o.o. je tržišno orjentisano preduzeće koje se oslanja na svoj stručni tim koji čine magistri farmacije, doktori medicine, farmaceutski tehničari, inženjeri, korespodenti i logističari.

NetPharm d.o.o. je u mogućnosti da svojim kupcima ponudi detaljne informacije o novim proizvodima, i da uz proizvode obezbijedi i dostavu promotivnih i info materijala namijenjenih informisanju pacijenata na mjestima prodaje. Takodje, NetPharm d.o.o. od 2006. aktivno uvodi svjetski poznate brendove na crnogorsko tržište, i sa tim ciljem nekoliko puta godišnje šalje svoje saradnike na obuku u inostransvo, na sajmove i seminare.

Tokom godina uspješnog poslovanja NetPharm d.o.o. je zastupnik nekoliko inostranih farmaceutsko-kozmetičkih kuća: Labo Cosprophar Suisse, Padova www.labosuisse.com; Pierre Fabre – Laboratoires dermatologiques Avène, Paris www.avène.com; Anatomic Grubin, Nova Pazova www.grubin.rs, i sarađuje sa pojedinim proizvođačima lijekova i medicinskog materijala: MarioKatsikas, Grčka; Momina Krepost, Bugarska www.mkrepost-bg.com: Shanghai Channelmed Import&Export Co., Ltd (Channelmed Group) www.channelmed.com.

U sastavu veleprodaje NetPharm d.o.o. je i apoteka Attica u Podgorici na adresi Ulcinjska br.2.u čijem, moderno opremljenom objektu, možete dobiti sve potrebne informacije o širokom asortimanu lijekova, medicinskim sredstvima i pomagalima, medicinskoj kozmetici i bebi programu.

90

OSMI RED-D DOO OSMI RED – D ima svoje sjedište u Podgorici u ulici Radosava Burića 33. U sklopu društva nalazi se i veledrogerija u Jerevanskoj ulici 32.

Danas društvo zapošljava diplomirane farmaceute, elektro inženjere, tehnologe, ekonomiste, pravnike, menadžere, farmaceutske tehničare. Uz stalno zaposlene dragocjenu pomoć pružaju i honorarni konsultanti iz oblasti medicine, biohemije, marketinga i elektronike.

Društvo snabdijeva sve državne zdravstvene ustanove u Crnoj Gori, kao i veliki broj privatnih laboratorija, zdravstvenih ustanova i apoteka.

Zahvaljujući profesionalnosti, znanju i dugogodišnjem poslovanju DOO Osmi red - D je ovlašćeni distributer poznatih svjetskih proizvođača medicinske opreme i lijekova.

USA

NJEMAČKA

USA

ITALIJA

FRANCUSKA

USA

AUSTRIA

ŠVAJCARSKA

KOREJA

NJEMAČKA

U sastavu kompanije OSMI RED-D, DOO posluje i apoteka “Angelica ” Apoteka "Angelica" se nalazi u ul. Radosava Burića 33. Snabdijevena je širokim asortimanom lijekova, sanitetskog materijala, medicinske opreme i kozmetike. U njoj se pripremaju magistralni i galenski preparati. Zaposleni farmaceuti i farmaceutski tehničari osmijehom i stručnim savjetima daju podršku svakom pacijentu. Kućna dostava i otvorena linija za savjete svakodnevno su dostupni.

81000 Podgorica, Radosava Burića 33, Crna Gora, tel/fax: +382 20 647 980, +382 20 647 988, e mail: osmired@t-com.me

91

ul. 8 mart 74, Podgorica tel/fax: +382 20 662 198 ul.mob: 8 mart 74, Podgorica +382 67 835 565 tel/fax: +382 20 662 198 e-mail: spamedica@t-com.me mob: +382 67 835 565 www.spamedica.me FIZIKALNA MEDICINA & SPA

e-mail: spamedica@t-com.me www.spamedica.me

FIZIKALNA MEDICINA & SPA

FIZIKALNA MEDICINA & SPA

SPA Medica d.o.o. je osnovana u septembru 2008.godine kao privatna kompanija za distribuciju opreme za SPASPA i Wellness centrejeiosnovana opreme za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju. poznatihopreme svjetskih Medica d.o.o. u septembru 2008.godine kao privatnaZastupnici kompanija smo za distribuciju za proizvođača iz ovih oblasti: SPA i Wellness centre i opreme za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju. Zastupnici smo poznatih svjetskih  HotSpring (SAD) – hidromasažni bazeni, proizvođača iz ovih oblasti:   Enraf-Nonius (Holandija) – fizikalna medicina i rehabilitacija, HotSpring (SAD) – hidromasažni bazeni, Enraf-Nonius (Njemačka) (Holandija) ––fizikalna medicina i rehabilitacija,   Unbescheiden wellness i oprema za hidroterapiju, Unbescheiden (Njemačka)– –stolovi wellness i oprema za hidroterapiju,   Kühl & Eppler (Njemačka) i prateda oprema za masažu,  Kühl & Eppler (Njemačka) – stolovi i prateda oprema za masažu,  Domo (Austrija) – saune i infracrvene saune,  Domo (Austrija) – saune i infracrvene saune,  Prima kozmetika (Srbija) – kozmetički preparati. 

Prima kozmetika (Srbija) – kozmetički preparati.

Za svu opremu obezbjeđujemo dugogodišnji postprodajni servis i edukaciju korisnika prilikom instaliranja i Za svu opremu obezbjeđujemo dugogodišnji postprodajni servis i edukaciju korisnika prilikom instaliranja i puštanja u rad. Svi proizvodi posjeduju neophodne sertifikate i ispunjavaju stroge međunarodne standarde u puštanja u rad. Svi proizvodi posjeduju neophodne sertifikate i ispunjavaju stroge međunarodne standarde u pogledu kvaliteta i bezbjednosti. Uzorci opreme su instalirani u našem salonu i dostupni su za pokazno pogledu kvaliteta i bezbjednosti. Uzorci opreme su instalirani u našem salonu i dostupni su za pokazno korišdenje. korišdenje.

NašNaš ciljcilj je poboljšanje najkvalitetnijih proizvoda, širenje prodajnog je poboljšanjekvaliteta kvalitetausluga uslugakroz kroz obezbjeđivanje obezbjeđivanje najkvalitetnijih proizvoda, širenje prodajnog asortimana i usavršavanje tehničke i postprodajne podrške, a sve u cilju zadovoljenja potreba naših kupaca. asortimana i usavršavanje tehničke i postprodajne podrške, a sve u cilju zadovoljenja potreba naših kupaca.

U sklopu naše kompanije medicinu&&SPA, SPA,prva prva privatna zdravstvena ustanova U sklopu naše kompanijeposluje poslujei iCentar Centar za za fizikalnu fizikalnu medicinu privatna zdravstvena ustanova iz iz oblasti u Crnoj Gori.Centar Centarjejeopremljen opremljen najsavremenijom najsavremenijom opremom i pruža svesve usluge fizikalne terapije i oveove oblasti u Crnoj Gori. opremom i pruža usluge fizikalne terapije i rehabilitacije. rehabilitacije.

92

SLUŠNI APARATI Kompanija SIEMENS AUDIOLOGY je dio SIEMENS MEDICAL GROUP, vodećeg svjetskog proizvodžača medicinske opreme.

Sa tradicijom dugom 125 godina kompanija je lider u proizvodnji slušnih aparata, audiološke i dijagnostičke opreme.

Sjedište kompanije nalazi se u univerzitetskom gradu Erlangenu u Njemačkoj saveznoj pokrajini Bavarskoj. Kompanija posjeduje vlastiti naučno istraživački centar gdje se kroz multidisciplinarni pristup primjenjuju najnovija znanja iz akustike, elektronike i medicine.

Slušni aparati kompanije SIEMENS odlikuju se visokim tehnološkim nivoom, pouzdanošću i modernim dizajnom.

SIEMENS CENTAR ZA SLUH u Podgorici posjeduje najsavremeniju kompjutersku opremu za mjerenje sluha. U Centru, pacijentima je na raspolaganju najširi izbor modernih, višekanalnih digitalnih aparata. Ugrađena tehnologija i softversko podešavanje omogućavaju pacijentima maksimalan komfor prilikom nošenja aparata i jednostavno rukovanje.

Nova, revolucionarna BESTSOUND tehnologija predstavlja novo poglavlje u tehnologiji slušnih aparata, dajući pacijentima poboljšano razumijevanje u svim situacijama.

Posebnu pažnju SIEMENS AUDIOLOGY posvećuje gubitku sluha kod male djece i novorođenčadi, gdje rano otkrivanje oštećenja predstavlja prvi korak u razvoju govora.

Podgorica Vasa Raičkovića 13A Tel./fax: 020 242258 Mob. tel: 069 879713 Email: marijasiemenspg@t-com.me

93

Hipokrat

Iz arhive casopisa

EFIKASNA KOMUNIKACIJA U OBLASTI BEZBJEDNE PRIMJENE LIJEKOVA Praćenje, procjena i komunikacija o bezbjednosti lijekova jesu aktivnosti koje mogu imati duboke implikacije u oblasti očuvanja javnog zdravlja. Uspješna, na naučnim dokazima zasnovana komunikacija o bezbjednoj primjeni lijekova, zavisi od profesionalnog integriteta i kolektivne odgovornosti svih strana, tj. zdravstvenih radnika, nadležnih državnih organa, pacijenata, zainteresovanih za kvalitet, bezbjednost i efikasnost lijekova, farmaceutske industrije...

Ovu aktivnost treba da prate visoki naučni, etički i profesionalni standardi.

Sve nedoumice o koristima i rizicima primjene određene terapije treba naučno i klinički ispitati i uzeti u obzir socijalne prilike i realnost.

Neobjektivna informisanost o lijekovima, praćena loše upravljanim aktivnostima od strane zdravstvenih autoriteta, može u javnosti stvoriti atmosferu zabune i nepovjerenja.

U komunikaciji o lijekovima činjenice se moraju razlikovati od spekulacija i hipoteza.

Predstavnici 34 zemlje učesnice Internacionalne konferencije o razvoju efikasne komunikacije u farmakovigilanci usvojile su The Erice Declaration, dokument koji se odnosi na razvoj dobre komunikacije u oblasti bezbjedne primjene lijekova. Konferencija je bila posjećena od strane zdravstvenih radnika, naučnih istraživača, predstavnika akademija, medija, predstavnika farmaceutske industrije, regulatornih organa, pacijenata, advokata i internacionalnih zdravstvenih organizacija.

The Erice Declaration odnosi se na sljedeće: 1.Informacije koje se odnose na bezbjednost lijekova moraju biti etički i efikasno razmjenjivane.

2.Edukacija o pravilnoj primjeni lijekova, kako stručne tako i opšte javnosti, iziskuje posebnu posvećenost i resurse. Sve informacije upućene opštoj javnosti moraju uzeti u obzir korist u odnosu na moguće rizike.

3.Svakoj zemlji je neophodan sistem koji podrazumijeva nezavisnu ekspertizu o informacijama o lijekovima, koje se skupljaju i nepristrasno procjenjuju.

96

4.Sistem praćenja bezbjedne primjene lijekova nastao je i razvija se kao odgovor na brojne nemile događaje, za koje se kasnijom stručnom procjenom utvrdilo da su bile izazvane lijekovima.

5.Razvoj sistema praćenja bezbjedne primjene lijekova kroz proaktivan pristup treba da omogući da se moguće opasnosti na vrijeme prepoznaju, u cilju pravovremenog reagovanja zdravstvenih autoriteta.

LIJEKOVI I INTERNET Informacije o lijekovima koje su dostupne na internetu, medicinski savjeti koji se nude putem istog, i posebno mogućnost kupovine lijekova na ovaj način nose velike rizike po zdravlje ljudi. Internet nikako ne može zamijeniti kvalifikovanog ljekara i farmaceuta. Mnogi od lijekova koji se prodaju putem Interneta neadekvatnog su kvaliteta i snabdijevanje lijekovima na ovaj način omogućava ulaz falsifikovanih lijekova na tržište.

Koristan podsjetnik za provjeru informacija o lijekovima: Minimum podataka koje veb stranica mora da sadrži 1.Ko je postavio veb stranice, odnosno sadrže li vjerodostojne podatke o stručnim kvalifikacijama, te podatke o autoru ili organizaciji?

2.Da li su informacije cjelovite, pouzdane i ažurirane (da li daju uravnotežene informacije, tj. da li su prikazani i rizici od uzimanja terapije.

3.Odgovaraju li informacije vašim potrebama?

Saznajte kome su informacije namijenjene (kvalifikovanim zdravstvenim radnicima, pacijentima, farmaceutskim kućama).

4.Odgovaraju li na vaša pitanja?

Uvijek imajte na umu da naručivanjem lijekova putem interneta svoje zdravlje izlažete velikom riziku.

Maja Stanković, phar. B., sp.

97

NEŽELJENA DEJSTVA LIJEKOVA Ne postoji lijek bez neželjenih dejstava. Da bi sveli neželjene efekte na najmanju mjeru neophodno je poznavanje farmakokinetike i farmakoloških dejstava lijeka, zatim indikacija, kontraindikacija, doziranja, interakcija, neželjenih i toksičnih efekata lijeka.

Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je dala 2002.god. definiciju nove naučne discipline – farmakovigilance (pharmacovigilance) koja se bavi otkrivanjem, procjenom, analizom i sprečavanjem pojave neželjenih dejstava lijekova.

Neželjeno dejstvo lijeka je neočekivan i štetan odgovor organizma na lijek, koji se javlja pri primjeni doza koje se normalno koriste kod ljudi za profilaksu, postavljanje dijagnoze ili terapiju bolesti, odnosno izmjenu neke fiziološke funkcije. Neželjena dejstva lijekova su važna jer se procjenjuje da se oko 6% svih bolničkih pacijenata nalazi tamo upravo zbog neželjenih dejstava, a pretpostavka je da se oko 50% neželjenih dejstava može izbjeći.

Poznata je katastrofa sa talidomidom - hipnotikom i sedativom, koji je uveden 1957.god. kao „bezbjedni hipnotik” preporučen za upotrebu u trudnoći, a 1961.god. je povučen iz upotrebe jer je do tada rođeno 10.000 beba sa malformacijama (lijek je bio 100% teratogen). Nakon toga uvedeno je obavezno toksikološko ispitivanje lijekova na eksperimentalnim životinjama (akutna, subakutna, hronična toksičnost, ispitivanje mutagenog, teratogenog i kancerogenog dejstva), bez kojih se u svijetu ni jedan lijek ne može registrovati za terapijsku primenu.

Stav današnje medicine je: NIJEDAN LIJEK U PRVOM TRIMESTRU GRAVIDITETA, osim u slučaju vitalne ugroženosti.

Najčešće grupe lijekova koje mogu izazvati različita neželjena dejstva su : 1. Nesteroidni antiinflamatorni lijekovi 2. Antimikrobni lijekovi 3. Lijekovi u terapiji srčanih obiljenja 4. Psihofarmaci 5. Lijekovi u terapiji neuroloških oboljenja

98

Faktori koji mogu da utiču na neželjena dejstva lijekova su: - pacijent – godine starosti, specifična stanja organizma kao što je graviditet ili laktacija, genetski poremećaji organizma, alergijska predispozicija, specifične navike pacijenta (alkoholičar, pušač, zavisnik od lijekova); - prilikom istovremene upotrebe više vrsta lijekova može doći do interakcije između različitih vrsta lijekova; - neželjena dejstva lijekova mogu biti posledica i greške zdravstvenih radnika pri nepravilnom izboru lijeka, neadekvatnom doziranju, nedovoljnom poznavanju farmakoterapije, načinu primjene koji nije optimalan i dr.

Po mehanizmu nastanka neželjena dejstva se dijele na: - Neželjena dejstva koja su direktna posledica farmakološke aktivnosti i mehanizma dejstva lijeka i ona su očekivana, prolazna, koriguju se redukcijom doze i obično ne zahtijevaju prekid liječenja. Na primjer: gastrična iritacija kod aspirina, krvavljenja kod antikoagulanasa, bronhokonstrikcija kod propranolola, hipokalemija kod tiazidnih diuretika...

- Neželjena dejstva koja nijesu u vezi sa glavnim farmakološkim dejstvom - ona su neočekivana. Najčešće su posledica nekog genetskog nedostatka pacijenta, tako da lijek nema normalan metabolizam, receptor za lijek je izmijenjen i dejstvo lijeka je pojačano ili umanjeno a neki receptori su modifikovani tako da vezuju lijek koji se inače ne bi vezao za njih. Ređe se javljaju, ali mogu biti ozbiljna (agranulocitoza kod β- laktamskih antibiotika) smetnja.

- Neželjena dejstva koja „imitiraju” oboljenja, odnosno, daju simptome slične simptomima nekih bolesti (prokainamid daje sindrom sličan sistemskom lupusu).

Najčešća neželjena dejstva lijekova su alergijske reakcije koje se mogu manifestovati kao različite vrste kožnih reakcija (urtikarija, makulopapularni raš), rinitis, konjuktivitis, otok usana, larinksa, spazam bronhija itd. Više od polovine alergijskih reakcija na lijekove je izazvano beta-laktamskim antibioticima, od kojih su najčešći uzročnici penicilini – incidenca ovih alergija se kreće između 0,7 i 10%.

Utvrđeno je da 20% bolesnika alergičnih na peniciline pokazuje iste alergijske manifestacije poslije primjene cefalosporina i to je dovoljan razlog da se kod bolesnika alergičnih na penicilin izbjegava primjena cefalosporina.

Najopasnija neželjena dejstva lijekova su: srčane aritmije, mijelotoksičnost, depresija centralnog nervnog sistema, edem pluća, insuficijencija

99

bubrega, hiperkalijemija, hipotenzija i dr. Može se reći da nema organa koji nije bio zahvaćen nekim neželjenim dejstvom lijeka, a može biti zahvaćen bilo koji organ ili više organa istovremeno.

Neželjena dejstva treba razlikovati od toksičnih efekata lijeka, koja se javljaju pri dozama većim od terapijske. Raspon doza od minimalne terapijske do toksične doze, zove se terapijska širina lijeka. Što je terapijska širina veća, lijekovi se smatraju bezbjednijim.

Praćenje neželjenih dejstava lijekova je aktivnost koju je neophodno realizovati u kontinuitetu tokom cijelog post-registracionog perioda lijeka, upravo zbog činjenice da se teška neželjena dejstva lijekova koja ostavljaju trajna oštećenja otkrivaju tek nakon dugotrajne primjene.

Metode otkrivanja neželjenih dejstava lijekova su: • spontano prijavljivanje – farmaceut ili ljekar prijavljuju sumnju na neželjeno dejstvo lijeka Odjeljenju za farmakovigilancu Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, koja je pridruženi član (postupak primjene u punopravno članstvo je u toku) Kolaborativnog centra Svjetske zdravstvene organizacije za praćenje neželjenih dejstava lijekova koje se nalazi u Upsali (Švedska), • prikazi slučajeva publikovani u medicinskoj literaturi, • podstaknuto prijavljivanje od strane proizvođača lijekova, • dobijanje informacija iz registara bolesnika i • razne epidemiološke studije, komparativne (studije presjeka, studije „slučaj-kontrola”, kohortne), kliničke i deskriptivne.

Da bi se postigli značajniji rezultati u farmakoterapiji, koja podrazumijeva da lijek bude efikasan, bezbjedan, kvalitetan i kontrolisan - praćenje neželjenih dejstava lijekova treba da obuhvati sve segmente zdravstva, počev od domova zdravlja, bolnica, specijalizovanih bolnica do centara specijalizovanih za praćenje neželjenih dejstava lijekova, a to su Nacionalni centri i Agencije za lijekove i medicinska sredstva.

Mr ph. spec. Zorica Potpara

100

FALSIFIKOVANI LIJEKOVI Prema definiciji SZO-a, lažni, falsifikovani lijek jeste onaj lijek koji je, sa namjerom da se obmane javnost, pogrešno označen kada je riječ o identifikaciji i /ili o proizvođaču. Falsifikovani lijekovi mogu da imaju ispravne ili pogrešne sastojke, da budu bez aktivnih supstanci ili u lažnom pakovanju. Falsifikuju se i originalni i generički lijekovi.

Falsifikovanje lijekova je možda staro koliko i proizvodnja lijekova.

O pojavi lažnih lijekova na međunarodnom tržištu prvi put se diskutovalo na konferenciji Svjetske zdravstvene organizacije 1985. godine. Od tada je u svijetu porasla svijest o problemima koje sa ovom vrstom kriminala imaju i razvijene i nerazvijene zemlje.

Svjetska zdravstvena organizacija i više od 20 međunarodnih partnera pokrenuli su globalnu akciju za borbu protiv falsifikovanih medicinskih proizvoda, jer, kako se navodi, falsifikovani lijekovi predstavljaju rastuću prijetnju po zdravlje i dobrobit stanovništva svuda u svijetu.

U razvijenim zemljama procenat falsifikovanih lijekova je 5 do 10 posto, dok je u nerazvijenim znatno veći, oko 40, a negdje čak i 90 posto ukupnog broja lijekova.

Falsifikovani lijekovi, kako procjenjuje SZO, obuhvataju 10 posto svjetskog farmaceutskog tržišta u vrijednosti od 45 milijardi evra. Falsifikatori su sve bolje organizovani, i sada usmjeravaju svoje ilegalne radnje na sve lijekove i počinju prodor na tržište bogatih zemalja.

UN-ova Agencija za kontrolu lijekova nedavno je upozorila na činjenicu da je trgovina falsifikovanim lijekovima sve unosnija i prerasta u veliki međunarodni biznis.

Broj falsifikovanih lijekova zaplijenjenih na granici EU povećao se za 51 posto u 2007. godini, poslije naglog rasta sa više od 400 procenata tokom 2006. godine. Zbog svega toga Agencija UN-a zahtijeva od svjetskih vlada da poboljšaju nadgledanja i regulativu lijekova, jer, kako se navodi u njenom izvještaju, 60 posto zemalja nema sisteme koji bi to omogućili.

Potrošači kupuju lažne lijekove i koriste ih iz raznih razloga: jer su jeftiniji, do njih je lakše doći, a ponekad su kopije tako dobre da je nemoguće procijeniti koji su lijekovi pravi, a koji lažni. Lažna pakovanja, upozoravaju stručnjaci, prikrivaju opasne, a nekad i smrtonosne sadržaje. Dio lijekova koji se ilegalno prodaje jesu pravi medikamenti koji su ukradeni. Međutim, većina njih su falsifikati.

Falsifikati predstavljaju dio jednog šireg fenomena lijekova koj su pra101

vljeni ispod dozvoljenog standarda kvaliteta i stoga predstavljaju opasnost po pacijenta i njegovo zdravlje, a takođe su i neefikasni u liječenju bolesti. Oni mogu biti uvezeni, švercovani ili lokalno proizvedeni u malim, često lošim fabrikama.

Neki tipovi falsifikovanja lijekova su: proizvodi koji ne sadrže neku od specificiranih aktivnih komponenti, bez obzira na deklaraciju na etiketi, proizvodi koji sadrže drugačije aktivne komponente od onih koje su specificirane na etiketi, proizvodi koji sadrže tačnu jačinu aktivne komponente ali čiji proizvođač je različit od onog koji je deklarisan, proizvodi koji sadrže specificirane aktivne komponente, ali u jačinama različitim od onih koje su deklarisane. Takođe, oni mogu da sadrže različite količine nečistoća.

Lažiraju se sve vrste lijekova, od antibiotika, lijekova za sniženje holesterola u krvi, za regulisanje hipertenzije, hormona, steroida, do običnih lijekova protiv bolova, a posebno su zastupljeni skupi lijekovi.

U zemljama u razvoju, međutim, problem predstavljaju lijekovi za hronične bolesti, kao što su TBC i EIDS, jer njihova redovna upotreba može stvoriti kod pacijenta otpornost na lijek odnosno rezistenciju na pravi lijek.

Ima mnogo razloga zbog kojih je falsifikovanje lijekova tako rasprostranjeno. Potražnja za lijekovima je beskonačna. Proces lažiranja nije skup, sastojci su jeftini, ako ih uopšte ima u lijeku, i nije potrebna velika i skupa infrastruktura.

SZO upozorava da 50 posto ilegalne prodaje lijekova putem interneta otpada na falsifikate. Pored toga, jedan od ozbiljnih problema, kad su u pitanju lažni lijekovi, jeste i uključivanje organizovanog kriminala u njihovu distribuciju.

Falsifikovati lijekove moguće je zahvaljujući tome što svaki lijek prolazi kroz tri faze. Prva, inovacijska, podrazumijeva najveća ulaganja farmaceutske industrije, jer se u njoj lijek tek stvara. Procjenjuje se da početni trošak otkrivanja nekog lijeka iznosi od 60 do 80 miliona dolara, pa ta faza nije zanimljiva organizovanom kriminalu. U drugoj fazi, koju farmaceuti nazivaju inovativnom, otvara se prostor za krađu. Ona traje od sedam do 25 godina, lijek se tada pod zaštićenim imenom nalazi na tržištu i u to vrijeme proizvođač ostvaruje profit. Lijek se, nakon ulaganja velikih početnih sredstava, u principu proizvodi relativno jeftino, pa može zaraditi i falsifikator. Najzanimljiviji su skupi lijekovi, koji se dobro prodaju, jer se kriminalcu onda isplati ulagati i u laboratoriju u kojoj će proizvoditi »lažni lijek«.

Problem falsifikovanja sastoji se od četiri elementa: nekompetentne proizvodnje, nedovoljne kontrole od strane vlade države, loše efikasnosti u primjeni zakona postojećih kontrola, kao i staro ljudsko raspoloženje za pohlepom i korupcijom.

Brojni su faktori koji doprinose pojavi falsifikovanja lijekova. Oni moraju biti jasno diferencirani, kako bi se vladi omogućilo da detektuje probleme falsifikovanja i prepozna efektivne programe u iskorjenjivanj u falsifikovanih 102

lijekova u državnim kanalima distribucije.

Faktori su nedostatak legislative, neprimjenjivanje postojeće legislative, blage krivične sankcije, korupcija i sukobi interesa, transakcije koje uključuju mnogo posrednika, pojava da potražnja prevazilazi mogućnosti snabdjevača, visoke cijene lijekova, sofisticiranost ilegalne proizvodnje, neefikasna saradnja između zainteresovanih strana, nedostatak regulacije u okviru zemalja izvoznika i unutar zona slobodnog tržišta.

Svaka zemlja treba da razvije plan aktivnosti za borbu protiv falsifikovanih lijekova. Plan treba da bude pragmatičan i da ima realne ciljeve koji se mogu ostvariti raspoloživim ljudskim i finansijskim izvorima. On treba da obuhvati sve zainteresovane: vladu i njene agencije, farmaceutsku industriju, uvoznike lijekova i distributere, zdravstvene radnike i njihova udruženja, potrošače i prateće internacionalne, regionalne i nevladine organizacije. Pacijente, takođe, treba podstaknuti da obavijeste svog farmaceuta ili ljekara o bilo kakvim nuspojavama koje su se javile u toku tretmana (neočekivane nuspojave mogu indicirati da se radi o lijeku koji je falsifikat). Što je zemlja slabije razvijena, to su i potencijali za šverc lijekovima veći.

Crnogorsko tržište je malo, pa nije toliko privlačno velikim švercerima i falsifikatorima, što ne znači da ne treba razvijati preporučene sisteme zaštite.

Kako se pacijent može zaštititi? Prvenstveno tako da lijek kupuje ili podiže putem ljekarskog recepta u apoteci. Kupovina na bilo kojem drugom mjestu podrazumijeva rizik na vlastitu odgovornost, jer se lijekovi, prema crnogorskom Zakonu o lijekovima, smiju prodavati isključivo u apotekama.

Falsifikovani lijekovi nijesu ono što Crnu Goru brine u ovom momentu.

Individualni šverc teško se može iskorijeniti. Njega mogu suzbiti, ako već ne iskorijeniti, inspekcijske i policijske službe i zakonom predviđene kazne. Agencija za lijekove i medicinska sredstva planskom sistemskom kontrolom kvaliteta lijekova na tržištu, kao i razmjenom informacija sa drugim agencijama, umnogome smanjuje prostor za ovakve nelegalne aktivnosti.

Ukoliko pacijenti posumnjaju u kvalitet određenog lijeka, dužni su da obavijeste Agenciju za lijekove ili Inspekciju Ministarstva zdravlja koje šalju uzorak na analizu kvaliteta. U cilju zaštite stanovništva od upotrebe supstandardnih lijekova, a u skladu sa preporukama SZO-a, Agencija prikuplja prijave ovakvih medikamenata. Prijava se takođe može popuniti na sajtu Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore. dr Majda Šahman Zaimović

103

ANTIBIOTICI - PUT DO PACIJENATA Cilj proizvodnje lijeka je pronalaženje terapije za određene indikacije, rješavanje određenog zdravstvenog problema i njegovo stavljanje na tržište. Cilj regulative ljekova je prije svega zaštita pacijenta i zaštita javnog zdravlja.

Da bi se lijek našao na farmaceutskom tržištu, proizvođač mora dokazati njegov kvalitet, bezbjednost i efikasnost i na osnovu toga dobiti dozvolu za stavljanje lijeka u promet od nadležnog regulatornog tijela iz oblasti lijekova. Regulativa lijekova je skup zakonskih pravila koja se baziraju na naučno utvrđenim principima po kojima se lijek razvija, ispituje, proizvodi i stavlja na tržište.

Osnovni princip svih regulatornih sistema je dokazati: SIGURNOST (SAFETY), EFIKASNOST (EFFI- CACY), i KVALITET (QUALITY).

Glavni protagonisti na polju kreiranja farmaceutske politike i posljedično legislative u svijetu su EU, SAD i Japan, koji čine 80% farmaceutskog tržišta. Ove zemlje su osnovale u Briselu, aprila 1990, „The International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use” (ICH), organizaciju koja će harmonizovati zahtjeve u pogledu kvaliteta lijekova koji će biti isti u svim zemljama koje ova organizacija okuplja. U Crnoj Gori regulativu iz oblasti lijekova usvaja i sprovodi Ministarstvo zdravlja i Agencija za lijekove i medicinska sredstva, na osnovu zakonodavstva koje je usklađeno sa EU legislativom.

Procjenjivanjem dokumentacije o lijeku (koja broji oko 170 različitih dokumenata), uz asistenciju spoljnih eksperata (stručnjaka iz oblasti medicine, farmacije, farmakologije i drugih srodnih grana), a na osnovu savjetodavnog mišljenja Komisije za lijekove, (sastavljene od eminentnih profesora iz ove oblasti iz okruženja), Agencija za lijekove i medicinska sredstva izdaje rješenje o statusu lijeka u Crnoj Gori.

Registracijska dokumentacija lijeka sastoji se od: -Opšteg dijela koji sadrži administrativne podatke i izvještaj eksperata proizvođača o lijeku, -Farmaceutsko-hemijske dokumentacije, koja opi- suje razvoj lijeka i njegovu proizvodnju, odnosno kvalitet, -Farmakološku dokumentaciju kojom se opisuje bezbijednost lijeka (utvrđena kroz eksperimente na živo- tinjama ) i -Kliničku dokumentaciju (klinička ispitivanja na ljudima), kojom se dokazuje efikasnost lijeka.

105

Lijek je prihvatljivog kvaliteta kada zadovoljava zahtjeve: ICH smjernica (www.ich.org), Evropske farmakopeje (Eu. Ph.) i kada je proizveden u skladu sa pravilima dobre proizvođačke prakse (GMP).

Istorija Aleksandar Fleming je 1922 god. otkrio lizozim, a 1928. god. otkrio je PENICILIN, antibiotik iz plijesni Penicillium notatum.1929. godine objavio je rad koji je prošao nezapaženo. Nastavio je eksperimente, no uzgajanje plijesni i izolacija penicilina bili su veoma komplikovani, odnosno - 1000 L medija s Penicillium-om bilo je potrebno za tretman samo jednog pacijenta.

Fleming nije uočio važnost penicilina, te nikada nije ispitao njegov efekat na zaraženim laboratorijskim životinjama, već je penicilin koristio za klasifikaciju bakterija.

On je u početku smatrao da navedena plijesan ne može dugo opstati u ljudskom organizmu, pa iz tog razloga ne može biti ni efikasna kao lijek, ali daljnjim istraživanjima ispostavilo se drugačije. Premda su mnogi njegovi prethodnici ranije utvrdili antimikrobna djelovanja (Ehrlich,1904; Twight,1923), njemu se ipak prepisuje zasluga izolovanja prvog antibiotika. 1938 g. Flori i Čejn uzgajali su Penicillium za eksperimente na životinjama, odnosno na inficiranim miševima, a 1941. god. počinju sa tretiranjem ljudi.

Međutim, prvi pacijent je umro zbog nedovoljne doze.

Krajem 1943. god. počinje masovna proizvodnja. Za ovo otkriće Fleming, Flori i Čejn dobili su Nobelovu nagradu 1945. godine. Danas je za 20.000 veća produkcija nego u Flemingovim gljivicama.

Razvoj antibiotika Do sada je poznato oko 300 mikrobnih genoma. Od 1945–1975. patentirano je oko 1,6% svih patentiranih prirodnih antibiotskih proizvoda. Od 1975. taj procenat stalno pada i iznosi oko 0,11 %. Razlozi su: veliki broj novih patentiranih antibiotika završi kao „rediscovery” već odavno poznatih antibiotičkih struktura, a „padaju” i na ispitu rezistencije (zbog postojanja rezistentnih gena za te antibiotike).

Od 1975. godine farmaceutske kompanije svoje zanimanje okreću prema liječenju karcinoma i bolesti srca, vjerujući da su infekcijske bolesti pod kontrolom (od 1969. do 1980. fondovi za razvoj antibiotika nijesu imali prioritet). Uprkos pronalasku velikog broja novih antibiotika, samo ih mali broj dobija odobrenje od regulatornih tijela, prije svega EME (EU) i „Food and Drug Administration” (USA) za komercijalnu primjenu. Naime, potrebno je najmanje 7–10 godina razvoja lijeka kao i prethodno navedenih dokaza da bi novi lijek dobio odobrenje za komercijalnu primjenu.

Tokom približno četiri decenije (od 1940-tih do 1970-tih) farmaceutska industrija je obezbjeđivala konstantan „priliv” novih antibiotika uključujući nekoliko sa novim 106

mehanizmima dejstva koji su rješavali probleme rezistencije na prethodne generacije.

Od tada, samo tri sistemski djelujuća antibiotika (quinupristin-dalfopristin, linezolid, daptomycin), uključujući dva iz novih klasa (oxazolidi- nones, lipopeptides) stavljeni su u promet u EU za tretman infekcija koje su uzrokovane multirezistentnim grampozitivnim bakterijama. Svi ostali antibiotici koji su u ovom periodu stavljeni u promet na teritoriji EU pripadaju već postojećim klasama antibiotika i nisu efikasni protiv većine mikroorganizama koji su razvili rezistenciju na druge antibiotike iz te klase.

Na tržištu se nalaze 252 spoja s antibiološkom aktivnošću od kojih su: 30% prirodni spojevi, 30% polusintetski spojevi, hemijski spojevi nastali hemijskom modifikacijom biosintezom proizvedenih antibiotika i 40% su hemijski sintetizovani spojevi.

U 2007 godini, Evropski Centar za kontrolu i prevenciju bolesti ECDC, Evropska Agencija za lijekove EMA i internacionalna mreža Action on Antibiotic Resistance zaključili su da postoji potreba da se napravi izvještaj koji bi razmatrao i dokumentovao jaz koji postoji između porasta infekcija izazvanih multirezistentnim bakterijama i razvoja antibiotika za njihov tretman. ECDC I EMA osnovali su zajedničku radnu grupu koja je sačinila izvještaj za Evropsku komisiju pod nazivom „Bakterisjki izazov - vrijeme za reagovanje. Poziv na smanjenje jaza između multirezistentnih bakterija u EU i novih antimikrobnih agenasa” (“The bacterial challenge - time to react. A call to narrow the gap between multi-drug resistant bacteria in the EU and development of new antibacterial agents”).

Jedan od ciljeva EMA jeste da pomogne istraživanja i inovacije u farmaceutskoj industriji u EU. U ovu svrhu je i Komitet za humane lijekove EMA osnovao posebnu grupu koja se bavi inovativnim lijekovima, 2006. godine. Ova grupa pruža mogućnost prezentovanja mišljenja stejkholdera i neformalnog razmatranja njihovih stavova u pogledu strategija razvoja lijekova i tokom ovih procesa značajna pažnja je posvećena malom broju novih antimikrobnih agenasa.

EMA takođe izrađuje smjernice za procjenu dokumentacije o kvalitetu lijekova koji se koriste u postupcima registracije u svim zemljama EU (i kod nas) a koje su kroz usaglašavanje na internacionalnom nivou harmonizovane i sa ICH smjernicama.

Prilikom donošenja novih smjernica u EMA je prepoznata potreba da se uvaže specifičnosti antibiotika u odnosu na sintetske lijekove i da se ne postavljaju „nesavladivi” regulatorni zahtjevi koji će obeshrabriti industriju da razvija nove antibiotike.

Dr spec. Majda Šahman-Zaimović

107

EVROPSKI DAN RACIONALNE UPOTREBE ANTIBIOTIKA Pozivajući se na podatak da su bakterije jedan od najstarijih oblika života koji pokazujući veoma visok stepen prilagodljivosti opstaje na Zemlji oko 3.8 miliona godina, te da antibiotsko djelovanje doprinosi uništavanju samo najosjetljivijih sojeva, doc. dr Vineta Vuksanović, predsjednica Sekcije ljekara mikrobiologa Crne Gore, upozorila je na rezistentnost bakterijskih vrsta na primjenu antibiotika kao pojavu koja u savremenoj medicini poprima obilježje najzabrinjavajuće karakteristike. Pozivajući na sprovođenje preporuka Strategije Svjetske zdravstvene organizacije o usporavanju antimikrobne rezistencije, ona je istakla da bakterijska rezistencija može da se kontroliše redukcijom upotrebe antibiotika i prevencijom širenja rezistentnih oblika i dala važne preporuke za izbjegavanje ove štetne pojave. - Mi ljekari, lica koja se profesionalno bave problemom očuvanja zdravlja, imamo obavezu da aktivno učestvujemo u opstanku antimikrobnih ljekova i smanjenju mikrobne rezistencije putem odgovorne administracije ljekova i edukacije medicinskog osoblja u prepoznavanju opasnih infekcija, kako bi se spriječilo širenje rezistentnih sojeva - istakla je doc. dr Vuksanović.

Prim. dr Olivera Miljanović, direktorica Kliničkog centra Crne Gore, posebno je istakla značaj upotrebe antibiotika u liječenju, ali je naglasila i štetnost njihovog djelovanja nastalu kao posljedicu neregularne upotrebe. Saopštavajući da oni čine 15-30% svih propisanih ljekova, te da postoji oko 70 vrsta antibiotika, upozorila je na problem njihove proširene i nekritične upotrebe i postojanje realne opasnosti od prerastanja moćnih ljekova u superotporne bakterije. - Klinički centar je potencijalnu opasnost neracionalne upotrebe antibiotika prepoznao i nastoji da sprovodi sve principe racionalne upotrebe antibiotika i kontrole intrahospitalnih infekcija, uz angažman svih svojih stručnih resursa - navela je prim. dr Miljanović. Pored ostalog, ona je navela kao veoma bitan i rad Komisije za kontrolu intrahospitalnih infekcija, oformljene 2001. Štetnost antimikrobne rezistencije, rekonvalentnost ranije liječenih oblika bolesti, problem nepoštovanja pravila režima o izdavanju lijeka, te potreba za edukacijom zdravstvenih radnika i stanovništva, neki su od problema navedenih u vezi sa savremenim pristupom primjene antibiotika koje je tokom svog obraćanja na ovom skupu iznio doc. dr Miodrag Radunović, ministar zdravlja u Vladi Crne Gore, koji je ovom prilikom bio zadužen da svečano proglasi početak seminara. - Antibiotici su stub moderne medicine, ali, ukoliko se ne ulože maksimalni napori na globalnom i lokalnom nivou, u vrlo bliskoj budućnosti moraćemo naučiti kako se boriti i liječiti bez njih. U Crnoj Gori imamo normativno uređene propise i trudimo se da poštovanjem propisa učestvujemo u globalnoj borbi protiv rezistencije - istakao je ministar Radunović.

Edukacija građana u zemljama Zapadne Evrope, kako je između ostalog naveo, dovela je do redukcije upotrebe antibiotika za 20% u odnosu na raniji period. Odgovornost, 108

moglo se zaključiti, pripada svim slojevima opšte populacije i samo zajedničkim naporom moguće je dovesti do napretka u kontroli primjene antibiotika.

REZISTENTNOST, NAČINI KONTROLE, BOLNIČKE INFEKCIJE I BEZBJEDNOST ANTIBIOTIKA Bakterijska rezistencija, posmatrana u sinhronijsko-dijahronom kontekstu dešavanja od perioda konstituisanja antibiotske terapije, bila je predmet izlaganja prof. dr Ane Sabo, predavača sa Katedre za farmakologiju i toksikologiju Medicinskog fakulteta u Novom Sadu. Prikazujući rezultate istraživačkog rada vezanog za raširenost pojave nekritične primjene antibiotika, ona je istakla da se u našem regionu tradicionalno prekomjerno upotrebljavaju antibiotici. Postojeću rezistentnost nije moguće uništiti, ali je još uvijek moguće djelovati u smislu zadržavanja postojećeg nivoa i sprovođenja kontrole upotrebe antimikrobnih sredstava. Uvođenje novih antibiotskih vrsta, kako se moglo zaključiti, predstavlja sasvim logičan ali ne i posebno preporučljiv oblik borbe. Za sada su u upotrebi lipopeptini, karbapenemi, streptotamini i oksazolipini. Posebno značajnu grupu ljekova, koji se preporučuju za čuvanje u redu rezervnih bolničkih ljekova, predstavljaju karbapanemi. Ertapenem, čija su svojstva ovom prilikom posebno obrazlagana, predstavlja inovativni oblik ove terapije. Specifičnosti ponašanja klepsiele pneumonije (lat. Klebsiella pneumonia), bakterije koja se svrstava u red oblika sa veoma izraženom sklonošću ka rezistentnosti, kao i karakteristike dijagnostičkog i kliničkog djelovanja, predstavila je doc. dr Vineta Vuksanović, stručnjak Instituta za javno zdravlje i professor sa katedre za mikrobiologiju Medicinskog fakulteta Crne Gore. Terapija karbapanemima, njihova eventualna neaktivnost zbog razvoja dvaju mehanizama rezistentnosti klepsiele, kao i detaljan opis dijagnostičkog pristupa u detekciji ovog bakterijskog soja, predstavljali su osnovne aspekte naučne analize dr Vuksanović. Srećom, rezistentnost na karbapeneme u Institutu za javno zdravlje je detektovana kod manje od 1% sojeva K. pneumoniae.

Bolnička infekcija bila je jedan od veoma često pominjanih termina na simpozijumu. Uprkos presudnom značaju što ranijeg suočavanja sa tim problemom, ne samo kod nas već i u zemljama ekonomski razvijenog svijeta, sam termin i mjere kontrole i prevencije bolesti čiji su one uzročnici, ustanovljeni su 1988. godine, regulativom Američkog centra za kontrolu i prevenciju bolesti (engl. Center for Disease and Prevention). Obrazlažući naučne, iskustvene i pravne aspekte pojave bolničkih infekcija, dr Veselinka Beatović, predstavnica Centra za kontrolu i prevenciju bolesti Instituta za javno zdravlje, saopštila je da iako prema zasad dostupnim podacima sačinjavaju svega 2-4% infekcija u svijetu, bolničke infekcije uvijek zahtijevaju hitnu reakciju. Prevelika opterećenost bolnica, negiranje postojanja problema od strane odgovornih zdravstvenih radnika, nespremnost za suočavanje sa problemom, nepridržavanje mjera aseptološke zaštite, neopreznost i brojni drugi elementi mogu biti uzročnici nastanka infekcije. Ipak, rezultati nekih istraživanja, naglasila je dr Beatović, ukazuju da se nastanak ovakvih pojava može prevenirati u obimu od 6% do čak 1/3 ukupnog broja bolničkih infekcija. Razvoj zakonske regulative, kakav je npr. utvrđen u Hrvatskoj, predstavlja bitan element tretiranja ovog problema. Infekcije 109

čijem razvoju su posebno skloni pacijenti odjeljenja za intenzivnu terapiju, njihova zastupljenost i specifičnosti, bili su tema izlaganja prof. dr Ljubice Pejakov, stručnjaka sa katedre za hirurgiju Medicinskog fakulteta Crne Gore i Kliničkog centra Crne Gore.

Rezultati EPIC II, studije izvršene na uzorku od 13.796 odraslih pacijenata koji su boravili na odjeljenjima za intenzivnu njegu u bolnicama iz 75 država svijeta, pokazala je, prema navodu prof. dr Pejakov, da nozokomijalne (bolničke) infekcije postoje kod 51% ukupnog broja pacijenata, a da se, u zavisnosti od trajanja vremenskog perioda provedenog na bolničkoj terapiji, zastupljenost obolijevanja kretala od 30 do 70% broja pacijenata. Antibiotska rezistentnost ovih pacijenata, kako je saopšteno, najprisutnija je kada su u pitanju klepsiela pneumonije i ešerihija koli.

Još jednu od veoma senzibilnih grupa pacijenata predstavljaju pacijenti sa hroničnom bubrežnom insuficijencijom. Priroda tretmana kom su svakodnevno i dugoročno podvrgnuti čini ih, kako je navela prof. dr Marina Ratković, ljekar Kliničkog centra i profesor sa katedre za internu medicinu Medicinskog fakulteta Crne Gore, grupom osoba sa posebnim potrebama. Brojnost i raznovrsnost komorbiditeta, kao i značajan učinak u stvaranju multirezistentnosti bakterijskih, najprije stafilokoknih oblika, problem su sa kojima su veoma često suočeni ljekari i pacijenti. Infekcije su najčešće povezane sa vaskularnim pristupom, a čine 15% ukupnog broja uzročnika smrti ovih pacijenata. Značajan aspekt djelovanja, prema riječima prof. dr Ratković, predstavlja postavljanje efektivne dijagnoze, kao i obezbjeđivanje transparentne i detaljno dokumentovane istorije liječenja pacijenta. Veoma ugroženu populacionu grupu, kada je u pitanju primjena antibiotske terapije, predstavljaju djeca. Budući da su veoma često izložena samoinicijativnom sprovođenju terapije od strane njihovih roditelja, pokazalo se da je ovo problem izražen u cijelom svijetu. Aspekte takve zloupotrebe antibiotika uporednim podacima statistike svjetskog nivoa predočio je dr Nebojša Kavarić, ljekar Doma zdravlja iz Podgorice. U vezi sa ozbiljnošću problema koji se pokazao kao najviše izražen u Kini, a najmanje u Holandiji, dr Kavarić je predočio i podatke dobijene istraživanjem sprovedenim u Domu zdravlja u Podgorici, na uzorku od 200 ispitanika, roditelja djece stare 9-13 godina, sprovedenom u periodu od oktobra 2001. do februara do 2002. Pokazalo se da 45% ispitanika daje djeci antibiotike bez konsultovanja ljekara, 20% ispitanika samoinicijativno odvodi djecu na vršenje laboratorijskih analiza, a 4% roditelja ne izbjegava ni rendgensko snimanje. 89% ispitanika smatra da laička primjena medicinskih procedura nije zakonski kažnjiva.

Regulatorni aspekt proizvodnje ljekova detaljno je obrazložila mr dr Majda Šahman-Zaimović, predstavnica Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore.

Obrasci registracijske dokumentacije, načini obezbjeđivanja kvaliteta i proizvodnog procesa antibiotika, dostupnost podataka o trendovima svjetske tehnologije ljekova i uključenost Agencije, koja je formirana od prije dvije godine, u praćenje globalnih tokova proizvodnje, neka su od pitanja koja su razjašnjena ovim izlaganjem. Neželjena farmakološka dejstva i nastanak nuspojava takođe su obrazloženi nastupom dr Šahman-Zaimović.

R.T.

110

Iako je u sam osvit 20-og vijeka uspješno patentiran sintetski oblik aspirina, pravo ime istraživača kojem je to pošlo za rukom nije bilo poznato sve do 1999. godine

VIJEK ČEKANJA DO PRIZNANJA PATENTA Skoro da ne postoji lijek koji bi se po popularnosti primjene mogao porediti sa svima dobro znanim aspirinom (lat. Acidum acetylsalicylicum). Manje poznat pod nazivom acetil-salicilna kisjelina, ovaj salicilat veoma često predstavlja pouzdano pribježište za kratkoročno i efektivno liječenje glavobolje, a medicini su poznata i njegova protivupalna i termoregulatorna svojstva. U kardijalnoj medicini koristi se kao lijek preventive za nastanak infarkta miokarda. Naravno, kada se ima u vidu ovako širok opseg djelovanja, i njegova „omiljenost” u populaciji, nije zgoreg napomenuti da i sa primjenom ovog, kao i svih ostalih lijekova, treba racionalno postupati - u skladu sa savjetom ljekara. Posebnu opasnost nosi predoziranje, a činjenica je i da je zbog mogućnosti provokacije nastanka Rejovog sindroma, ovaj „popularni lijek” zabranjen za upotrebu u terapeutici djece mlađe od 12 godina.

Hipokrat

Feliks Hofman

Ako izostavimo fizičke, hemijske i medicinske karakteristike lijeka, i osvrnemo se na istorijat farmakoloških otkrića, uočićemo da je riječ o veoma interesantnom polju. Čini se da su pripadnici brojnih drevnih civilizacija poznavali ljekovita svojstva prirodne baze aspirina. Ona je tradicionalno primjenjivana u liječenju bolova raznih vrsta, groznice i reumatizma. Relevantna materijalna potvrda o tome saopštena je u djelu slavnog Hipokrata. Još u petom vijeku prije naše ere njemu su bila poznata svojstva ekstrakta kore bijele vrbe. Tek 1828.

112

godine, francuski farmaceut Henri Leru izolovao je salicin iz kore bijele vrbe. godine, francuski Henri LeruPiri. izolovao je zaslužan salicin iz za kore bijele vrbe.

Korak dalje otišaofarmaceut je Italijan Rafaele On je ekstrahovanje Korak dalje otišao je Italijan Rafaele Piri.

On je zaslužan za ekstrahovanje salicilne kisjeline koja je primjenjivana u liječenju, ali zbog nedovoljno salicilne kisjeline primjenjivana u ozbiljne liječenju,komplikacije ali zbog nedovoljno prilagođenog oblika,koja ona je uzrokovala veoma kod pacijeprilagođenog oblika, onajejedo uzrokovala ozbiljne komplikacije kod pacijenata.

1897. godine došlo napretka veoma u filtraciji preparata. nata. 1897. godine došlo je do napretka u filtraciji preparata.

Artur Ajhengrin Artur Ajhengrin

Džon Vejn Džon Vejn

Zahvaljujući činjenici da se ova radikalna transformacija rudimentarnog Zahvaljujući da velike se ova svjetske radikalnapomutnje, transformacija rudimentarnog oblika lijeka dogodilačinjenici u vrijeme brojnih kriza i dvaju oblika lijeka dogodila vrijeme velike svjetske pomutnje, brojnihotkriće kriza i ostala dvaju svjetskih ratova, prava uistina o tome ko je zaslužan za ovo značajno svjetskih ratova, pravadvadesetog istina o tome ko jeNaime, zaslužan za ovonepravedno značajno otkriće ostala je prikrivena do kraja vijeka. sasvim i u skladu sa je prikrivena do kraja dvadesetog vijeka.

Naime, sasvim nepravedno i u skladu sa protokolom arijevske politike koja je sprovođena u tadašnjoj Njemačkoj, zasluga protokolom arijevske politike koja je sprovođena u tadašnjoj zasluga za patentiranje sintetičkog lijeka pripisana je Feliksu Hofmanu.Njemačkoj, Tek 1949. godine, za patentiranje sintetičkog lijeka pripisana je Feliksu Hofmanu.

Tek logorovanja 1949. godine, oglasio se Artur Ajhengrin, istraživač jevrejskog porijekla i žrtva u oglasio se ArturNakon Ajhengrin, istraživač jevrejskog porijekla i žrtva u Terezijenštatu. što je nekako uspio da prebrodi nevolju rata,logorovanja pojavio se sa Terezijenštatu.

Nakon što je nekako uspio da prebrodi nevolju rata, pojavio se sa tvrdnjom da mu je oduzeto pravo na potpisivanje patenta. Budući da nije nastutvrdnjom da uvjerljivo, mu je oduzeto pravo na potpisivanje patenta.

Budući da nije pio dovoljno ili tadašnja naučna javnost ipak nije bila spremna danastuuvaži pio dovoljno uvjerljivo, ili tadašnja ipak nije bilapola spremna da1999. uvaži njegovu argumentaciju, ovo pitanjenaučna je opetjavnost „zatureno”.

Nakon vijeka, njegovu argumentaciju, ovo pitanje je opet „zatureno”.

Nakon pola vijeka, 1999. godine, Volter Sneader, škotski istraživač sa Stratklajd univerziteta u Glazgovu godine, jeVolter Sneader, škotski istraživač sa Stratklajd univerziteta Glazgovu ukazao na uvjerljivost Ajhengrinove tvrdnje i objelodanio dugouprikrivanu ukazao je na uvjerljivost Ajhengrinove tvrdnje i objelodanio dugo prikrivanu istinu. istinu.

Naravno, sa istraživanjima u ovoj oblasti nikada se nije stalo. 1971.

Naravno, sa istraživanjima ovoj oblasti nikada se nije povezana stalo. 1971. godine trojici naučnika uručena je uNobelova nagrada za otkrića sa godine trojici naučnika uručena je Nobelova nagrada za otkrića povezana sa djelovanjem aspirina. Jedan od njih, sir Džon Vejn, u svijetu svakodnevnice djelovanjem Jedan od njih,imenjak, sir Džonukazao Vejn, je u na svijetu svakodnevnice manje poznataspirina. nego njegov holivudski svojstvo aspirina da manje poznat nego njegov holivudski imenjak, ukazao je na svojstvo da inhibira proizvodnju prostanglandina i tromboksana.

Danas je ovaj aspirina lijek draginhibira proizvodnju prostanglandina i tromboksana.

Danasnedoumice je ovaj lijek dragocjen u svakodnevnoj medicinskoj praksi, ali i dalje postoje u vezi sa ocjen u svakodnevnoj medicinskoj praksi, ali i dalje postoje nedoumice u vezi sa mehanizmom njegovog djelovanja. To predstavlja važan podsticaj za dalji uporan mehanizmom njegovog djelovanja. To predstavlja važan podsticaj za dalji uporan rad u ovoj oblasti.

R.T. rad u ovoj oblasti.

113

ANALGOANTIPIRETICI Analgoantipiretici su lijekovi koji imaju analgetičko i antipiretičko djelovanje, odnosno koriste se za smanjenje bola malog i srednjeg intenziteta i povišene tjelesne temperature. U analgoantipiretike spadaju: - derivati salicilne kisjeline (acetil-salicilna kisjelina) - derivati pirazolona (metamizol i propifenazon) - derivati anilina (paracetamol) Za smanjenje bola i sniženje temperature koriste se i nesteroidni antireumatski lijekovi. Većina ovih lijekova ispoljava tri glavne vrste efekata: antiinflamatorne efekte - modifikacija inflamatorne reakcije; analgetički efekat - ublažavanje izvjesnih vrsta bolova i antipiretički efekat - sniženje povišene tjelesne temperature.

Mehanizam djelovanja analgoantipiretika je isti kao i mehanizam djelovanja NSAR (nesteroidnih antireumatika), s tom razlikom što je antireumatsko dejstvo analgoantipiretika vrlo slabo, dok je analgetsko i antipiretsko dejstvo puno više izraženo. Oni djeluju tako što inhibiraju enzim ciklooksigenazu 2 (COX2) i time zaustavljaju biosintezu medijatora upale. Medijatori upale uzrokuju bol na nervnim završecima i uzrokuju da se centar za termoregulaciju podigne na viši nivo. Povišena temperatura je u stvari odbrambeni mehanizam organizma a temperatura od 380C pogoduje imunološkom sastavu i uzrokovana je medijatorima upale. Tek kada temperatura pređe 38.50C opravdano je primijeniti analgoantipiretike.

Acetil-salicilna kisjelina ( aspirin, anbol, andol, midol, kardiopirin, acetisal... ) Acetil-salicilna kisjelina (aspirin) spada u najranije sintetisane lijekove i danas je jedan od najviše korišćenih lijekova širom svijeta. Acetil-salicilna kisjelina dobila je ime po salicinu, glikozidu koji u svom sastavu sadrži salicilnu kisjelinu, a nalazi se u kori bijele vrbe (Salix alba). Zbog toga se vrbova kora vjekovima koristila kao analgetik i antipiretik. Spominje se i u staroegipatskoj medicini, a o njoj je pisao i Hipokrat.

Acetil-salicilnu kisjelinu je sintetisao 1897. god. dr Feliks Hofman (Felix Hoffman), hemičar, saradnik farmaceutske firme „Bayer“. Firma „Bayer“ je ubrzo registrovala acetil-salicilnu kisjelinu pod zaštićenim imenon „aspirin“, koji je postao najpoznatiji i najprodavaniji lijek na svijetu. On je u početku pakovan u 114

papirne kesice u obliku praška u dozi od 250 mg acetil-salicilne kisjeline, a kasnije su se pojavile tablete koje sadrže 500 mg acetil-salicilne kisjeline.

Acetil-salicilna kisjelina djeluje analgetski, snižava povišenu tjelesnu temperaturu, pokazuje antireumatsko i antiinflamatorno dejstvo i blokira koagulaciju krvi. Koristi se u liječenju glavobolje, zubobolje, bolova u mišićima i bolova u zglobovima. Male doze (100 mg) koriste se za prevenciju srčanog infarkta.

Acetil-salicilna kisjelina inhibira agregaciju trombocita, pa se osim kod inflamatornih stanja koristi i kod kardiovaskularnih poremećaja, karcinoma kolona i rektuma, Alchajmerove bolesti i drugih.

Acetil-salicilna kisjelina nije bezazlen lijek. Naime, ona često izaziva bolove i krvarenje u želucu. Stoga treba biti vrlo oprezan u primjeni acetil-salicilne kisjeline, pogotovo ako je u pitanju osoba koja boluje od čira na želucu ili gastritisa.

Aspirin se ne preporučuje osobama sa oslabljenom funkcijom bubrega, zatim osobama koje boluju od gihta, astme. Kod djece aspirin može izazvati Rejov sindrom (encefalopatija i insuficijencija jetre), ako se primijeni u toku neke virusne infekcije. Zato je primjena aspirina kod djece mlađe od 8 godina i kod starije djece sa virusnim infekcijama - kontraindikovana.

Metamizol (analgin, novalgetol, baralgin M...)

Metamizol je derivat pirazolona. Ima snažno analgetsko djelovanje i primjenjuje se za suzbijanje bola različitog porijekla. Koristi se za liječenje bola koji ne reaguje na liječenje ostalim analgoantipireticima. Takođe se koristi za snižavanje povišene tjelesne temperature koja ne reaguje na ostale terapijske mjere.

Metamizol je jedinstven po tome što može sniziti i normalnu tjelesnu temperaturu, dok ostali analgoantipiretici to ne mogu. Metamizol se u svijetu sve manje koristi jer može izazvati oštećenje koštane srži i poremećaj krvne slike, što može biti i smrtonosno.

Propifenazon (ulazi u sastav kafetina...)

Propifenazon je derivat pirazolona. Ima slične efekte kao i metamizol, ali takođe može izazvati oštećenje koštane srži i poremećaj krvne slike. Danas se koristi uglavnom u kombinovanim preparatima sa ostalim analgoantipireticima.

Paracetamol (panadol, miralgin, paracet, eferalgan...)

Paracetamol (sinonim: acetaminofen) jedan je od najčešće korištenih analgoantipiretika. Vodi porijeklo od fenacetina koji je zbog visoke nefrotoksičnosti izbačen iz upotrebe. Posjeduje analgetičko i antipiretičko dejstvo, ali nema 115

značajno antiinflamatorno i antiagregaciono djelovanje. Za razliku od inhibitora ciklooksigenaze, nema nadražajno dejstvo na gastrointestinalni trakt. On je antipiretik izbora, mogu ga uzimati i djeca (ima ga u obliku sirupa i supozitorija), a njegova primjena u trudnoći je bezbjedna. Treba naglasiti da i paracetamol nije bezazlen lijek jer i on može u većim dozama dovesti do oštećenja jetre.

Uz paracetamol za sniženje temperature kod djece najviše se koristi ibuprofen (brufen) u obliku sirupa. Uobičajeni vremenski razmak između dvije doze istog lijeka iznosi 6 sati, ali kad je temperatura visoka može da se smanji na 4 sata, po savjetu pedijatra.

Kombinacije analgoantipiretika (kombinovani prašak protiv bolova, kafetin, saridon...)

Analgoantipiretici se vrlo često kombinuju međusobno i sa ostalim lijekovima. Česte su kombinacije analogantipiretika (acetil-salicilne kisjeline, paracetamola i propifenazona) sa vitaminom C, kofeinom, antitusicima (kodein ili dekstrometorfan) ili simpatomimeticima (fenilefrin ili pseudoefedrin). Koriste se najviše u slučajevima prehlada, viroza, glavobolje i zubobolje. Smisao tih kombinacija je pojačanje efekata analgoantipiretika i uklanjanje nekih lokalnih simptoma prehlada i gripa.

Vitamin C pozitivno utiče na imuni sistem, antitusici ublažavaju kašalj, simpatomimetici ublažavaju hunjavicu, dok kofein pomaže kod glavobolja.

Ovakve kombinacije su uglavnom lijekovi koji se izdaju bez recepta i vjerojatno su najkorišteniji lijekovi uz acetil-salicilnu kisjelinu. Međutim, pitanje je koliko su zapravo opravdane ove kombinacije. U principu, svako kombinovanje lijekova povećava kompleksnost metabolisanja u jetri, opterećuje jetru. Interakcije tih lijekova u organizmu mogu biti takve da se njihovo ukupno dejstvo smanjuje. U nekim slučajevima, dejstvo je bolje nego kada se primijeni samo jedan lijek, ali svaka osoba na istu kombinaciju može reagovati na drugačiji način.

Mr ph spec. Zorica Potpara

116

UTICAJ HRANE NA RESORPCIJU LIJEKOVA Poznato je da postoje interakcije lijekova i hrane. Određene namirnice utiču na djelotvornost pojedinih lijekova, a taj uticaj je različit za svaku osobu u zavisnosti od doze lijeka, sastava obroka, starosne dobi, pola, građe tijela i zdravstvenog statusa pojedinca. Osobe koje su najpodložnije interakcijama su osobe starije životne dobi, djeca i adolescenti, loše uhranjene osobe i hronični bolesnici. U starijoj životnoj dobi često dolazi i do slabljenja funkcije bubrega i jetre, što uzrokuje slabije varenje i eliminaciju lijekova iz organizma starijih osoba. Kao rezultat te pojave, lijekovi se duže zadržavaju u organizmu i imaju jače dejstvo nego što je potrebno. Naučnim studijama dokazan je smanjeni nivo vitamina B grupe, vitamina C i A u grupi ljudi od 65 do 93 godina, što se, uz neadekvatnu ishranu, velikim dijelom može pripisati interakcijama lijekova i hrane.

Resorpcija lijekova poslije peroralne primjene rezultat je brojnih i složenih interakcija koje zavise od karakteristika ljekovite supstance, primijenjenog farmaceutskog oblika i uslova koji vladaju u gastrointestinalnom traktu (GIT). Lijekovi koji se uzimaju oralno prolaze kroz jednjak i stižu do želuca gdje bivaju u potpunosti ili djelimično razgrađeni. Kroz sluznicu tankog crijeva lijekovi se apsorbuju u krvotok, a dio koji se ne apsorbuje fecesom se izlučuje kroz debelo crijevo. Interakcije sa hranom mogu biti i uzrok ispoljavanja neželjenih dejstava lijekova. Značajne interakcije mogu nastati kod primjene lijekova sa malom terapijskom širinom kod kojih promjene u resorpciji ili metabolizmu značajno mijenjaju nivo u plazmi (digoksin, teofilin) i lijekova kao što su antibiotici, kod kojih je za ispoljavanje dejstva potrebna tačna koncentracija u plazmi.

Faktori koji utiču na interakciju hrane i lijekova su: sastav i fizičko-hemijske osobine lijeka, razmak između obroka i uzimanja lijekova i sastav hrane. Sastav hrane (proteini, masti, ugljeni hidrati, cerealije) ima ključnu ulogu na biološku raspoloživost lijekova, dok konzistencija hrane ima manji uticaj. Tokom čitavog puta lijeka kroz organizam može doći do izvjesne interakcije između hrane i lijeka, odnosno, hrana može djelovati u svim fazama kinetike lijeka - resorpcije, distribucije, metabolizma i eliminacije, a najčešće hrana djeluje u fazi resorpcije i metabolizma lijeka.

Resorpcija lijekova uzetih uz obrok može biti ubrzana, odložena, smanjena ili povećana zbog fizičkih ili hemijskih interakcija, kako ljekovite supstance tako i ljekovitog oblika sa komponentama hrane. Prisustvo hrane u gastrointestinalnom traktu, pogotovo ako se radi o masnoj hrani, usporava pražnjenje želuca i resorpciju lijekova u tankom crijevu. Ako pacijent uzme lijek odmah poslije obroka, on će kompletno dosp118

jeti u tanko crijevo poslije 2-3 sata, čime je resorpcija lijeka usporena. Ako se želi postići brz efekat lijeka (npr. nekog antihipertenziva) treba ga uzeti prije obroka, odnosno na prazan želudac, dok za lijekove koji se koriste duži vremenski period vrijeme uzimanja lijeka nije toliko bitno.

POJEDINE VRSTE HRANE I LIJEKOVI Uzimanje lijeka odmah poslije obroka, na pun želudac, može uticati na stepen resorpcije lijeka. Nekim lijekovima masnoća iz hrane pomaže da se bolje resorbuju, jer stimulišu sekreciju žučnih kisjelina koje olakšavaju rastvaranje lijeka u lumenu crijeva, a samim tim povećavaju njegovu resorpciju. Povećano prisustvo masti u hrani ima veliki uticaj na biološku raspoloživost većeg broja antimikrobnih lijekova, kao npr. makrolidnih antibiotika, azitromicina, antituberkulotika. Bez obzira na to da li dolazi do usporavanja ili ubrzavanja resorpcije, najbolje je ove lijekove uzimati između obroka. S druge strane, pojedini lijekovi nijesu stabilni u kisjeloj sredini, pa se razgrađuju pod dejstvom želudačnog soka, kao što su neki antimikrobni lijekovi: ampicilin, azitromicin, eritromicin.

Hrana bogata proteinima dovodi do značajnih interakcija sa beta-blokatorima.

Biološka raspoloživost propranolola povećava se kada se uzima zajedno sa hranom bogatom proteinima.

Poznato je da hrana bogata kalcijumom ometa resorpciju tetraciklina (čak i male količine mlijeka gotovo u potpunosti sprečavaju resorpciju).

Hrana bogata vitaminom K (kupus, spanać, jetra, kravlje mlijeko, žumance) smanjuje dejstvo oralnih anikoagulanasa.

Sastojci iz soka grejpfruta inhibiraju metabolizam i transport nekih lijekova prije nego što oni dospiju do sistemske cirkulacije, čime se povećava koncentracija tih lijekova u krvi. Zato treba izbjegavati unošenje soka od grejpfruta ako se istovremeno uzima amjodaron, statini, benzodiazepini ili blokatori kanala za kalcijum. Riba, posebno haringa, vino, pivo, ekstrakt kvasca, sir, čokolada i soja, ne preporučuju se osobama koje uzimaju antidepresive iz grupe MAO inhibitora.

Alkohol, čak i u malim količinama može biti uzrok ispoljavanja neželjenih dejstava velikog broja lijekova (antibiotici, antidepresivi, antihistaminici, barbiturati, antiinflamatorni lijekovi i mnogi drugi).

Za sprečavanje neželjenih dejstava, kao i neželjenih interakcija između hrane i lijekova, od posebne važnosti je pravilna upotreba lijeka, uz poštovanje savjeta ljekara i farmaceuta.

Mr ph spec. Zorica Potpara

119

Neonatalna farmakoterapija Farmakokinetika je branša farmakologije koja studira kvantitativnu apsorpciju, distribuciju, metabolizam i eliminaciju lijekova. Analizira efekte organizma na lijek tj. procese koji kondicioniraju postizanje i održavanje adekvatne koncentracije lijekova u različitim zonama.

“Putovanje” jednog lijeka unutar organizma može se podijeliti u 4 etape: • Apsorpcija: prelaz lijeka iz sjedišta davanja (npr. oralno, intravenski, intramuskularno, aplikacijom na kožu, inhalacijom itd.) u sistemsku cirkulaciju.

• Distribucija: prelaz lijeka iz plazme u tkiva.

• Metabolizam: zajednički procesi koji služe da olakšaju transformaciju lijeka.

• Eliminacija: zajednički procesi koji služe za sekreciju, izlučivanje lijeka iz organizma.

Informacije dostupne u naučnoj literaturi dokumentovale su postojanje značajne razlike u apsorpciji, distribuciji, metabolizmu i eliminaciji lijekova u primjeni kod novorođenčadi u odnosu na odraslog čovjeka.

Apsorpcija lijeka Gastrointestinalni trakt Lijekovi prepisani – uzeti oralnim putem moraju proći gastrointestinalnu barijeru prije dostizanja sistemske cirkulacije, štaviše putem mehanizma pasivne difuzije. Apsorpcija je influencirana sa 2 faktora: pH i vrijeme gastričnog (želudačnog) pražnjenja, koje se modifikuje po rođenju. Faktor pH je neutralan u prisustvu amnionske tečnosti u želucu u prvim časovima života, tačnije 6−8 časova. Kapacitet potreban da se HCl aktivira razvija se u prvih 24−48 časova života, što ima za posljedicu pojavu da u toku prvih sedmica po rođenju kisjelost želuca raste i tek sa 6 mjeseci postaje slična kisjelosti želuca odraslog čovjeka. Kod prevremeno rođene djece pH želuca ostaje mnogo duže vremena sa redukovanom sekrecijom, što nosi sa sobom veću apsorpciju lijekova acidolabilnih (npr. penicilin, ampicilin) u odnosu na druge lijekove (npr. fenobarbiton, fenitoin).

Brzina pražnjenja želuca tokom neonatalnog perioda produžena je i varira a na nju utiče gestacionalno i postnatalno vrijeme sa produženim vremenom koje prevremeno rođeno dijete dostiže sa oko 8 mjeseci života. To generalno donosi i kašnjenje u apsorpciji lijekova.

Moramo takođe konsiderovati smanjenu količinu bilijarnih kisjelina i enzima pankreasa kao i smanjeni razvoj intestinalne flore značajno smanjuju apsorpciju lijekova u neonatalnom periodu, naročito onih liposolubilnih kao npr. vitamin E. Koža i mišići: Potkožna apsorpcija može se drastično povećati kod novorođenčeta zbog povećane površine tijela (standardizovane na težinu), nezrelosti epidermalne barijere i povećane 120

hidratacije kože. Aplikacija pojedinih supstanci kao npr. ezaklorofena ili izopropranolola može uzrokovati sistemsku toksikaciju; sa druge strane povećana potkožna apsorpcija može biti iskorištena za prepisivanje lijekova u terapeutske ciljeve.

Apsorpcija posle intramuskularne injekcije slabog je efekta i ima nepredvidljivu reakciju, jer su cirkulacija krvi i tonus mišića još uvijek slabi. Zbog toga je u neonatalnom periodu bolje izbjegavati ovaj način davanja lijeka.

Distribucija Distribucija lijeka u tkiva uslovljena je, u prvom redu, tjelesnim sastavom (voda i masno tkivo) i koncentracijom plazminih proteina. Tjelesna voda obuhvata 85−90% od tjelesne težine prevremeno rođenog djeteta i 75% težine novorođenčeta rođenog u predviđenom terminu. Kada je u pitanju apsorpcija hidrosolubilnih lijekova kao npr. amino-glikozida, javlja se kao posljedica pojava da teofilin volumen distribucije biva povećan u odnosu na onaj koji je karakterističan za odraslu osobu, dok za distribuciju lipofilnih lijekova (kao diazepam) volumen biva smanjen.

Veza sa proteinima plazme je slaba, kako zbog koncentracije albumina i drugih plazminih proteina tako i zbog konkurencije između lijeka i bilirubina usljed povezanosti sa albuminima. Ovo posljednje je važno kod novorođenčeta jer je veza sa bilirubinima fiziološki povećana. Zbog toga se stvara slobodna kvota lijeka (aktivna) i moguće je povećanje koncentracije bilirubina.

Ovaj kompetitivni mehanizam predstavlja bazu slučaja “kernitera” koji su verifikovani posle propisivanja sulfonamida majci neposredno prije porođaja i novorođenčetu u prvim danima života. Što se tiče distribucije, treba istaći i da hematoencefalna barijera po rođenju prezentuje nezrelost zbog slabe mijelinizacije. Ovo dovodi do povećane penetracije određenih lijekova na nivou likvora, kao npr. amino-glikozida.

Metabolizam lijeka Metabolički procesi se odvajaju u 2 tipa: faza I (npr. oksidacija, redukcija, hidroksilacija) i faza II ( npr. glukuronizacija, acetilacija, sulfatizacija).

Metabolički procesi su nezreli kod novorođenčeta i stepen sazrijevanja je različit u odnosu na enzimatski proces. On dostiže kapacitet svojstven odrasloj osobi tek oko šestog mjeseca života. Metabolizam mnogih lijekova, npr. fenobarbitona, diazepama, fenitoina, smanjen je u neonatalnom periodu. Takođe, mora se imati u vidu da izlaganje lijekovima u toku trudnoće može modifikovati postnatalni metabolizam: npr. novorođenčad koja su u uterusu bila izložena dejstvu fenobarbitona, imaće metabolizam ovog lijeka više rapidan u odnosu na bebu koja nije bila izložena, usljed mehanizma enzimske indukcije. U neonatalnom periodu smanjeni su procesi faze II. Glukuronacija, na primjer, dostiže kapacitet svojstven odrasloj osobi tek u 3−4 godini života. Nasuprot ovome, kod novorođenčeta je prisutan kapacitet sulfatizacije (reakcije u kojoj se formiraju sulfati ) pa je kod djece paracetamol pretežno sulfotiziran, dok je kod odrasle osobe pretežno eliminisan posle glukuronizacije.

121

Eliminacija Veći dio lijeka biva eliminisan sa urinom tokom glomerularne filtracije i tubularne sekrecije. Novorođenče ima smanjenu funkciju bubrega koja se rapidno modifikuje sa gestacionalnom i postnatalnom starošću. Brzina glomerularne filtracije iznosi 0.6−0.8 ml/min kod prevremeno rođenog djeteta, 2−4 ml/min kod novorođenčeta rođenog na vrijeme i 125 ml/min kod odrasle osobe. U toku prvih 72 sata života brzina glomerularne filtracije drastično se povećava i dostiže vrijednost do 4 puta veću u odnosu na početnu vrijednost. Ovo predstavlja nivo koji se postiže oko 6. mjeseca života.

Poluživot lijekova Sve farmakokinetičke karakteristike gore izložene utiču na poluživot lijeka (t1/2 ) tj. na interval neophodnog vremena neophodnog da se plazmatična koncentracija lijeka prepolovi. Generalno gledano, kod prevremeno rođenog djeteta t1/2 je 4 puta veći u odnosu na onaj kod odrasle osobe, dok je kod novorođenčeta rođenog na vrijeme poluživot uvećan 2 puta. U prvim danima života varira sa ekstremnom rapidnošću. Zbog toga je neophodnan konstantni monitoring i izmjena doze, praćenje plazmatične koncentracije lijekova koji imaju sužen terapeutski efekat.

Novorođenče sa patologijom U slučaju neonatalne patologije, naročito ako je u pitanju više od jednog organa, kao i u slučaju preranog rođenja, farmakološke karakteristike rezultiraju značajnim uvećanjem.

One time kreiraju jedan začarani krug, jer se javlja i neophodnost da se prepiše veći broj lijekova zbog povećane apsorpcije, distribucije, metabolizma i eliminacije istih. Kod novorođenčeta izloženog intenzivnom liječenju, naročito kod niskog gestacionalnog života, javljaju se različiti uslovi koji utiču na farmakokinetiku: hiperbilirubinemija, metabolička i respiratorna acidoza, tendencija ka hipotermiji i periferna hipoperfuzija, otpornost na vaskularni “shunts” sa fetalnim ishodom, veća permeabilnost hematoencefalne barijere i smanjena funkcija bubrega. Takođe, može da dođe do interakcije između postojeće patologije i samog lijeka. Ona dovodi do neizvjesnosti farmakokinetike (npr. u slučaju nekrotizirajućeg enterokolitisa ili u slučaju abdominalne hirurgije sa usporenom funkcijom jetre ima se jedna produžena eliminacija fentanila).

Znači, evidentno je da novorođenče i beba koja se još doji imaju fiziološke karakteristike koje se ne pokazuju kod starije djece i odraslih. Imajući u vidu da propisivanje farmakološke terapije novorođenčetu zahtijeva posebnu pažnju, zato što su i sami studiji efikasnosti, sigurnosti i postojanje eventualnih neželjenih efekata lijeka nepotpuni (jer se faze ispitivanja lijeka − II, III, IV − uglavnom obavljaju testiranjem odraslih), neophodno je formulisati dozu prema individui i konstantno pratiti reakciju. Ovo se naročito preporučuje kod upotrebe lijekova gdje je terapeutski efekat sužen.

Mr ph spec. Neda Mišković

122

KORIJENI KINESKE FARMACEUTIKE U početku, tj. do perioda do kog sežu najstariji sačuvani pisani podaci, kineska medicina je predstavljala sinkretizam filosofije, religije, proricanja, farmacije i različitih tehnika liječenja. Kao i veći dio duhovne baštine, stečena znanja prenošena su sa koljena na koljeno, a medicina je zauzimala veoma istaknuto mjesto na ljestvici kineske kulture. Prva Materia medica1, koja je živjela u narodu, iz religijskih, moguće još kojekavih razloga, iako napisana 168. godine prije nove ere, ostala je prekrivena plaštom mističnosti i ostala nedostupna širim masama. Tek u prvom vijeku sabrana je prva zbirka te namjene. Slična tendencija postojala je i na Zapadu2.

Ako zanemarimo momenat sinkretičnosti, te prve zbornike savjeta iz medicine posmatramo kao preteče modernih farmakopeja, konstatovaćemo da su značajan dio njihovog sadržaja sačinjavali popisi ljekovitih svojstava biljki i ostalih „medicinskih materijala”. Kada je kineska farmaceutika u pitanju, hronološki najstariji zbornik ove vrste čini zbirka Recepti za pedeset dvije bolesti. Riječ je o dokumentu pisanom na svili, koji je, prema tvrdnjama arheologa, oko 168. god. p. n. e. zakopan u jednom od grobova na Mavangdui. Budući da je taj lokalitet istraživan tek u periodu 1972-1974. godine, jasno je da je i sadržaj zbirke ostao nedostupan čak do tada. Tačnije, 1973. godine u trećoj grobnici Hanovih, pronađeno je više od 200 rukopisa na svili koji su se ticali svih značajnijih oblasti kineske kulture. Utvrđeno je da 7 tih rukopisa pripada oblasti medicine i predstavlja reliktan sažeti zapis najznačajnijih preporuka iz te oblasti. Prije svih, odnosi se na oblasti hirurgije i farmacije. Većina artefakata iz Mavangduija čini stalnu postavku Hunanskog muzeja.

Veoma značajan tekst kineske farmakološke tradicije jeste lista recepata sastavljena u prvom vijeku nove ere. Autorstvo se pripisuje slavnom Šenong Bencao Džingu.

To je zbirka koja sadrži veoma veliki broj recepata za liječenje, a opisano je više od 360.000 biljki. Ovo je naravno, bila odlična osnova za farmakopeje koje su kasnije nastale: Rasprava o prirodi ljekovitog bilja i Rasprava o biljnoj medicini.

Jedan od najvažnijih postulata kineske medicine: bolje spriječiti nego liječiti, važna je poruka zbog koje je ona postala tako popularna. Poznavaocima ove jedinstvene tradicije poznato je da ovdje postoje veoma inventivni pokušaji liječenja onostranog, osmatranja nadnaravnog, te da su pažljivo prezentovane i poruke o njegovanju tijela nakon smrti, a nije izostala ni potraga za besmrtnošću i dugovječnošću. Jedinstven spoj biomedicine i tradicionalnih tehnika liječenja, moderna kineska medicina danas posjeduje i farmakopeju koja obiluje bogatstvom i raznovrsnošću preporuka.

R.T. 1. Materia medica, lat., termin koji se koristio za imenovanje zbirki ljekarskih recepata. Obično su to bile preporuke bazirane na upotrebi lijekova biljnog, životinjskog i mineralnog porijekla. U toku 20-og vijeka ovaj naziv izlazi iz upotrebe i zamjenjuje nazivom farmakopeja.

2. Dioskoridesova Materia medica

123

LIJEČENJE BILJEM U svim vremenima i različitim kulturama širom svijeta ljudi su koristili biljke kao ljekovito sredstvo.

Biljni ljekovi su medicinski proizvodi koji sadrže aktivne sastojke biljaka, djelova biljaka i biljnog materijala (sokove, smolu, masna ulja, eterična ulja ) ili njihove mješavine, svježe ili prerađene.

Priroda je podarila čovjeku bogat svijet biljaka, koje on koristi od svog postanja kako za ishranu, tako i za liječenje.

Fitoterapija je prirodna medicina koju omogućavaju biljke, a biljke sadrže važne sastojke za život i zdravlje (koristan efekat - poboljšavaju kvalitet života).

Biljni medikamenti su bezbjedni, otklanjaju zdravstvene tegobe i hronična oboljenja, a mnogo manje izazivaju neželjene posljedice. Cijena im je niža.

Pravilna upotreba je veoma važna i zato je potrebno imati znanje iz farmakognozije, farmakologije, patofiziologije, toksikologije.

Ranije su se koristile samonikle biljke, danas se gaje, te na taj način dobijamo kvalitetno bilje, a samim tim i biljne medikamente izuzetnog kvaliteta, sa definisanim hemijskim sastavom i farmakološkim dejstvom.

Cijela biljka je efikasnija nego njene pojedinačno izolovane komponente.

Mješavina biljaka ima veće dejstvo, organizam je u mogućnosti da izabere ono što mu je najpotrebnije.

Biljka sadrži nekoliko aktivnih principa u malim koncentracijama: alkaloide, glikozide, flavonoide, saponine, etarska ulja) i ostale složene supstance, balastne supstance (smole, polisaharidi) koje modeluju i modifikuju efekte svakog principa.

Biljke djeluju na više sistema istovremeno, dejstva su usmjerena u opštem terapeutskom pravcu, njihova dejstva se međusobno dopunjuju i ispoljavaju zbirni efekat.

Dejstva su često nespecifična (široka).

Biljni preparati pomažu tijelu da se samo izliječi, djeluju blago, podstiču i podržavaju sisteme i procese koji su postali deficitarni (istrošeni, usporeni, iskrivljeni) ili preovladavajući (hiperfunkcija).

Usporavaju procese starenja pa su biostimulatori, imaju regenerativno dejstvo na tkiva, dovode do revitalizacije organizma; biljka je u stanju da podstakne životni proces i snagu izvjesnog organa time što će njegovim ćelijama pružiti materijal za njegovu posebnu djelatnost.

Od biljaka se prave i dijetetski proizvodi koji dopunjuju normalnu ishranu, koji predstavljaju bogat izvor vitamina, minerala i drugih materija koje ispoljavaju hranljivi ili fiziološki efekat. U prometu se nalaze u određenim oblicima kao što su sirupi, kapi, 124

tablete, kapsule, pilule, a uzimaju se kontrolisano kao jedan, dva ili tri obroka dnevno (obrok može biti mala kašika 5ml, čajna kašika 10ml, supena kašika 15ml).

Biljke sadrže aktivne principe koji ispoljavaju udruženo dejstvo, te se na taj način uspostavlja biohemijska ravnoteža u organizmu i uklanja se uzrok bolesti.

Flavonoidi - daju boju plodovima i povrću, jačaju i poboljšavaju vezivno tkivo tako što stimulišu sintezu kolagena i sprečavaju razaranje kolagena, blokiraju produkciju proinflamatornih prostaglandina i leukotrijena, djeluju kao antioksidanti jer sprečavaju oštećenje tkiva slobodnim radikalima i lipidnu peroksidaciju, smanjuju rizik da se oboli od infarkta jer djeluju kao trombostatici, sprečavaju oksidaciju LDL holesterola (lipoproteina koji transportuju holesterol do ćelija).

Etarska ulja – složeni biljni proizvodi karakterističnog mirisa, koji se sastoje od isparljivih jedinjenja i dobijaju se iz lista, cvijeta, stabljike. Imaju antimikrobno dejstvo (koriste se kao dezificijensi i antiseptici), spazmolitično dejstvo (koriste se za opuštanje spazma glatke muskulature organa digestivnog trakta), stimulišu lučenje u digestivnim organima i poboljšavaju varenje hrane, imaju blago sedativno, relaksantno dejstvo (otklanjaju nesanicu), koriste se kao ekspektoransi i diuretici, koriste se i kao iritansi za kožu i sluznicu (povećavaju prokvljenost i smanjuju bol – rubefacijenti).

Heterozidi - (glikozidi) – hemijska jedinjenja nastala vezivanjem šećera za molekul nekog drugog jedinjenja, koriste se kao kardiotonici, laksativi, spazmolitici, antipiretici, diuretici.

Saponini - kompleksna hemijska jedinjenja koja podstiču brže izlječenje rana i smanjuju nivo holesterola u serumu, koriste se kao ekspetoransi, antiinflamatorici, antiedematozna sredstva, služe za liječenje oštećene sluznice i poremećaja venske i rektalne cirkulacije.

Hlorofil - ta biljna krv je po svojoj molekularnoj građi slična ljudskoj krvi.

Razlika je u tome što hlorofil sadrži atomsko jezgro magnezijuma, a hemoglobin atomsko jezgro gvožđa.

Hlorofil i bjelančevine daju hemoglobin od koga se sastoji 75% naših ćelija. Zdrava krv i krvna slika su u direktnoj vezi sa zelenom biljnom hranom.

Alkaloidi - hemijski stabilna bazna organska jedinjenja heterociklične strukture, biljnog porijekla i različitog fiziološkog dejstva, djeluju na centralni nervni sistem depresivno ili stimulativno, imaju citotoksično, antibakterijsko i antiaritmijsko dejstvo. prim. mr. ph Ljiljana Živadinović

125

Homeopatija Homeopatija je terapeutska metoda koja se bazira na aplikaciji farmakološkog zakona nazvanog „ Zakon sličnog“ ili „Princip sličnosti“. Teorija je potekla od Hahnemanna (kreatora homeopatije) još 1796. godine, koji je kazao: „Da bi radikalno izliječili određene hronične bolesti trebali bi tražiti remedium koji, normalno, u ljudskom organizmu uzrokuju sličnu bolest ili što je moguće sličniju“. Naprimjer, kafa remeti san mnogih osoba, ali u minimalnoj homeopatskoj dozi se koristi protiv nesanice.

Trebalo bi napomenuti da je teško naći perfektan similimum, obično se koriste 2-3 rimediuma da bi pokrili simptome pacijenta. Za razliku od klasične medicine koja liječi bolest, homeopatija posmatra kompleksnije – liječi individuu. Kada ljekarhomeopata uzima anamnezu, pored medicinskih nalaza studira do detalja pacijenta kao individuu, kom biotipu pripada, šta je bio „okidač“, šta je uzrokovalo i dovelo do neravnoteže. Terapijom se teži da se uspostavi ravnoteža, da se ojača organizam, da ispravno reaguje na spoljne agense. Naravno da se ne radi da jedna drugu isključuju, naprotiv, jedna drugu dopunjuju (klasična i homeopatska metoda).

Homeopatija u Engleskoj, Njemačkoj i Francuskoj priznata je i lijekovi idu na recept. U Londonu još od 1840. godine postoji Homeopatska bolnica. Najpoznatija farmaceutska kuća homeopatskih preparata je BOIRON laboratories. Homeopatija daje izvaredne rezultate u pedijatriji, dermatologiji, kod hormonskih disbalansa itd. U Italiji npr. pedijatar-homeopata pita roditelje da li žele da dijete liječe alopatskom (klasičnom medicinom) ili homeopatskim lijekovima. Npr. kod asmatične djece daje odlične rezultate, i, što je važno, nema neželjene efekte, za razliku od kortizonske terapije.

NE OBARA SE IMUNITET NEGO SE JAČA Veoma je specifično da prvi homeopatski pregled pacijenta pored klasičnog pregleda obuhvata i najmanje dva sata razgovora sa pacijentom, tj. detaljno prikupljanje anamneze, kako pacijenta tako i njegove familije, karakteristike i navike, osobine pacijenta, što ljekaru-homeopati pomaže da shvati kom biotipu pripada, da uspostavi dijagnozu i terapiju, što je najteže, jer jedna ista osoba u životu može da pređe iz jednog biotipa u drugi.

Hahnemann je definisao tri dijateze: Psora, Sikoza i Luizinizmo. Dijateza je „skup“ individua koje imaju analogne simptome bolesti. Psora je pozitivna zrdava dijateza kada je reakcija organizma 100 odsto, kada se, kako se to narodski kaže „izbacuje vani“, bilo da se radi o reakciji na koži poslije intoksikacije hranom ili, npr. o pozitivnoj odbrambenoj reakciji na stres. Svi se rađamo kao Psore, poslije pod uticajem raznih životnih faktora se prelazi u Sikozu ili, nažalost, evoluira u Luizinizam. Nažalost, djeca od roditelja koji su uzimali teške droge, ili koji rade u industriji, izložena otrovnim hemikalijama već se rađaju sa karakteristikama Luizinizma. Sikoza je stanje u kom se 126

reaktivitet smanjuje za 50 odsto, ponestaje snage i zatvara se u „sebe“, „zadržava, guši u sebi“, somatizuju se spoljni problemi, na primjer na želudcu, i dolazi do gastritisa i sl.

Luizinizam je sljedeće stanje ako se homeopatskom terapijom ne liječi i teži da se vrati iz Sikoze u Psoru. Luizinizam je stanje u kom su energije organizma istrošene, tendencija ka samouništavanju - gubitku ravnoteže, reaktivitet je na nuli, to je stanje u kom dolazi do autodegenerativnih, autoimunih i, samim tim, malignih oboljenja. Luizinizmu su podložni biotipovi: Phosforus, Muriaticum i Fluoricum. Postoji terapija koja olakšava i relativno poboljšava stanje pacijenta u ovom stadijumu, ali je nemoguće povratiti ga u stanje Sikoze, jer se radi o ireverzibilnoj fazi.

Homeopatija teži da organizam reaguje globalno. Npr. bolesnik dijateze psora je onaj koji tokom djetinjstva ima ekcem, kao adolescent astmu, bezvoljan je, ima hepatičke krize, različite bolove i povratak ekcema. Primjer psore je Sulfur, znači sklon psoriazi, ekcemima, lepri. Za homeopatu kožno oboljenje se mora liječiti iznutra, kako kaže homeopata Hering, bolest se liječi iznutra prema spolja. U suprotnom, bolest se „vraća“, u drugoj formi i manifestuje se unutar organizma, što je teže.

MATERIJA MEDIKA (HOMEOPATSKA „ABECEDA“) Osnovni rimediji U ovom broju ću govoriti o Arniki.

Arnica Montana je biljka prisutna u cijeloj Evropi na visokim planinama nadmorske visine iznad 500 metara, a raste na zemljištu bogatom kalcijumom i silicijumom. Ima cvjetiće žuto-narandžaste boje. Prikuplja se u jesen, koristi se rascvjetana biljka u cjelini. Nekada davno su se suvi listovi arnike koristili za pravljenje pušačkih cigareta koje su bile djelotvorne kod suvog kašlja. Koristi se kao tinktura (TM), krema od arnike i u obliku granula i tubo doza u niskoj i visokoj diluiranosti.

Indikacije: Fizičke traume: lombalgije, distorzije, komplikovane frakture, interkostalni bolovi, cefalo-hematom novorođenčeta, akne, traume glasnih žica kod pjevača, glavobolje. U ovim slučajevima se daje tzv. nisko razblažena doza od 5 CH granule (5 granula 3x dnevno prije jela, uzima se bez vode). Kod bolova, mehaničkih trauma po poboljšanju se prekida terapija, dok npr. kod liječenja akni ide se ka visoko razblaženim dozama ka 7CH, pa naredne sedmice 15CH, da bi se prešlo na tubo doze od 30CH i 200CH. Psihičke traume: Arnika se preporučuje ako je u pitanju psihička trauma, blaga depresija, razočarenje, razvod, gubitak drage osobe... Indikovana je u svim slučajevima gdje se pacijent osjeća kao žrtva neke traume.

Arnika je odličan kardiovaskularni rimedium. Preporučuje se kod uvećanog srca kod sportista. U ginekologiji kod obilnih menstruacija (Arnica 4CH ).

Mr ph spec. Neda Mišković

127

Sadržaj Alkaloid d.o.o. ...........................................................................................................................5 Kotorska apoteka - prva na našim prostorima...........................................................................6 Pedanije Dioskorid....................................................................................................................7 Avicena.......................................................................................................................................8 Emil von Behring.....................................................................................................................10 Frederik Grant Banting............................................................................................................12 Aleksander Fleming.................................................................................................................14 Danijel Bove.............................................................................................................................16 Luisu Ignaru, Robertu Ferdžgotu i Feridu Muradu.................................................................17 CALIMS..................................................................................................................................21 Kompanija Actavis...................................................................................................................26 Kompanija Astra Zeneca.........................................................................................................28 Galenika Crna Gora d.o.o........................................................................................................31 Kompanija Hemofarm.............................................................................................................32 Kompanija Nobel.....................................................................................................................34 PharmaSwiss d.o.o...................................................................................................................35 Hoffmann - La Roche Ltd - Dio stranog društva Podgorica...................................................37 Kompanija Sanofi Aventis........................................................................................................38 Kompanija Worwag Pharma GmbH & Co.KG........................................................................40 Apotekari i ljekari....................................................................................................................42 Standardi kvaliteta u farmaciji.................................................................................................45 A.U. C.G. Montefarm..............................................................................................................70 Veledrogerija AMG Pharm......................................................................................................72 Baypharm d.o.o........................................................................................................................73 Decco Monte Int. d.o.o............................................................................................................74

D.o.o. Derasco..........................................................................................................................76 Farmegra d.o.o..........................................................................................................................78 Kompanija Farmont M.P.........................................................................................................80 Inel Medica d.o.o. ....................................................................................................................81 Meditas d.o.o............................................................................................................................82 Kompanija MPM d.o.o. ...........................................................................................................86 Nativa d.o.o..............................................................................................................................89 NetPharm d.o.o........................................................................................................................90 Osmi Red - D d.o.o. .................................................................................................................91 SPA Medica d.o.o. ...................................................................................................................92 Kompanija Siemens.................................................................................................................93 Bezbjedna primjena lijekova....................................................................................................96 Neželjena dejstva lijekova........................................................................................................98 Falsifikovani lijekovi..............................................................................................................101 Antibiotici - put do pacijenata...............................................................................................105 Evropski Dan racionalne upotrebe antibiotika.....................................................................108 Vijek čekanja do priznanja patenta........................................................................................112 Analgoantipiretici..................................................................................................................114 Uticaj hrane na resorpciju lijekova........................................................................................118 Neonatalna farmakoterapija..................................................................................................120 Korijeni kineske farmaceutike...............................................................................................123 Liječenje biljem.....................................................................................................................124 Homeopatija..........................................................................................................................126