Open Monumentendagen 2011, Restauratie & Conservatie by Ministerie van het BrusselsHoofdstedelijk Gewest, Directie Monumenten en Landschappen

E u r o p a , ee n g e m ee n s c h a p p e l i j k e r f g o e d O n d e r b e s c h e r m i n g va n d e R a a d va n E u r o pa e n va n d e E u r o p e s e U n i e . I n h e t k a d e r va n d e E u r o p e s e M o n u m e n t e n d a g e n

Openingsuren en data

Metrolijnen en haltes

Tram

Het is verboden te roken, te eten en te drinken tijdens het bezoek; het is mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan.

Bus

De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of ingeschreven werd op de bewaarlijst.

Wandeling/Activiteit

De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openingsen sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken uur kunnen eindigen.

De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen en wordt u dan gratis toegestuurd. De informatie over het openbaar vervoer werd ons verschaft door het MIVB. Zij vermeldt de haltes die zich in de nabijheid bevinden van de plaatsen en vertrekpunten, rekening houdend met de dienstregeling op zaterdag en zondag.

Opgelet : voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het telefoonnummer vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en om voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar het vertrekpunt van de activiteiten gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten.

Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het programma opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verantwoordelijken van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de gebouwen waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden.

Tentoonstelling/Lezing

Fietstocht

Werfbezoek

Restauratie en conservatie De juiste condities creëren voor het beschermen van een kunstwerk binnen een museum is relatief gemakkelijk. Voor een monument of landschap is dit oneindig veel moeilijker. Niet alleen zijn zij constant blootgesteld aan de natuurelementen maar niet zelden werden zij in de loop van hun bestaan aangepast om te beantwoorden aan restauration(s) et conservation

Si richement embellie de parcs et de jardins fût-elle, la ville est, avec ses pavés sous nos pieds ou ses tuiles sur nos toits, essentiellement un univers de pierre. Elle en garde bien souvent une image assez négative, car la pierre est généralement perçue comme grise et froide, dure et immuable voire monotone. Toutefois, lorsque nous prenons la peine de la considérer “à travers ses pierres”, la ville nous dévoile tout un monde de couleurs, de formes et de textures.

van een gebouw wijzigen. De vraag is dan niet enkel hoe maar ook wat te behouden. Restauratie en conservatie die bijdragen La présente publicationzijn illustre hulpmiddelen quelques-uns des aspects typiques de notre capitale.

D’où proviennent les variétés de pierres utilisées à Bruxelles of ? tot hetDansvrijwaren van een monument landschap un parcours de la carrière au chantier, la réponse nous est donnée à

voor de toekomst. Les intérieurs bruxellois sont richement décorés de marbre et autres pierres polies. Un monde étonnant où évolution technique et modes interagissent pour le plaisir des yeux. En architecture comme ailleurs, tout ce qui brille n’est pas or.

c j

Enkel te bezoeken met gids of reserveren is verplicht Vertrekpunt of plaats van activiteit Rondleiding in gebarentaal

BRUSSELS HOOFDSTEDELIjk GEwEST

l’architecture depuis restauratie en conservatie la seconde guerre mondiale/ /

nieuwe noden. Bovendien kan de bestemming

l’appui de quelques monuments bruxellois emblématiques.

RÉGION DE BRUXELLES-CAPITALE

Gebruikte pictogrammen

par stuc, staff et carton-pierre, et comment les distinguer ? In hetQu’entend-on eerste deel van deze publicatie wordt de Qui ne peut se permettre de la pierre naturelle doit se tourner vers des alternatives. Petit voyage initiatique parmi les matériaux de construction décoratifs

siècle jusqu’à nos jours. tels la van céramiquede et le verre, depuis le milieu du XIX en evolutie restauratie conservatiefilosofie e

Des façades revêtues d’un enduit avec des joints fictifs censés imiter la “pierre de France”. Des grottes et des rochers réalisés à l’aide de ciment et d’enduit. Comment distinguer le vrai du factice ?

belicht.

Wanneer ontstond de notie monumentenzorg?

Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest : Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – CCN - Vooruitgangstraat 80 – 1035 BRUSSEL Infolijn op 17 en 18 september 2011, van 10u tot 17u : 0800/40 400 fax : 02/204.15.22 – e-mail : jdp-omd@mbhg.irisnet.be

l’architecture depuis restauration(s) et conservation la seconde guerre mondiale /

Informatie

Een overzicht van de belangrijkste en soms zeer tegenstrijdige visies uit de 19de eeuw en hun invloed op sommige van de belangrijkste Brusselse monumenten. Ondanks haar beperkingen is het charter van Ve-

De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de volgende logo’s :

netië nog steeds het belangrijkste document in

Toegankelijk : er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in

analyse van haar belangrijkste principes, de di-

een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.

verse interpretaties en toepassingen in binnen-

Toegankelijk met hulp : de hulp van een derde is vereist om zich

en buitenland.

Niet toegankelijk : de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.

de geschiedenis van de monumentenzorg, een

Deze publicatie, rijkelijk geïllustreerd, wordt uitgegeven door de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf september. Tijdens de Open Monumentendagen zal het verkocht worden aan een voordelig tarief op het informatiepunt in de Sint-Gorikshallen.

gemakkelijk te kunnen verplaatsen.

De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken tijdens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de gewone activiteiten in die gebouwen. Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de NVHPH (secretariat@anlh.be).

In het tweede deel volgen zeven Brusselse casestudies die elk een verschillend aspect belichten Deze brochure wordt gratis verspreid Wettelijk Depot: D/2011/6860/010

van de actuele praktijk.

Wettelijk depot : D/2011/6860/012 ISBN: 978-2-930457-72-7

O pen M o n u m enten da g en ⁄

Vo o r w o o r d Het toenemende succes van de Open Monumentendagen is geen toeval. Elk jaar wandelen meer dan honderdduizend mensen door de straten van Brussel op zoek naar sporen van het verleden. Het erfgoed gezien door de ogen van deze bezoekers maakt onlosmakelijk deel uit van onze geschiedenis en van die van een gebied waaraan dag na dag gebouwd wordt. Het erfgoed is niet altijd geliefd geweest, verre van zelfs. In naam van de moderniteit werd het verleden miskend en beschouwd als een belemmering voor de vooruitgang. Vanaf het begin van de jaren 1970 is onze kijk hierop geleidelijk veranderd. In Brussel, net zoals elders, viel deze ommekeer samen met het einde van de begoochelingen over de onbegrensde mogelijkheden van het technologisch tijdperk. In een wereld die almaar minder overzichtelijk wordt en waarin we krampachtig ons plekje trachten te vinden, biedt het erfgoed een houvast die ons toelaat onszelf beter te begrijpen en te bouwen aan onze toekomst. Bewaring en onderhoud staan centraal in het Brusselse erfgoedbeleid. Ieder jaar investeert het Gewest miljoenen euro’s in de restauratie van gebouwen, en daardoor ook in de kwaliteit van de leefomgeving van de Brusselaars. De inspanningen die sinds twintig jaar op dit vlak geleverd worden, werpen hun vruchten af. Deze inspanning moet worden voorgezet door onder meer vaklieden op te leiden die in staat zijn hoogwaardige ingrepen uit te voeren. Deze nieuwe editie van de Open Monumentendagen staat in het teken van de resultaten van deze investering. Ze wil het publiek ook concreet kennis laten maken met de complexiteit van restauratie en bewaring door het organiseren van werfbezoeken en ontmoetingen met architecten, ambachtslui, openbare besturen,… De bezoekers krijgen de kans een kijkje te gaan nemen naar het resultaat van werven die op het punt staan afgerond te worden en de stad en haar erfgoed vanuit een nieuwe invalshoek te aanschouwen. Op het programma staan een honderdtal locaties en evenveel activiteiten. Zoals elk jaar hebben verenigingen, privé-eigenaars en openbare instellingen hun beste beentje voorgezet om al deze plaatsen open te stellen en van dit weekend een gebeurtenis te maken die alle groepen van onze bevolking aanspreekt. Ik wens u een zeer aangenaam bezoek!

Charles Picqué, Minister-President van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering belast met Monumenten en Landschappen

⁄ O pen M o n u m enten da g en

Een informatiepunt voor al uw vragen… Tijdens de Open Monumentendagen kunt u met al

Boekhandelaars Quartiers Latins en Plaizier stellen

uw vragen terecht in het informatiepunt in het cen-

een reeks publicaties, postkaarten, posters en

trum van Brussel, in de Sint-Gorikshallen, van 10u

andere documenten die gewijd zijn aan het Brus-

tot 17u. U vindt er ook de volledige programma-

selse erfgoed.

brochure en informatie over de opengestelde plaat-

De Stadswinkel opent eveneens zijn deuren om u

sen. De thematische publicatie wordt er tegen een

te informeren over haar acitiviteiten en het reper-

voordeelprijs te koop aangeboden.

torium van gespecialiseerde ambachtsmensen.

Maak gebruik van uw bezoek om de verschillende

c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel

tentoonstellingen te bezoeken:

d 1-5 (De Brouckère)

>> “Kwestie van tijd. De restauratie van de monu-

e 3-4 (Beurs)

menten in Brussel” (zie pagina 55). >> “Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten” (zie pagina 60).

f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) Met de medewerking van Patrimoine et Culture, CFC-Editions en de boekhandels Quartiers Latin en Plaizier en van de Stadswinkel.

O pen M o n u m enten da g en â &#x201E;

Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 1

Opengestelde plaatsen en activiteiten Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 8 Brussel-Uitbreiding / Etterbeek / Sint-Lambrechts-Woluwe / Sint-Pieters-Woluwe . . . . . . . . . . . p. 32 Oudergem / Watermaal-Bosvoorde / Brussel-Uitbreiding / Elsene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 42 Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen . . . . . . . . . . . p. 51 Tentoonstellingâ&#x20AC;&#x2030;: Een kwestie van tijd De restauratie van de monumenten in Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . p. 55 Autoloze zondag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 59 Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten . . p. 60

Ukkel / Sint-Gillis / Vorst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 64 Anderlecht / Sint-Jans-Molenbeek / Koekelberg / Ganshoren / Jette / Brussel-Laken / Brussel-NOH . . . . . . . . . . . p. 74 Evere / Schaarbeek / Sint-Joost-ten-Node . . . . . . . . . . . . . . . . . . p.90

Publicaties van de Directie Monumenten en Landschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 102

â &#x201E; B R U s s el

BRUssel

Sint-Gorikshallen 1

B R U s s el ⁄

Kaart Centrum M 3

Sint-Gorikshallen Sint-Goriksplein 1 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs) 48-95 (Anneessens) De volkswijk Sint-Goriks werd eeuwenlang gedomineerd door het silhouet van een kerk. Deze werd in 1798 afgebroken en op de vrijgekomen plaats werd een plein aangelegd. Hierop werd een fontein met obelisk opgericht afkomstig van de abdij van Grimbergen. In 1881 kreeg architect Adolphe Vanderheggen, die reeds de overdekte markt aan de Etterbeekse Steenweg had ontworpen, opdracht om hier een overdekte markthal te bouwen. Hij integreerde de fontein in een gebouw in neorenaissancestijl en koos voor een overkapping

uit ijzer en glas, twee materialen die toen erg nieuw waren. De metalen kapconstructie wordt binnenin geschraagd door slanke gietijzeren kolommen. De gewelfde plafonds van de zijgangen dragen de omlopende galerijen op de verdieping. Een breed glazen dak verlicht de markthal van bovenaf, een techniek die ook vaak werd toegepast in de overdekte galerijen uit die tijd. Tot 1973 werd hier een groentemarkt gehouden. De Sint-Gorikshallen werden in 1987 beschermd. Hun restauratie werd in 1989 voltooitd. Architect J. Zajtman besteedde hierbij vooral aandacht aan de glazen overkapping en de metalen structuren die in slechte staat verkeerden. Meer recent zijn de luifels aan de buitenkant naar oorspronkelijk model gereconstrueerd. De hallen dienen vandaag als locatie voor tentoonstellingen en andere culturele manifestaties, met name van het Brussels Gewest. (B 26/01/1987)

1 Centraal informatiepunt van de Open Monumentendagen. Activiteiten “Van restauratie gesproken” (zie kadertekst pagina 6). Vertrekpunt van de interactieve rally “Restauratie in Brussel: uitdagingen, ‘magie’ en technieken” en van de wandelingen “Internationale verdragen en restauraties” en “Hoe klein erfgoed restaureren” (zie kaderteksten hieronder en volgende pagina).

g I n t e r a c t i e v e r a l ly

g W a n d e l i n g

Restauratie in Brussel: uitdagingen, ‘magie’ en technieken

Internationale verdragen en restauraties

A zaterdag om 10u, 10u20, 10u40 en 14u, 14u20 en 14u40 (duur: 2u)

Mérimée en Viollet-le-Duc liggen aan de basis van het begrip “historisch monument” in de 19de eeuw. De term restauratie wordt in eerste instantie geassocieerd met “stilistische” restauratie waarbij het monument, ontdaan van alle latere invloeden, exemplarisch wordt en gelijkgesteld aan een ideaal. Deze wandeling presenteert via restauraties van de 19de tot de 20ste eeuw de ideeën van John Ruskin, Eugène Viollet-le-Duc, Camillo Boito, Camillo Sitte, Alois Riegl en Cesare Brandi. Ook de charters van Venetië en Firenze komen aan bod. Al deze verdragen en filosofieën over restauratie worden toegepast op ons cultureel erfgoed. A zondag om 10u en 14u (duur: 1u30)

C vertrek: voor de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3

C vertrek: Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3

d 1-5 (De Brouckère)

e 3-4 (Beurs)

f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens)

I reserveren verplicht op het nummer 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 15 personen per vertrek.

I reserveren verplicht op het nummer 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per wandeling.

Enkel in het Frans.

Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

De restauratie van het Brusselse erfgoed, op basis van technieken en materialen (steen, verguldsel, sgraffiti, pigmenten, aardewerk, mozaïek,…) toegepast volgens de tradities of internationale verdragen, is essentieel in de constructie van een gedeelde identiteit. Gewapend met uw quizformulier en begeleid door gidsen volgt u een route waarop u zelf de handen uit de mouwen moet steken en geconfronteerd wordt met wat uw stad vandaag is en morgen zou kunnen worden.

⁄ B R U s s el

h A c t i v i t e i t e n

g Wa ndel ing

Van restauratie gesproken

Hoe klein erfgoed restaureren

In het kader van de tentoonstelling «Kwestie van tijd? Monumentenzorg in Brussel» in de Sint-Gorikshallen organiseert Patrimoine à roulettes diverse activiteiten voor volwassenen en voor gezinnen met kinderen vanaf 6 jaar. De restauratiemachine Wie restaureert de monumenten? Waarom restaureert men een gebouw? Welke keuzes maakt men bij de restauratie? Hoe verloopt een restauratiewerf? Welke zijn de verschillende restauratiefases? Al deze vragen worden al spelend en door een gezonde dosis nieuwsgierigheid beantwoord. Op weg om de geschiedenis te ontdekken van een buitengewone en geheimzinnige woning in Brussel en de ‘restauratiemachine’ die het gebouw zal doen herleven… Animatie voor iedereen vanaf 8 jaar Massamoord in Brussel! Zul je erin slagen de beelden van verdwenen monumenten om te keren om te ontdekken wat er vandaag in de plaats staat of omgekeerd? Kermisstand voor iedereen, vanaf 6 jaar Mijn jouw zijn/haar ons jullie hun erfgoed Kies op jouw beurt de winnende getallen van de te restaureren monumenten in Brussel. Animatie en straatinterview voor iedereen, vanaf 8 jaar Spreek maar, ik luister Restaureren, renoveren, bewaren, onderhouden, vernieuwbouw, herbestemmen… laten we proberen klaar te zien: wat betekent restauratie eigenlijk? De ambassadeurs van Patrimoine à roulettes proberen je wegwijs te maken. Ontdekkingsbezoek van de tentoonstelling voor volwassenen Monumenten restaureren, ja toch? Madame Rosa gaat op onderzoek Madame Rosa leidt een praatcafé rond de kwestie van de restauratie van de monumenten in Brussel. Voor wie, waarvoor, hoe? In alle eenvoud en met gezond verstand en humor. In aanwezigheid van restaurateurs. Praatcafé voor iedereen: specialisten, nieuwsgierigen, avonturiers,… A zaterdag en zondag, doorlopend vanaf 10u (laatste workshop en bezoek om 17u) C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein 1 in Brussel – kaart Centrum M 3 d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) Met de medewerking van Patrimoine à Roulettes.

Het klein erfgoed betreft diverse elementen van de gevels (sgraffiti, keramiekbetegeling, mozaïekpanelen, glasramen,…) en de voortuintjes van de Brusselse huizen. Deze elementen dienen als decoratie en verfraaien de openbare ruimte en onze leefomgeving. Hun aanwezigheid getuigt van de geschiedenis en de stijlen van de verschillende wijken; ze dragen bij tot het karakter en de originaliteit van een gebouw. Tijdens deze wandeling zullen we bekijken hoe dit specifiek erfgoed gerestaureerd wordt opdat deze huizen hun eigenheid zouden bewaren en het oorspronkelijk straatbeeld behouden blijft. A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: Sint-Gorikshallen, SintGoriksplein1 in Brussel – kaart Centrum M 3 d 1-2 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

B R U s s el ⁄

Kaart Centrum M 3

onze-lieve-vrouw der Rijke Klarenkerk Rijke klarenstraat 23 – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 13u tot 18u e 3-4 (Anneessens) f 48-95 (Anneessens) De Rijke Klaren, een orde van stedelijke religieuzen, vestigden zich in 1343 in Brussel, in een klooster nabij de Hallepoort. Ze bleven er tot 1588, toen de protestanten het gebouw in brand staken. Ze verhuisden nadien naar de huidige locatie, in gebouwen die door de broeders van Nazareth verlaten waren. Tijdens de 17de eeuw besloten ze een kerk voor hun klooster te bouwen. Ze gaven hier voor opdracht aan Lucas Fayd’herbe, een leerling van Rubens. Hij ontwierp een gebouw in Vlaamse renaissancestijl, uitgevoerd in Spaanse baksteen en witsteen, met zwierige volumes. Opvallend zijn vooral het koor en de armen van de dwarsbeuk, die alle drie de vorm hebben van een halve cirkel. De bouw begon waarschijnlijk in 1655 en was in 1670 voltooid. De kerk werd trouwens op 20 december 1670 ingewijd. Na de verdrijving van de Clarissen uit hun klooster in 1796 deed de kerk dienst als militair magazijn. De overige gebouwen werden verkocht. In dezelfde periode werden de SintKristoffelstraat en de Rijkeklarenstraat aangelegd waardoor het vroegere kloosterdomein werd opgesplitst. De kerk bleef behouden en werd in 1806 opnieuw parochiekerk. In 1824 werd links een zijbeuk aangebouwd, gevolgd door een andere rechts in 1833. Op 15 juni 1989 legde een verwoestende brand een groot deel van de kerk in de as. De zorgvuldige wederopbouw en restauratie van de overblijvende delen ging gepaard met archeologische opgravingen. Hierbij kwamen meer gegevens over de geschiedenis van de site aan het licht, samen met vele overb li j f s e l e n e n vo o r we r p e n. ( B 27/09/1937)

Kaart Centrum L 2-3

Voormalig octrooipaviljoen Noord Ninoofse Poort – Brussel A za en zo van 12u tot 18u e 51-82-83 (Ninoofse Poort) f 86 (Ninoofse Poort) De octrooipaviljoenen langs weerszijden van de Ninoofse poort werden in 1832 ontworpen door architect Antoine Payen junior in neoclassicistische stijl. De gevels van hardsteen in afgevlakte bossage hebben zowel aan de voorgevels als aan de zijgevels een arcade structuur met drie rondbogen. Deze arcaden, met bekronende oculus in de

centrale as, rusten hetzij op pilasters hetzij op Toscaanse zuilen. De paviljoenen, met gekruist zadeldak, bevatten destijds een wachtpost voor paspoortcontrole, een octrooibureau en een lokaal voor de brugwachter. Ze vervingen in 1833-1834 de wachthuisjes ontworpen door Antoine Payen senior die in 1820 van de Lakense straat naar hier waren overgebracht. De paviljoenen aan de Ninoofse Poort zijn de enige die nog op hun oorspronkelijke plaats staan (twee gelijkaardige paviljoenen, die vroeger aan de Naamse Poort stonden, markeren vandaag de ingang van het Ter Kamerenbos). Een van de twee paviljoenen was sterk beschadigd door herhaalde branden. Het andere werd nog bewoond door de laatste hoofdsluiswachter maar verkeerde in zeer bouwvallige toestand. Enkele jaren geleden nam de vzw CIDEP (Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimoine) het initiatief om de twee gebouwtjes zorgvuldig te restaureren. Architect F. Metzger en ingenieur J. Stoffels werden belast met dit project dat kaderde in een ruimere renovatie van de omgeving van de Ninoofse Poort. Het eerste paviljoen is vandaag gerestaureerd en doet dienst als kantoor van het CIDEP. (B 10/09/1998) Tentoonstelling over de restauratie van het gebouw. Met de medewerking van het CIDEP (Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimoine).

⁄ B R U s s el

Kaart Centrum M 3

Café Greenwich Kartuizersstraat 5-7 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) Café Greenwich, op de benedenverdieping van een gebouw uit 1914, is een van de laatst overgebleven cafés uit de belle époque in Brussel. Pilasters in twee soorten marmer, Brèche violette en Vert de Mer, nadien bekleed met plaatstaal geschilderd in een imitatie van groene marmer, bepalen het ritmische uitzicht van de voorgevel naar een ontwerp van architect A. Delune. Het café ging open in 1916. De golvende luifel boven de ingang, de vitrines met medaillons in glas-in-lood alsook het siersmeedwerk onderaan zijn bewaard gebleven. Het eclectische interieur met elementen in empirestijl bleef al die tijd onaangeroerd. Zo zijn er de hou-

4 ten lambrisering met spiegels en reclameborden omlijst met stucwerk. De twee voornaamste vertrekken waaronder de biljartzaal onder de grote glazen koepel, werden gerestaureerd volgens de regels van de kunst. De toog en de monumentale kassa werden in ere hersteld, net als de prachtig betegelde toiletten in het souterrain – deze zijn werkelijk uniek in Brussel. Binnenkort wordt ook nog de voorgevel gerestaureerd. Café Greenwich was altijd een ontmoetingsplaats voor schaakspelers, en René Magritte was een van hen. Inte-

ressant om weten: tijdens de Open Monumentendagen wordt café Greenwich officieel weer opengesteld voor het publiek. (B 29/06/2000) Voorstelling van het restauratieproject in aanwezigheid van de eigenaar, zaterdag en zondag om 11u. Vertrekpunt van de wandeling “Restauratie en conservering van typische Brusselse cafés” (zie kadertekst hieronder).

g Wa ndel ing

Restauratie van typisch Brusselse cafés

De restauratie van 19de-eeuwse gebouwen

Greenwich, Goudbloemeke in papier, Mort Subite,… de restauratie van volkse en historische cafés, hoekstenen van onze identiteit, gaat onverminderd door in de hoofdstad. Een wandeling met uitleg over de uitdagingen, analyse van de restauratie, plezierige momenten en anekdotes, voert u naar deze tempels van de smaak om er kennis te maken met de principes van restauratiebeleid zoals dit vandaag wordt toegepast.

De grote centrale lanen van Brussel: Lemonnier, Anspach, Adolphe Max werden aangelegd op het einde van de 19de eeuw: enz. Langs deze lanen werden luxueuze appartementsgebouwen opgericht, naar het Parijse model van Haussmann. Hoe is het vandaag met deze gebouwen gesteld? Tijdens deze wandeling verneemt u alles over de restauratie van dit belangrijke 19de-eeuwse erfgoed.

A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: voor de Greenwich, Kartuizersstraat 7, Brussel – kaart Centrum M 3 e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur: 2u) C vertrek: voor de Elektriciteitscentrale, Sint-Katelijneplein 44 in Brussel – kaart Centrum M 2 d 1-5 (Sint-Katelijne ) I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.

B R U s s el ⁄

Kaart Centrum M 2

Sint-Katelijnekerk Sint-Katelijneplein – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 15u tot 18u d 1-5 (Sint-Katelijne) Alles begon in het begin van de 13de eeuw met een kleine kapel die aanleunde tegen de eerste stadsomwalling. In de loop van de 14de en 15de eeuw groeide deze uit tot een driebeukige gotische kerk. Een barok koor werd toegevoegd in 1629 en een klokkentoren werd voltooid in 1664. De kerk onderging een eerste restauratie in 1780. In 1850 brachten overstromingen zulke schade toe dat men in 1893 besloot de kerk te slopen. Men besloot de klokkentoren te bewaren en een nieuwe kerk te bouwen op de plaats van het toen net gedempte Sint-Kathelijnedok. De werken werden geleid door architect Joseph Poelaert van 1854 tot 1859, en na hem door W. Janssens van 1861 tot 1873. De nieuwe Sint-Katelijnekerk, eclec-

tisch van stijl en geïnspireerd op Franse renaissancekerken zoals Saint-Eustache in Parijs, verheft haar massieve silhouet in Gobertangesteen aan het gelijknamige plein. De slechte staat van de hogere delen en van het parement was al langer bekend. De restauratie begon in 1997 met het koperen dak en de westtoren. Ze wordt sinds 2010 voortgezet met de westgevel en het voorplein, het plafond van de galerijen op de verdieping, maar ook de glasramen, het ijzersmeedwerk, de beschildering van het portaal en de buitendeuren. In een derde fase zullen de noordelijke, oostelijke en zuidelijke gevel worden aangepakt. Zoals de andere delen van de kerk zullen ze worden gereinigd en zal het parement worden gecontroleerd op te sterk verweerde stenen die zullen worden vervangen. (B 07/12/1981) Uitleg ter plaatse. Bezoek aan de huidige bouwwerf (zie kadertekst hieronder).

N Werfbezoek Restauratie van de westgevel van de Sint-Katelijnekerk De Sint-Katelijnekerk werd opgetrokken in Gobertangesteen. Deze is vandaag zwaar aangetast en geërodeerd. Daarom is er een grondige restauratiecampagne opgezet waarbij naast de gevelreiniging en een anti-mosbehandeling ook verschillende technieken worden toegepast om de verweerde stenen te herstellen, te verstevigen, te beschermen en waar nodig te vervangen. Verder is in deze campagne ook de restauratie van de decoratieve buitenschilderwerken, de metalen elementen, en de glas-in-loodramen vervat. A zaterdag 17 september van 10u tot 18u c Sint-Katelijneplein – Brussel – kaart Centrum M 2 d 1-5 (Sint-Katelijne) i reserveren verplicht op www.renotec.be Gelieve aangepast schoeisel te voorzien. Maximum 45 deelnemers per geleid bezoek.

Opgepast: om veiligheidsredenen zullen personen die niet ingeschreven zijn, de toegang tot de werf geweigerd worden.

Met de medewerking van Beliris.

⁄ B R U s s el

Kaart Centrum M 2

Zwarte Toren Sint-Katelijneplein – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Sint-Katelijne) De Zwarte Toren op het Sint-Katelijneplein is een overblijfsel van de eerste stadsomwalling uit de 13de eeuw. In 1887, tijdens de sanering van de Zwarte-Lievevrouwwijk, werden de omliggende gebouwen gesloopt die de toren jarenlang aan het oog onttrokken hadden. Het is niet zo vreemd dat men de toren vergeten was: dat deel van de stadsmuur werd immers reeds in de 17de eeuw ontmanteld bij de aanleg van de kaden voor de nieuwe haven van Brussel. De stadsdienst die belast was met de bevoorrading en de verkoop van zout had zijn kantoor toen in de toren. Daarna geraakte hij weer in onbruik. De toren was een tijdlang particulier bezit en werd nog later een herberg, In den Toren. In die periode kreeg hij ook zijn zadeldak. Het was burgemeester Karel Buls die de Zwarte Toren uiteindelijk van de slopershamer redde en liet restaureren door stadsarchitect P. Jamaer. Die herstelde de toren tussen 1888 en 1889 in zijn – althans volgens hem – 16de-eeuwse staat. Hij reconstrueerde de trapgevel met vijf treden evenals het kegelvormige dak op kraagstenen, bekroond met een windwijzer. Voor het herstellen van de ronde muur en de schietgaten gebruikte hij een witte steen, van hetzelfde type als de oorspronkelijke Balegemse steen. Tijdens de metrowerken en nog eens in 1993, tijdens opgravingen voorafgaand aan de bouw van het hotel, werden overblijfselen van de walmuur blootgelegd. (B 01/02/1937) Paneel “Restauratieverhalen” (zie kadertekst pagina 19). Vertrekpunt van de wandeling “Van Zwarte Toren tot Koninklijke Vlaamse Schouwburg, restauraties in de Sint-Katelijnewijk” (zie kadertekst volgende pagina).

Kaart Centrum M 2

Sint-Jan-Baptist ten Begijnhofkerk Begijnhofplein – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Sint-Katelijne) In de eerste helft van de 17de eeuw wensten de begijnen van het Groot Begijnhof een passend kader voor hun omvangrijke verzameling kunstwerken en besloten hiervoor de bestaande gotische begijnhofkerk te verbouwen. De werken begonnen in 1657. Eerst werd het koor aangepast, daarna het schip. De nieuwe barokke gevel werd opgetrokken naar het model van de jezuïetenkerken van Leuven en Brussel. Het begijnhof telde in die tijd 1084 huizen op een terrein van zeven hectare. In het begin van de 18de eeuw werd een slanke, opengewerkte klokkentoren toegevoegd. Net als de voorgevel, die tot de rijkste van België behoort, kreeg het interieur een verzorgde en overvloedige decoratie, ook al werden sommige delen om besparingsredenen uitgevoerd in natuursteen imiterende materialen. De kerk bezit mooie bakstenen gewelven met ribben in

witsteen. Na de opheffing van het begijnhof werd de kerk in 1801 omgevormd tot parochiekerk. Ze onderging een restauraties in 1866 en 1904. Het parement werd gedeeltelijk vernieuwd tussen 1962 en 1980. In november 2000 werd de kerk door brand ernstig beschadigd. Het vernielde dak werd vervangen door een voorlopige bedekking. In 2004 werd begonnen met de reiniging van de zwartgeblakerde stenen en de glasramen, vervolgens werd de klokkentoren hersteld. In 2006 begon de reconstructie van het dakgebinte naar oorspronkelijk model met hout-op-houtverbindingen waarbij de nog bruikbare dakbalken werden benut. Er werd gekozen voor eik uit de Loirestreek. Op dit gebinte werd een dakbedekking gelegd van 3000 m² Spaanse leien. De kerk ging opnieuw open in 2008. (B 05/03/1936) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.

B R U s s el ⁄

Kaart Centrum M 2

Hotel Dewez – Belgisch Museum van de Vrijmetselarij Lakensestraat 73 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) Dit elegante herenhuis opgetrokken in neoclassicistische stijl tussen 1760 en 1770 werd lange tijd beschouwd als de persoonlijke woning van Laurent-Benoît Dewez. In wezen bouwde hij het voor zijn schoonmoeder. Het gebouw telde oorspronkelijk vijf traveeën en heeft een uitspringend centraal gedeelte onder een driehoekig fronton. Een reeks oculi verfraait het bovenste gedeelte van de gevel die in de loop der jaren door allerlei ingrepen ontsierd werd. Het aanbren-

8 gen van een breed venster langs één kant doorbrak de harmonie van de gevel die ook een deel van zijn oorspronkelijke bepleistering verloor waardoor de onderliggende baksteen bloot kwam te liggen. Na vooraf-

g Wa ndel ing Van Zwarte Toren tot Koninklijke Vlaamse Schouwburg, restauraties in de Sint-Katelijnewijk De huidige haven van Brussel is algemeen niet zo bekend. Maar weinigen weten dat de oude haven eeuwenlang tot in het hart van de Vijfhoek kwam en bepalend geweest is voor de ontwikkeling van de Sint-Katelijnewijk. Dit havenverleden schemert nog door in talrijke sporen die het heeft achtergelaten. Sinds enkele jaren is deze wijk aan een heropleving bezig en een aantal van de opmerkelijkste gebouwen is of wordt grondig gerestaureerd. Deze geleide wandeling stelt enkele voorbeeldige renovaties voor uit verschillende periodes: Zwarte Toren (overblijfsel van de eerste stadsomwalling), Koninklijke Vlaamse Schouwburg en de oude herberg Cheval Marin. Voorbeelden genoeg om de fundamentele problemen te bespreken die zich voordoen wanneer men oude gebouwen een nieuw leven wil geven. A zaterdag om 10u30 en 13u (duur: 1u) C vertrek: voor de Zwarte Toren (achter de Sint-Katelijnekerk), Sint-Katelijneplein in Brussel d 1-5 (Sint-Katelijne) I reserveren verplicht op het nummer 02/410.99.50 (maandag tot vrijdag van 10u tot 16u). Maximum 25 personen per wandeling. Met de medewerking van La Fonderie.

gaande studies vond tussen 2008 en 2011 een grondige restauratie plaats. De eenheid van de gevel is hersteld en het metselwerk is na reparatie opnieuw bekleed met een grijze pleisterlaag, aansluitend bij het origineel. Ook het ijzersmeedwerk, de ramen en het stucwerk zijn gerestaureerd. Binnen heeft men geprobeerd de indeling van de ruimtes te reconstrueren uit de tijd dat het huis gebouwd werd. Stratigrafisch onderzoek heeft oud behangselpapier aan het licht gebracht maar ook lambriseringen en oude decors. Achteraan zijn de stallen, gelegen in de as van de inrijpoort, bewaard en verhoogd met een galerij. De uitspringende vleugel aan de achterkant van het hoofdgebouw is eveneens verhoogd om de bewoonbare oppervlakte te vergroten en om het aanzienlijke schaalverschil met het aanpalende gebouw weg te werken. (B 13/02/1992) Bezoek aan de vaste verzameling.

⁄ B R U s s el

Kaart Centrum M 2

Koninklijke Vlaamse Schouwburg Lakensestraat 146 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 2-6 (IJzer) e 51 (IJzer) f 47-58-88 (IJzer)

g Wa ndel ing Snelle restauratie of ‘drie sterren’: over architecturale smaak valt niet te twisten! Op deze wandeling worden diverse opvattingen over erfgoedzorg onder de loep genomen: van restauratie naar oorspronkelijk model zoals bij de Koninklijke Vlaamse Schouwburg tot ‘pastiche’ zoals bij sommige neoclassicistische huizen, van het ‘façadisme’ dat overvloedig aanwezig is in de Begijnhofwijk tot de integratie van oude constructies – de Zwarte Toren – in recente nieuwbouw. Zowel oude restauraties als werven in uitvoering worden bezocht. De wandeling wil aanzetten om na te denken over de evolutie van het begrip erfgoed zelf, over de deontologie van de restauratie en over de verschillende ideeënstromingen die hierover bestaan, onder meer van Lemaire en Metzger. A zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: voor de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, Lakenstraat 146 in Brussel – kaart Centrum M 2 d 2-6 (IJzer) e 51 (IJzer) f 47-58-88 (IJzer) I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Bus Bavard.

In 1883 gaf de Stad Brussel toestemming om het oude Arsenaal te verbouwen tot een Vlaamse schouwburg, op vo or wa a rde dat de oorspronkelijke gevel van het stapelhuis uit 1780-1781, gebouwd naar de plannen van architect Nivoy, behouden bleef. De opdracht werd toevertrouwd aan architect-decorateur Jean Baes die een gebouw ontwierp in uitbundige neo-Vlaamse renaissancestijl en de vroegere voorgevel integreerde als achtergevel van de nieuwe schouwburg. Het volledige gebouw werd tussen 2001 en 2006 ingrijpend gerenoveerd. De bouw van een nieuwe toneelzaal in eigentijdse stijl, maar ook het behoud van de historische elementen zorgde voor de lange duur van de werken. De gevel schittert weer als vanouds dankzij de reiniging van het parement waardoor de bichromie van de afwisselende banden hardsteen en witsteen in eer is hersteld. De balkons, een bijzonder belangrijk element, zijn vernieuwd evenals het houtwerk en glazen bovenlichten. Binnen zijn de foyer en de dubbele trap, de enige overblijfselen van de brand van 1955, naar oorspronkelijk model gerestaureerd. In de foyer hebben de met overschilderde sgraffiti versierde stalen structuren, de houten lambriseringen, de betegelde buffetten en de monumentale smeedijzeren kroonluchters hun vroegere luister teruggekregen. (B 09/09/1993) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei. Vertrekpunt van de wandeling “Snelle restauratie of ‘drie sterren’: over architecturale smaak valt niet te twisten!” (zie kadertekst hiernaast).

B R U s s el ⁄

10.

Kaart G 6

Site van Thurn en Taxis en Koninklijk Pakhuis Havenlaan 86C – Brussel A za en zo van 10u tot 18u f 14 (Thurn en Taxis), 89 (Picard) Op het einde van de 19de eeuw leidden de gezamenlijke belangen van het spoor, de douane en de haven tot het ontstaan van de site van Thurn en Taxis. De gebouwen, geïnspireerd op de Vlaamse renaissancestijl, werden ontworpen door de architecten Constant Bosmans, Henri Vandeveld en Henri Van Humbeek, bijgestaan door ingenieur Bruneel. Alle mogelijkheden van gietijzer, gewapend beton, staal en glas werden benut om tussen 1903 en 1907, op een moerassige ondergrond, de huidige stapelhuizen op te richten. Met de oprichting van de Europese Gemeenschap veranderden de douanepraktijken en verloren de accommodaties hun nut. Het lot van de gebouwen was lange tijd onzeker. Uiteindelijk werd de site in 2001 in haar geheel aangekocht door Project T&T

11.

Kaart Centrum M 2

UGC De Brouckère – Zaal Grand Eldorado De Brouckèreplein 38 – Brussel A za en zo van 10u tot 13u I alleen rondleidingen (groepen van 25 personen) d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère)

voor een grootschalig ontwikkelingsproject. Een grondige restauratie ging van start: herstel en vervanging van de daken, controle en behandeling van de metalen structuren, reiniging en herstel van de glazen overkappingen, volledige renovatie van het interieur en reiniging van de gevels waardoor het mooie metselwerk van het Koninklijk Pakhuis weer in eer werd hersteld. In dit laatste gebouw, een immense ruimte van vier verdiepingen onder een glazen dak met metalen structuur, zijn na de restauratie handelszaken en kantoren gevestigd. De Sheds met hun zelfdragende metalen dakgebinte, een staaltje van ingenieurskunde dat uniek is in de wereld, zijn 17.000 m² groot. Deze loodsen worden vandaag gebruikt voor culturele evenementen en internationale beurzen en salons. Het vroegere maritiem station, het grootste van Europa met een oppervlakte van vier hectare, huisvest de installaties van de Brusselse circusschool. Rondleidingen zaterdag om 10u30 en 13u30 en zondag om 15u. Met de medewerking van La Fonderie.

België heeft de filmkunst van meet af aan een warm hart toegedragen. Het was namelijk in Brussel, in november 1895, dat de gebroeders Lumière hun eerste officiële filmvertoning gaven, zes maanden na de historische beelden in Lyon. In de jaren nadien ontwikkelde het stadscentrum zich tot trefpunt voor alle cinefielen. De bouw van de bioscoop Eldorado in 1931-1932 op het De Brouckèreplein was hiervan de ultieme bekroning. Architect Marcel Chabot demonstreerde zijn voorliefde voor de art deco door de grote filmzaal die plaats bood aan 3.000 toeschouwers in deze stijl te ontwerpen. Bij de vergroting van het complex tussen 1974 en 1978 werd het benedengedeelte van deze zaal afgeschaft. Het bovengedeelte bleef gelukkig behouden met inbegrip van de oorspronkelijke koloniale muurdecors in de grote zaal van de huidige bioscoop. Deze decors, bestaande uit een opeenvolging van vergulde reliëfs vervaardigd door de beeldhouwers Wolf en Van Neste, illustreren het dagelijkse leven in Congo te mid-

Ontdekkingscircuit van de site via App I-Phone en Bluetooth. Tentoonstelling over de geschiedenis van de site. Mogelijkheid om ter plaatse iets te eten en te drinken.

den van een overweldigende fauna en flora. Een massieve sierlijst omkadert het vergulde plafond dat versierd is met een zon van waaruit reusachtige stralen vertrekken. In 1992 werd de grote zaal door de Parijse architect Alberto Cattani gerenoveerd. Het stucwerk werd zorgvuldig gerestaureerd en de zetels werden naar oorspronkelijke model hermaakt. De verlichting van de reliëfs is herdacht waardoor de monumentaliteit van de scènes en hun plastische kracht nog beter tot hun recht komen. (B 28/04/1994) Rondleidingen om 10u, 10u30, 11u, 11u30, 12u en 12u30. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

⁄ B R U s s el

12.

Kaart Centrum N 2

Noorddoorgang Adolphe Maxlaan/Nieuwstraat Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) De Noorddoorgang vormt samen met de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen en de Bortiergalerij een van de laatste getuigen in Brussel van de overdekte ‘winkelgalerijen’ die in de 19de eeuw overal in Europa opdoken. De 69 meter lange gang werd vanaf 1881 gebouwd naar de plannen van architect H. Rieck en kreeg langs de kant van het De Brouckèreplein een monumentale gevel in eclectische stijl. De

onderneming die de galerij beheert, is bezig met een ingrijpende restauratie. Zo vindt de Noorddoorgang de jongste jaren stilaan zijn vroegere luister terug. Dankzij reconstructies naar oorspronkelijk model uitgevoerd door bekwame ambachtslui en aannemers werden de winkelpuien, verdwenen in naam van de vooruitgang, in hun vroegere staat te hersteld. De in 1908 weggenomen zuilen zijn in 2003 teruggeplaatst. De twee zenitale glasoverkappingen zijn volledig gerestaureerd. De dragende structuur werd versterkt en behandeld tegen corrosie, de ruiten in plexiglas werden vervangen door nieuwe in polycarbonaat. De vloerbekleding van de galerij is heraangelegd met tegels van Comblanchiensteen. De Noorddoorgang heeft ook een mooi geheel bewaard van 32 kariatiden gebeeldhouwd door J. Bertheux. (B 13/04/1995)

12 Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn.

F B u s t o c h t

g Wa ndel ing

Bewaring en restauratie van art-nouveaugevels

In de voetsporen van Victor Horta en stijlgenoten

Dit circuit laat ons de belangrijke plaats die art nouveau in Brussel inneemt, verduidelijkt zijn oorsprong en zijn technische en esthetische kenmerken, en zoomt ook in op enkele van de belangrijkste architecten van deze stijl. Kriskras door de stad gaan we op zoek naar de mooiste art-nouveaugevels in Brussel en zien we welke bewaringsen restauratietechnieken worden toegepast.

Naar aanleiding van het Hortajaar verkennen we op deze wandeling enkele gebouwen van hem en van zijn tijdgenoten Hankar en Saintenoy zoals het Paleis voor Schone Kunsten, het Museum voor het Belgisch Stripverhaal, de bloemenwinkel Ost en het Muziekinstrumentenmuseum. We belichten zowel de creaties zelf als de restauraties die deze gebouwen ondergingen.

A zaterdag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 3u)

A 10u, 11u30 en 14u en 15u30 (duur: 1u45)

C vertrek: voor de ingang van het hotel Métropole, de Brouckèreplein in Brussel – kaart Centrum N 2

C vertrek: Paleis voor Schone Kunsten van Brussel – Bozar, Ravensteinstraat 23 in Brussel – Kaart Centrum N 3

d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86 -88 (De Brouckère) I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45 personen per rondrit. Enkel in het Frans. Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU).

d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station), 38-71 (Bozar) I reserveren verplicht op nummer 02/569.27.74 of via mail (culturama@telenet.be). Maximum 20 personen per wandeling. Met de medewerking van Culturama.

B R U s s el ⁄

13.

Kaart Centrum N 2

funderingen van de kerk te verstevigen werden micropalen onder druk in de grond geboord. Er werd tevens een vloerverwarming geïnstalleerd waarbij de oude stenen vloer vervangen werd door een nieuwe tegels in zwart en wit marmer. Het orgel uit 1856 van orgelbouwer Hippolyte Loret werd meerdere keren gewijzigd en raakte onbespeelbaar door de schade van het bluswater tijdens de brand in 1970. Het werd gerestaureerd door het bedrijf Thomas uit Ster-Francorchamps en door Jean Ferrard die het in zijn oorspronkelijke staat herstelden. De heropening van de kerk vond plaats in mei 2000 in aanwezigheid van het vorstenpaar. (B 24/12/1958)

Onze-Lieve-Vrouw van Finistèrekerk Nieuwstraat 74 – Brussel A za van 9u tot 16u zo van 14u tot 17u d 1-5 (De Brouckère), 2-6 (Rogier) e 3-4 (De Brouckère), 3-4-25-55 (Rogier) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère), 58-61 (Rogier) De bouw van de Onze-Lieve-Vrouw van Finistèrekerk begon in 1713 onder leiding van de architecten De Bruyne en Verbruggen. De nieuwe kerk moest een oude kapel vervangen die te klein was geworden. De werkzaamheden duurden tot 1725 maar de zandstenen gevel was pas in 1828 volledig afgewerkt. Het interieur bevat mooi houtsnijwerk waaronder een opmerkelijke biechtstoel vervaardigd door beeldhouwer Duray in 1758, lambriseringen in de zijbeuken, toegangsdeuren versierd met houten draperieën evenals broederschapslijsten. Het stucwerk van het koor trekt de aandacht. Tussen 1963 en 1968 werd de gevel

14.

Kaart Centrum N 2

gerestaureerd door de architecten J. Rombaux en A. Renouprez die hiervoor Massangissteen gebruikten. De koepel en de klokkentoren werden na een brand heropgebouwd in 1970. Vanaf 1988 werd de kerk grondig gerenoveerd. Daarbij werden de stabiliteitsproblemen aangepakt van het koor dat gevaarlijk overhelde. Om de

Casa de Asturias – Voormalige drukkerij van de krant Le Peuple Sint-Laurensstraat 36-38 – Brussel A za en zo van 10u tot 17u d 1-5 (Park)

e 92-94 (Park) f 29-63-65-66 (Park) In 1905 vestigde La Presse Socialiste de drukkerij en de redactielokalen van de krant Le Peuple in de Sint-Laurensstraat, in een wijk die bekend stond als de drukkerswijk. Het gebouw in art-nouveaustijl werd ontworpen door architect Richard Pringiers die ook de plannen tekende voor een latere uitbreiding. Voor de bouw van een nieuw geheel dat onderdak moest bieden aan een gemoderniseerde drukkerij werd echter een beroep gedaan op de architecten Ferdinand en Maxime

Brunfaut. Zij ontwierpen een functionalistisch complex dat de aandacht trekt door de originele voorgevel, een combinatie van beglaasde delen en kleurrijke elementen waarin oranje en zwart de boventoon voeren. Op een van de hoeken verrijst als een baken een hoog uitstekende toren met een polygonale, volledig beglaasde trapkoker. Het gebouw, dat na jaren leegstand in zeer slechte staat verkeerde, werd ingrijpend gerestaureerd door de Spaanse architecten J. Uria de la Fuente, R. Ruiz Fernández en M. Gon-

Rondleidingen zaterdag om 10u30 en 14u30 en zondag om 15u. Met de medewerking van de vereniging Kerk en Toerisme. Presentatie van de restauratie van het orgel en concert op zaterdag om 10u. Met de medewerking van BrusselSe Orgels (zie kadertekst pagina 20).

zález Astorga. Zij respecteerden nauwgezet de oorspronkelijke structuren en hebben heldere en eenvoudige binnenruimtes gecreëerd op basis van harmonieën tussen zwart en wit. Alle beglaasde oppervlakken zijn gerestaureerd en de patio is als lichtbron behouden. Een restaurant en andere kleinere gebouwen vullen het geheel aan zonder het zijn eigenheid te ontnemen, wat niet gemakkelijk was in deze buurt met hoge gebouwen. Aan de achterzijde zijn nieuwe kantoren van diverse afmetingen ingericht die door een loopbrug met het originele gebouw verbonden zijn. (B 26/04/1989) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30 en 15u30. Met de medewerking van Klare Lijn.

⁄ B R U s s el

15.

Kaart Centrum N 2

Bibliotheek van de Nationale Bank van België – Voormalige bank Union du Crédit Warmoesberg 57 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) Het gebouw van de voormalige bank Union du Crédit, opgetrokken in 1872 naar de plannen van architect Désiré De Keyser, had vroeger een elegante neoclassicistische gevel. De twee bovenste bouwlagen zijn bewaard gebleven, maar de benedenverdieping is in 1954 verbouwd tot winkelcentrum door architect Polak. Het karakteristieke interieur is echter behouden. Een lange gewelfde gang en een ontvangsthal geven toegang tot twee intact gebleven loketzalen. De grootste zaal heeft een omlopende galerij met arcaden en een grote glazen overkapping die op metalen spanten rust. De

16.

Kaart Centrum N 2

Koninklijke Muntschouwburg Muntplein – Brussel A enkel zo van 14u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) De Koninklijke Muntschouwburg in hartje Brussel is toonaangevend in Europa met zijn lyrische en choreografische producties. Elk seizoen opnieuw komen internationaal gerenommeerde orkestleiders, choreografen, beeldende kunstenaars, componisten, zangers en regisseurs er het beste van zichzelf geven. Het artistieke avontuur van dit operahuis gaat reeds drie eeuwen terug. Dat vindt dan ook zijn weerklank in de muren, gangen, foyers en zaal van dit gebouw

decoratie, uitgevoerd door het atelier van Georges Houtstont, bevat talrijke belangwekkende elementen, waaronder een origineel gesculpteerd programma met onder meer een schedel en monsters. Het stucwerk en de architecturale vormentaal vermengt elementen van in diverse stijlen. Een voorbeeldige restauratie van het geheel werd in 2010 voltooid. Na inspectie van het smeedwerk van de dragende structuren is de beglazing van de daklantaarn volledig vernieuwd. Het stucwerk is gerestaureerd en de keramiektegels zijn zorgvuldig met stoom gereinigd. Een aantal verdwenen lichtelementen is op identieke

wijze nagemaakt door gespecialiseerde vaklui. Al deze ingrepen hebben het interieur in zijn vroegere luister hersteld (B 29/02/1984)

dat begin 19de eeuw werd opgetrokken naar de plannen van de Franse architect Louis-Emmanuel Damesme. De grote zaal van Joseph Poelaert, een creatie uit 1855-1856, speelt elementen uit de neobarok en de neoempirestijl tegen elkaar uit. Tussen 1985 en 1986 onderging de schouwburg ingrijpende renovaties onder leiding van de architectenbureaus A.2R.C., URBAT en Charles Vandenhove. Het middengedeelte werd verhoogd, de Italiaanse zaal kreeg nieuwe machinerie, de Koninklijke salon werd heringericht, en de grote hal en de grote zaal werden opnieuw aangekleed met de medewerking van kunstenaars als Daniel van Buren, Giulio Paolini, Sam Francis en Sol Lewitt. Tot slot werd in de grote zaal het doek van het plafond gehaald: het werd in vier stukken gesneden die na het reinigen opnieuw werden samengevoegd. Meer recent (tussen 2003 en 2007) restaureerde de Regie der Gebouwen de theaterzaal. De

werken verliepen in vijf fasen en werden tijdens de zomer uitgevoerd, zodat de schouwburg niet hoefde te sluiten. Een groot aantal ornamenten in carton-pierre moesten opnieuw worden gemaakt. De restaurateurs moesten deze techniek, die vandaag de dag nog zelden wordt gebruikt opnieuw op punt stellen. (B 14/09/2000)

Doorlopend rondleidingen met uitleg over de verschillende bouwfases en de restauratie. Tentoonstelling van hedendaagse kunstwerken uit de verzameling van de Nationale Bank van België. Vertoning van de film “Geschiedenis van een restauratie” in de gerestaureerde vroegere kluizenzaal.

Vrije toegang en rondleidingen vertrekkend in de inkomhal. Tentoonstelling van documenten met betrekking tot de restauratie van de grote zaal en de gebruikte technieken (carton-pierre, vergulden, imitatiemarmer,…) Paneel met uitleg over de restauraties. In samenwerking met de Culturele ontwikkeling van de Munt, het Archief van De Munt en de Regie der Gebouwen.

B R U s s el ⁄

17.

Kaart Centrum N 3

Koninklijke SintHubertusgalerijen Grasmarkt/ Schildknaapstraat Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Centraal Station/ De Brouckère) f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station/De Brouckère) Het grootse project van de Koninklijke Galerijen werd in de jaren 1830 aangevat door architect Jean-Pierre Cluysenaer. De werkzaamheden begonnen in 1846 en waren bijna voltooid bij de officiële opening op 20 juni 1847. Cluysenaer ontwierp een lange galerij van 210 meter lang die halverwege aan het centrale zuilenportaal een lichte knik maakte, een gevolg van de onregelmatigheden van het terrein. De architectuur en de decoratie zijn bijzonder verzorgd en duidelijk geïnspireerd op de Italiaanse palazzi uit de 16de eeuw. De gevel aan de Grasmarkt bestaat uit een superpositie van de Toscaanse, Ionische en Korinthische orde, die binnen in de galerij herhaald wordt. De grijze bepleistering aan de buitenkant, die de architecturale versieringen in hardsteen onderstreept, wordt roze aan de binnenkant van de galerij en harmonieert met de witte omlijstingen van de vensters, de zwarte marmeren plinten en de pilasters die beschilderd zijn met een imitatie van geaderd marmer, verschillend per niveau. Deze delicate polychromie werd opnieuw aan het licht gebracht en hersteld door een team van kunstenaars en wetenschappers tijdens de restauratie die begon in 1996. Door proefboringen slaagde men erin de originele kleuren terug te vinden die bedekt waren door een eenvormig

blauwe pleisterlaag. De hardstenen tegels en de blokken marmer werden van vuil ontdaan, hersteld of vervangen terwijl de beelden en lichtarmaturen zorgvuldig werden schoongemaakt en gerestaureerd. De vernuftige glazen overkapping op zelfdragende rondbogen, waarvan de ruiten als visschubben over elkaar zijn geplaatst om de ventilatie te bevorderen, is volledig vernieuwd volgens het originele model. (B 19/11/1986) Rondleidingen met mogelijkheid om sommige appartementen en kantoren te bezoeken, zaterdag en zondag van 10u tot 17u voor groepen van 10 personen. Afspraak in de Koningsgalerij nr. 5. Met de medewerking van Klare Lijn.

18.

Kaart Centrum N 3

Broodhuis – Museum van de Stad Brussel Grote Markt – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) Het gebouw op de Grote Markt, gelegen tegenover het Stadhuis en gekend als het Broodhuis, huisvest het Museum van de Stad Brussel dat in 1887 werd opgericht door burgemeester Charles Buls. De neogotische stijl van het gebouw is te danken aan architect Victor Jamaer die opdracht kreeg de in 1873 gesloopte middeleeuwse broodhal herop te bouwen. Dit gebouw was zwaar beschadigd geraakt tijdens het bombardement van het Franse leger onder leiding van maarschalk de Villeroy in 1695 en had nadien diverse

18 ongelukkige verbouwingen ondergaan. Jamaer inspireerde zich vrij op oude gravures maar ook op de gevel van het stadhuis van Oudenaarde om het gebouw het vermoedelijke uitzicht terug te geven uit de tijd van keizer Karel V. Hij paste hierbij het principe van de stilistische eenvormigheid toe, afkomstig van de Franse restaurateur Violletle-Duc. Een grote groep beeldhouwers kreeg opdracht om de talrijke wimbergen, pinakels, hogels, blazoenen, fleurons en alle beelden te vervaardigen die nu nog altijd te zien zijn. De door luchtvervuiling zwart geworden gevel van het Broodhuis is vandaag gereinigd en alle beschadigde elementen zijn zorgvuldig hersteld. Het Broodhuis, dat reeds in de 13de en 14de eeuw bestond, werd in de 16de eeuw herdoopt tot ‘s Coninckxhuys, vandaar de Franse naam Maison du Roi. (B 05/03/1936) Tentoonstelling en bezoek “Het Broodhuis of de geschiedenis van een reconstructie” (zie kadertekst volgende pagina).

⁄ B R U s s el

19.

Kaart Centrum M 3

Stadhuis van Brussel Grote Markt – Brussel A enkel zo van 10u tot 16u d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) Het stadhuis, het schouwstuk van de Grote Markt, werd door de Franse auteur Jean Cocteau ooit omschreven als een ‘rijkelijke schouwburg’. Zijn huidige uitzicht dankt het aan de restauratie door de architecten TilmanFrançois Suys en Pierre-Victor Jamaer in de 19de eeuw. Er werden toen ongeveer 288 beelden in de nissen van de gevel geplaatst. Het gebouw is echter veel ouder. In 1402 stond er op dezelfde plaats reeds een L-vormig gebouw naar een ontwerp van Jacob Van Thienen. In 1444 werd besloten het uit te breiden met een

extra vleugel. Ook de toren werd toen verhoogd met een opvallende opengewerkte spits, ontworpen door Jan Van Ruysbroeck. In 1695 liep het stadhuis zware schade op tijdens het bombardement van maarschalk de Villeroy, maar het herrees spoedig uit zijn as. Het werd in zijn oorspronkelijke vorm hersteld en aangevuld met een vleugel achteraan (Maximiliennezaal, Grangégalerij en gemeenteraadzaal). Meer recent onderging het stadhuis een volledige renovatie. Eerst werd de toren gereinigd, waarbij de vijf meter hoge windwijzer met een beeld van Sint-Michiel, daterend uit 1455, werd afgehaald, gerestaureerd en vervangen door een replica. In 1997 waren de gevels aan de beurt. De beelden werden verwijderd en behandeld in een atelier. De beeldennissen en de neerhangende sluitstenen (culs-de-lampe) evenals het metselwerk werden ter plaatse gereinigd met de zogenaamde gommagetechniek. Daarbij wordt granulaat met

perslucht lateraal op de stenen geblazen en niet frontaal zoals bij zandstralen. De gemeenteraadzaal en de Grangégalerij zijn volledig gerestaureerd en hebben hun de oorspronkelijke kleuren en versieringen teruggekregen. (B 05/03/1936) Vrij bezoek (laatste toegang om 15u30). Toegangsticket de dag zelf af te halen in het kantoor van VisitBrussels op de benedenverdieping van het Stadhuis. Paneel “Restauratieverhalen” (zie kadertekst hiernaast).

H T e n t o o n s t e l l i n g e n b e z o e k

g Wa ndel ing

Het Broodhuis of de geschiedenis van een wederopbouw

Brusselse metamorfoses

De tentoonstelling behandelt de ontstaansgeschiedenis van het gebouw dat vandaag tegenover het Stadhuis op de Grote Markt staat. De wederopbouw verliep in fases en steunde op archeologisch, archivalisch en iconografisch onderzoek, alsook op een stilistische analyse van meerdere gebouwen die uit dezelfde periode dateerden. De bouwwerken onder leiding van architect Victor Jamaer worden gekaderd in de context van de restauratieopvattingen van de 19de eeuw. De rondleidingen in het gebouw zullen de aandacht vestigen op de indeling van de binnenvolumes en op de decoratieve elementen die nog van het vroegere gebouw bewaard zijn. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (rondleidingen in het Broodhuis om 11u30, 13u30, 15u30; rondleidingen op de Grote Markt om 14u30)

Na de vele vernielingen in de vorige eeuwen heeft Brussel ook – en tot op vandaag – momenten van intellectueel en visueel genoegen beleefd. Met behulp van eigentijdse documenten zal de gids u overtuigen van de schoonheid van de stad die eeuwig in beweging is. De middeleeuwen worden in ere hersteld, de 19de eeuw herleeft via restauraties en zelfde de Grote Markt is sinds burgemeester Charles Buls niet aan deze metamorfose ontsnapt! A zaterdag en zondag om 10u, 13u en 15u (duur: 2u)

C Broodhuis, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum N 3

C vertrek: voor het toeristisch bureau VisitBrussels (Stadhuis) Grote Markt in Brussel – kaart Centrum M 3

d 1-5 (De Brouckère)

e 3-4 (De Brouckère)

f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère)

I de inschrijvingen voor de rondleidingen gebeuren de dag zelf aan de balie van het Broodhuis. Maximum 20 personen per rondleiding.

I reserveren verplicht op nummer 02/548.04.48 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u) of per mail (guides@visitbrussels.be). Maximum 25 personen per wandeling.

Met de medewerking van het Museum van de Stad Brussel-Broodhuis.

Met de medewerking van Visitbrussels-GBB.

B R U s s el ⁄

20.

Kaart Centrum M 3

Villerstoren Villersstraat 16 – Brussel e 3-4 (Anneessens) f 48-95 (Anneessens)

De Villerstoren en een lang stuk walmuur, overblijfselen van de eerste stadsomwalling uit de 13de eeuw, zijn nog steeds te zien tussen de Cellebroersstraat en de Villersstraat. Beschermd door het kleine kloofdal dat door de Rollebeek was uitgeschuurd, begon dit deel van de stadsmuur aan de Anneessenstoren, ging in rechte lijn omlaag naar de Zenne en kwam uiteindelijk achttien meter lager uit in de Bogaardenstraat. Extra-muros zijn de walmuur en de toren zichtbaar vanaf de speelplaats van het Sint-Jorisinstituut. In de 18de eeuw werd de walmuur, waarvan de funderingsbogen nog zeer goed te zien zijn, volledig ingekapseld door de aanbouw van huisjes na de verkaveling van het talud en het terrein

langs de omwalling. Van de schietgaten werden ramen gemaakt. De halfcirkelvormige toren heeft twee niveaus met kanteelvormige borstwering, een schietterras en een funderingsmassa die aangebermd is aan de buitenzijde. De twee niveaus, elk met drie schietgaten, waren bereikbaar via trappen aan de zijkant die eveneens naar de weergangen op de wallen leidden. In de jaren 1960 begon architect J. Rombaux met de restauratie van de toren na de ontmanteling van de aanbouwsels. Een aantal elementen zoals het bovenste platform en de schietgaten werden in hun vroegere staat hersteld. Voor de kraagstenen van de weergangen, bepaalde kantelen en enkele treden werd steen van Massangis gebruikt. In 1988 voerde architect K. Breda versterkingswerken uit. (B 30/03/2000) Paneel “Restauratieverhaelen” (zie kadertekst hierhonder).

N W e r f b e z o e k

g activiteit

De restauratie van de nrs 20 tot 28 van de Grote Markt

Restauratieverhalen

Na de restauratie van het Huis van de Hertogen van Brabant en recenter van de vijf gebouwen gelegen tussen de Sterstraat en de Hoedenmakersstraat heeft de Stad Brussel nu opdracht gegeven voor de restauratie van de huizen nrs 20 tot 28 op de Grote Markt. De gevels worden gereinigd en hersteld, en sommige elementen opnieuw verguld. Andere werkzaamheden betreffen het vernissen van het houtwerk, het herschilderen van de blazoenen in de in 1897 gekozen kleuren bij de restauratie uitgevoerd onder leiding van architect P.-V. Jamaer, en de restauratie van het siersmeedwerk en andere metalen elementen die in die periode werden toegevoegd.

Brigittinenkapel, Villerstoren, Zwarte Toren, Stadhuis, hoeve Den Bels,… de Stad Brussel is eigenaar van een heleboel plaatsen die ze in de loop der jaren vakkundig gerestaureerd heeft. Panelen geven uitleg over de verschillende restauratiecampagnes rond deze gebouwen, maar ook over de evolutie van de restauratietechnieken en –methodes. Deze informatie wordt opgehangen aan de biografieën van de stadsarchitecten die een belangrijke stempel hebben gedrukt op de architectuur van Brussel. Er is ook een paneel met uitleg in de Hoeve Den Bels in de Beyseghemstraat 59 in Brussel-Neder-Over-Heembeek

A enkel op zaterdag om 10u30, 11u30, 14u en 15u (afspraak 1/2u op voorhand). C vertrek: aan de voet van de steigers, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum M 3 d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (De Brouckère) f 29-38-46-47-63-66-71-86-88 (De Brouckère) I reserveren verplicht op het nummer 02/279.30.15 (van maandag 13 tot vrijdag 16 september van 10u tot 16u). Maximum 8 personen per groep. Aangepaste schoenen meebrengen. U krijgt ter plaatse een helm. Om veiligheidsredenen zal niemand tot de bouwwerf worden toegelaten die niet is ingeschreven. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Stad Brussel.

A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C adres: zie vermelding onder de notities Met de medewerking van de Stad Brussel.

⁄ B R U s s el

21.

Kaart Centrum M 4

Het Goudblommeke in papier Cellebroersstraat 55 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u e 3-4 (Anneessens) f 48-95 (Anneessens) Dit bescheiden rijhuis van twee traveeën gaat terug tot de 17de eeuw. Het werd in 1830 samen met de aanpalende huizen verbouwd door architect H.L.F. Partoes. Een polychrome gedenkplaat op de gevel vermeldt dat de Zusters van Liefde van Sint-Vincentius-a-Paolo zich hier in 1843 vestigden. In het begin van de 20ste eeuw kreeg het huis nieuwe eigenaars en in 1944 begon Geert Van Bruane hier het café Het Goudblommeke in Papier . Het werd het trefpunt van de Brusselse surrealisten (Magritte, Mariën, Scutenaire, Plisnier, …) en zou

21 tot 1994 blijven bestaan. Om onherstelbare schade te vermijden besloot het Brussels Gewest de gevel en de drie vertrekken op de benedenverdieping te beschermen, inclusief het meubilair en de decoratie. Een coöperatieve, Het Goudblommeke in Papier, kocht het café en schonk het een tweede leven. Muurankers in I-vorm en de naam van het café en bloeiende takken in smeedijzer sieren vandaag nog altijd de gevel. Binnen worden de muren opgevrolijkt door

tekeningen, collages en ongewone voorwerpen. Hoewel het interieur vanaf 2007 helemaal is opgefrist, is alles in zijn oorspronkelijke staat hersteld waardoor de unieke atmosfeer van dit buurtcafé bewaard bleef. Tijdens de restauratie zijn er toiletten geïnstalleerd op de verdieping, waardoor er achteraan ruimte is vrijgekomen voor een gezellige patio. (B 03/07/1997) Rondleidingen over de restauratie van het café en de wijk van de Dinantstraat, zaterdag en zondag om 11u. Tentoonstelling van de foto’s die gebruikt werden voor de reconstructie van het interieur. Spel van de zeven fouten op basis van foto’s van het café. Activiteit “Urban Game” (zie kadertekst hieronder).

g A c t i v i t e i t

Orgels en restauratie

Urban Game: Restauratie en conservatie interactief

De vereniging Brusselse Orgels plaatst de restauratie van vier opmerkelijke instrumenten in de kijker. Op elke plaats en voor elk instrument wordt een mondelinge presentatie gegeven over de werking van het orgel, de specifieke geschiedenis van het instrument en zijn restauratie. Ook wordt de speeltafel van het orgel bezichtigd en in de mate van het mogelijke worden de inwendige elementen zichtbaar gemaakt om de gerestaureerde delen te tonen en te vergelijken met foto’s van voor de restauratie. De presentatie wordt besloten met een muzikale uitvoering in het repertoire waarin de klank van het orgel het best tot zijn recht komt. Naast de activiteiten rond de restauratie van de orgels van de Onze-Lieve-Vrouw van -Finistèrekerk (notitie 13), de Koninklijke Kapel (notitie 27) en de Onze-LieveVrouw ten Zavelkerk (notitie 24), die tijdens de Open Monumentendagen toegankelijk zijn, kunt u ook het orgel van de Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangenkerk ontdekken. A zaterdag om 15u45 C Onze-Lieve-Vrouw-Onbevlekt Ontvangenkerk, Vossenplein in Brussel – kaart Centrum M 4 d 2-6 (Hallepoort) f 27-48 (Vossenplein)

Hoe kunnen we monumenten het best bewaren voor de toekomst? Restauratie of renovatie, reconstructie of conservatie, wat is het verschil en wanneer kiezen we voor welke techniek? Met Urban game ontdek je het historische Brussel en haar monumenten op een spannende, interactieve manier. Urban Game laat je de stad verkennen aan de hand van GPS, GSM en 3G-internet. Op verschillende locaties kan je punten scoren door vragen op te lossen. Het team met de meeste punten aan het einde van het spel, zijn de ultieme Urban Explorers. A 10u30 en 14u30 (duur: 1u30) c vertrek: Het Goudblommeke in papier, Cellebroersstraat 55 in Brussel – kaart Centrum M 4 e 3-4 (Anneessens) f 48-95 (Anneessens) I maximum 30 deelnemers per vertrek. Met de medewerking van de Vrije Universiteit Brussel.

B R U s s el ⁄

22.

Kaart Centrum M 4

Onze-Lieve-Vrouw ter Kapellekerk Grote Zavel – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 12u tot 16u30

f 27-48 (Kapelle) De Kapellekerk dankt haar kenmerkende silhouet aan de barokke, met leien beklede klokkentoren uit 1708, naar het ontwerp van architect Antoine Pastorana. De bouwgeschiedenis van de kerk strekt zich uit van de 13de tot de 18de eeuw. Het koor en de dwarsbeuk in vroeggotische stijl, die vrij somber zijn, werden opgericht tussen 1250 en 1275. Het driebeukige schip daarentegen dateert uit de 15de eeuw, wat te merken is aan de hoge ramen die overvloedig licht binnenlaten in het hele gebouw. De koolbladkapitelen van de

ronde pijlers zijn typerend voor de Brabantse gotiek. Ze zijn versierd met een beeldencyclus van de apostelen, de evangelisten, de Maagd Maria en SintJozef met het kindje Jezus, vervaardigd door Fayd’Herbe, Duquesnoy de Jongere en Cosyn. De kerk kende verschillende restauratiecampagnes. Een eerste lichte gerestaureerd in 1813 gevolgd door een ingrijpender restauratie vanaf 1860 onder leiding van architect Victor Jamaer. In 1933 zullen onder leiding van Maurice Van Ysendijck de

muren van het schip, het dak van het koor en de Onze-Lieve-Vrouwkapel onder handen genomen worden. Men stelde in dat jaar ook vast dat de muur van de noordelijke zijbeuk 35 cm uit het lood stond. Dit probleem werd verholpen door de bouw van steunbogen. De zijbeuk kreeg een opeenvolging van zadeldaken afgesloten door driehoekige puntgevels. In 1938 werden de pinakels gerestaureerd en werd de zuidelijke zijbeuk eveneens verstevigd met steunbogen. De restauratie werd beëindigd met de klokkentoren in 1951. Een laatste restauratiecampagne vond plaats van 1989 tot 1996 geleid door architect Marcel Mignot. De muren werden hierbij ontdaan van hun zwarte roetlaag en hersteld. Ook het dakgebinte werd vernieuwd. (B 05/03/1936) Uitleg over de restauratie en de geschiedenis van de klokken en het uurwerk.

F Bustocht

H T e n t o o n s t e l l i n g

Verjongingskuur voor onze zwembaden!

Drie mannen, één stadhuis. Geschiedenis van een restauratie

De Brusselse zwembaden, gebouwd tijdens de belle époque ter verbetering van de volkshygiëne, in het interbellum of in de jaren 1950 ter bevordering van de zwemsport, zijn vandaag omwille van technisch en ecologische redenen gerenoveerd of gerestaureerd op een manier die hun architecturale kwaliteiten respecteert. Hun art nouveau, art deco of modernistische stijl, mozaïekdecors of mooie lichtinval nodigen ons uit een duik te nemen in hun geschiedenis en de restauraties te bekijken die ze ondergaan hebben. A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 3u) C vertrek: voor de kerk van O.-L.-V. Onbevlekt Ontvangen, Vossenplein in Brussel – kaart Centrum M 4

In de tweede helft van de 19de eeuw stoppen Charles Buls, burgemeester, Victor Jamaer, architect en Alphonse Wauters, archivaris van de stad Brussel al hun energie in de restauratie van de Grote Markt. Zij zien het groots en gaan zelfs over tot de heropbouw van bepaalde gebouwen. Deze tentoonstelling brengt teksten samen uit die periode zoals de verslagen van de gemeenteraad, krantenartikels, brieven zodat de bezoeker zich kan verdiepen in het verhaal van een van de belangrijkste restauratiecampagnes uit de geschiedenis van Brussel. A zaterdag en zondag van 10u tot 17u (rondleidingen om het half uur) C Stadsarchief van Brussel, Huidevettersstraat 65 in Brussel – kaart Centrum M 4

d 2-6 (Hallepoort)

e 3-4 (Anneessens)

f 27-48 (Vossenplein)

f 27-48 (Kapel), 48-95 (Anneessens)

I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling.

Tentoonstelling geopend tot 23 december 2011, maandag tot vrijdag van 8u tot 16u, zondag van 11u tot 17u.

Enkel in het Frans.

Stand van de Amis de l’Unesco met voorstelling van het tijdschrift Les Nouvelles du Patrimoine.

Met de medewerking van de Bus Bavard.

Met de medewerking van het Archief van de Stad Brussel.

⁄ B R U s s el

23.

Kaart Centrum M 5

Hallepoort (Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis) Zuidlaan – Brussel A za en zo van 10u tot 17u d 2-6 (Hallepoort) e 3-4-51 (Hallepoort) f 27-48 (Hallepoort) De tweede stadsomwalling die vanaf 1356 gebouwd werd, valt grotendeels samen met de grote lanen die vandaag de Brusselse Vijfhoek omsluiten. Deze verdedigingsmuur, gebouwd in baksteen en witsteen, had een omtrek van acht kilometer en werd verdedigd door talrijke open torens en door zeven imposante stadspoorten die het begin markeerden van de zeven hoofdverkeersassen. De Hallepoort is het enige overblijfsel van deze omwalling waarvan de ontmanteling al op het einde van de 18de eeuw werd ingezet. De poort

24.

Kaart Centrum N 4

Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk Grote Zavel – Brussel A za en zo van 10u tot 18u e 92-94 (Kleine Zavel) f 27-95 (Kleine Zavel) In 1304 liet het kruisboogschuttersgilde een bescheiden kapel bouwen op de plaats van de huidige kerk. De aanwezigheid van een mirakelbeeld van de heilige Maagd afkomstig uit Antwerpen bracht een toenemende stroom pelgrims naar de kapel. Daarom werd in de 15de eeuw beslo-

bleef gespaard omdat ze toen als gevangenis dienst deed. Na in 1847 tot museum te zijn omgevormd, werd de Hallepoort in 1870 vergroot en sterk verbouwd door architect H. Beyaert in de neogotische stijl van die tijd. De in 2007 aangevatte restauratie heeft de geschiedenis van het gebouw gerespecteerd. Het dak is hersteld en de gevels, die bijzonder vuil waren, zijn zorgvuldig schoongemaakt waarbij de vochtinsijpelingsproblemen aan de voegen en de vergevorderde erosie van sommige zones werden aangepakt. Het interieur is volledig herdacht, gerenoveerd en aangepast aan de huidige museale eisen. De grote poort die al in de 14de eeuw als publieke doorgang diende, is opnieuw in gebruik genomen. Rond de Hallepoort is ook een groene ruimte aangelegd om het gebouw te integreren in een passend decor. (B 13/09/1990)

23 medewerking van de Hallepoort (Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis). Vaste tentoonstelling over de geschiedenis van de Hallepoort, de omwalling en de verdediging van de stad. Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30 en 16u30. Met de

Vertrekpunt van de wandeling “Marollen… meer stenen, minder brol!” (zie kadertekst hiernaast).

ten de kapel te vergroten tot de kerk die we vandaag kennen. Het interieur is intact gebleven maar de buitenkant werd in de 19de eeuw ingrijpend gewijzigd tijdens opeenvolgende restauratiecampagnes. Ook de gebeeldhouwde decoratie werd volledig hernieuwd in neogotische stijl. Vanaf 1976 begon de Stad Brussel met het herstel van de daken, het dakgebinte en de nokstenen. Tussen 1995 en 2002 vond een algemene restauratie plaats onder leiding van de architecten P. en M. Mignot. De grootste moeilijkheid was de diversiteit aan gebruikte stenen. Meestal werd steen van Massangis gebruikt ter vervanging van de parementen in Gobertangesteen en Balegemse steen terwijl steen van Lens de voorkeur genoot voor het vervangen van de steen van Reffroy, Avesnes, Savonnières en Echaillon, die we aantreffen bij het beeldhouwwerk, in het koor en het sacrarium. De kerk werd door microzandstraling ontdaan van zijn ontsierende zwarte korst. Broos geworden gedeeltes werd verstevigd en onherstelbare elementen werden vervangen. Het lijstwerk werd systematisch

hersteld. Ook de glasramen en de barokke Sint-Marcoukapel werden gerestaureerd. Na verwijdering van vuil en overschilderingen heeft deze kapel een opmerkelijke architecturale leesbaarheid teruggekregen. Het orgel, dat door opeenvolgende ingrepen in de loop der jaren niet meer voldeed, werd in 1989 herbouwd door orgelbouwer Georg Westenfelder. (B 05/03/1936) Presentatie van de restauratie van het orgel en concert, zaterdag om 14u30. Met de medewerking van BrusselSe Orgels (zie kadertekst pagina 20).

B R U s s el ⁄

G Wa ndel ing

Marollen… meer stenen, minder brol!

Monumentenzorg en restauratie in de Marollenwijk

De Marollen zijn niet alleen geliefd om hun volkse atmosfeer en de gezellige drukte die er heerst, maar bekoren ook door hun waardevol erfgoed zoals blijkt uit talrijke geslaagde restauraties: de Hallepoort, het Wijnpaleis, de mooie art-nouveauhuizen van Sneyers, de kindertuin van Victor Horta, de Hellemanswijk, de warenhuizen Merchie-Pède… of door renovaties die oud en nieuw harmonieus verenigen: de Brigittinenkapel, de Espace Jacqmotte. De oorspronkelijke diversiteit aan functies van deze plaatsen weerspiegelt zich ook in hun herbestemming als musea, cultuur-, onderwijs- of opleidingscentra. Allemaal nieuwe pluimen op de hoed van de Marollen! A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 C vertrek: aan de ingang van de Hallepoort, Zuidlaan (kant Hoogstraat) in Brussel – kaart Centrum M 5 d 2-6 (Hallepoort) e 3-4-51 (Hallepoort) f 27-48 (Hallepoort) I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Bus Bavard.

Deze wandeling door de Marollenwijk toont ons de resultaten van de restauratie van een aantal gebouwen in de afgelopen jaren. Na een bezoek aan het Justitiepaleis zetten we onze wandeling voort langs de Espace Jacqmotte, de vroegere bioscoop Rialto, het Palais du Vin, de kindertuin van Victor Horta, het oude station Kapellekerk, enz. Al deze plaatsen hebben vandaag na een grondige restauratie hun vroegere luister teruggevonden of zijn bewaard om ze een nieuwe bestemming te geven. A zaterdag om 10u en 14u en zondag om 14u (duur: 2u) C vertrek: voor het Justitiepaleis, J. Poelaertplein in Brussel – Kaart Centrum M 4 d 2-6 (Louiza)

H C o n f e r e n t i e Het Justitiepaleis van Brussel De bouw van een nieuw justitiepaleis van Brussel startte in 1866. Vijf jaar voordien was Joseph Poelaert aangesteld als architect. De bouw werd gefinancierd door de Belgische Staat, de Stad Brussel en de Provincie Brabant. Reeds bij aanvang van de werken werden er wijzigingen in het ontwerp aangebracht, in het bijzonder in de ornamentele uitwerking van het exterieur. In 1879 werd in de Kamer van Volksvertegenwoordigers een rapport voorgelegd waarin de vrijheid die de architect zich toegeëigend had, de onzorgvuldige voorbereiding van de werf en de toenemende kosten fors werden bekritiseerd. Nog datzelfde jaar stierf Poelaert, waarschijnlijk aan een hersenbloeding. De werken werden verder gezet door de leden van de speciale dienst, die de finale ontwerpen maakten van het bovenste deel van de koepel en de aankleding van het interieur. Tijdens de inhuldiging van het paleis op 15 oktober 1883 werd het bouwwerk geprezen omdat het op trotse wijze de belangrijke maatschappelijke rol van justitie en de jonge Belgische natie verbeeldde. Het had ongeveer 45.000.000 fr. gekost, meer dan het viervoud van de oorspronkelijke raming. Deze lezing schetst het verhaal van de legendarische bouwwerf aan de hand van de originele bouwplannen en eigentijdse historische bronnen. A enkel op zaterdag om 15u30 C Justitiepaleis, Poelaertplein in Brussel – kaart Centrum N 3 d 2-6 (Louiza) e 92-94 (Louiza) I reserveren verplicht via e-mail: pers@regiedergebouwen.be Maximum 100 personen per lezing. De personen die niet ingeschreven zijn zullen de toegang tot het gebouw geweigerd worden.

e 92-94 (Louiza) I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.

⁄ B R U s s el

25.

F B u s t o c h t Restauratiemethodes en –scholen… De opvattingen over monumentenzorg zijn in de loop der jaren sterk geëvolueerd. In de tweede helft van de 19de eeuw wou men niet alleen bewaren maar ook verfraaien en aarzelde men niet om de geschiedenis te herinterpreteren. De Zavelwijk en -kerk en de Hallepoort zijn hier sprekende getuigen van. Later volgde een periode van façadisme, pastiche en ‘vals oud’. Gelukkig heeft vandaag, dankzij de Charters van Venetië en Krakau, de restauratie ‘op identieke wijze’ algemeen ingang gevonden, waarbij men de oorspronkelijke bouwplannen zo veel mogelijk respecteert. De bewustwording van het belang van het recente erfgoed sinds de herwaardering van de art nouveau, de art deco en het modernisme kadert eveneens in deze stroming. Deze rondrit van de koninklijke wijk naar de Marollen, en van Elsene naar Sint-Jans-Molenbeek waar enkele industriële sites worden gerestaureerd, gaat dieper in op de evolutie van het begrip erfgoed zelf en op de deontologie van de restauratie. A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur: 3u) C vertrek: voor de kerk van Sint-Jakob-op-Coudenberg, Koningsplein in Brussel – kaart Centrum N 4 d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Bus Bavard.

H T e n t o o n s t e l l i n g Hotel Aubecq – Victor Horta In het kader van de 150ste verjaardag van de geboorte van de beroemde Belgische architect Victor Horta richt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de schijnwerpers op een uniek stuk erfgoed: de voorgevel van het Aubecq huis. Deze uitzonderlijke architecturale realisatie, die in 1950 na de sloop werd bewaard, is vandaag opnieuw samengesteld en wordt voor de eerste keer aan het publiek gepresenteerd tijdens een tentoonstelling over dit verdwenen herenhuis. Oude documenten en foto’s en door Horta ontworpen meubilair zijn voor de gelegenheid samengebracht. A zaterdag en zondag van 10u tot 17u C Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Regentschapstraat 3 in Brussel – kaart Centrum N 4 d 1-5 (Centraal Station) e 92-93 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) De tentoonstelling loopt tot 9 oktober 2011 van dinsdag tot zondag van 10u tot 17u.

Kaart Centrum N 3-4

Muziekinstrumentenmuseum – voormalig warenhuis Old England Hofberg 2 – Brussel A za en zo van 10u tot 17u e 92-94 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) Het Muziekinstrumentenmuseum is vandaag gehuisvest in het opvallende art-nouveaugebouw van het vroegere warenhuis Old England. Deze Britse firma wou zijn filiaal gevestigd in het voormalige Hotel Spangen uitbreiden en liet aanpalend een nieuw gebouw optrekken waarvan de ruime en overvloedig verlichte ruimtes beter beantwoordden aan de smaak van die tijd. De combinatie van ijzer en glas waarvoor architect Paul Saintenoy en zijn medewerkers opteerden, was al eerder gebruikt voor stationshallen, maar was nieuw voor de bouw van een warenhuis. In 1990 werd besloten het sterk vervallen gebouw te restaureren. Dit was het begin van een lang proces. De gevel die in de loop van de jaren verminkt was, werd volledig gedemonteerd en sommige sterk gecorrodeerde metalen elementen werden op identieke wijze nagemaakt. Dat was ook het geval voor andere onderdelen die verdwenen waren zoals de grote luifel boven de benedenverdieping, de hoektoren met lantaarn en de twee scheepssnebben aan de basis van de erker. De tegels in steengoed, verborgen onder een dikke laag witte verf, werden schoongemaakt en de hele gevel kreeg zijn oorspronkelijke donkergroene kleur terug. Binnen moest heel wat houtwerk worden verwijderd waarin de metalen structuren waren ingekapseld. Ook werden de verlaagde plafonds weggenomen die de decors van distel- en kastanjebladeren verborgen die met sjablonen op het centrale gedeelte van de balken en op de plafonds zelf waren geschilderd. De mozaïeken werden schoongemaakt en de trappenhal aangepast aan de nieuwe bestemming van het gebouw. (B 30/03/1989). Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

B R U s s el ⁄

26.

Kaart Centrum N 3-4

Paleis van Karel van Lotharingen Museumplein 1 – Brussel A za en zo van 10u tot 17u e 92-94 (Koning)

26 27 Rondleidingen zaterdag en zondag om 11u, 14u en 15u30. Concert, zaterdag om 12u30 (zie kadertekst pagina 33). Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

f 27-38-71-95 (Koning) Toen Karel van Lotharingen het gotische Hof van Nassau verwierf, gaf hij hofarchitect Jean Faulte opdracht het te verbouwen tot een luxueus paleis. De werken begonnen in 1757 en werden na de dood van Faulte voortgezet door Laurent-Benoît Dewez en voltooid in 1780. De bepleisterde gevels met uitspringende gedeeltes onder frontonbe k roning he bb e n e e n opstand van drie bouwlagen. De concave hoofdingang valt op door het rijke beeldhouwwerk van de hand van Laurent Delvaux. Het paleis bevatte vroeger westelijke winter- en oostelijke zomervertrekken, maar ook een drukkerij, twee laboratoria, kabinetten voor natuurwetenschappen, fysica en scheikunde, evenals een grote bibliotheek. Het oostelijke appartement is het enige dat in 1960 aan de slopershamer ontsnapte. In 1976 begon de Regie der Gebouwen met een grootscheepse restauratie. Op basis van de overblijvende decoratieve elementen werden de interieurs zo goed mogelijk gereconstrueerd met stucwerk, marmer, stoffen en verguldsel. De wandbekleding en de muurzijde van de salons werden in 1980 in Lyon geweven, naar de originele kartons. De schitterende rotonde en de vijf achter elkaar liggende salons, uniek voor Brussel, huisvesten het museum van de 18de eeuw. (B 22/11/2001)

27.

Kaart Centrum N 3

Koninklijke kapel – Protestantse kerk van Brussel Museumplein – Brussel A za van 10u tot 18u zo van 12u30 tot 18u e 92-94 (Koningsplein) f 27-38-71-95 (Koningsplein) De bouw van de ‘Hofkapel’ werd op 1 mei 1760 toevertrouwd aan architect Jean Faulte. Zijn plan was weliswaar geïnspireerd op dat van de kapel in het kasteel van Versailles, maar de algemene aanblik doet verrassend sterk denken aan de kapel van het Lotharingse kasteel in Lunéville. Een middel voor de gouverneur Karel van Lotharingen om zich hier thuis te voelen. De zijbeuken met bovengalerijen hebben zuilen in composietorde in de lijn van de classicistische Franse architectuur. Toch ademt het geheel een vrijheid uit die typerend is voor de Lodewijk XV-stijl. Sommige details zoals de Pompejaanse kapitelen met gekrulde hoeken en motieven in de vorm van passementerie kondigen de Lodewijk XVI-stijl reeds aan. Het grote orgel, in 1840 gemaakt door de Duitse orgelbouwer Bernhard Dreymann,

omvat 15 romantische werken met twee handklavieren en een voetklavier. In de kerk staat ook nog een klein kistorgel met zes werken in een meubel van de hand van Forceville daterend uit 1699; het werd in 1994 gerestaureerd door de Brusselse orgelbouwer Patrick Collon. In 1987 onderging het interieur een grondige restauratie die het in al zijn glorie herstelde. De marmerimitaties in pleisterspecie op de zuilen en pilasters werden van onder een witte pleisterlaag tevoorschijn gehaald en bijgewerkt. De zwaar beschadigde tegelvloer werd naar oorspronkelijk model gereconstrueerd met de bedoeling zo het patroon van Lotharingse kruisen te herstellen. De zwarte en grijze tegels gelegd in dambordpatroon zijn respectievelijk afkomstig uit de steengroeven van Mazy en Vinalmont. Ook het stucwerk, waarvan de details verloren waren gegaan onder opeenvolgend aangebrachte lagen pleisterspecie, werd hersteld en gereinigd. Het geheel werd opnieuw overwegend monochroom geschilderd zoals in de 18de eeuw gebruikelijk was. (B 22/11/2001) Rondleidingen, zaterdag om 10u15, 12u15, 13u15, 14u15, 15u15 en 16u15 en zondag om 12u30, 13u30, 14u30, 15u30 en 16u30. Voorstelling van het gerestaureerde orgel en concert, zaterdag om 11u. Met de medewerking van BrusselSe Orgels (zie kadertekst op pagina 20). Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

⁄ B R U s s el

G W a n d e l i n g

G F i e t s t o c h t

De Kunstberg: stairs with a view

Restauratie en herwaardering van het erfgoed in het westen van Brussel

Het beweegt op de Kunstberg. Flanerende kunstliefhebbers kunnen keuzes maken uit het rijke aanbod van tal van kunstinstellingen: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, het Magrittemuseum, het ING-cultuurcentrum, het Muziekinstrumentenmuseum, Bozar, de Albertinabibliotheek, het Belvuemuseum, de archeologische site op de Coudenberg en het vernieuwde Congrespaleis, dat voortaan Square-Brussels-Meeting-Centre heet. Tijdens deze wandeling belichten we de grens tussen restauratie en renovatie. We maken kennis met het nieuwe congrescentrum met zijn glazen kubus en hebben aandacht voor de schitterende panden die de Kunstberg flankeren: het Hotel Ravenstein-Cleef, de voormallige apotheek Delacre en de Old England. We onderwerpen de kunstberg aan een grondige inspectie en belichten de projecten die de wijk opnieuw haar glans hebben gegeven.

Sint-Jans-Molenbeek, Anderlecht, Ganshoren en de andere gemeenten in het westen van Brussel bezitten een zeer mooi architecturaal patrimonium dat te weinig gekend is door de meeste Brusselaars. Zoals overal moeten ook deze gebouwen met aandacht worden gevolgd en zo nodig gerestaureerd. Deze fietstocht die het circuit van de groene wandeling volgt, gaat op ontdekking naar dit soms wat versnipperde erfgoed

A zaterdag en zondag om 10u30 en 13u30 (duur: 1u30) C vertrek: trappen van de kunstberg aan het standbeeld van Koning Albert I – kaart Centrum N 3-4

A zaterdag en zondag om 14u (duur: 3u30)

e 92-94 (Koning)

C vertrek: fietspunt aan het Centraal Station in Brussel – kaart Centrum N 3

f 27-38-71-95 (Koning)

d 1-5 (Centraal Station)

Met de medewerking van Korei.

f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)

G W a n d e l i n g

I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Huur van fietsen mogelijk op het vertrekpunt (8 €), alleen op zaterdag (eigen fiets op zondag is een must).

d 1-5 (Centraal Station)

De Kunstberg, nieuw en mooi! Na diverse restauratie en renovatiecampagnes is de Kunstberg uit zijn steigers bevrijd. Een panoramisch zicht over de stad, een verbluffende concentratie aan musea, nieuwe informatie- en vergaderinfrastructuur, deze wijk heeft vele troeven en oefent een vandaag een grote aantrekkingskracht uit op de bezoekers… Op deze wandeling ontdekken we de tot restaurant omgevormde binnenkoer van het Belvue Museum, het Magritte Museum als een zwarte doos met vensters waarin spookachtige wolken drijven, het prachtige Hotel Gresham, het stijlvolle decor van het BIP dat een originele en ludieke kijk op de stad biedt, het Square dat gerust naast een zekere Parijse piramide mag staan, het volledig gerenoveerde congrescentrum en het gerestaureerde Centraal Station… A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: voor de ingang van het BIP, Koningsstraat 2-4 in Brussel – kaart Centrum N 3-4 d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Koning) f 27-38-71-95 (Koning) I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Bus Bavard.

Met de medewerking van Pro Velo.

B R U s s el ⁄

28.

Kaart Centrum N 3

Station Brussel-Centraal Keizerinlaan / Kantersteen – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Centraal Station) f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station) Het trapeziumvormige grondplan van het Centraal Station stemt overeen met het terrein gevormd door het Kantersteen, de Keizerinlaan en de Putterij. Het station werd in 1952 in gebruik genomen, maar de bouwplannen gaan terug tot 1910 en zijn van de hand van Victor Horta. De werken begonnen echter pas in 1937, na de voltooiing van de Noord-Zuidverbinding. Na het overlijden van Horta in 1947 nam Maxime Brunfaut de leiding van de bouwwerf over, waaraan hij al sinds 1945 meewerkte. Het station sluit aan bij het overige werk van Horta, met duidelijke verwijzingen naar het Paleis voor Schone Kunsten

en het Volkshuis. Tussen 2000 en 2009 heeft het station een echte verjongingskuur ondergaan die in de laatste fasen werd geleid door het architectenbureau MA² (Francis Metzger & Associés). Na een gevelreiniging, de herinrichting van de centrale hal en de creatie van een nieuwe ingang langs de Kunstberg werden de ondergrondse delen van het gebouw grondig aangepakt: verlenging en modernisering van de perrons, bouw van een nieuwe wachtzaal en uitbreiding van de winkeloppervlakte door de bestaande ruimte beter te benutten. Het souterrain heeft ook een compleet herdachte ingang aan het Magdalenaplein, terwijl de ingang via de Grasmarkt volledig gerenoveerd is wat verlichting (verlichte glaspanelen, glazen dak), geluidsinstallatie en bewegwijzering betreft. De renovatie, hoewel helemaal in overeenstemming met de oorspronkelijke stijl, loodst Brussel-Centraal de 21ste eeuw in. Het station, oorspronkelijk bedoeld voor 40.000 reizigers/dag, is

28 tegenwoordig het belangrijkste station van het land in aantal reizigers (150.000/dag). Zij vinden er nu alle nodige comfort. (B 16/03/1995). Panelen met uitleg over de restauratiewerken. Vertrekpunt van de fietstocht “Restauratie en herwaardering van het erfgoed in het westen van Brussel” (zie kadertekst pagina 26).

f B u s t o c h t

Ook de natuur is een monumentaal erfgoed dat gerestaureerd moet worden

De tovenaars van de restauratie

Op initiatief van het ICOMOS werd in 1982 het Charter van de Historische Tuinen goedgekeurd, het zogenaamde Charter van Firenze. Geïnspireerd door de opzoekingen van Yves Robert gaat deze bustoer van park naar groene ruimte om de principes van natuurrestauratie te illustreren en de ambiguïteit tussen enerzijds het biologische, afbreekbare en vernieuwbare materiaal en anderzijds het streven om de natuur te dwingen in een architecturale compositie die op een bepaald ogenblik als ideaal wordt voorgesteld. U zult de realiteit zien van de moeilijke keuzes waarop elke restauratie berust!

De restauratie van een gebouw vereist het samenbrengen van allerlei experts die elk hun specifieke kennis inbrengen. Uiterst onderlegd in hun specialiteit worden zij tovenaars van de dialoog en de samenwerking, want teamwerk is een proces van lange adem. De verschillende fases waaruit het geweldige avontuur van de restauratie van historisch erfgoed bestaat, worden toegelicht aan de hand van een aantal opmerkelijke restauraties. U zult het erfgoed nooit meer op dezelfde manier bekijken! A zaterdag om 12u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: Loksumstraat in Brussel – kaart Centrum N 3

A zaterdag om 10u en 14u (duur: 1u30)

d 1-5 (Centraal Station)

C vertrek: Loksumstraat in Brussel – kaart Centrum N 3

e 92-94 (Park)

d 1-5 (Centraal Station)

f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)

f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station)

I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek.

I reserveren verplicht op het nummer 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 45 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

⁄ B R U s s el

G W a n d e l i n g Het Centraal Station en de stationswijk: geslaagde facelift!

29.

Kaart Centrum N 3

Paleis voor Schone Kunsten van Brussel – Bozar Ravensteinstraat 23 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station), 38-71 (Bozar) Het ontwerp van het Paleis voor Schone Kunsten was zo’n lastige opdracht dat Victor Horta zijn plannen zes keer opnieuw maakte. De aard van de bodem, het sterk hellende terrein, de hoogtebeperkingen, de gevel die discreet moest zijn… Het waren stuk voor stuk elementen die het de architect extra moeilijk maakten. Horta ontwierp uiteindelijk een imposant bouwwerk dat meer dan een hectare beslaat en dat is opgebouwd rond de vermaarde Henry Le Bœufzaal. Hellende vlakken, de vele trappen, de schuifdeuren en volumetrische verschillen maken het geheel tot een waar labyrint. Victor Horta besteedde veel aandacht aan de belichting van het gebouw en maakte een natuurlijke lichtinval mogelijk in de concertzaal en de verschillende expositiezalen. In 1995 onderging de grote beeldenzaal een verjongingskuur. In 1996 kwam een allesomvattend restauratieproject tot stand onder leiding van de Regie der Gebouwen, architecte Barbara Van

der Wee en twee kunsthistorici. De werken begonnen in 2000 en waren toegespitst op het herstellen van de oorspronkelijke polychromie van de Henry Le Bœufzaal. De betonplaat die in 1977 was aangebracht maar die de akoestiek schaadde, is verwijderd; 2.200 zitjes vervangen. De kroonluchter is in zijn glorie hersteld en de technische installatie werd vernieuwd. In een tweede fase wordt de dakbedekking van het noordelijke gedeelte hersteld. In de tentoonstellingszalen verdwijnen de weinig esthetische scheidingswanden, waardoor ze opnieuw de structuur krijgen die Horta voor ogen had. Door de ruimtes in hun oorspronkelijke staat te herstellen, worden ze nu ook optimaler benut. Na de toevoeging van een restaurant en winkel en de renovatie van het Filmmuseum bekleedt het Paleis voor Schone Kunsten meer dan ooit een vooraanstaande positie als een van de belangrijkste culturele centra van de hoofdstad. (B 19/04/1977) Rondleidingen “Van Horta tot Horta”, zaterdag en zondag om 10u en 14u.

Het litteken van de Noord-Zuidverbinding wordt stilaan uitgewist en de leefbaarheid van de wijk is erop verbeterd: de tuin voor de kathedraal is een populaire rustplek en de heraangelegde Keizerinlaan geeft voortaan voorrang aan de voetgangers. De restauratie van het station zelf, dat lichter, functioneler en warmer geworden is zoals Horta het zelf wou, draagt bij tot deze herwaardering. Het is aangenaam slenteren door de winkelgalerijen van het station en door de Ravensteingalerij om zo het stadscentrum te bereiken. A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: aan de voet van de trap voor de Sint-Michielsen-Sint-Goedelekathedraal, Kathedraalvoorplein in Brussel – kaart Centrum N 3 d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) I reserveren verplicht op nummer 02/673.18.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Bus Bavard.

B R U s s el ⁄

30.

Kaart Centrum N 3

Sint-Michiels-en-SintGoedelekathedraal Sint-Goedelevoorplein – Brussel A za van 9u tot 11u en van 14u tot 15u30 zo van 14u tot 18u d 1-5 (Centraal Station) e 92-94 (Park) f 29-38-63-65-66-71-86 (Centraal Station) De Sint-Michiels-en-Sint-Goedelekathedraal werd gebouwd tussen het begin van de 13de eeuw en het einde van de 15de eeuw op de plaats van een romaanse collegiale waarvan de oorsprong opklimt tot de 11de eeuw. Tot het begin van de 20ste eeuw kenden we van dit primitieve bedehuis alleen maar het silhouet dat op het zegel van de stadskeuren werd gedrukt. Opgravingen tijdens de restauratiecampagne die tussen 1975 en 2000 plaatsvond, hebben de oude funderingen aan het licht gebracht. Het tracé van deze platte-

31.

Kaart Centrum N-O 3

Park van Brussel en Waux-Hall Brussel d 1-5 (Park) e 92-94 (Park/Koning) f 29-63-65-66 (Park) 27-38-71-95 (Koning) Het park van Brussel of Warandepark werd op het einde van de 18de eeuw aangelegd in het verlengde van het Koningsplein, op de plaats van de vroegere Warande of Garenne, een groene ruimte die diende als privaat jachtgebied van het hertogelijke hof op de Koudenberg. Het park werd in 1774 ontworpen door de Oostenrijker Joachim Zinner en de Fransman Barnabé Guimard rond drie grote assen, verwijzend naar de symbolen van de vrijmetselarij die tijdens de Verlichting zeer populair was. Het park bestaat uit bosjes met struiken en bomen, opgebonden linden die de omtreklijnen van het park markeren en brede dreven die lange doorkijken bieden en afgezet zijn met platanen of kas-

grond werd in de vloer van de kathedraal ingewerkt. Het koor is een van de eerste uitingen van de gotiek in Brussel, maar de rest van het gebouw toont alle fases van deze stijl die vaak als ‘Brabantse gotiek’ wordt gekenmerkt. Luchtvervuiling en de blootstelling aan weer en wind hadden de Lediaanse zandsteen en de Gobertangesteen die voor de kathedraal waren gebruikt zo sterkt aangetast dat sommige balusters en pinakels werden weggehaald uit schrik dat ze naar beneden zouden storten. Afgebrokkelde

stenen, vuilophopingen, aankorstingen en talrijke barsten, meer bepaald ter hoogte van de opvullingen en vensterkruisen, maakten een grondige restauratie noodzakelijk, zowel buiten als binnen. Hiervoor moesten talrijke elementen identiek worden nagemaakt, met name aan het triforium, de steunberen en luchtbogen. De dakgebinten en de glasramen zijn eveneens zorgvuldig gerestaureerd, net als de gewelfvelden tussen de spitsbogen, de gewelfsleutels, het doksaal, het koor en de stenen vloertegels van de kathedraal. Al deze werkzaamheden zijn uitgevoerd onder toezicht van de Regie der Gebouwen. (B 05/03/1936) Informatie verkrijgbaar bij de onthaalpersonen van Kerk en Toerisme. Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

tanjes. Talrijke beelden afkomstig van het vroegere labyrint van het hertogelijk park, het kasteel van Tervuren en het hotel van Thurn en Taxis verfraaien het park, net als een elegante muziekkiosk uit 1841 van architect J.-P. Cluysenaer en de zogenaamde Waux-Hall, een uitgaansgelegenheid die teruggaat op de Vaux Hall Gardens uit het 17de-eeuwse Londen. Dit gebouw, dat een uniek geheel vormt met de Cercle Gaulois en het Théâtre du Parc, werd ontworpen door architect François Malfait in 1913. Het bestaat uit een U-vormige galerij en een muziekpaviljoen met koepelvormig dak, toneelscène en aan de tuinarchitectuur ontleende decoratie met onder meer ruitvormig traliewerk in Lodewijk XVI-stijl. In 2002 onderging het park een volledige renovatie waarbij de vijvers werden hersteld, de gazons opnieuw ingezaaid, de gezondheid van de bomen gecontroleerd, de dreven opnieuw geplaveid en de hekkens en verschillende toegangen gerestaureerd. Binnenkort zal het traliewerk van de Vauxhall volledig worden vernieuwd. (B 21/06/1971)

Vertrekpunt van de wandeling “Het Centraal Station en de stationswijk: geslaagde facelift!” (zie kadertekst hiernaast).

31 Uitleg door de architect verantwoordelijk voor de restauratie van de Waux-Hall, zondag om 14u, 15u en 16u (duur: 20 minuten). Paneel “Restauratieverhalen” (zie kadertekst pagina 19).

⁄ B R U s s el

32.

Kaart Centrum O 3

Vlaams Parlement – Huis van de Vlaamse Volksvertegenwoordigers Leuvenseweg 86 – Brussel A enkel zo van 10u tot 18u d 1-5 (Park), 2-6 (Madou) e 92-94 (Park)

G W a n d e l i n g De restauratie van de eerste omwalling Dankzij de uitzonderlijke openstelling van privé-eigendommen krijgt u een unieke kans om enkele restanten van de eerste omwalling uit de 13de eeuw te zien: torens verborgen op een binnenplaats, courtines die te voorschijn komen in een cultureel centrum of muurfragmenten als achtergrond van een etalage. Tijdens deze wandeling ziet u hoe deze vier kilometer lange vestingmuur gerestaureerd is en op sommige plaatsen zelfs heropgebouwd. A zaterdag en zondag om 13u (duur: 2u) C vertrek: ingang van het metrostation Park (hoek van de Wetstraat en de Koningsstraat) in Brussel – kaart Centrum N 3 d 1-5 (Park) e 92-94 (Park) f 29-63-65-66 (Park) I reserveren verplicht op nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia.be.

G W a n d e l i n g Restauratie van tuinen en parken De geschiedenis lezen van tuinen en parken in de loop van hun restauratieproces is een beetje de kunst van het geheugen en de kunst van de verwachting ontwikkelen. Het gaat erom de “lagen van het geheugen” te exploreren die deze plaatsen bevatten en te kiezen voor een coherente restauratie die rekening houdt met de noden van vandaag en morgen. Een reis door de tijd… A zondag om 12u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: ingang van metrostation Park (op de hoek van de Wetstraat en Koningsstraat), Brussel – kaart Centrum N 3 d 1-5 (Park) e 92-94 (Park) f 29-63-65-66 (Park) I reservatie verplicht op nr. 0496/38.85.94 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires. Op de paden van de Geschiedenis.

f 29-63-65-66 (Park) Het Vlaams Parlement is gehuisvest in een groot gebouw in eclectische stijl, in 1895 gebouwd door Joseph Benoit en vanaf 1987 gerestaureerd door de architecten Willy Verstraete en Jozef Fayen. Ondanks zijn grote afmetingen werd het in 1991 uitgebreid met het voormalige gebouw van het Bestuur der Postcheques, opgetrokken aan het einde van de jaren 1930 naar een ontwerp van architect Victor Bourgeois. Laatstgenoemde tekende een monumentaal gebouw met een H-vorm naar Amerikaans model en immense lokettenzaal. Met zijn paternosterliften en pneumatische transmissienetwerken is het een uitgesproken knap staaltje van modernistische architectuur. Het Vlaams Parlement vertrouwde de ingrijpende restauratie van het complex toe aan het architectenbureau Groep Planning. Moderniseren zonder te verminken was ongetwijfeld de leidraad van het project, waarbij de oorspronkelijke materialen en ruimten zoveel mogelijk bewaard bleven en werden gerestaureerd waar nodig. De lokettenzaal biedt nu plaats aan een café-restaurant in het paviljoen van de hand van Stefan Schöning en Giuseppe Farris, ingehuldigd in 2010, naast een winkel met educatief materiaal en creaties van designers, kunstvoorwerpen, modeaccessoires, regionale specialiteiten, een leeshoek, een tentoonstellingruimte en een ruimte voor jong muzikaal talent. (B 02/04/1998) Gidsen ter plaatse.

B R U s s el â &#x201E;

⁄ B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE

B R U SSEL - U IT B R EIDIN G / ETTE R B EEK / SINT - LAM B R ECHTS - W OL U W E / SINT - PIETE R S - W OL U W E

Huis Hobé – Quakershuis 36

B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE ⁄

33.

Kaart I 9

Solvaybibliotheek Leopoldpark – Belliardstraat 137 Brussel-Uitbreiding A enkel zo van 10u tot 18u I enkel rondleidingen (groepen van 25 personen) d 1-5 (Schuman) f 21-27-64 (Leopoldpark, richting voorstad), 21-27-64 (Toulouse, richting centrum), 59 (Leopoldpark) Het gebouw dat vandaag bekend staat als de Solvaybibliotheek werd in 1902 op initiatief van industrieel en mecenas Ernest Solvay opgetrokken om er een Instituut voor Sociologie in te vestigen. De plannen werden ontworpen door de architecten Constant Bosmans en Henri Vandeveld, bijgestaan door Emile Waxweiller, hoogleraar sociologie aan de Université Libre de Bruxelles. De met mozaïeken versierde ingangshal geeft toegang tot een ruime en overvloedig verlichte leeszaal in art-nouveaustijl, die omgeven wordt door individuele werkruimtes met gecapitonneerde deuren. Het door de ULB verlaten gebouw verkeerde bij zijn bescherming in 1988, na tien jaar leegstand, in zeer vervallen staat. De restauratie werd toevertrouwd aan het architectenbureau Deleuze, Metzger en Vennoten. Op basis van een zorgvuldig onderzoek van het beschikbare fotomateriaal, de originele bouwplanne n e n de bewaarde kleurenstudies werden alle verdwenen architecturale elementen gereconstrueerd en het originele, bijzonder verzorgde interieur in zijn vroegere staat hersteld. Ook de kelderverdiepingen werden gerenoveerd in een hedendaagse stijl aangepast aan de bestaande architectuur. De Solvaybibliotheek werd in 1994 heropend en dient vandaag als locatie voor tal van evenementen. (B 08/08/1988) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Bus Bavard. Concert, zondag om 15u (zie kadertekst hiernaast).

34.

Kaart I 9

Espace Senghor Waversesteenweg 366 – Etterbeek A za en zo van 10u tot 18u f 59-60-80 (Senghor), 34 (Vijvers) P. Vanbeesen ontwierp dit huis in 1904 waarvan de gevel reeds in 1922 werd gewijzigd door architect A. Meuleman. Sinds 1909 was er op de benedenverdieping een feestzaal. Om veiligheidsreden werden daarom de originele vensterdeuren vervangen door brede muuropeningen onder korfboog. De grote oplopende zaal wordt verlicht door zijvensters met daartussen prachtige kariatiden op pilasters maar ook door een glazen bovenlicht. Ze bevat een nog een toneelvloer en een galerij met smeedijzeren borstwering. In 1936 werd in het gebouw een bioscoopzaal inge-

34 richt die reeds het volgende jaar zijn deuren sloot. Het huis raakte geleidelijk in verval tot de gemeente Etterbeek in de jaren 1980 besloot het te kopen om er een cultureel centrum van te maken. De restauratie begon in 1983 onder leiding van architect R. Mahieu die ervoor zorgde dat het stucwerk, de glasramen, de gietijzeren zuilen met Korinthisch kapiteel en de smeedijzeren voluten van het balkon van de galerij bewaard bleven. Alles werd ook met zorg opnieuw geschilderd. Het centrum werd in 1988 plechtig geopend door Léopold Sédar Senghor. Rondleidingen door J.-L. Robert, zaterdag om 14u en zondag om 11u en 14u. Tentoonstelling “Etterbeek, reis in de tijd” over de evolutie en de ontwikkeling van de gemeente.

Muzikale ontdekkingen tijdens de Open Monumentendagen Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen biedt de vereniging Promusica (www.asepromusica.com) u de gelegenheid om gratis twee buitengewone concerten bij te wonen met de universele muziek van J.S. Bach. De twee recitals, een uitvoering van de zes Sonaten en Partita’s voor viool solo, worden gegeven op twee tot de verbeelding sprekende locaties in Brussel: het paleis van Karel van Lotharingen en de Solvaybibliotheek. De onvergankelijke muziek van Bach in het prachtige kader van deze twee gebouwen zal alle luisteraars tot in het diepst van hun ziel ontroeren. A zaterdag om 12u30 in het paleis van Karel van Lotharingen in Brussel – kaart Centrum N 3-4

zondag om 15u in de Solvaybibliotheek, Leopoldpark, Belliardstraat 137 in Brussel-Uitbreiding – kaart I 9

⁄ B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE

35.

Kaart I 8

36.

SYNERGRID – Voormalig Hotel Van Eetvelde

Ambiorixsquare 50 Brussel-Uitbreiding

Palmerstonlaan 4 Brussel-Uitbreiding

A enkel za van 10u tot 18u

A za en zo van 14u tot 17u

d 1-5 (Schuman)

I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) – Files mogelijk

f 60-63-64 (Ambiorix)

d 1-5 (Schuman) f 60-63-64 (Palmerston), 59-64 (Livingstone), 29 (Waterloo Wilson) Het Hotel Van Eetvelde, ontworpen in 1895, is een van de meest voldragen realisaties van Victor Horta. Het bevestigt zijn genie voor ruimtewerking en lichtinval en zijn gevoel voor kleur. De opdrachtgever was Edmond Van Eetvelde, eminent diplomaat, staatssecretaris en later adviseur van koning Leopold II. De architect maakte gebruik van zichtbare metalen structuren die voordien alleen in industriële gebouwen voorkwamen en ontwierp een erker die de hele breedte van de gevel over twee bouwlagen omspant. In 1899-1900 voegde hij op vraag van Van Eetvelde een vleugel toe in witsteen en in 1901 breidde hij het huis een tweede keer uit. Binnen werd de traditionele indeling volledig verlaten. Een rotonde die het trappenhuis bevat wordt verlicht door een feeërieke koepel. Slanke kolommen, die doen denken aan plantenstelen, dragen het generfde glazen dak waarvan de glas-in-loodramen het daglicht filteren en kleuren. De restauratie van de salon is onlangs vervolledigd met de reproductie van het wandtextiel dat op oude foto’s te

Kaart I 8

Huis Hobé – Quakershuis

35 zien was. Men heeft dit kunnen identificeren dankzij een afbeelding ervan in de catalogus van de tentoonstelling “Liberty 1875-1975” in het Victoria and Albert Museum in Londen in 1975. Het tentoongestelde weefselfragment was afkomstig uit het Nordenfjeldske Kunstindustrimuseum in Trondheim (Noorwegen). Op basis hiervan werd het opnieuw geweven in Lyon. De schoorsteen en lambrisering in onyxmarmer zijn schoongemaakt. De messing decoratie is na demontage opnieuw gemonteerd. Ook de sjabloonschilderingen werden vernieuwd. (B 18/11/1976) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei en Bus Bavard.

Het Quakershuis is een mooi voorbeeld van cottagestijl op een van de hoeken van de Ambiorixsquare. Door de hoekpositie van het gebouw kwam architect Georges Hobé op het idee een schuin geplaatst erkerraam in witsteen te ontwerpen, naar boven toe wijder uitlopend en geplaatst onder een uitspringend leiendak. Dit architecturale element vormt de enige opvallende versiering van de voor het overige sober uitgewerkte gevel. De bouw van het huis begon in 1898. Hobé ontwierp ook het volledige interieur: de gekleurde glas-in-loodramen, de binnendeuren, de grote trap verlicht door een koepel, de lambriseringen en de parketvloeren in de verschillende kamers. De Engelse cottagestijl komt vooral tot uiting in de leien daken, het erkerraam en een imposante schoorsteen. Het Quakershuis is sinds 2006 beschermd. De lambriseringen en het oude behangselpapier zijn zorgvuldig gerestaureerd door gerenommeerde ambachtslui. (B 09/02/2006) Doorlopend rondleidingen voor groepen tot 25 personen (verplichte vestiaire voor tassen, paraplu’s en andere omvangrijke voorwerpen). Paneel met uitleg over de studie van de decoratieve elementen uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium en aanwezigheid van de restauratrice.

B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE ⁄

37.

Kaart J 8

Dominicanenkerk Renaissancelaan 40 Brussel-Uitbreiding za en zo van 14u tot 18u d 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 27-61 (Ridderschap) De kerk van Onze-Lieve-Vrouw van de Rozenkrans staat achter de rooilijn en maakt deel uit van het neogotische complex van de dominicanengemeenschap. Ze werd tussen 1904 en 1906 gebouwd door Louis Corthouts of architect Verhelle, dat staat niet helemaal vast. Nissen, beelden en de omlijsting van de vensteropeningen en de portalen in hardsteen contrasteren mooi met het bakstenen parement van de gevel. Hetzelfde kleurenspel vinden we ook binnen terug, nog verrijkt door het gebruik van gele baksteen in de gewelfkwartieren. De massieve zuilschachten waarop de ribgewelven rusten, dragen ringen van hardsteen. Het verschil in diameter tussen basissen en schachten is op zeer verfijnde wijze opgevuld door lijstwerk van zwart marmer. De vloer is betegeld met keramiektegels in verschillende kleuren die voor een zeer geslaagde polychromie zorgen. De dominicanenkerk is ongetwijfeld een van de meest homogene neogotische monumenten van het Brussels Gewest. Momenteel is een grondige restauratie aan de gang onder leiding van de architectenbureaus ADV en IC Cité. Op het programma staan de vernieuwing van de daken en de restauratie van de glasramen, de binnenen buitenmuren, de gewelven, de toren, de beelden en het houtwerk. De scheidingswand tussen het hoofdkoor en koor van de broeders is op bijzonder geslaagde wijze vervangen door een glazen wand. (B 05/09/2006) Rondleidingen in de kerk en uitleg over de orgels, zaterdag om 14u30 en zondag om 15u30. Orgelconcert zondag om 18u.

g W a n d e l i n g Geveltje lacht, geveltje pruilt in de Squarewijk Rond de vorige eeuwwisseling werden gevels voorzien van allerlei sier elementen: glasramen, keramiekpanelen, balkons in smeed- of gietijzer, sgraffiti,… Ze strelen het oog van de voorbijganger en zorgen voor afwisseling in het straatbeeld. Maar ze zijn kwetsbaar. Blootgesteld aan alle weersomstandigheden zijn ze vaak in slechte staat en niet zelden dreigen ze te geheel te verdwijnen. Op deze wandeling gaan we op ontdekking en wordt ook bekeken hoe we dit klein erfgoed kunnen bewaren en restaureren. A zaterdag en zondag om 9u30, 12u30 en 15u30 (duur: 1u30) C vertrek: Hoek Palmerstonlaan met Ambiorixsquare, Brussel-Uitbreiding – kaart I 8 F 60-63-64 (Ambiorix) Met de medewerking van Klare Lijn.

⁄ B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE

38.

Kaart J 8

Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis Jubelpark 3 – Brussel-Uitbreiding A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 27-80-61 (Merode) Het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, opgericht in 1911, werd na de Eerste Wereldoorlog van de Abdij van Ter Kameren overgebracht naar het Jubelpark, een indrukwekkende locatie met een hoge symbolische waarde en dus geknipt voor een museum over de militaire geschiedenis van het land. Het museum opende er zijn deuren in 1923. Het Jubelpark bestaat uit een omvangrijk complex van tentoonstellingspaviljoenen die tussen 1880 et 1897 door architect Gédéon Bordiau

werden gebouwd op initiatief van koning Leopold II. Het Koninklijk Museum van het Leger is gevestigd in twee van deze paviljoenen, de zogenaamde Bordiauhal en de Grote Hal. Beide behielden hun oorspronkelijk uitzicht, hoewel ze heel wat verbouwingen ondergingen. De Bordiauhal, die de afdeling hedendaagse conflicten omvat en tijdelijke tentoonstellingen huisvest, werd grondig gerestaureerd in 1984. Er werden mezzanines aan toegevoegd om meer expositieruimte te creëren. In het kader van een masterplan van de Regie der Gebouwen onderging de zuidgevel van de Grote Hal, sinds 1972 ook wel de ‘Luchtvaarthal’ genoemd, het afgelopen jaar een grondige restauratie. De glaspartijen werden vervangen en de metaalstructuur werd hersteld waarbij men op de werf klinknagels vervaardigde met een klein draagbare oven. Ook de portiek werd volledig gerestaureerd. (B 29/06/1984)

38 Rondleidingen toegespitst op de restauratie van de lokalen, zaterdag en zondag om 10u, 11u30, 14u en 15u30. Paneel met uitleg over de door de Regie der Gebouwen uitgevoerde restauraties.

b F i e t s t o c h t

Op ontdekking langs het gerestaureerde erfgoed

De restauratie van het Schaarbeekse erfgoed

Op zondag kunt u de hele dag lang deelnemen aan begeleide fietstochten om de gerestaureerde gebouwen van de hoofdstad te ontdekken.

Deze fietstocht gaat langs enkele wijken in een van de oudste en boeiendste gemeenten van het Gewest. We staan stil bij enkele belangrijke restauratieprojecten: de Sint-Servaaskerk, de neoclassicistische gebouwen in de Koninklijke Sinte-Mariastraat, het Autriquehuis en het Josaphatpark. Overal in Schaarbeek krijgt het erfgoed de aandacht die het verdient!

A begeleide fietstochten op zondag om 11u en 14u30 (vertrek aan het Fietsershuis) (duur: 2u30) C vertrek: Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per fietstocht. Vanwege de Autoloze Zondag wordt ten sterkste aangeraden met uw eigen fiets te komen (Pro Velo kan niet garanderen dat er voldoende fietsen beschikbaar zullen zijn). Met de medewerking van Pro Velo.

A zaterdag en zondag om 14u30 (duur: 3u30) C vertrek: voor het hek van het Jubelpark (Merode) in Etterbeek – kaart K 9 d 1-5 (Merode) e 81 (Merode) f 27-80-61 (Merode) I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Huur van fietsen mogelijk op het vertrekpunt (8 €), alleen op zaterdag (eigen fiets op zondag is een must). Enkel in het Frans. Met de medewerking van Pro Velo.

B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE ⁄

39.

Kaart K 9

Instituto Cervantes Tervurenlaan 64 – Etterbeek A enkel za van 10u tot 18u d 1-5 (Merode) e 7-25-39-44 (Montgomery), 81 (Merode) Dit prachtige gebouw werd in 1912 in opdracht van de tegelfabrikanten Carels opgetrokken naar de plannen van architect Charles Neyrinck. Het moest uitdrukking geven aan de ambities van de toen nog nieuwe Tervurenlaan en de architect heeft zijn taak met verve volbracht. Het Instituto Cervantes kocht dit pand in 1992 en liet het tussen 1996 en 1997 zorgvuldig restaureren. Daarbij werd ernaar gestreefd de ziel van het gebouw te bewaren en te verzoenen met zijn nieuwe bestemming. De verbluffende neorenaissancegevel in witsteen die met zijn erkers en rondboogramen doet denken aan Venetiaanse paleizen schittert vandaag weer als vanouds. Tijdens de reiniging van de gevel is het parement van geglazuurde tegels gerestaureerd. Binnen zijn de lambriseringen, de glas-inloodramen en het siersmeedwerk bewaard en gerestaureerd. Vandaag bevat het gebouw een lerarenkamer, tien leslokalen, tentoonstellingsruimtes, een bibliotheek en een multimediaruimte. Achteraan ligt een tuin. (B 04/12/1997) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn. Uitleg over de restauratie.

40.

Kaart K 9

Julien Walckiers (1914-1919). Dat was de voorganger van het huidige Institut du Sacré-Cœur de Lindthout. Tot 1998 waren de zusters gehuisvest in het kasteeltje. In 2000 werd het kasteel eigendom van de gemeente die er de Academie voor Muziek, Woord en Dans heef t ondergebracht. Momenteel wordt een omvangrijke restauratie van de buitenkant (gevels, schrijnwerk en dak) voorbereid. De decoratie van het interieur is over het algemeen goed bewaard gebleven. (B 04/09/2002)

Castel de Lindthout Tweelindenlaan 2 Sint-Lambrechts-Woluwe A enkel za van 10u tot 17u d 1 (Montgomery) e 7-25-39-44-81 (Montgomery) f 27-61-80 (Montgomery) Het Castel de Lindthout werd in de jaren 1860 door de Gentse architect Florimond Vandepoele in neoVlaamse-renaissancestijl ontworpen voor de advocaat Auguste Beckers. In 1898 kwam het in handen van de bankier Charles-Henri Dietrich, die in samenwerking met de architect Edmond De Vigne en de decorateur Jean Van Holder er zijn eigen stempel op drukte. De neogotische decoratieve elementen van de benedenverdieping (muurschilderingen, glasramen enz.) hebben als thema de plaatselijke geschiedenis. In 1903 werd het domein gekocht door de Soeurs du Sacré- Coeur de Lille die er een internaat openden en het geheel uitbreidden met twee bijgebouwen, waaronder een imposante neogotische kapel van de hand van

Historische en technische inlichtingen over de restauratie van het gebouw, zaterdag van 10u tot 17u. Muziekvoorstelling door de leerlingen van de Academie, zaterdag om 11u (duur: ongeveer 1uur).

⁄ B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE

41.

Kaart L 7

Gemeentelijk museum van Sint-Lambrechts-Woluwe Karrestraat 40 Sint-Lambrechts-Woluwe A za en zo van 10u tot 18u f 27-29 (Verheyleweghen) Het gemeentelijk museum is gehuisvest in een charmante privéwoning aan

de Karrestraat op de hellingen van de oude Roodebeekwijk. Het huis was oorspronkelijk eigendom van Emile Devos, een Brusselse rentenier die zich in 1886 in Woluwe vestigde. Hij liet er een woning bouwen die tussen 1893 en 1925 in vier opeenvolgende fasen vergroot werd. De buitenkant doet denken aan de Brabantse landelijke architectuur met zijn pittoreske trapgevels. Het interieur liet hij verfraaien met lambriseringen en met een

h T e n t o o n s t e l l i n g Het Slot: een bewogen bestaan Het vroegere kasteel van Hinnisdael, beter bekend als het Slot, illustreert op prachtige wijze het thema van de Open Monumentendagen van dit jaar. Op deze tentoonstelling, opgebouwd aan de hand van iconografisch materiaal dat de Cercle d’Histoire, d’Archéologie et d’Architecture des Woluwe over het kasteel heeft verzameld, ontdekt u de verrassende geschiedenis van dit gebouw. Het kasteel dateert uit het begin van de 16de eeuw en kwam op het einde van de 17de eeuw in het bezit van de familie Hinnisdael die er eigenaar van bleef tot 1826. Nadien werd het eigendom van de familie Thiennes en kort na de Eerste Wereldoorlog verkocht aan een veehandelaar. Vijftig jaar later werd de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe de nieuwe eigenaar. Hoewel beschermd volgde nog een periode van verval. Dankzij de inzet van enkele gepassioneerden en het werk van de gemeentelijke en gewestelijke instanties kreeg het gebouw opnieuw een toekomst. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C Shalom Center, Madyolstraat 2 in Sint-Lambrechts-Woluwe – kaart M 8 f 28-42 (Voot) Met de medewerking van de Cercle d’Histoire, d’Archéologie et d’Architecture des Woluwe.

merkwaardige bekleding van keramische muurtegels uit Makkum (een klein stadje in Friesland) die zeer veel lijken op de tegels die destijds in Delft werden gefabriceerd. In 1912 liet hij de rotonde aan het huis toevoegen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het eigendom van de gemeente die het samengevoegde met dat van de schilder Constant Montald, een belangrijke vertegenwoordiger van de symbolistische kunst. In overeenstemming met de wens van Mevrouw Devos werd beslist om van het huis een museum te maken. Na beperkte werken om het gebouw aan zijn nieuwe functie aan te passen werd het in 1950 opengesteld voor het publiek. Tussen 1982 en 1998 werden verschillende restauratiewerken in het museum uitgevoerd. Er is een nieuw project lopende om de veranda aan de ingang te herstellen die momenteel vervangen is door een voorlopige constructie. Tevens wordt de ruimteverdeling gewijzigd en de buitenmuren gerestaureerd. (B 01/04/2011) Evocatie van de historische gebouwen van Sint-LambrechtsWoluwe, waaronder het gemeentelijk museum, die een of meer restauraties hebben ondergaan. Presentatie van de recente restauratie van de vloeren, van meubels van Devos en van schilderijen uit het gemeentelijk patrimonium. Tentoonstelling van de overblijfselen van opgravingen voorafgaand aan de restauratiewerken aan het Slot in 1985.

B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE â &#x201E;

42.

Kaart N 7

Bakhuis van Hof ter Musschen Hippocrateslaan Sint-Lambrechts-Woluwe A za en zo van 10u tot 18u f 42-79 (Hof ter Musschen) De grote vierkantshoeve Hof ter Musschen was tot in de jaren 1970 in bedrijf en exploiteerde een landbouwareaal van 50 hectare. Een deel dateert van de 15de eeuw, terwijl op de schuur nog het jaartal 1741 te lezen is. Het lager gelegen bakhuis is opgetrokken met stenen afkomstig uit de plaatselijke zandgroeven (kalkhoudende Lediaanse zandsteen) en werd volgens de overlevering versterkt met stenen van een oude gotische open haard. Het gebouwtje meet zes meter op vier en wordt achteraan geflankeerd door een broodoven die tot het einde van de Tweede Wereldoorlog in gebruik was. Het verlaten gebouw werd in 20042005 volledig door het Gewest gerestaureerd. Er werd een nieuw dak gelegd en het metselwerk werd gereinigd en opnieuw gevoegd met speciale aandacht voor de delen in oude breuksteen en baksteen. De oven, die tegen een van de puntgevels aanleunt, doet opnieuw dienst. De Milieucommissie Brussel en Omgeving organiseert er ieder weekend bakkerijworkshops. (B 08/08/1988) Geleide bezoeken aan het bakhuis en omgeving, zaterdag en zondag om 10u, 11u, 12u, 14u, 15u en 16u (afspraak op de hoek van de Hippocrateslaan en de Woluwelaan).

43.

Kaart N 10

Woning Goffay Hockeylaan 43 Sint-Pieters-Woluwe A enkel zo van 10u tot 18u I enkel toegang tot de tuin f 36 (Mertens) Ă&#x2030;mile Goffay was nog maar pas afgestudeerd als architect toen hij in 1935 deze woning ontwierp voor zijn ouders. Uit alles in het ontwerp blijkt de sterke invloed van Le Corbusier van wie Goffay een groot aantal architecturale principes heeft overgenomen, zoals de pijlerbouw, de loopbrug, het dakterras en de horizontale panoramische vensters maar ook de structuur in gewapend beton bekleed met witte pleister. Al deze kenmerken treffen we ook aan in een bekend ontwerp van de grote Franse architect, namelijk de villa Stein in Garches. Goffay heeft op het platte dak een terras aangelegd en het bovenste niveau voorzien van een loggia. Het schrijnwerk van de halfcirkelvormige schermgevel aan de achterkant van het huis zijn naar oorspronkelijk model vervangen. Ze geven uit op de terrasvormige tuin die aangelegd is in art-decostijl. (B 19/09/1996) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.

⁄ B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE

44.

Kaart M 9

Museum voor het Stedelijk Vervoer te Brussel Tervurenlaan 364 Sint-Pieters-Woluwe A za en zo van 10u tot 18u e 39-44-94 (Trammuseum) f 36-42 (Trammuseum) Op initiatief van Edmond Parmentier, een bouwondernemer, wordt in 1897 een tramlijn aangelegd om het koloniale gedeelte van de Wereldtentoonstelling in Tervuren met de rest van de stad te verbinden. De Tervurenlaan is op dat moment nog volop in aanleg. Oorspronkelijk omvatte het depot een stelplaats, een kleine werkplaats, een elektriciteitscentrale, een woonhuis en een kantoorgebouw. Twee jaar later koopt de sa Les Tramways Bruxellois het domein over en voert er ingrijpende verbouwingen uit.

Vanaf dan tellen we drie stelplaatsen, een grote lampenopslag- en onderhoudsplaats, naast een woonhuis in neorenaissancestijl, aangevuld met een klein gebouw en een loods. De huidige hangars, zes traveeën lang, werden opgetrokken tussen 1897 en 1908 door de aannemers Jean en Pierre Carsoel. In een stelplaats is de oorspronkelijke smederij bewaard gebleven; zij wordt nog steeds gebruikt door de MIVB. In de loop der jaren verloor het depot aan belang, en het idee om een museum onder te brengen in de vrijgekomen ruimte kreeg concrete vorm in 1982. Tussen 2007 en 2009 werd het ingrijpend gerestaureerd: de dakbedekking, de metalen gebinte en de hoge glazen overkappingen werden nagekeken en waar nodig hersteld. Zo werd het museum met zijn collectie trams, autobussen, trolleybussen en taxi’s helemaal in ere hersteld. (B 29/11/2001)

Er rijden trams tussen Woluwe en Tervuren (op zaterdag en zondag) evenals autobussen en trams (op zondag) tussen Woluwe en Jubelpark van 14u tot 18u. (ter gelegenheid van de Open Monumentendagen: tarief € 6 in plaats van de gebruikelijke € 8).

B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ETTER B EEK / S I NT- LAM B R EC HTS-W O LU WE / S I NT- PI ETER S-W O LU WE ⁄

⁄ O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE

O U DE R G EM / W ATE R MAAL - B OSVOO R DE / B R U SSEL - U IT B R EIDIN G / ELSENE

Site van het Rood Klooster 45

O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE ⁄

45.

Kaart N 11-12

Site van het Rood Klooster Rood-Kloosterstraat – Oudergem A za en zo van 10u tot 18u d 5 (Herrmann-Debroux) e 44 (Oudergem-Woud), 94 (Herrmann-Debroux) f 34 (Twee Steenwegen), 72 (Rood Klooster) De priorij van het Rood Klooster werd gesticht door kluizenaars die zich in het Zoniënwoud kwamen vestigen en er cellen en een kapel lieten bouwen; deze laatste werd in 1369 ingewijd. Deze eerste stichting, die in 1373 volgens de Regel van Sint-Augustinus begon te leven, kon op aanzienlijke steun rekenen van de hertogen van Brabant. De Bourgondische prinsen en hun opvolgers verzekerden de welvaart van de priorij. De beroemde schilder Hugo van der Goes werd er in 1476 opgenomen als leek en stierf er in 1482. Net voor haar opheffing aan het einde van de 18de eeuw werd de priorij nog een laat-

ste keer uitgebreid met een agrarisch gedeelte. Toen de site in 1911 door de Belgische Staat werd aangekocht, waren er nog slechts enkele kloostergebouwen overgebleven met name een volledige vleugel van het vroegere klooster die een kapittelzaal, de vertrekken van de prior en, op de bovenverdieping, de slaapzaal van de kanunniken omvatte. Verder was er ook het molenaarshuis daterend uit 1740, het poorthuis dat na de opheffing van de priorij in 1782 meermaals verbouwd werd, een deel van de 15de-eeuwse ringmuur en het agrarische gedeelte. Om het besloten karakter van het klooster te herstellen werd de ringmuur nauwgezet opnieuw opgetrokken – de overblijvende delen werden gerestaureerd, de ontbrekende stukken gereconstrueerd. Tijdens archeologische opgravingen zijn overblijfselen van de kerk, de brouwerij en de infirmerie gevonden. Aan de hand van de grondmarkeringen weten we vandaag waar ze stonden. Een haag geeft de locatie aan van de verdwenen kloostergebouwen. Terwijl de overblijvende gebouwen

45 met veel geduld werden gerestaureerd, werd de 18de-eeuwse tuin volledig opnieuw aangelegd. Op het voorplein prijkt een exacte kopie van de vroegere fontein. Zo kwam deze prachtige site weer helemaal tot leven, temeer daar ze nu ondermeer onderdak biedt aan een kunstcentrum. (B 16/11/1965) Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen worden het portierhuis en het voormalig klooster opengesteld voor het publiek. Allerlei activiteiten (zie kaderteksten hieronder en volgende pagina).

g A c t i v i t e i t e n De duizend-en-een facetten van het Rood Klooster De voormalige priorij van het Rood Klooster wordt sinds 1997 in fases gerestaureerd, afgewisseld met archeologische interventies. Dat heeft al heel wat nieuwe historische gegevens opgeleverd maar ook technische informatie die van kapitaal belang is voor de herinrichtingsprojecten. De tuinen zijn heraangelegd zoals ze er uitzagen in de 18de eeuw en de verdwenen gebouwen worden door bodemmarkeringen of plantenvolumes aangegeven. De fontein van het ereplein en een deel van de visvijvers zijn eveneens in hun vroegere staat hersteld. De stallen, de wagenschuren en de woning van de portier zijn al gerestaureerd en gelijkaardige projecten zijn aan de gang voor de woning van de prior, de hoeve en de woning van de molenaar. Ook de omheiningmuur is grotendeels in zijn oorspronkelijke staat hersteld. Diverse activiteiten ontsluiten de wereld van het Rood Klooster: rondleidingen op de site, een tentoonstelling in de woning van de portier, informatieborden op het terrein en didactische activiteiten. Rondleidingen A zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 13u30, 14u30 15u30 en 16u30 (duur: ongeveer 1u) C vertrek: onder de ingangspoort Tentoonstelling A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C woning van de portier Didactische activiteiten A zaterdag en zondag van 10u tot 17u C vertrek: Kunstencentrum van het Rood Klooster Met de medewerking van de Directie Monumenten en Landschappen en de Directie Grondregie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Brussel Leefmilieu, de Erfgoed- en Burgerschapsklassen en het Kunstencentrum van het Rood Klooster.

⁄ O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE

46.

Kaart K 11

Hof ter Coigne Vertakkingsstraat 7-9 Watermaal-Bosvoorde A za en zo van 10u tot 18u d 5 (Beaulieu)

plein. Het hoofdgebouw van één verdieping eindigt op een korte puntgevel terwijl de lange gevel met nog aanwezige muurankers talrijke vensters met stenen vensterkruisen bevat. De buitenkant is de voorbije jaren beetje bij beetje gerestaureerd. De muren zijn hersteld volgens het originele metsel-

47 verband, de dakbedekking is vernieuwd en het terrein rond de hoeve is heraangelegd. Het interieur is volledig gerenoveerd. Archeologische opgravingen hebben ook geleid tot een betere kennis van deze unieke getuige uit het landelijke verleden van Brussel. (B 14/04/1994)

f 17-71 (Beaulieu) Het Hof ter Coigne was oorspronkelijk een statig landhuis dat in de 15de eeuw toebehoorde aan de familie Danneels. De omringende landerijen hadden in 1491 een oppervlakte van 37 hectare en waren in het begin van de 18de eeuw zelfs aangegroeid tot 70 hectare. Onder meer het toenmalige kerkhof van Elsene en het Oefenplein vielen binnen de domeingrenzen. Een 17de-eeuws document toont het landhuis dat toen nog een hoektoren bezat. Deze toren werd in 1715 afgebroken toen het geheel van de gebouwen die rond een binnenplein lagen tot hoeve werd omgevormd. In 1793 werd het domein sterk geamputeerd en de volgende decennia ging de landbouwexploitatie stelselmatig achteruit. In 1906 werd de hoeve, die toen eigendom was van de gemeente Elsene, bijna gesloopt. In 1964 werd ze gekocht door de gemeente Watermaal-Bosvoorde die ze 40 jaar later opnieuw verkocht aan particulieren. De hoeve bestaat vandaag uit twee gebouwen gescheiden door een doorgang die uitgeeft op een binnen-

g w a n d e l i n g Biodiversiteit in het Zoniënwoud Deze wandeling van ongeveer 8 kilometer laat u kennismaken met de verschillende natuurlijke milieus rond het Rood Klooster. De oude groeve van kalkhoudende zandsteen onderscheidt zich door zijn typische flora van de zure zone met struikheide. De vijvers, het natuurreservaat van de Grote Flossendelle, de beek en zijn vochtige zones, de Keizersbron en de Bosgeestbron illustreren de problemen met het waterbeheer in het woud. Het nabijgelegen beukenwoud en het bosreservaat illustreren het huidige Internationaal Jaar van het Woud en dat van de Biodiversiteit van vorig jaar: bescherming en herstel van specifieke milieus (zoals geërodeerde taluds), noodzaak aan natuur- en bosreservaten, behoud van het Zoniënwoud in zijn geheel door het beheerplan aan te passen aan de klimaatopwarming en aan zijn statuut van Zone Natura 2000. A zaterdag om 14u30 C vertrek: viaduct van Drie Fonteinen (Centre sportif de la Forêt de Soignes-ADEPS) in Oudergem – kaart N 12 d 5 (Herrmann-Debroux) e 44 (Oudergem Woud), 94 (Herrmann-Debroux) f 34 (Tweesteenwegen), 72 (Roodklooster) Met de medewerking van de Vrienden van het Zoniënwoud.

O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE ⁄

47.

Kaart L 12

Tuinwijk Le Logis-Floréal Watermaal-Bosvoorde f 41 (Aartshertogen) Dankzij de strenge normen die van meet af aan door de huurderscoöperatieve werden toegepast, heeft Le Logis-Floréal niets van zijn oorspronkelijke uitzicht verloren en is het een van de best bewaarde tuinwijken van ons land. Ze heeft een oppervlakte van meer dan 80 hectare en ligt op een uitspringend plateau van 100 meter hoogte tussen de dalen van de Watermaalbeek en de Woluwe. De ontwerpers van het project vonden de site van de Drie Linden ideaal voor de vestiging van een geheel van woningen die een nieuwe vorm van gemeenschapsleven moest introduceren. De tuinwijk, die al sinds de 19de eeuw een zeker succes kende in Groot-Brittannië door de ideeën van Ebenezer Howard,

48.

Kaart J 12

deed hiermee zijn intrede in de Brusselse agglomeratie. Stedenbouwkundige Louis Van der Swaelmen, die tijdens zijn gedwongen ballingschap in Nederland doordrongen was geraakt van de rationele visie van de Nederlandse architecten, werkte nauw samen met architect Jean-Jules Eggericx die in Groot-Brittannië het fenomeen van de tuinwijk had leren kennen. De bouw van Le Logis begon in 1921, die van Floréal in 1922. De in baksteen of sintelblokken opgetrokken huizen kregen ramen en vensterluiken in felle kleuren en hadden elk hun eigen tuintje. Alles werd ontworpen met het oog op het welzijn van de toekomstige bewoners. Tijdens een eerste restauratiefase werden van 78 huizen in de Trapeziumwijk de daken vernieuwd en de gevels opnieuw geschilderd, waardoor ernstige problemen met poreusheid en lekken werden opgelost. Tevens werden de schoorstenen gerestaureerd en ontbrekende dak-

Villa Empain (Boghossian-stichting) Franklin Rooseveltlaan 67 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 11u tot 16u I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) e 94 (Marie-José) f 41 (Brazilië) In 1930 gaf baron Louis Empain de Zwitserse architect Michel Polak opdracht een privéwoning te ontwerpen in de prestigieuze wijk van de toenmalige Natieslaan. Het gebouw maakte ophef van bij zijn voltooiing in 1934, zowel door de eenvoud van zijn vormen als door de luxe van zijn materialen. Deze parel van art-deco-architectuur, is georganiseerd rond een centrale hal beschenen door een groot bovenlicht en van de ingang gescheiden door een dubbele glazen deur met bronzen omlijsting vervaardigd door kunstsmid Alfred François. Dit bovenlicht vormt een echte lichtschacht waardoor de rijkdom van de materialen nog beter tot zijn recht

48 komt: Escalettemarmer, panelen van gepolitoerd Bubinga-aderhout, Boisjourdan-marmer, ‘palu moiré’-hout uit India, manilcarahout uit Venezuela en notenwortelhout. Op vraag van de Stichting Boghossian begon architect Francis Metzger in 2008 met de restauratie van de villa, na de bescherming ervan door het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Zowel binnen als buiten is de Villa Empain in zijn oorspronkelijke staat hersteld. Het parement van Bavenograniet is schoongemaakt, het hoekbeslag in messing werd opnieuw verguld met bladgoud, de koperen daken zijn vervangen en binnen zijn de lambriseringen, deuren en roosters

kapellen hermaakt. Andere werkzaamheden zullen volgen, zowel aan de huizen als aan de groene ruimten, die zeer belangrijk zijn voor het uitzicht van de wijk. Na de bescherming van de tuinwijk in februari 2001 wou het Gewest de administratieve procedures voor het verkrijgen van premies zoveel mogelijk vereenvoudigen door elke eigenaar een bestek te bezorgen met een precieze beschrijving van de werken die in de huizen van Le LogisFloréal zijn toegestaan. Dit bestek, aangevuld met een gedeelte ‘landschap’ en ‘energie’, zal over enkele maanden beschikbaar zijn als het ‘Beheersplan Le Logis-Floréal’. (B 15/02/2001) Geleide wandelingen, zaterdag en zondag om 12u en 16u (duur: 1u30). Afspraak Aartshertogen square. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

naar hun oorspronkelijke plaats teruggekeerd. De bovenverlichting is gerenoveerd en talrijke elementen zijn identiek nagemaakt, zoals de lichtarmaturen van de luifel. Sinds 2010 is de Villa Empain de zetel van de Stichting Boghossian en tevens een voor het publiek toegankelijk centrum van kunst en dialoog tussen de culturen van Oost en West. De villa ontving in 2011 de Prijs Europa Nostra voor zijn restauratie. (B 29/03/2007) Doorlopend rondleidingen van 11u tot 16u. Onthaal en vorming van groepen in de lobby van de Villa Empain. Toegang tot de terrassen, de kelderverdieping en de hal. Met de medewerking van Korei.

⁄ O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE

49.

Kaart I 11

Abdij en tuinen van Ter Kameren Elsene/Brussel-Uitbreiding e 7-25-94 (Buyl) f 71 (Buyl) Begin 13de eeuw begunstigde Hendrik I, hertog van Brabant, de oprichting van een vrouwenklooster dat de regel van de Cisterciënzerorde aan-

50.

Kaart I 10

nam. Talrijke schenkingen vergrootten het domein en in de 14de eeuw werden een kerk en een kloostergang gebouwd. In de 18de eeuw verrees een nieuw gebouwencomplex, waaronder de elegante woning van de abdis. Na de opheffing van de abdij tijdens de Franse Overheersing kenden de abdijgebouwen een wisselvallig bestaan tot ze tussen 1920 en 1940 voor een deel werden gerestaureerd. De restauratie, onder leiding van de architecten Ch. Veraart en E. Richir, had betrekking op de kerk, de kloostergang en de Sint-Bonifatiuskapel. De tuinen van de abdij, die in 1720 in Franse stijl werden aangelegd, zijn ongeveer vijf hectare groot. In 1927 waren ze sterk verwaarloosd. De restauratie ervan werd toevertrouwd aan landschapsarchitect Jules Buyssens die opteerde voor een heraanleg in neorenaissancestijl. In het lage gedeelte dient een door massieven en bosjes omringde visvijver als rustplek voor een gevarieerde waterfauna

die zijn territorium heeft tussen de vijvers van Elsene en de vijver in het Ter Kamerenbos. De beboste hellingen onttrekken de abdij enigszins aan het oog. Het beste zicht op de gebouwen heeft men in de tuinen die in overlopende terrassen zijn aangelegd, aan de kant van de De Motlaan. Een monumentale trap in Lodewijk XIV-stijl vormt de centrale as van het geheel. De site werd begin jaren 2000 gerestaureerd. Het ontwerp van landschapsarchitect Roland Bayens en het bureau JNC international s.a. respecteerde de geschiedenis en de authenticiteit van de plaatsen, zoals voorgeschreven door het charter van Firenze. (abdij: B 30/06/1953 en 06/05/1993, tuinen: B 30/03/1989 en 06/05/1993) Rondleidingen op zondag om 14u en 15u30 (duur: 1u15). Vertrek onder de portiek voor de abdij. Met de medewerking van de Dienst Stedenbouw en Erfgoed van de gemeente Elsene.

Flagey – voormalig NIR-gebouw Heilig-Kruisplein – Elsene A enkel zo van 10u tot 18u e 81 (Flagey) f 38-60-71 (Flagey) Joseph Diongre won de ontwerpwedstrijd voor het nieuwe gebouw van het Nationaal Instituut voor de Radio. Om de technische eisen eigen aan een omroepgebouw te integreren in het architecturale concept werkte hij samen met ingenieurs. Het modernistische gebouw is een representatief voorbeeld van de pakketbootstijl. Binnen bleven heel wat oorspronkelijke elementen bewaard zoals het meubilair en lambriseringen in kostbare houtsoorten, zoals in de befaamde Studio 4. Naast de uitstekende akoestiek is ook de interieurafwerking van een buitengewone verfijning. De bouwwerken duurden van 1933 tot 1939. Na vijftig jaar intense bedrijvigheid werd het door zijn eigenaars (VRT en RTBF) uiteindelijk te koop gesteld. Het gebouw werd in 1994 beschermd,

50 maar kreeg pas in juni 1998, nadat het was overgenomen door de NV Omroepgebouw een nieuwe bestemming. Alle kantoren en de studio’s werden van asbest ontdaan en grondig gerestaureerd. De gevels werden gereinigd en het gebouw kreeg een nieuwe vleugel boven de parking en ook een derde akoestische toren ontworpen door de architecten Samyn, Van Ranst en Wachtelaer. Met zijn zonnewering en roosters is het een licht en transparant ontwerp. Omkeerbare balkons hebben de capaciteit vergroot van de mythische Studio 1 die na een opknapbeurt zijn mosterd-

gele en pistachegroene polychromie teruggekregen heeft. Sinds 2001 huisvest het NIR een audiovisueel centrum dat uniek is voor Brussel, met studio’s, concertzalen, kantoren en handelszaken. (B 28/04/1994) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.

O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE ⁄

51.

Kaart I 9

Wiertzmuseum Vautierstraat 62 – Elsene A za en zo van 10u tot 18u d 1-5 (Maalbeek) f 34-80 (Museum), 59-60 (Senghor) Antoine Wiertz, schilder, beeldhouwer, schrijver en de meest controversiële van onze romantische kunstenaars, liet in 1850 een reusachtig atelier optrekken op kosten van de jonge Belgische staat. Als tegenprestatie zou hij zijn oeuvre aan de natie nalaten. Wiertz ontwierp zelf zijn atelier/museum naar het model van de ruïne van de tempel van Neptunus in Paestum. Het was de bedoeling er zijn monumentale schilderijen in onder te brengen en ze zo voor het nageslacht te bewaren. Tussen 15 april 2008 en 1 december 2009 onderging het Wiertzmuseum een ingrijpende restauratie. De glazen constructie van het grote atelier werd opnieuw waterdicht gemaakt. De scheidingsmuur tussen de woning van de kunstenaar en zijn atelier werd verstevigd en het atelier werd volledig opnieuw geschilderd in zijn oorspronkelijke kleuren op basis van het stratigrafisch onderzoek in opdracht van de Directie voor Monumenten en Landschappen. De grijze, redelijk donkere tinten doen het theatrale karakter van de werken nog beter uitkomen. De drie kleine salons werden opnieuw behangen in groene tinten – heel mooi bij het rubensiaans rood waar Wiertz zo van hield. (B 23/10/1997) Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

H T e n t o o n s t e l l i n g De restauratie van sgraffiti zien en begrijpen Sgraffiti maken net als glasramen, keramiektableaus, siersmeedwerk en gehouwen steen integraal deel uit van het architecturale geheel. Men zou kunnen zeggen dat ze de architectuur aankleden. Sgraffiti hebben vaak een symbolische betekenis en geven uitdrukking aan een bepaalde periode en stijl. Daaruit volgt onmiddellijk hoe delicaat restauratie is en welk een bijzondere kennis ze vereist. Deze tentoonstelling toont de veranderingen die sgraffiti kan ondergaan, het kleurengamma, mogelijke behandelingen en enkele voorbeelden van recente restauraties. Deze informatie wordt aangevuld met een demonstratie van de sgraffititechniek, uitleg door restaurateurs en een wandeling om enkele restauraties van sgraffiti in de Sint-Bonifaaswijk van Elsene te bekijken (vertrek aan het atelier). A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (wandelingen om 15u) C Atelier van Monique Cordier, Majoor Dubreucqstraat 21 in Elsene – kaart H 9 f 34-38-80-95 (Idalie) Met de medewerking van GERPM-SC.

⁄ O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE

b F i e t s t o c h t De restauratie van sgraffiti Deze fietstocht, georganiseerd in samenwerking met GERPM-SC, laat u een geheel van sgraffiti ontdekken gerestaureerd door de onlangs overleden Monique Cordier. U zult de evolutie van haar restauratiewerk kunnen zien maar ook aan de hand van foto’s de toestand voor en na de restauratie met elkaar vergelijken. Onderweg komen ook enkele andere opmerkelijke realisaties aan bod die u een goed beeld zullen geven van wat er allemaal bij de restauratie van sgraffiti komt kijken. A zaterdag en zondag om 14u (duur: 3u30) C vertrek: Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 d 2-6 (Troon) f 21-27-34-38-54-64-80-95 (Troon) I reserveren verplicht op nummer 02/502.73.55 (maandag tot zondag van 10u tot 18u). Maximum 20 personen per vertrek. Huur van fietsen mogelijk op het vertrekpunt (8 €), alleen op zaterdag (eigen fiets op zondag is een must). Met de medewerking van Pro Velo.

52.

Kaart H 9

beeldhouwer J.-F. Malfait, schilderijen op doek van de Antwerpse schilder E. Wante en glasramen van de glaskunstenaars G. Ladon, A. Verhaegen en Van der Poorten. Het gaat om een mooi geheel van een dertigtal glasramen die taferelen uit het leven en mirakels uitbeelden van Christus en Sint-Bonifatius. Enkele jaren geleden dreigden sommige decoratieve elementen loste komen en moest een beschermend afdak voor het portaal worden geplaatst. De restauratie van de gevels en het dak, die in 2008 werd aangevat in het kader van het Belirissamenwerkingsakkoord, is sinds kort voltooid. De buitenoppervlakken zijn met stoom gereinigd. Beschadigde of ontbrekende elementen zijn vervangen naar oorspronkelijk model. De gemeente Elsene heeft de restauratie van de glasramen bekostigd. (B 18/03/1999)

Sint-Bonifatiuskerk Vredestraat 23 – Elsene A za en zo van 12u tot 17u30 d 2-6 (Naamsepoort) f 54-71 (Sint-Bonifaaswijk) De Sint-Bonifatiuskerk, gebouwd door architect Joseph-Jonas Dumont tussen 1846 en 1849 was de eerste neogotische kerk van Brussel. Achter een gevel in Gobertangesteen, gedomineerd door een centrale torenspits, strekt zich een ruim schip uit met drie beuken van gelijke hoogte naar het model van de hallenkerken die vooral in Duitsland zeer verspreid zijn. Louis De Curte, die in Frankrijk onder Viollet-le-Duc had gewerkt, voegde er een dwarsbeuk aan toe en vergrootte het koor. De flamboyante gotiek diende als inspiratiebron voor de decoratie van zowel de buitenkant van de kerk, gebeeldhouwd in Reffroysteen, als van het interieur dat bestaat uit talrijke beelden, een rijk houten meubilair vervaardigd door het atelier van

Rondleidingen zaterdag om 14u en 15u30. Met de medewerking van de Dienst Stedenbouw en Patrimonium van de gemeente Elsene.

O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE ⁄

53.

Kaart H 10

Architectuurmuseum La Loge Kluisstraat 86 – Elsene A za en zo 10u en 18u e 94 (Abdij) f 38 (Patton) De Loge du droit humain werd in 1934 gebouwd door de architecten Fernand Bodson en Louis van Hooveld die de allergrootste zorg besteedden aan het ontwerp. De sobere poort die verzonken lijkt in de bakstenen gevel integreert zich met kracht in een geheel waarvan de volumes redelijk ongewoon zijn. Maar de architecten hebben hun virtuositeit ook gedemonstreerd in het interieur, door de ingenieuze indeling van het onregelmatige terrein en de toepassing van afgestompte hoeken en schuine perspectieven. Het beperkte budget leidde tevens tot een voorbeeldige vormelijke spaarzaamheid en het gebruik van materialen die de kamers verfijnde eenvoud verlenen. De granitovloer die versierd is met zwarte mozaïeken met symbolische motieven. Na enkele verbouwingen werd het gebouw in 2001-2002 volledig gerestaureerd door architect Elie Levy en het bureau Ekla uit Brussel. Ze hebben erover gewaakt de originele materialen en de volumes van de ruimtes te behouden tijdens de omvorming van de Loge tot een museum voor architectuur. Ook de decors zijn bewaard en zorgvuldig gerestaureerd. Rondleidingen zaterdag en zondag om 11u en 13u.

54.

Kaart H 10

Hotel Wielemans Defacqzstraat 14 Brussel-Uitbreiding A enkel za van 10u tot 16u I enkel rondleidingen (groepen van 25 personen) – files mogelijk d 2-4 (Louise) e 94 (Defacqz), 81 (Baljuw) f 54 (Baljuw) Achter een vrij strenge gevel verbergt het Hotel Wielemans een vrolijke en kleurrijke interieurdecoratie bestaande uit bijna 5.000 keramiektegels. Deze tegels werden per schip uit Spanje aangevoerd om de sfeer op te roepen van de Andalusische patio’s waar opdrachtgever Léon Wielemans en zijn echtgenote erg veel van hielden. Het huis werd in 1926 speciaal voor haar gebouwd door architect Adrien Blomme in de art-decostijl van die periode. De meeste kamers geven uit op een elegante overdekte patio waar-

van de polychrome decoratie op geslaagde wijze is aangevuld met siersmeedwerk en houtschrijnwerk die op getrouwe en methodische wijze gerestaureerd zijn. Toen de verzekeringsmaatschappij Generali besloot om het huis te kopen, was het immers vrij sterk verwaarloosd. Architect G. Morozzo della Rocca van het bureau ACEL stelde een renovatieprogramma op dat voorzag in een aanpassing van het gebouw, op reële maar onzichtbare wijze, aan zijn nieuwe culturele functie. De azulejos, guardillas en andere tiras verdes werden schoongemaakt en gerepareerd, net als de verlichtingsarmaturen in glas en lood, het behangselpapier, het houtwerk en de parketvloeren. De bekleding met alu miniumfolie werden hernieuwd evenals het pleisterwerk in visschubvorm van de gevels en de vloerbekleding in keien en de waterbekkens van de tuin. Het Hotel Wielemans wordt momenteel gebruikt als locatie voor evenementen. (B 22/09/1994) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Korei.

⁄ O UDER GEM / WATER MAAL- B O SVO O R DE / B R USSEL- U ITB R EI D I NG / ELSENE

55.

Kaart H 10

Hotel Ciamberlani Defacqzstraat 48 – Elsene A enkel za van 10u tot 16u I alleen rondleidingen (groepen van 15 personen) – Files mogelijk d 2-6 (Louiza) e 94 (Defacqz)

Dit grote herenhuis werd gebouwd voor kunstschilder Albert Ciamberlani, door art-nouveau-architect Paul Hankar. Deze riante woning heeft een gevelbreedte van 11 meter, plafondhoogtes van wel 5,30 meter en een bewoonbare oppervlakte van 800 m². De gevel in Euvillesteen en witte silicaatbaksteen valt op in het straatbeeld door de twee grote, bijna cirkelvormige vensteropeningen op de eerste verdieping en de prachtige sgraffitotekening van Albert Ciamberlani zelf die de levenscyclus voorstelt. De tweede verdieping wordt verlicht door zeven gekoppelde vensters die van elkaar worden gescheiden door gietijzeren stijlen geflankeerd door dubbele zuiltjes. Zij worden bekroond door een tweede sgraffito van de kunstenaar Adolphe Crespin waarmee Hankar vaak samenwerkte. Deze bestaat uit een fries van zonnebloemen en zeven medaillons met als

thema de werken van Heracles en de relatie tussen mens en dier. De gevels en het interieur van het huis zijn tussen 2004 en 2009 gerestaureerd met respect voor de geest van Paul Hankar en de renovatie in art-decostijl uit 1927 door architect Adrien Blomme. De restauratie bestond in grote mate uit de reconstructie van de sgraffiti die bijna volledig uitgewist waren door de verwering en verpulvering van het oppervlak. Ambachtslui hebben de omtreklijnen opnieuw ingegrift en met kleur opgevuld. Ook het balkon, de kroonlijst en het schrijnwerk werden gerestaureerd. Binnen heeft men geopteerd om terug te keren naar de oorspronkelijke volumes. Zo is onder meer de wintertuin met schuin glazen dak heropbouwd. De gedemonteerde lambriseringen zijn teruggeplaatst en oorspronkelijke elementen schoongemaakt zoals het geschilderde fries in olieverf op doek van Ciamberlani dat de eetkamer siert. Ten slotte heeft men door sonderingen sommige originele muurdecoraties teruggevonden, wat geholpen heeft om het geheel naar oorspronkelijk model te reconstrueren. (B 12/01/1983) Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van Arkadia.be en Bus Bavard.

H W a n d e l i n g De wieg van de art nouveau Deze wandeling brengt ons naar de wijk van de Louizalaan, waar de Brusselse art nouveau tot bloei is gekomen. We onderzoeken de historische en sociale context waarin deze stijl ontstaan is en de ontwikkeling ervan, gaande van het Tasselhuis van Victor Horta, het eerste echte manifest van de art nouveau, tot de meer geometrische richting van Paul Hankar. Ook de technieken voor de bewaring en de restauratie van dit erfgoed komen aan bod. A zondag om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 2u) C vertrek: hoek van de Louizalaan en de Baljuwstraat in Brussel – kaart H 10 e 81-94 (Baljuw) f 54 (Baljuw) I reserveren verplicht op nummer 02/219.33.45 (maandag tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximum 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU).

O pen M o n u m enten da g en â &#x201E;

kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen

BRUSSEL

pagina 4 tot 30 2

BRUSSEL-UITBREIDING ETTERBEEK SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE

SINT-PIETERS-WOLUWE

pagina 32 tot 40

jette

OUDERGEM WATERMAAL-BOSVOORDE BRUSSEL-UITBREIDING

Ganshoren

ELSENE pagina 42 tot 50

koekelberg

UKKEL

SINT-GILLIS VORST

st-jans-molenbeek

pagina 64 tot 72 ANDERLECHT

SINT-JANS-MOLENBEEK KOEKELBERG GANSHOREN JETTE

71 72

9 73

BRUSSEL-LAKEN BRUSSEL-NOH pagina 74 tot 88 EVERE SCHAARBEEK

anderlecht

10 63

Vorst

SINT-JOOST-TEN-NODE pagina 90 tot 101

59 60 61

O 1

9 13 8 7 11 12

16 15

ette

5 6

Brussel-NOH

4 18 19 20 21 22

Brussel-Laken

28 27 26 25

24 85

84 89

5 23 evere

koekelberg

95 96 94

schaarbeek

77 76

st-joost-ten-node

99 100

st-lambrechts-woluwe

35 36

Brussel

70 69

38 68

39 40

33 51

etterbeek

67 66 65 55

st-gillis

st-pieters-woluwe

64 Elsene

11 OUdergem

48 58 ukkel

watermaal-bosvoorde

⁄ O pen M o n u m enten da g en

R EPE R TO R I U M VAN DE OPEN G ESTELDE PLAATSEN ANDE R LECHT

26 Paleis van Karel

71 Begijnhof van Anderlecht . . D 9 Kapelaansstraat 8 72 Collegiale Sint-Pieteren-Sint-Guido . . . . . . . . . . . . . D 9 Dapperheidsplein 17 69 Curo-Hall / Huis van Sociale Cohesie van Anderlecht – Voormalige school Marius Renard . . . . . . . . . . . . F 8 Ropsy Chaudronstraat 7 73 Luizenmolen . . . . . . . . . . . . . . A 9 Vlinderstraat

van Lotharingen . . . . . . . . . N 3-4 Museumplein 1

29 Paleis voor Schone Kunsten –

Bozar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . N 3 Ravensteinstraat 23 31 Park van Brussel en Waux-Hall . . . . . . . . . . . . N-O 3 1 Sint-Gorikshallen . . . . . . . . . . M 3 Sint-Goriksplein 1 7 Sint-Jan-Baptist ten Begijnhofkerk . . . . . . . . . M 2 Begijnhofplein

68 Restaurant – Voormalige grote sluis . . . . . F 9 Poincarélaan 77

5 Sint-Katelijnekerk . . . . . . . . . M 2 Sint-Katelijneplein

70 Slachthuizen en markt van Anderlecht . . . . . . . . . . . . F 8 Ropsy-Chaudronstraat 24

Goedelekathedraal . . . . . . . . N 3 Sint-Goedelevoorplein

B R U SSEL

30 Sint-Michiels-en-Sint-

10 Site van Thurn en Taxis

en Koninklijk Pakhuis . . . . . . G 6 Havenlaan 86C

15 Bibliotheek van de Nationale

Bank van België – Voormalige bank Union du Crédit . . . . . . N 2 Warmoesberg 57

19 Stadhuis van Brussel . . . . . .

18 Broodhuis – Museum

Keizerinlaan/ Kantersteen

van de Stad Brussel . . . . . . . N 3 Grote Markt

4 Café Greenwich . . . . . . . . . . . Kartuizersstraat 5-7

Voormalige drukkerij van de krant Le Peuple . . . . . . . . N 2 Sint-Laurensstraat 36-38

88 Gevel van Hotel Aubecq . . . . . Navezstraat 102

23 Hallepoort (KMKG) . . . . . . . . Zuidlaan

21 Het Goudblommeke

van papier . . . . . . . . . . . . . . . . . M 4 Cellebroersstraat 55

25 Muziekinstrumentenmuseum –

Voormalig warenhuis Old England . . . . . . . . . . . . . N 3-4 Hofberg 2 12 Noorddoorgang . . . . . . . . . . . N 2 Nieuwstraat

13 Onze-Lieve-Vrouw

van Finistèrekerk . . . . . . . . . . N 2 Nieuwstraat 74

22 Onze-Lieve-Vrouw

83 De Kluis

en de romaanse toren . . . J 2-3 Bosduifstraat / Beukenootjesstraat

ETTE R B EEK 34 Espace Senghor . . . . . . . . . . . . Waversesteenweg 366

39 Instituto Cervantes . . . . . . . . K 9 Tervurenlaan 64

66 Voormalige bioscoop

Aegidium . . . . . . . . . . . . . . . . .G 10 Sint-Gillisvoorplein 18

SINT- JANS - MOLEN B EEK 77 Académie de Dessin et

des Arts visuels van Sint-Jans-Molenbeek . . . . . . F 7 Mommaertsstraat 2a

75 Brussels Museum

voor Arbeid en Industrie . . . F 7 Ransfortstraat 27

74 Karreveldkasteel . . . . . . . . . . E 6 J. de la Hoeselaan 3

ELSENE

76 Sint-Jan-de-Doperkerk . . .

49 Abdij en tuinen

van Ter Kameren . . . . . . . . . . I 11

53 Architectuurmuseum

Sint-Jan-Baptistvoorplein

F-G 7

SINT- JOOST-TEN - NODE

99 Charliermuseum . . . . . . . . . . .

11 UGC De Brouckère – Zaal Grand Eldorado . . . . . . . M 2 De Brouckèreplein 38

55 Hotel Ciamberlani . . . . . . . . H 10 Defacqzstraat 48

98 Gemeentelijke basisschool Sint-Joost-aan-zee . . . . . . . . . I 7 Grensstraat 67

52 Sint-Bonifatiuskerk . . . . . . . . H 9

97 Zwembad Sint-Franciscus . H 6

Cellebroersstraat 16

32 Vlaams Parlement –

Huis van de Vlaamse Volksvertegenwoordigers . . O 3 Leuvenseweg 86

NIR-gebouw . . . . . . . . . . . . . . I 10 Heilig-Kruisplein

Vredestraat 23

51 Wiertzmuseum . . . . . . . . . . . . . Vautierstraat 62

Liefdadigheidsstraat 37 Kunstlaan 16

Sint-Franciscusstraat 23-27

SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE 42 Bakhuis van Hof ter Musschen . . . . . . . . . . N 7 Hippocratelaan

EVE R E

3 Voormalig

91 Appartementsgebouw

Van Ooteghem . . . . . . . . . . . . K 5 Onze-Lieve-Vrouwlaan 135

40 Castel de Lindthout . . . . . . . . K 9

6 Zwarte Toren . . . . . . . . . . . . . . M 2 Sint-Katelijneplein

90 Brussels Museum van

41 Gemeentelijk museum van

92 Ieder Zijn Huis . . . . . . . . . . . . . L 6

44 Museum voor het Stedelijk

octrooipaviljoen Noord . . L 2-3 Ninoofsepoort

B R U SSEL- U IT B R EIDIN G Renaissancelaan 40

54 Hotel Wielemans . . . . . . . . . H 10 36 Huis Hobé – Quakershuis . . J 8 Ambiorixsquare 50

38 Koninklijk Museum

van het Leger en de Krijgsgeschiedenis . . J 8 Jubelpark 3

33 Solvaybibliotheek . . . . . . . . . .

de Molen en de Voeding – Voormalige molen van Evere . J 5 Lindestraat 189/ Windmolenstraat 21 Platolaan 21-23

JETTE

35 SYNERGRID – Voormalig

Hotel Van Eetvelde . . . . . . . . . I 8 Palmerstonlaan 4 48 Villa Empain (Boghossian-stichting) . . . J 12 Franklin Rooseveltlaan 67

B R U SSEL- LAKEN

van de abdij van Dieleghem E 3 J.-B. Tiebackxstraat 14

KOEKEL B E R G

85 Kerkhof van Laken . . . . . . .

G-H 4

Onze-Lieve-Vrouwvoorplein

80 Monument voor Leopold I . . G 3 Park van Laken

81 Musea van het Verre Oosten . H 3

2 Onze-Lieve-Vrouw der Rijke Klarenkerk . . . . . . . M 3 Rijkeklarenstraat 23

86 Museum voor Grafkunst –

J. Van Praetlaan 44

voormalig atelier Ernest Salu . . . . . . . . . . . . . . G-H 4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16

84 Onze-Lieve-Vrouwkerk

van Laken . . . . . . . . . . . . . . . . . H 4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein

Sint-Lambrechts-Woluwe . . L 7 Karrestraat 40

SINT- PIETE R S -W OL U W E Vervoer te Brussel . . . . . . . . . M 9 Tervurenlaan 364 Hockeylaan 43

U KKEL 58 Sint-Pieterskerk . . . . . . . . . . F 13

78 Espace Herkoliers . . . . . . . . . F 6 Herkoliersstraat 35

Sint-Pietersvoorplein

56 Tuinen van het Museum

Van Buuren . . . . . . . . . . . . . . .G 12 Léo Erreralaan 41

O U DE R G EM 45 Site van het

Rood Klooster . . . . . . . . N 11-12 Rood-Kloosterstraat

SCHAA R B EEK

57 Wolvendaelpark . . . . . . . . . . G 13 VO R ST 59 Abdij van Vorst . . . . . . . . . . . E 12

96 Autriquehuis . . . . . . . . . . . . . . . Haachtstesteenweg 266

93 Josaphatpark . . . . . . . . . . . .

Tweelindenlaan 2

43 Woning Goffay (tuin) . . . . . . N 10

79 Voormalige abtswoning

Leopoldpark – Belliardstraat 137

ter Kapellekerk . . . . . . . . . . . . M 4 Kapelleplein

24 Onze-Lieve-Vrouw ter Zavelkerk . . . . . . . . . . . . . . N 4 Grote Zavel

Sint-Gillisvoorplein 37-39

van Brussel – Voormalige Sint-Niklaaskerk . . . . . . . . . . J 3 Sint-Niklaasplein 5

50 Flagey – Voormalig

Defacqzstraat 14

9 Koninklijke Vlaamse Schouwburg . . . . . . . . . . . . . . M 2 Lakensestraat 146

65 Volkshuis van Sint-Gillis . . G 10

82 Cultureel Centrum

28 Station Brussel-Centraal . . N 3

27 Koninklijke kapel – Protes-

17 Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen . . . . N 3 Grasmarkt/ Schildknaapstraat

Van Meenenplein 39

Grote Markt

37 Dominicanenkerk . . . . . . . . . J 8

16 Koninklijke Muntschouwburg . . . . . . . . . N 2 Muntplein

B R U SSEL- NOH

64 Stadhuis van Sint-Gillis . . . G 10

100 Ateliers Mommen . . . . . . . . . . .

8 Hotel Dewez – Belgisch Museum van de Vrijmetselarij . . . . . . . . . . . . . . M 2 Lakensestraat 73 tantse kerk van Brussel . . . . N 3 Museumplein

Dieudonné Lefèvrestraat 4

La Loge . . . . . . . . . . . . . . . . . . H 10 Kluisstraat 86

20 Villerstoren . . . . . . . . . . . . . . .

14 Casa de Asturias –

87 Voormalige Byrrh-vestiging G 5

I-J 6

Sint-Denijsplein 2

63 Dudenpark . . . . . . . . . . . . . . . F 11 kant Lainésquare, ter hoogte van de ingang aan de Massenetlaan

94 Scholencomplex Josaphat . .

61 Gemeentehuis van Vorst . . E 12

95 Sint-Servaaskerk . . . . . . . . . . .

60 Sint-Denijskerk . . . . . . . . . . . E 12 Brusselse Steenweg 26

89 Station van Schaarbeek . . . .

62 Wiels en Brass . . . . . . . . . . . E 10 Van Volxemlaan 354 en 364

67 Sint-Gilliskerk . . . . . . . . . . . . G 10

46 Hof ter Coigne . . . . . . . . . . . . K 11 Vertakkingsstraat 7-9

Josaphatstraat 229

Haachtsesteenweg (tussen nr 307 en 309)

Prinses Elisabethplein

SINT- G ILLIS Sint-Gillisvoorplein

Pastoorstraat 2

WATE R MAAL- B OSVOO R DE

47 Tuinwijk Le Logis-Floréal . L 12

O pen M o n u m enten da g en ⁄

Tentoonstelling

Een kwestie van tijd De restauratie van de monumenten in Brussel De tijd, een rechte lijn zonder einde die door niets onderbroken wordt. De tijd die de mensen en hun scheppingen onontkoombaar tekent. De tijd als een eeuwige beweging waarop niemand vat heeft. En toch worden wij als menselijke wezens die ‘in de tijd geworpen’ zijn van bij het ontstaan van de mensheid geconfronteerd met de vraag: hoe de tijd te stoppen?

Patrimoine et Culture

Bureau p. HD

Directie Monumenten en Landschappen

â &#x201E; O pen M o n u m enten da g en

Bij het omslaan van een straathoek registreert de opmerkzame wandelaar elementen die hem vertellen waar hij vandaan komt. Deze elementen, monumentaal of bescheiden, behoren tot ons collectieve erfgoed. Om ze niet te laten verdwijnen, als slachtoffer van het verstrijken van de tijd, moeten sommige bewaard worden en andere gerestaureerd zodat ze kunnen dienen als bakens die richting geven aan de toekomst van onze steden. Monumentenzorg is een boeiende bezigheid die een beroep doet op talrijke kennisdomeinen, die de tussenkomst van specialisten vereist en die tijd vraagt voor reflectie en studie alvorens actie te ondernemen. Deze tentoonstelling wil een aantal legitieme vragen stellen over monumentenzorg die beantwoord worden aan de hand van de vele restauratiewerven in onze hoofdstad. A. de Ville de Goyet, Directie Monumenten en Landschappen

Bureau p.HD

O pen M o n u m enten da g en ⁄

Directie Monumenten en Landschappen

A van 20 augustus tot 27 november 2011, alle dagen van 10u tot 18u C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) Gratis toegang. Organisatie: Patrimoine à Roulettes, op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

M. Vanhulst, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

â &#x201E; O pen M o n u m enten da g en

Stadswinkel De Stadswinkel informeert en adviseert u over woningrenovatie in Brussel: conservering van architecturaal erfgoed, energiebesparing, geluidsisolatie, ecologisch bouwen, stedenbouwkundige vergunningen,... Onze experts, ingenieurs, architecten, kunsthistorici en stedenbouwkundigen beantwoorden gratis uw vragen, ter plekke, telefonisch en via e-mail. Tijdens de Open Monumentendagen is ons informatieloket open op zaterdag en zondag van 10 u tot 18 u.

Gratis informatieloket Sint-Gorikshallen 1000 Brussel T : 02 219 40 60 Di > Vr : van 10 u tot 18 u Za : van 14 u tot 17 u info@curbain.be - www.curbain.be

Register van de patrimoniumberoepen Schrijnwerk, ijzerwerk, dakbedekking, steenhouwen, beeldhouwwerk, staff-en stucwerk, verguldsel, marmer, decoratieschilderen, rocaille, mozaĂŻek,... Het register van de beroepen van het architecturaal patrimonium van de Stadswinkel vermeldt de gegevens van ambachtslui uit de bouw en van conservators-restaurateurs die actief zijn op Brusselse bouwwerven. Ontdek ze op onze site :

www.patrimonium-beroepen.be Met de steun van de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

O pen M o n u m enten da g en ⁄

PREMIES

VOOR DE CONSERVATIE VAN HET

Bent u eigenaar van een opmerkelijk gebouw of deel ervan (niet beschermd) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bevat de gevel een decoratief element zoals sgraffiti, keramiek, mozaïek, ijzerwerk, glasraam of heeft het gebouw een voortuin met hekwerk?

BRUSSELS KLEIN ERFGOED!

Deze elementen moeten gerestaureerd worden? Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voorziet een premie voor de conservatie en valorisatie van dit soort klein erfgoed. Deze premie bedraagt tot 50 % van de restauratiekosten met een maximumbedrag van € 10.000 per gebouw.

INFO KLEIN.ERFGOED@MBHG.IRISNET.BE • WWW.MONUMENTEN.IRISNET.BE • 0800 13 680 Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

⁄ O pen M o n u m enten da g en

Het Inter nationaal Fotografisch

Tom Van Genechten (© www.atomium.be, Sabam, Belgium 2011)

Caroline Fontaine

Het is belangrijk dat jongeren oog hebben voor hun omgeving en voor het erfgoed dat hen omringt als we willen dat dit bewaard blijft. Met dat doel worden diverse bewustmakingsacties georganiseerd. Eén daarvan, het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten, heeft met de jaren een almaar belangrijker plaats verworven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze fotografiewedstrijd, die ontstaan is in Catalonië en nu in een veertigtal Europese landen wordt georganiseerd, geeft scholieren de mogelijkheid het rijke bouwkundige erfgoed van het Gewest te leren kennen.

O pen M o n u m enten da g en â &#x201E;

Experiment met Monumenten

Manuela De Koster

Simon Drapiez

â &#x201E; O pen M o n u m enten da g en

Mohamed Hadj

Louise Van Buylaere

Vanessa Fernandez

Rhita Ilunga

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest neemt voor de

900 leerlingen van 41 Brusselse scholen hebben

veertiende keer deel aan dit Europees project, de

deelgenomen aan de wedstrijd met als resultaat..

organisatoren waren opnieuw aangenaam verrast

duizenden originele fotoâ&#x20AC;&#x2122;s van goed kwaliteit!

door de inzet en het enthousiasme van de leraars en leerlingen.

O pen M o n u m enten da g en ⁄

Max Betré

a van 9 september tot 27 november 2011, elke dag van 10u tot 18u C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel d 1-5 (De Brouckère) e 3-4 (Beurs) f 46 (Beurs), 48-95 (Anneessens) Organisatie: Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Eliot Mersch (muurschildering: Verron en Yann)

Uit deze werden 26 foto’s geselecteerd voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Kom ze bekijken samen met deze geselecteerd door de andere deelnemende landen, tijdens de tentoonstelling “Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten 2011”, in een bijzonder originele scenografie van Coast.

⁄ U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST

U KKEL / SINT - G ILLIS / VO R ST

Dudenpark 63

U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST ⁄

56.

Kaart G 12

Tuinen van het museum van Buuren L. Erreralaan 41 – Ukkel A za en zo van 10u tot 13u e 3-7 (Churchill) Het echtpaar Alice en David van Buuren kwam in 1909 in Brussel wonen en kocht omstreeks 1927 een stuk grond in de Erreralaan te Ukkel. Ze lieten er een villa bouwen en ook een tuin ontwerpen door landschaps architect Jules Buyssens. Deze laatste volgde in 1904 Louis Fuchs op als inspecteur van de beplantingen van de Brusselse parken en promenades. Hij realiseerde enkele openbare parken maar bleef ook werken voor particuliere klanten. Voor het echtpaar van Buuren ontwierp hij een “pittoreske tuin” op een hellend en vrij smal terrein. Een centraal grasveld werd omzoomd door gevarieerde elementen: groen gewelf, border met grasachtige planten, waterbekkens, met bloemen begroeide muur, rotsen, heidemassieven en coniferen die wisselende gezichtspunten boden van uit het huis en in de tuin zelf. Het geheel werd verfraaid door zitbanken, priëlen, Japanse stapstenen, paviljoenen en kronkelende paden. Hoewel de algemene structuur van de tuin behouden bleef, waren de bloempartijen mettertijd verdwenen en was het beeld van de tuin zoals die door Jules Buyssens was ontworpen door latere vegetatie helemaal in de verdrukking geraakt. In 2010 kreeg de tuin een grondig snoei- en opknapbeurt. Momenteel worden de borders, de Japanse stapstenen en de smeedijzeren bogen hersteld, evenals het metselwerk van de muurtjes en de waterbekkens. (B 17/04/1997) Uitleg door de architect die de restauratie leidt, zaterdag om 12u en zondag om 10u (enkel in het Frans). Opgelet: de toegang tot het museum is betalend (voordeeltarief van € 4 van 10u tot 13u).

57.

Kaart G 13

Wolvendaelpark Ukkel e 4 (Helden), 92-97 (Wolvendael) f 38-41-43 (Helden) Het Wolvendaelpark, een overblijfsel van het oude Zoniënwoud, ligt op een bijzonder heuvelachtige helling van de vallei van de Ukkelbeek en wordt begrensd door twee zeer oude wegen, de Dieweg en het Crabbegat. Het domein heeft achtereenvolgens toebehoord aan de families Fricx, Fraula, Vanderborght, Looz-Corswarem, Coghen, Balser en aan baron Léon Janssen. Elke familie droeg zijn steentje bij tot de verdere aanleg van het park. In 1763, toen het kasteel werd gebouwd, was er nog een Franse tuin aanwezig. Deze moest echter al gauw plaats maken voor een romantische Engelse tuin die meer aansloot bij de tijdsgeest. Vandaag heeft het park een sterk gevarieerd uitzicht, met uitgestrekte omzoomde grasperken, groepjes hoogstammige bomen en struiken die zich prachtig aftekenen tegen het glooiende terrein. In het kader van een opwaarderingsprogramma kreeg het park een nieuw drainagesysteem. De aanleg van vijvers en ondergrondse stormbekkens

57 moet voortaan de problemen met overvloedige regenval opvangen. Het park onderging een geslaagde facelift: zieke bomen werden gekapt en er werden paden en wegen aangelegd in lijn met de oorspronkelijke tijdgeest. Ook het elegante rococopaviljoen dat in 1877 van Amsterdam was overgekocht en hier steen per steen werd heropgebouwd kreeg een verjongingskuur. Het 18de-eeuwse folietje met het klokvormige dak heeft een rijk versierde façade volgens de beste Duitse rococotradities. Geen Franse connecties dus, voor wat op het eerste gezicht een staaltje van Lodewijk XV-stijl lijkt… (B 08/11/1972) Rondleiding “Het park van Wolvendael of de restauratie van een landschap” (zie kadertekst op volgende pagina). Tentoonstelling over de restauratie van het park en het Lodewijk XV paviljoen, bij de tent van de Ligue des Amis du Kauwberg in het groentheater.

⁄ U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST

58.

Kaart F 13

Sint-Pieterskerk Sint-Pietersvoorplein – Ukkel A za van 10u30 tot 17u zo van 10u30 tot 18u e 4-92 (Helden) f 38-41-43-98 (Helden)

De op 24 september 1782 ingewijde Sint-Pieterskerk staat op de plaats van een vroeger Romaans heiligdom dat teruggaat tot de 12de eeuw. De plannen voor de kerk, lange tijd toegeschreven aan Claude Fisco werden in feite ontworpen door Jean-François Wincqz, een architect afkomstig uit een familie van Henegouwse meestersteenhouwers. Het kerkgebouw werd een eerste keer verbouwd in 18831884 door architect Jean Baes die het architecturale decor van de zijgevels en het koor aanzienlijk verrijkte. De kerk werd in 1938 beschermd, nadat eerst de afbraak was overwogen, en

opnieuw verbouwd en aanmerkelijk vergroot naar de plannen van de architecten G. Ch. en L. Veraart (19381950). Binnenkort staan er nieuwe werkzaamheden op het programma: renovatie van de gevels, waterdicht maken van de daken, aanpassing van de elektrische installatie aan de huidige normen, betere beveiliging van de kerk, en een verjongingskuur voor het interieur door een opfrissing van al het binnenpleisterwerk. (B 25/10/1938) Tentoonstelling over de geschiedenis van het gebouw, van de romaanse oorsprong tot vandaag, via een presentatie van de ontwerpen van de verschillende architecten door de eeuwen heen. Ook de problematiek van de huidige restauratie komt aan bod. Met de medewerking van het CIDEP (Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimoine).

G G e l e i d e w a n d e l i n g

H T e n t o o n s t e l l i n g

Het park van Wolvendael of de restauratie van een landschap

Rond de restauratie van de Nekkersgatmolen

Het park van Wolvendael vertoont vandaag een gevarieerd uitzicht met brede grasperken, bosjes hoogstammige bomen en massieven die voordelig gebruik maken van het golvende reliëf. Langs de kronkelende paden komt u voorbij een watervlak, een groen theater en een elegant paviljoen in rococostijl dat in 1877 in Amsterdam werd gekocht en steen voor steen heropgebouwd in het park. De wandeling besteedt ook aandacht aan de recente restauratie van het park en het paviljoen. A zaterdag en zondag om 11u, 14u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: ingang van het Wolvendaelpark, kant Heldensquare in Ukkel – kaart G 13 e 4 (Helden), 92-97 (Wolvendaal) f 38-41-43 (Helden) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de Ligue des Amis du Kauwberg.

Het Nekkersgat, site bewoond sinds de prehistorie en de Keyenbempt, een natuurlijke heuvelrug die de vallei van de Geleytsbeek domineert vormen samen een landschappelijk geheel van grote historische waarde. Deze tentoonstelling zet dit gebied in de kijker en gaat in op de recente restauratie van de Nekkersgatmolen. Vanuit de tentoonstellingslocatie – het vroegere Nationale Instituut voor Oorlogsinvaliden – vertrekken geleide wandelingen naar de molen langs de Geleytsbeek en door de heraangelegde site van de Keyenbempt. A zaterdag en zondag van 14u tot 18u (wandelingen om 14u en 16u – duur: 1u30) C Domein van het Nekkersgat (vroeger Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden), Achille Reisdorfflaan 36 in Ukkel – kaart E 14 e 4 -97 (Egide Van Ophem), 51 (Ukkel Kalevoet) f 43-60 (Ukkel Kalevoet) Met de medewerking van de Cercle d’Histoire, d’Archéologie et de Folklore d’Uccle et environs.

U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST ⁄

59.

Kaart E 12

Abdij van Vorst Sint-Denijsplein 2 – Vorst A za en zo van 10u tot 18u e 82-97 (Sint-Denijs) f 50-54 (Sint-Denijs) Na de stichting van de eerste priorij tussen 1105 en 1110 volgde de verheffing tot de rang van abdij in 1239. Het merendeel van de nog bestaande gebouwen dateert evenwel uit de tweede helft van de 18de eeuw. Ze werden opgetrokken onder leiding van architect Laurent-Benoît Dewez op wie de monniken een beroep deden na de brand die een deel van het kloostercomplex in 1764 verwoest had. Na opheffing van de abdij tijdens de Franse Overheersing werden de terreinen en gebouwen in 1797 openbaar verkocht. De nieuwe gebouwen, die amper 30 jaar oud waren, kregen een andere bestemming maar de gotische abdijkerk, de kloostergang en

andere bijgebouwen werden gesloopt. De verdwenen abdijkerk lag evenwijdig met de Sint-Denijskerk, op de plaats van het huidige speelplein. De abdijgebouwen werden uiteindelijk in 1964 door de gemeente aangekocht. Een eerste restauratiecampagne begon in 1971 om het ingangspaviljoen met mooi mansardedak, de twee halfcirkelvormige vleugels en de oostelijke en westelijke hoofdgebouwen met de andere portalen te bewaren. Een nieuwe campagne voor de herwaardering van de site begon in 2002 met de identieke heropbouw van de gebogen muur, een overblijfsel van de omheining van de tuin die vroeger tegenover de gevel van de abdijkerk lag, en met de restauratie van de gebouwen zelf. Het project, dat ook de Sint-Denijskerk en omgeving omvat, is nog altijd aan de gang en omvat de restauratie van de tuinen en de bouw van een onthaalpaviljoen in eigentijdse architectuur. (B 08/09/1994)

Paneel met uitleg over de restauratie van de oostelijke vleugel van de abdij. Tentoonstelling “Chapelier, la vie en bleu”.

⁄ U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST

60.

Kaart E 12

Sint-Denijskerk Brusselse Steenweg 26 – Vorst A za van 10u tot 18u zo van 12u tot 17u e 82-97 (Sint-Denijs) f 50-54 (Sint-Denijs) De Sint-Denijskerk van Vorst, een typische dorpskerk, heeft een centrale kern waaraan in de loop der eeuwen een aantal bijgebouwen werden toegevoegd, het ene al meer geslaagd dan het andere. Reeds in de 12de eeuw bevond zich hier een gebedsoord. Het was ook in die periode dat de Sint-Alenakapel werd opgetrokken in romaanse stijl. Aan het einde van de 13de eeuw werd begonnen met de bouw van het koor en het schip, waaraan een eeuw later een verdieping werd toegevoegd. De voet van de toren en het koor van de Sint-Alenakapel dateren uit de 15de eeuw. Veel later zou architect Chrétien Veraart de kerk zijn huidig uitzicht geven door een tongewelf uit 1820 te laten afbreken dat de acht grote vensteropeningen van het schip verduis-

terde. Hierdoor kon het licht opnieuw volop binnenstromen. Hij liet de huidige gewelven weer opbouwen en baseerde zich daarbij op sporen die hij in het dakgebinte had teruggevonden. Het Geesthuis werd omgevormd tot een ontvangstruimte en de verdieping tot doksaal, terwijl de noordelijke zijbeuk werd verlaagd. Deze restauratie vond plaats tussen 1925 en 1926. Vandaag trekt vooral het recent gerestaureerde orgel de aandacht, naast het dak dat in 1990 werd hernieuwd. Hoewel dit reeds voor 1999 was gepland, werd het orgel pas in mei 2007 gedemonteerd en uit de kerk verwijderd. In december 2008 werd het teruggeplaatst na restauratie door de firma Thomas. (B 21/12/1936) Rondleidingen zaterdag om 11u, 14u en 16u en zondag om 14u en 16u. Orgelconcert zaterdag en zondag om 15u.

61.

Kaart E 12

Gemeentehuis van Vorst Pastoorstraat 2 – Vorst A za en zo van 10u tot 18u e 82-97 (Sint-Denijs/ Vorst Centrum) f 50-54 (Sint Denijs) Na een art-nouveauperiode evolueerde architect Jean-Baptiste Dewin na de Eerste Wereldoorlog naar een art-decostijl met modernistische invloeden. Hij startte in 1925 met het ontwerp voor het nieuwe gemeentehuis van Vorst. De werken hieraan begonnen echter pas in 1934. Een 50 meter hoog belfort torent uit boven een massief gebouw in gele baksteen, hardsteen en beton, de favoriete materialen van die tijd. Dewin opteerde voor een functionele en logische architectuur die een zekere luxe niet in de weg stond zoals blijkt uit de exotische houtsoor ten (avodiré, ebbenhout, bubinga, iroko kimbala) en het gepolijste marmer die voor de decoratie van het interieur zijn gebruikt. Het gemeentehuis, dat in 1938 in gebruik werd genomen, heeft een grote hal met staatsietrap waarvan de bekleding in wit Carraramar-

U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST ⁄

61 mer, blauw Bioulmarmer en zwart Mazymarmer samen met het siersmeedwerk en de gekleurde glasin-loodramen een opmerkelijk geheel vormen. Een uitgebreid restauratieprogramma staat in de steigers voor 2012. Het voorziet het reinigen en herstellen van de gevels, de restauratie van de glasramen, het ijzersmeedwerk binnen en buiten en de beschilderingen binnen. Het gebouw zal ook worden aangepast aan de nieuwe normen op het gebied van isolatie, elektriciteit en verwarming. (B 22/10/1992) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei.

62.

Kaart E 10

Wiels en Brass Van Volxemlaan 354 en 364 – Vorst A za en zo van 10u tot 18u e 82-97 (Wiels) f 49-50 (Wiels ) Het imposante gebouw op de hoek van de Van Volxemlaan en de Luttrebruglaan, dat de stilistische aspecten verenigt van de art deco en het industriële functionalisme, is een overblijfsel van de vroegere brouwerij Wielemans-Ceuppens. Het werd in 1930 ontworpen door architect Adrien Blomme die het had opgevat als een echte vitrine om de bloeiende activiteit van de onderneming aan de buitenwereld te tonen. Een nauwgezette restauratie, die plaatsvond tussen 1997 en 2005, heeft het oord zijn vroegere uitzicht teruggegeven. De buitenbepleistering is op identieke wijze vernieuwd en hersteld, net als de draaiende stalen ramen, de verlichting en de betegelde muren. De brouwkuipen zijn gerestaureerd en de silo’s verbouwd tot tentoonstellingsruimte. Het gebouw-Blomme heeft vandaag een nieuwe bestemming gekregen als centrum voor hedendaagse kunst, het

Wiels. Iets verderop ligt het Brass waar de brouwzaal en de machinekamer gevestigd waren. De tot cultureel centrum omgevormde ruimte heeft zijn brouwkuipen verloren maar een aantal gerestaureerde machines is bewaard gebleven. Dit tussen 1903 en 1905 opgetrokken gebouw bevat nog mooie ensembles keramiektegels op de muren van de brouwzaal en in het trappenhuis met zijn treden van hardsteen. (B 20/07/1993) Rondleidingen in het Wiels. Muzikale animatie in het Brass.

⁄ U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST

63.

Kaart F 11

Dudenpark kant Lainésquare, ter hoogte van de ingang aan de Massenetlaan Vorst f 48 (Lainé) Het Dudenpark is een restant van het Zoniënwoud dat dankzij de grote hoogteverschillen van het terrein gespaard is gebleven van de opeenvolgende golven van ontbossing. Vandaag is het 23 hectare grote park voornamelijk beplant met hoogstammige beuken, maar we treffen ook esdoorns en essen aan in het dichte onderhout waar zich rupsklaver en varens verschuilen, soorten die zeldzaam zijn in de Brusselse parken. Een centrale dreef leidt naar het noordelijke deel dat een tuinaanleg kreeg en een prachtig uitzicht biedt op het Brusselse stadslandschap. Dit park behoorde vroeger toe aan de abdij van Vorst en stond lange tijd bekend als het Bois de la Croix.

64.

Kaart G 10

Stadhuis van Sint-Gillis Van Meenenplein 39 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51 (Horta) Op het einde van de 19de eeuw had Sint-Gillis dringend behoefte aan een nieuw gemeentehuis. Na de keuze van een geschikt terrein en de selectie van een architect gingen de zaken snel vooruit en werd de bouw in vier jaar tijd, tussen 1900 en 1904, voltooid. De plannen voor dit stadhuis van 4.267 m² dat vandaag nog altijd de bareel van Sint-Gillis domineert, werden getekend door de Franse architect Albert Dumont die eerder de stedenbouwkundige plannen voor de aanleg van De Panne en HardelotPlage had ontworpen, naast talrijke villa’s aan de kust. Hij ontwierp een gebouw met twee gebogen vleugels die de bezoekers als het ware omar-

Omstreeks 1829 kwam het in het bezit van de familie Mosselman. In 1869 werd het eigendom van Guillaume Duden, een rijke handelaar in kant. Hij liet er in 1873 een neoclassicistische woning optrekken waarin vandaag de filmschool INRACI gevestigd is. Toen Leopold II in 1895 dit uitgestrekte domein als legaat kreeg, was hij volop bezig met de voorbereidingen voor de aanleg van het park van Vorst. In 1900 stond hij dit park via de Koninklijke Schenking af aan de Belgische Staat en besliste om het samen te voegen met het Jupiterpark en het park van Vorst. Toch duurde het nog tot 1912 alvorens het Dudenpark voor het publiek toegankelijk werd. De restauratie van het Dudenpark verloopt in fasen. Er wordt voorrang gegeven aan het eigenlijke beheer van het park (onderhoud en kappen van bomen, revisie van de aanwezige plantensoorten, probleem van de erosie,…). De verschillende ingangen van het park worden volledig gerestaureerd (hekken en pilasters). Bin-

men. De neo-Franse renaissancestijl kenmerkt zich door de weelderige decoratie en rijkdom aan materialen. Het gebruik van roze graniet uit de Vogezen, van Euville- en Savonnièresteen, en van baksteen en hardsteen zorgt inderdaad voor een geslaagde kleurafwisseling die dankzij een grondige reiniging zijn volledige luister heeft teruggekregen. De materialen, die nog in goede staat verkeerden, moesten alleen van vuil worden ontdaan. Deze behandeling was ook zeer heilzaam voor de vele beelden die het gebouw versieren. Eerder waren de daken al hersteld. De rijke decoratie van het interieur die de gemeentelijke instelling verheerlijkt is niet vergeten, want ook de trouwzaal is gerestaureerd. De plafondschilderingen van Khnopff zijn door gommage schoongemaakt en de zijden wandtaptijen langs de muren die de verschillende levenscycli uitbeelden, zijn met zorg stofvrij gemaakt. Ze werden destijds

63 nenkort start een volledige renovatie van de muurtjes in art-decostijl. (B 26/10/1973) Rondleidingen over de geschiedenis van het park en de restauratie van de art-decomuurtjes, zaterdag om 10u, 13u en 15u. Met de medewerking van landschapsarchitecte Ann Voets (bureau Out Site) en de architecten Benoît Lemmens, Pierre Gruloos en Alberto Solinis.

64 geweven door Hélène de Rudder naar kartons van haar echtgenoot, beeldhouwer Isidore de Rudder. (B 08/08/1988) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn. Tentoonstelling “Twintig jaar restauratie in het Hortamuseum “(zie kadertekst volgende pagina).

U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST ⁄

65.

Kaart G 10

Volkshuis van Sint-Gillis Sint-Gillisvoorplein 37-39 Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein) Het uit 1905 daterende Volkshuis werd in 1995 door de gemeente SintGillis aangekocht met de bedoeling het vervallen gebouw nieuw leven in te blazen. Het Volkshuis was oorspronkelijk een plaats van solidariteit, waar de arbeiders elkaar konden ontmoeten en waar ze toegang kregen tot cultuur en vorming. Lenin in 1914 en Paul-Henri Spaak hebben er ooit toespraken gehouden. In 1918 kreeg het gebouw zijn eigen bioscoop. De maatschappelijke betekenis van het Volkshuis taande vanaf de jaren 1960 en het gebouw werd ingenomen door handelszaken, later door de werkloosheidsdienst, de vzw Bulex en een

65 dansgezelschap. De restauratie heeft het metalen gebinte in art-nouveaustijl weer zichtbaar gemaakt dat door een verlaagd plafond en de bouw van een zaal op de bovenste verdieping aan het oog onttrokken was. De grote zaal heeft een ondiepe scène gekregen om zijn polyvalentie te vergroten. Aan de foyer op de eerste verdieping

H T e n t o o n s t e l l i n g Twintig jaar restauratie in het Hortamuseum In 1961 kocht de gemeente Sint-Gillis de woning van Victor Horta en tien jaar later het aanpalende atelier. In 1989 gaf de vzw Hortamuseum architecte Barbara Van der Wee opdracht een masterplan uit te werken dat in opeenvolgende fases zou worden uitgevoerd voor de twee gebouwen die sinds 1963 beschermd waren. De restauratie van de grote trap was daarbij een prioriteit. Beetje bij beetje werden zowel de architectuur als de decoratie van het interieur zorgvuldig in de originele staat hersteld. Deze tentoonstelling presenteert de plannen van de restauratie door Barbara Van der Wee samen met een reeks foto’s van de werkzaamheden en de huidige toestand van het museum door fotograaf Paul Louis. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C stadhuis van Sint-Gillis, Van Meenenplein in Sint-Gillis – kaart G 10 e 3-4-51 (Horta) Met de medewerking van het gemeentebestuur van Sint-Gillis en het Hortamuseum.

is ook een nieuw lokaal toegevoegd dat kan dienen voor lezingen of vergaderingen. Sinds de heropening in 2002 heeft het Volkshuis weer aangeknoopt met zijn vroegere sociaalculturele roeping in dienst van de lokale bevolking.

⁄ U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST

67.

Kaart G 10

Sint-Gilliskerk Sint-Gillisvoorplein – Sint-Gillis A enkel za van 10u tot 12u en van 14u tot 16u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein)

66.

Kaart G 10

Voormalige bioscoop Aegidium Sint-Gillisvoorplein 18 – Sint-Gillis A za en zo van 10u tot 18u e 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) f 48 (Sint-Gillisvoorplein) De bioscoop Aegidium opende haar deuren in 1905. Achter de eclectische gevel met neoclassicistische inslag gaat een uitbundige decoratie schuil die nog werd aangevuld en verrijkt tijdens opeenvolgende verbouwingen, de laatste in 1956. In dat jaar voegden de architecten Hendrickx en Stevens een zaal in Lodewijk XV-stijl toe. Hoewel er vandaag geen films meer worden vertoond, heeft het gebouw gelukkig nog de ruimtes bewaard waar art nouveau en art deco vrolijk vermengd zijn met decoratieve elementen die ontleend zijn aan klassieke stijlen, zoals bloemenslingers, putti, medaillons of pauwen. Maar het orgelpunt is ongetwijfeld de Moorse zaal. Loofwerk, schelpen, palmetten, geometrische friezen, slanke zuiltjes, hoefijzerbogen, spiegels en Arabisch

67 fantasieschrift brengen er een oosters universum tot leven dat uniek is voor Brussel. Stratigrafisch onderzoek en sonderingen uitgevoerd door het KIK hebben onder de uniforme verflaag schitterende tinten aan het licht gebracht van een uitzonderlijk rijke polychromie. Deze ontdekkingen worden bevestigd in de vestibule die, hoewel ze al lang niet meer wordt gebruikt, haar oorspronkelijke decoratie heeft bewaard. Voor de vroegere bioscoop wordt momenteel een nieuwe bestemming gezocht. (B 08/06/2006) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Korei. Paneel met uitleg over de studie van de decoratieve elementen uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium.

De stedenbouwkundige Victor Besme, ontwierp in 1862 de plannen voor een kerk die deel uitmaakte van zijn ontwerp voor de heraanleg van het Sint-Gillisvoorplein. De neoRomaanse kerk, gebouwd tussen 1866 en 1878, heeft een imposante voorgevel Savonnièressteen. Opengewerkte torentjes accentueren de steunberen van de voorgevel. De overige gevels zijn volledig in baksteen opgetrokken met enkele eenvoudige hardstenen elementen. Binnen in de kerk liepen de spitsbooggewelven uit stucwerk op een houten structuur aanzienlijke schade op door waterinsijpelingen. Dit leidde tot het loskomen van het stucwerk en de instorting van een gewelf van de dwarsbeuk in 1991. De kerk werd bijgevolg voor het publiek gesloten en in 1997 begon een restauratieprogramma onder leiding van de architecten A. Dupont en J. L. Vanden Eynde. Na consolidatie van de dragende elementen en een identieke heropbouw van de beschadigde delen werden de plaasteren sierlijsten, de kapitelen en zuiltjes ter plaatse gereconstrueerd, evenals de ribben van de gewelven die perfect moesten overeenstemmen met het houten gebinte. Dit vereiste een nauwe samenwerking tussen de stukadoors en de schrijnwerkers. De glasramen en de beschilderingen van het interieur werden begin jaren 2000 gerestaureerd. De kerk is vandaag in gebruik door de monastieke gemeenschap van Jeruzalem. (B 16/03/1995)

U KKEL / S I NT- G I LLI S / VO R ST â &#x201E;

DE EUROPESE OPEN MONUMENTENDAGEN In BelgiĂŤ worden sinds 22

niet toegankelijk zijn. Op die manier

jaar Open Monumentenda-

krijgen de Europese burgers de gele-

gen georganiseerd.

genheid hun gemeenschappelijke culturele erfgoed te ontdekken en beter

Deze dagen, waar jaarlijks duizenden

te leren kennen. Tevens worden ze

bezoekers op afkomen, worden van-

aangemoedigd actief deel te nemen

daag georganiseerd in de 49 landen die

aan de bescherming en de valorisatie

het Europees Cultureel Verdrag onder-

van dit erfgoed voor de huidige en

tekend hebben, onder de naam van

toekomstige generaties.

Europese Open Monumentendagen. Meer informatie over de Europese In heel Europa worden dus tijdens de

Open Monumentendagen in de andere

weekends van september talrijke sites

landen van Europa is te vinden op de

en monumenten voor het publiek

website www.jep.coe.int.

opengesteld, waarvan vele doorgaans

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

ANDE R LECHT / SINT - JANS - MOLEN B EEK / KOEKEL B E R G / G ANSHO R EN / JETTE / B R U SSEL - LAKEN / B R U SSEL - NOH

Slachthuizen en markt van Anderlecht 70

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

69.

Kaart F 8

Curo-Hall/Huis van Sociale Cohesie van Anderlecht – Voormalige school Marius Renard Ropsy-Chaudronstraat 7 Anderlecht A za en zo van 10u tot 18u d 2-6 (Clemenceau) e 81 (Raad) f 46 (Clemenceau)

68.

Kaart F 9

Restaurant – Voormalige grote sluis Poincarélaan 77 – Anderlecht A za en zo van 10u tot 18u d 2-6 (Zuidstation) e 3-4-81 (Zuidstation), 82-51-3-4 (Lemonnier) f 27-49-50-78 (Zuidstation), 46 (Anderlechtse Poort) De grote sluis of grote spuy die in de tweede helft van de 15de eeuw gebouwd werd maakte deel uit van de tweede stadsomwalling en moest dienen om de waterstand van de Zenne te regelen op de plaats waar de rivier Brussel binnenkwam. De Zenne was onderhevig aan sterke debietschommelingen en veroorzaakte geregeld ernstige overstromingen. Bij hoge waterstand werden de kleppen van de sluis gesloten en werd het water omgeleid in een kanaal – de coupure – dat rond de stad liep. In 1840 werd een nieuwe sluis gebouwd door architect Auguste Payen, maar ondanks de grotere afmetingen bleek ook deze niet in staat om de wateroverlastproblemen op te lossen. In het kader van de grote werkzaamheden voor de sanering en overwelving van de Zenne, ondernomen door burgemeester Jules Anspach, bouwde architect Léon Suys het huidige sluisgebouw in neoclassicistische stijl aan het begin van de dubbele koker die onder het stadscentrum doorloopt. De sluis bleef in

69 werking tot 1955, toen de loop van de Zenne buiten de Vijfhoek werd omgeleid in een tweede overwelving. Het gebouw verloor zijn bestaansreden en bleef lange tijd wachten op een nieuwe bestemming. Na de bescherming in 1984 werd het gerestaureerd in 1992. Hierbij werden behalve de gevels en de binnenvolumes ook de metalen structuren en de machinerie hersteld waaronder twee enorme hydraulische zuigers voor de bediening van de kleppen. Het gebouw huisvest vandaag de restaurant La Grande Ecluse. (B 22/02/1984) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis.

Voor de bouw van een school in deze dichtbevolkte wijk van Anderlecht werd een beroep gedaan op architect Georges Hansotte, die onder meer ook de Sint-Servaaskerk, de Hallen van Schaarbeek en de kliniek Antoine D e Pa g e o n t w i e r p. H a n s ot te besteedde buitengewone zorg aan de keuze van de materialen: Boomse baksteen, hardsteen uit de steengroeven van Zinnik en Ecaussines, en breukstenen uit de groeven van Feluy en Rhisnes. Zoals bij de meeste scholen van die tijd werden de lokalen gegroepeerd rond een grote centrale hal met galerijen die naar de klassen leidden. Deze jongensschool opende zijn deuren op 24 september 1888. Het lage gedeelte van de hal heeft een eerste restauratie ondergaan waarbij het schrijnwerk, ijzersmeedwerk en hardstenen elementen gerenoveerd zijn. Het is de bedoeling dat de gevel in de toekomst zijn vroegere uitzicht en luister terugkrijgt en dat het gebouw wordt aangepast aan de huidige energienormen. Het in 1997 tot Curo-Hall omgedoopte schoolgebouw huisvest sinds 2010 het Huis van Sociale Cohesie. Er worden allerlei activiteiten georganiseerd. Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u (enkel in het Frans). Tentoonstelling “Curo-Hall/Huis van Sociale Cohesie: kroniek van een lopende restauratie” (zie kadertekst volgende pagina). Fotorally “Restauraties in Anderlecht” (zie kadertekst volgende pagina).

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

70.

Kaart F 8

Slachthuizen en markt van Anderlecht Ropsy-Chaudronstraat 24 Anderlecht A za en zo van 10u tot 14u30 d 2-6 (Delacroix) f 89 (Delacroix), 46 (Clemenceau)

Rond 1850 had bijna elke gemeente zijn eigen slachthuis, met als gevolg dat de dieren door de straten van de hoofdstad werden gevoerd. De aanblik van dit schouwspel moet allicht pittoresk zijn geweest, maar praktisch was het niet. Om de situatie rationeler aan te pakken werd uiteindelijk besloten om een slachthuis te bouwen op een grasland in Anderlecht. Na veel getalm werden het uiteindelijk officieel ingehuldigd op 24 augustus 1890. Het gaat de onderneming voor de wind, en in 1919 wordt ze overgenomen door de gemeente. In 1983 moet het slachthuis zijn activiteiten stopzetten omdat de installaties op technisch en sanitair vlak totaal verouderd waren. De gebouwen zijn een ontwerp van architect Émile Tirou. De hoofdingang wordt geflankeerd door twee monumentale zuilen die elk zijn versierd met een bronzen stier. De vol-

ledig glazen hal, een immens vierkant van 100 bij 100 meter, springt meteen in het oog. Een woud van pijlers ondersteunt de metalen dakconstructie waaronder de overdekte markten plaatshebben. Met zijn ongebruikelijke afmetingen is dit een opvallend voorbeeld van de industriële architectuur. Abatan, de vennootschap die de gebouwen nu beheert, heeft plannen voor de bouw van een hedendaagse hal, maar ook en vooral wil ze de bestaande grote hal laten restaureren. In 2009 werd architect Tars Stevens belast met de voorstudie voor de volledige overdekte markt en de achtergevel, die in bijzonder slechte staat verkeert. In een eerste fase zouden de vele pijlers worden gerestaureerd. In een tweede fase komt dan de achtergevel aan de beurt. Het dossier vereist zowel een historische als een technische aanpak, wat het project uiteraard zeer complex maakt. (B 08/08/1988) Uitleg over de geplande restauratiewerken door architect Tars Stevens, zondag om 14u. U dient vooraf in te schrijven via de site www.abatan.be.

h T e n t o o n s t e l l l i n g Curo-Hall – Huis van Sociale Cohesie: kroniek van een lopende restauratie Deze tentoonstelling geeft een volledig overzicht van de restauratie van deze voormalige school van architect Hansotte. Vernuftige hulpmiddelen leiden uw blik naar de details van dit gebouw. Hoe, dat zult u ter plaatse ontdekken. Laat u verrassen! A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C Curo-Hall, Ropsy-Chaudronstraat 7 in Anderlecht – kaart F 8 d 2-6 (Clemenceau) e 81 (Raad) f 46 (Clemenceau) Tentoonstelling toegankelijk tot 30 september tijdens de kantooruren. Met de medewerking van Infor-Femmes en de dienst Verenigingsleven van de gemeente Anderlecht.

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

71.

Kaart D 9

Begijnhof van Anderlecht Kapelaansstraat 8 – Anderlecht A za en zo van 10u tot 18u d 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46 en 49 (Sint-Guido) De eerste begijnhoven dateren uit het einde van de 12de eeuw. Begijnen waren vrouwen die hun geloof binnen een gemeenschap wilden belijden zonder evenwel in het klooster te treden. Het eerder kleine begijnhof van Anderlecht bood plaats aan acht bewoonsters. Het werd gesticht in 1252, heropgebouwd in 1634 en nog een keer gedeeltelijk in 1736 na een brand. Het begijnhof bleef in gebruik tot aan de Franse Revolutie. Nadien werd een organisatie voor welzijnswerk in de gebouwen ondergebracht, en nog later boden zij onderdak aan arme vrouwen. Rond 1928 moesten de twee huizen worden gesloten omdat zij in bijzonder slechte staat verkeerden. In 1930 worden zij ingericht als volksmuseum door toedoen van de Anderlechtse historicus Daniel Van Damme. In 1967 werd het begijn-

71 hof opnieuw gesloten voor het publiek. In 1974 startte een vijf jaar durende restauratie. De daken werden opgeknapt, de muren en kruisvensters gerestaureerd, net als het interieur. Vanaf 1987 nam het Museum van het Anderlechtse leven er zijn intrek. De huisjes met de kleine kamertjes en lage plafonds vertonen nog sporen uit de 15de eeuw, zoals de pleisterklei gemaakt van klei en gehakt stro die de stijlen van het vakwerk vult. (B 25/10/1938)

Rondleidingen, zaterdag en zondag om 11u en 15u in het Nederlands om 10u en 14u in het Frans (om 16u in het Engels en om 17u in het Italiaans). Voorafgaand aan de rondleiding wordt de film ‘All om all’ van Silvana Panciera vertoond, waarin de geschiedenis van de begijnen in Europa wordt belicht. Vertoning en vertrek van de rondleiding: Molièrezaal, d’Aumalestraat 2 in Anderlecht.

G F o t o r a l ly Restauraties in Anderlecht Deze rally, die u van de Curo-Hall naar de slachthuizen brengt, combineert het plezier van de fotografie met de ontdekking van het Anderlechtse erfgoed. Een gelegenheid om uitleg te krijgen over vroegere of toekomstige restauraties, weinig bekende plekjes te bezoeken, de eigenschappen van verschillende materialen te ontdekken en kennis te maken met de restauratietechnieken. Na de uitleg van de gids over de geschiedenis van de locaties en de gebruikte materialen mag u volgens bepaalde richtlijnen elementen van het erfgoed fotograferen die u de moeite waard vindt. Achteraf worden de genomen foto’s geprojecteerd en becommentarieerd vanuit fotografisch en erfgoedkundig oogpunt. A zaterdag en zondag om 14u30 C Curo-Hall, Ropsy-Chaudronstraat 7 in Anderlecht – kaart F 8 d 2-6 (Clemenceau) e 81 (Raad) f 46 (Clemenceau) I reserveren verplicht op nummer 02/511.47.06. Vergeet uw digitaal fototoestel niet. Met de medewerking van Infor-Femmes en de dienst Verenigingsleven van de gemeente Anderlecht.

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

72.

Kaart D 9

Collegiale Sint-Pieteren-Sint-Guido Dapperheidsplein 17 – Anderlecht A za van 14u tot 18u zo van 12u30 tot 16u d 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46-49 (Sint-Guido)

De collegiale Sint-Pieter-en-SintGuido, opgetrokken tussen de tweede helft van de 14de eeuw en het midden van de 16de eeuw, is een van de mooiste kerken in Brabantse gotiek van het Brussels Gewest. Meerdere befaamde architecten uit die tijd waren bij de bouw betrokken: Jan Van Ruysbroeck (die de toren van het Brusselse stadhuis ontwierp) voor het koor, Lodewijk van Bodegem voor het portaal en Matthijs III Keldermans voor de toren en de Sint-Guidokapel. De huidige kerk vervangt een dorpskerk en latere collegiale in Romaanse stijl, waarvan nog de 11de-eeuwse

crypte bewaard is onder het koor. Hierin bevindt zich een oude grafsteen versierd met een levensboom. Volgens de overlevering is dit het graf van de heilige Guido, de ‘arme van Anderlecht’, overleden omstreeks 1012 en eeuwenlang het voorwerp van volkse devotie en bedevaarten. Het interieur van de collegiale is opmerkelijk homogeen. Zuilen met koolbladkapitelen leiden naar het koor dat relatief diep is omdat het de koorstoelen van de kanunniken bevatte. De kerk is rijk aan kunstwerken, waaronder een reeks uitzonderlijke muurschilderingen en reliëfs, meerdere grafmonumenten, prachtige glasramen en drie kostbare gotische beelden in steen van Avesnes die destijds het portaal sierden. Sinds 1992 wordt het kerkgebouw geleidelijk gerestaureerd. Na de toren wordt momenteel het koor onder handen genomen. (B 25/10/1938) Bezoek “De restauratiewerken aan de collegiale Sint-Pieter-enSint-Guido” (zie kadertekst hieronder).

G b e z o e k De restauratiewerken aan de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido Een gebouw zoals de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido blijft geen eeuwen overeind staan zonder enige vorm van restauratie. Tussen 1845 en 1857 werd de kerk een eerste keer opgeknapt onder leiding van Tilman-François Suys. De grote 19de-eeuwse restauratie begon evenwel in 1879 onder de supervisie van architect Jules-Jacques Van Ysendyck, die de collegiale kerk helemaal ombouwde tot een neogotische kerk en de toren bekroonde met een imposant kruis dat in 1898 werd ingewijd. De restauratie werd pas na zijn dood voltooid en liep nog door tot in de eerste jaren van de 20ste eeuw. De huidige restauratiewerken werden opgestart in 1992 en staan onder leiding van architectenbureau Georges Piron. In een eerste fase (1994-1997) werd de toren gerestaureerd en werd zijn fundering verstevigd. Gedurende de tweede fase, die begon in 2000 en nu nog steeds loopt, worden het dakwerk en het gebinte onder handen genomen, het parementwerk aan de binnenen buitenkant van het koor, evenals de ramen. Verder reinigde het KIK meerdere schilderijen en een hoog-reliëf. Tijdens deze uitzonderlijke rondleiding kunt u kennismaken met dit bijzondere gebouw vanuit het oogpunt van de restaurateurs. U krijgt de kans om het koor te betreden en er de glaswerken van dichtbij te bewonderen. Ook de dakverdieping, die normaal gesloten blijft voor het publiek, is nu te bezichtigen: het dakgebinte is ronduit schitterend. A zondag om 13u30 C Collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, Dapperheidsplein in Anderlecht – kaart D 9 d 5 (Sint-Guido) e 81 (Sint-Guido) f 46-49 (Sint-Guido) I verplicht reserveren op het nummer 02/526.83.30 (van dinsdag tot vrijdag van 12 tot 18u30 of via mail (monumenten@anderlecht.irisnet.be). Maximum 25 bezoekers. Een initiatief van de Schepenschap van Cultuur en Monumenten en Landschappen van Anderlecht, met de medewerking van architectenbureau Georges Piron en de kerkfabriek van de collegiale Kerk van SintPieter en Sint-Guido.

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

73.

Kaart A 9

Luizenmolen Vlinderstraat – Anderlecht A enkel zo van 10u tot 18u e 81 (Marius Renard)

f 75 (Goede Lucht), 46 (Appelboom) Tot laat in de 19de eeuw werden houten staakmolens vaak verplaatst. Dat was ook het geval met de Luizenmolen die, van onbekende herkomst, in 1864 op een boerderij in de Vlinderstraat in Anderlecht werd geïnstalleerd. In 1874 werd de molen opnieuw verplaatst naar een heuveltje nabij de boerderijgebouwen. Hij bleef in werking tot 1928 en werd in 1939 door de gemeente Anderlecht aangekocht met de bedoeling hem te restaureren. Ondanks de bescherming in 1942 takelde de Luizenmolen geleidelijk af tot en met een gedeeltelijke instorting. In 1954 werd de bescherming opgeheven en het jaar daarop werd de molen afgebroken. De herinnering aan de molen bleef echter

voortleven en in 1992 richtten enkele enthousiastelingen met een passie voor lokale geschiedenis een vzw op met het doel de molen herop te bouwen. De plannen hiervoor werden opgesteld door de Brusselse architect Georges Piron. Een nieuwe molenterp werd aangelegd niet ver van de oude. De bouw van de nieuwe Luizenmolen, identiek aan de vorige, werd toevertrouwd aan de molenbouwers Gebroeders Peel uit Gistel (West-Vlaanderen). Op 29 mei 1999 werd hij feestelijk in gebruik genomen. (B 08/02/2007) Uitleg over de geschiedenis van de molen en zijn werking.

h T e n t o o n s t e l l i n g e n b e z o e k De restauratie van het Karreveldkasteel Het kasteel Karreveld, aangekocht door de gemeente Sint-Jans-Molenbeek in 1930, onderging vanaf 1954 een grote restauratiecampagne. De toenmalige burgemeester Edmond Machtens wou er een prestigieuze ontmoetingsplaats en hotel van maken voor belangrijke gasten tijdens de Expo 58. Dat die restauratie meer weg had van een heropbouw is typerend voor een tijd toen de begrippen erfgoed en bewaring een heel andere inhoud hadden dan vandaag. Een geleid bezoek aan het kasteeldomein en een tentoonstelling van foto’s, schetsen en plannen laat duidelijk de evolutie van de site en de restauratiekeuzes van die tijd zien, en gaat ook in op de toekomstige uitdagingen voor het behoud. A zaterdag van 14u tot 18u en zondag van 10u tot 18u (om het uur) C vertrek: kasteel Karreveld, J. de la Hoeselaan 32, Sint-Jans-Molenbeek – kaart E 6 d 2-6 (Osseghem) e 82-83 (Karreveld) f 49 (Kerkhof van Molenbeek) Met de medewerking van de gemeente Sint-Jans-Molenbeek en Carlo R. Chapelle.

74.

Kaart E 6

Karreveldkasteel J. de la Hoeselaan 3 Sint-Jans-Molenbeek A za van 14u tot 18u zo van 10u tot 18u d 2-6 (Osseghem) e 82-83 (Karreveld) f 49 (Kerkhof van Molenbeek) Het gehucht ‘Karlevelt’ of ‘Karnevelt’ wordt al in de 13de eeuw vermeld. Het bestond toen uit een grote kasteelhoeve, omringd door landbouwterreinen, vijvers, weilanden en bossen. In de 17de eeuw kwam het domein in handen van een Brussels burger, Hiëronimus Van Gindertaelen, waarna het in 1656 eigendom werd van de Spanjaard don Garcia Osorio y Borgia. In 1780 werd het Karreveldkasteel gekocht door de familie Villegas van Jette Sint-Pieters. De gemeente Sint-Jans-Molenbeek kocht het kasteel uiteindelijk in 1930 en besliste om 4/5 van het domein voor bebouwing te verkavelen en slechts drie van de oorspronkelijke zestien hectare intact te bewaren. Intussen waren er al een velodroom en filmstudio’s op het domein gebouwd! De gevel en de puntgevel die in de vijver weerspiegeld worden zijn de enige originele delen van het kasteel dat vanaf 1954 grondig gerestaureerd of eerder herbouwd werd op initiatief van burgemeester Edmond Machtens. Die wou er een luxehotel van maken voor hoge gasten die de Wereldtentoonstelling van 1958 zouden bezoeken. Deze restauratie toont goed aan hoe verschillend men destijds tegen erfgoed en monumentenzorg aankeek. Momenteel zijn instandhoudingswerken aan het domein en het kasteel aan de gang. (B 10/11/1955) Tentoonstelling en bezoek “De restauratie van het Karreveldkasteel” (zie kadertekst hiernaast).

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

G T e n t o o n stelling De vele restauraties in Sint-Jans-Molenbeek

75.

Kaart F 7

Brussels Museum voor Arbeid en Industrie Ransfortstraat 27 Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 14u tot 18u e 51 (Ninoofsepoort), 82-83 (Driehoek) f 86 (Driehoek) Hoewel de Compagnie des Bronzes werd opgericht in 1854, onder de naam Société Corman et Cie, werden haar werkplaatsen pas in 1887 overgebracht naar de Ransfortstraat, te midden van een wijk die in volle groei verkeerde en bekendstond als het Belgische Manchester. In die tijd werden er vooral elementen in zink, brons, ijzer en andere metalen vervaardigd. De onderneming kende een toenemend succes en eervolle bestellingen vulden de orderboekjes: de hekken van de zoo van New York, de beelden van de Kleine Zavel, het memoriaal van Lord Leighton in SaintPaul in Londen, de standbeelden van David Teniers in Antwerpen en van koning Albert I op de Kunstberg. De bedrijfsgebouwen, gegroepeerd rond een binnenplaats, werden opgericht

tussen 1862 en 1912. Ze omvatten een montagehal, een bronsgiethal, een smelthal en een beeldhouwatelier. Iets apart daarvan stond de directiewoning in neoclassicistische stijl. Na 1950 ging de activiteit geleidelijk achteruit tot het bedrijf in 1979 uiteindelijk failliet ging. Onder impuls van een wijkvereniging besloot de Franse Gemeenschap de site aan te kopen om er een Brussels museum van de industrie en de arbeid in onder te brengen, onder de hoede van La Fonderie. Het museum ging open in 1983. Het bewaart machines, foto’s, archiefdocumenten en voorwerpen die gered werden bij de sluiting van talrijke industriële ondernemingen. (BL 22/05/1997) Rondleidingen zaterdag en zondag om 14u, 15u, 16u en 17u. Presentatie van gipsafgietsels van de Compagnies des Bronzes, in restauratie door de studenten conservatie en restauratie van kunstwerken van La Cambre, en van een bronzen beeld (La Tristesse van Antoni Pleszowski), eveneens in restauratie. Met de medewerking van La Fonderie.

Naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling van 1958 liet het gemeentebestuur de kasteelhoeve Karreveld restaureren. Eerder al, in 1950, maakte de restauratie van het vroegere gemeentelijke godshuis de uitbreiding mogelijk van de school op het Hertogin van Brabantplein. Sinds de jaren 1980 hebben talrijke leegstaande industriële gebouwen een nieuwe bestemming gekregen: Gosset, Compagnie des Bronzes, Ajja, l’Oréal, Minoteries Farcy, Dembla, enz. De sociale woningen van de Diongrewijk en de Van Hemelryckwijk en van de Ossegemstraat en de Vierwindenstraat worden gerenoveerd. Ook het lyceum en de tekenacademie zijn gerestaureerd zonder de Sint-Jan-de-Doperkerk te vergeten die zijn deuren opent voor deze tentoonstelling over de vele restauraties om het architecturale erfgoed van de gemeente te bewaren. A zaterdag van 10u tot 17u en zondag van 12u tot 18u (bezoek aan de kerk en wandeling in de wijk, zaterdag om 11u, 13u en 15u en zondag om 12u30 en 15u30) C Sint-Jan-de-Doperkerk, Sint-Jan-Baptistvoorplein in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F-G 7 d 1-5 (Graaf van Vlaanderen) f 89 (Graaf van Vlaanderen) Met de medewerking van de lokale heemkundige kring Molenbecca.

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

76.

Kaart F-G 7

Sint-Jan-de-Doperkerk Sint-Jan-Baptistvoorplein Sint-Jans-Molenbeek A za van 10u tot 17u zo van 12u tot 18u d 1-5 (Graaf van Vlaanderen) f 89 (Graaf van Vlaanderen) De Sint-Jan-de-Doperkerk is een van de drie betonnen kerken die Brussel rijk is. De bouw begon in 1931 en duurde amper vijftien maanden. Architect Joseph Diongre, die de werken leidde, behield het traditionele grondplan in de vorm van een Latijns kruis maar gaf de 56 meter hoge klokkentoren een plaats in de voorgevel. De bekleding van de buitengevels is in witsteen van Brauvilliers terwijl voor het interieur overvloedig gebruik is gemaakt van verschillende Belgische marmersoorten. Parabolische bogen, geïnspireerd op de betonnen structuren van de vliegtuigloodsen van Orly van architect Freyssinet, verlenen een weids en licht uitzicht aan het schip dat mooi verlicht wordt door een reeks van veelkleurige glasramen. Deze zijn gevat in 604 geprefabriceerde claustra’s en werden nauwgezet gerestaureerd in 2004 nadat ernstige vochtinfiltraties de wapeningen hadden aangetast. De glasramen, die zonder stopverf waren gemonteerd en voorzien van een voorgezette plaat in gehamerd glas bleven gelukkig gespaard dankzij een permanente luchtstroom die condensatie verhinderde. De claustra’s konden worden gered door een procedé van consolidatie en injectie van micromortel in de barsten en de horizontale voegen. In dezelfde periode werden de gevels gereinigd en werden het schrijnwerk en smeedwerk buiten gerestaureerd. Een volgende fase betrof de restauratie van het binnenschrijnwerk, het marmer en de tegelvloeren na de installatie van een vloerverwarming. (B 29/02/1984) Tentoonstelling “Sint-JansMolenbeek en zijn vele restauraties” (zie kadertekst hiernaast). Rondleiding door Guido Stegen, architect die het restauratieproject leidt, op zaterdag om 14u.

77.

Kaart F 7

Academie de Dessin et des Arts visuels van Sint-Jans-Molenbeek Mommaertsstraat 2a Sint-Jans-Molenbeek A za en zo van 10u tot 17u d 1-5 (Graaf van Vlaanderen) f 89 (Graaf van Vlaanderen) Achter deze eclectische gevel van hardsteen, witsteen en baksteen bevindt zich de Tekenacademie van Sint-Jans-Molenbeek. Het was geen eenvoudige opdracht voor architect Joachim Benoît, leerling van Joseph Poelaert, om de talrijke klaslokalen in een bijzonder krappe ruimte in te passen. Hij werkte een opmerkelijk plan uit in de vorm van een omgekeerde T en zorgde ervoor dat alle klassen uitgaven op de grote overdekte speelplaats. Een monumentale trap van wit marmer verbindt de vestibule met de galerij op de verdieping. De oprichting van de Tekenacademie in 1865 beantwoordde aan de grote vraag naar geschoolde ambachtslui als gevolg van de doorgedreven industrialisering die Sint-Jans-Molenbeek in die periode beleefde. De bouw begon in 1878 en twee jaar later, in 1880, werd de academie geopend. De school telt vandaag bijna 500 leerlingen. In het fronton van de gevel prijkt het wapen-

77 schild van de gemeente. Na het reinigen van de gevel komt deze kleurrijke gevel weer helemaal tot zijn recht. Ook het interieur van de academie is volledig heringericht. (B 18/07/1996) Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 12u30 en 14u30. Fototentoonstelling over de restauratie- en conservatiestages georganiseerd door de academie in het kader van de wijkcontracten. Video- en fotoarchief van de restauratie. Demonstratie van het restaureren van pleisterwerk, schilderwerk en hout door de instructeurs en de leerlingen die deelgenomen hebben aan de wijkcontracten.

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

78.

Kaart F 6

Espace Herkoliers Herkoliersstraat 35 – Koekelberg A za en zo van 10u tot 18u d 2-6 (Simonis) e 19 (Simonis) f 13-14-87 (Simonis), 20 (Van Huffel) Het gebouw waarin vroeger een gemeenteschool was gevestigd, werd ontworpen door architect Henri Jacobs. Hij verkoos hier een eclectische stijl boven de art nouveau waarvan hij nochtans een van de meest enthousiaste voorstanders was voor openbare gebouwen. Het gebouw met centrale overdekte speelplaats dateert van 1907. In 1909 zorgde Adolphe Crespin voor de decoratie die uit sgraffiti bestaat. Op de voorgevel bemerkt men een grappige uil, terwijl op de overdekte speelplaats groepen dieren de vijf continenten voorstellen. De sgraffiti, die als gevolg van waterinsijpeling, vervuiling en een nefaste zandstraling in slechte staat verkeerden, werden in 2000 gerestaureerd en schitteren sindsdien als vanouds. (B 25/09/2008)

79.

Kaart E 3

Voormalige abtswoning van de abdij van Dielegem J. Tiebackxstraat 14 – Jette A za en zo van 10u tot 18u f 13-14-53-84 (Dielegem) Hoewel beroofd van haar oorspronkelijke omgeving en bijgebouwen straalt de abtswoning van de abdij van Dielegem, met haar classicistische gevels nog altijd een zekere grandeur uit. Architect Laurent-Benoît Dewez, aanhanger van de Lodewijk XVI-stijl en een terugkeer naar de klassieke oudheid, realiseerde dit gebouw vanaf 1775. De abdij werd in 1797 verkocht en ontdaan van haar meubels en kunstvoorwerpen. In 1929 liet een vastgoedmaatschappij het kleine park rond de abtswoning verkavelen en de oranjerie slopen. De abtswoning werd in 1950 door het gemeentebestuur aangekocht om er een cultureel centrum van te maken maar pas tussen 1967 en 1972 vond een onvermijdelijk geworden restauratie plaats die de gevels hun oorspron-

kelijke homogeniteit teruggaf. Binnen werden de neogotische lambriseringen verwijderd die de 18de-eeuwse decoratie verborgen en werden alle vertrekken gerenoveerd. Daarbij verdwenen echter de ontlastingsbogen van de koepel maar ook de doorgangen tussen de salons wat de door Dewez ontworpen ruimtelijke indeling aanzienlijk wijzigde. Het stucwerk van de staatsiezaal ten slotte werd met zorg gerestaureerd om het zijn volle sculpturale kracht terug te schenken, nog geaccentueerd door een geslaagde bichromie. De putti, de stucversiering van de koepel, de pilasters die de muurvlakken ritmeren en de aan de Oudheid ontleende taferelen op de timpanen maken deze zaal tot een decoratief geheel in Lodewijk XVI-stijl dat tot de meest homogene van België behoort. (B 03/02/1953) Tentoonstellingen “Dielegem: geschiedenis van een restauratie” en “De prelatuur van Dielegem. Geboorte en heropstanding van een Jets monument” (zie kaderteksten hiernaast).

Rondleidingen zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking Klare Lijn.

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

g W a n d e l i n g

Nachtelijk parcours: de gebouwen hebben vaak meerdere levens

Op zoek naar het moeras van Ganshoren en zijn herstel in de vroegere staat

Deze geleide avondwandeling gaat in op de soms verrassende geschiedenis van vele gebouwen in onze dagelijkse omgeving en op de voorwaarden voor hun restauratie of herbestemming: een glasatelier, een stadskasteel, een abtswoning, fabrieken, ateliers en opslagplaatsen, een monumentale privéwoning, verbouwde gevels ook, een voetgangersbrug, een elektriciteitscabine en ten slotte, een straat die niet wou verdwijnen… De aandacht gaat ook uit naar het klein erfgoed van de gevels en de kunstambachten: mozaïeken, sgraffiti, lijstwerk, schrijnwerk, natuursteen en siersmeedwerk. Een wandeling voor iedereen die het erfgoed een warm hart toedraagt!

De vochtige weiden in de bovenvallei van de Molenbeek in het noordwesten van Brussel, ingesnoerd tussen twee spoorlijnen, zijn van bebouwing gevrijwaard gebleven dankzij hun bescherming als landschap. Maar de aanwezigheid van een afvalwatercollector en draineerbuizen heeft geleid tot een toenemende uitdroging waardoor wilgenbosjes er vrij spel kregen. Leefmilieu Brussel, de gewestelijke administratie die dit natuurgebied beheert, is begonnen met het herstel van de weiden door de Molenbeek opnieuw te verbinden met de beek die alleen nog gevoed werd door bronnen in het Laarbeekbos van Jette. Een continue wateraanvoer zou zo gegarandeerd moeten worden dankzij een groter debiet uit het Vlaams Gewest. Tijdens deze wandeling maakt u kennis met dit moeraslandschap.

A zaterdag om 20u (duur: 2u30) C vertrek: voor het station van Jette, Kardinaal Mercierplein in Jette (terugkeer naar dezelfde plek) – kaart F 4 e 19 (Jette Station), 51-94 (Kerkhof van Jette) f 53-88 (Jette Station) I reservaties en inlichtingen op nummer 02/427.7029 (’s avonds). Maximum 25 personen. Met de medewerking van de vereniging Rando Nocturne.

H T e n t o o n s t e l l i n g

A zaterdag om 14u (duur: 2u) C vertrek: voor het nieuwe kerkhof van Ganshoren, Bosstraat in Ganshoren – kaart D4 f 84-87 (Ganshoren-Sport) Laarzen of stapschoenen zijn aangeraden. Honden niet toegelaten. Met de medewerking van de Milieucommissie voor Brussel-West.

Dielegem: geschiedenis van een restauratie

H T e n t o o n s t e l l i n g

Deze tentoonstelling presenteert een reeks onuitgegeven foto’s die de situatie voor en na de restauratie van het gebouw en zijn omgeving laten zien. Ook de restauratie van het stucwerk wordt aanschouwelijk gemaakt met behulp van werktuigen, fragmenten en foto’s.

De abtswoning van Dieleghem: geboorte en wedergeboorte van een Jets monument

A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C vroegere abtswoning van de abdij van Dielegem, J.-B. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart E 3 f 13-14-53-84 (Dielegem) De tentoonstelling is toegankelijk van 3 september tot 2 oktober, van dinsdag tot vrijdag van 10u tot 12u en van 14u tot 17u, in het weekend van 10u tot 18u. Rondleidingen op aanvraag (02/479.00.52). Concert door de leraren van de muziekacademie van Jette op zondag 19 september om 15u en 16u30. Met de medewerking van het schepenambt van de Franse Gemeenschap van de gemeente Jette, het Centre culturel van Jette en de Association culturelle de Bruxelles Nord-Ouest.

De abtswoning van Dieleghem is het oudste gebouw van Jette. Het werd opgericht in de tweede helft van de 18de eeuw naar de plannen van architect Laurent-Benoît Dewez en is een pareltje van neoclassicistische architectuur. In de jaren 1960 stond het gebouw er zeer vervallen bij. De gemeente nam toen het initiatief om dit statig gebouw te restaureren. In de tentoonstelling wordt een beeld geschetst van de geschiedenis, de restauratie en het gebruik van het prelaathuis in het verleden en vandaag. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (geleide bezoeken om 10u en 15u) C vroegere abtswoning van de abdij van Dielegem, J.-B. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart E 3 f 13-14-53-84 (Dielegem) In samenwerking met de Geschied- en Heemkundige Kring van het graafschap Jette.

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

80.

Kaart G 3

Monument voor Leopold I Park van Laken – Brussel-Laken A za en zo van 14u tot 18u e 7-19-51 (Eeuwfeest) f 53 (Koninklijke Serres) Gelegen op de Dinderberg, in de as van het koninklijk Paleis van Laken, rijst het Monument voor Leopold I of het Monument van de Dynastie bijna 43 meter hoog op vanaf zijn voetstuk. Dit toonbeeld van de neogotische stijl is een ontwerp van de Gentse architect Louis de Curte. Hij was een volgeling van Viollet-le-Duc, die ongetwijfe l d ve r tr o u wd wa s m e t h e t gedenkteken dat koningin Victoria in Londen had laten oprichten ter ere van haar overleden echtgenoot, prins Albert. Het enorme nisgewelf met de opengewerkte spits, in 1880 gebouwd op initiatief van Leopold II, heeft de vorm van een volmaakte negenhoek. De negen zuilen bekroond met negen pinakels – een verwijzing naar de toen nog negen provincies van België – omringen een standbeeld, een monumentale beeltenis in wit marmer van onze eerste vorst, gemaakt door Guillaume Geefs (1805-1885). Een prachtige wenteltrap omringd door zuilen

leidt naar de bovenverdiepingen van het monument. Hier werden borstweringen aangebracht waarvan de pinakels de steunbogen van de spits ondersteunen. In 2001 werd het monument door de Regie der Gebouwen gerestaureerd ter gelegenheid van de top van Laken. De zwarte roetlaag werd volledig verwijderd; vedwenen of door pollutie en klimaatschommelingen beschadigde elementen werden nauwgezet vervangen. Het voegwerk werd overgedaan en over het volledige monument werd een transparante beschermende coating aangebracht. De draagstructuur werd gestabiliseerd. (B 17/09/1974) Rondleidingen, zaterdag en zondag om 14u, 15u, 16u en 17u (enkel in het Frans). Met de medewerking van Laeken Découvertes. Paneel met uitleg over de restauratiewerken, uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

81.

Kaart H 3

Musea van het Verre Oosten (Japanse toren, Chinees paviljoen, Museum van Japanse kunst) J. Van Praetlaan 44 – Brussel-Laken A za en zo van 10u tot 17u e 3-7 (Araucaria) Het Chinees paviljoen en de Japanse toren, gebouwd in opdracht van koning Leopold II, verheffen hun vreemde silhouetten op korte afstand van de muur rond het koninklijk paleis. Ze werden ontworpen door de Parijse architect Alexandre Marcel, een specialist in oriëntaliserende architectuur. De Japanse toren is versierd met houten elementen die in Yokohama werden gesculpteerd. Het voorgebouw, ver vaardigd door een Japans ambachtsman, werd gerecupereerd van de Wereldtentoonstelling van Parijs in 1900. De toren werd in 1905 geopend maar was al sinds 1947 niet meer voor het publiek toegankelijk. De Regie der Gebouwen begon in de jaren 1980 met een restauratie waarbij het houtwerk, de glasramen, de metalen ornamenten en de keramiekdecoratie werden gereinigd en in de oorspronkelijke staat hersteld. De toren werd in 1989 opnieuw gedeeltelijk

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

82.

Kaart J 3

Voormalige SintNiklaaskerk – Cultureel Centrum van Brussel Sint-Niklaasplein 5 Brussel – Neder-Over-Heembeek A enkel za van 10u tot 18u e 3-7 (Heembeek) f 47-53 (Zavelput)

opengesteld. De decoratie van de buitenkant bestaat uit 44 metalen elementen en 32 houten sculpturen waarvan sommige nog op restauratie wachten. De werkzaamheden werden in 2008 beëindigd maar de voorbereiding voor de restauratie van het interieur is nog altijd aan de gang. Het Chinees paviljoen, dat in 1910 zijn deuren opende, is exemplarisch voor de wijze waarop een exotische architectuur door een Europese bril werd bekeken. Hoewel veel van het buitenbeeldhouwwerk in Sjanghai werd vervaardigd, draagt het geheel duidelijk de stempel van de westerse bouwtraditie. Het Chinees paviljoen werd tussen 1991 en 1995 nauwgezet gerestaureerd. Na een grondige stratigrafische studie (1.800 opmetingen) werden het houtwerk en de talrijke houtsnijelementen gedecapeerd en daarna bedekt met kleurloze hars, drie laklagen en op sommige plaatsen een laagje verguldsel. De beschadigde dakpannen en keramische elementen werden gerepareerd en de metalen ornamenten opnieuw verguld. Het interieur heeft al zijn pracht herwonnen na de restauratie van de muurschilderingen op pleister, de ge ma roufle e rde we ef sels, het behangselpapier, het geverniste houten beeldhouwwerk, de lampen en de

bronzen en messing elementen. De houtworm die tijdens de restauratie werd ontdek t, werd zorgvuldig verwijderd. Het bijgebouw van het Chinees paviljoen, bekend als het Koetshuis, is tussen 1998 en 1999 gerestaureerd. De dakpannen in gebakken klei zijn gereinigd en op identieke wijze teruggeplaatst op een volledig nieuw gebinte. Het metselwerk en het houtwerk zijn behandeld tegen houtworm. Het interieur is tussen 2001 en 2003 helemaal verbouwd. Het vast tentoonstellingsmeubilair werden eind 2005, begin 2006 geïnstalleerd. Het Museum van Japanse kunst opende haar deuren in maart 2006. Het toont een selectie van de 12.000 voorwerpen uit de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, een van de belangrijkste verzamelingen ter wereld. Rondleidingen zaterdag en zondag om 11u, 14u en 15u30 (maximum 15 personen per groep). Met de medewerking van de Educatieve dienst van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Paneel met uitleg over de restauratie uitgevoerd door de Regie der Gebouwen.

De kerk van Neder-Heembeek, gewijd aan Sint-Niklaas, werd in 1155 door bisschop Odo van Kamerijk overgedragen aan de abdij van Dielegem. Eerder was dit ook al het geval geweest met de naburige Sint-Pieters-en-Pauluskerk van Over-Heembeek. Het huidige gebouw bevat nog enkele elementen van het oorspronkelijke romaanse metselwerk, maar werd in de 18de eeuw volledig heropgebouwd en aangepast aan de architecturale smaak van die tijd. De toren is vrij goed in de gevel geïntegreerd dankzij het gebogen fronton en de voluten van het portaal dat uit dezelfde periode dateert als het klokvormige dak van de klokkentoren. Tijdens de heropbouw werd het traditionele lokale bouwmateriaal gebruikt, namelijk Brusseliaanse en Lediaanse zandsteen uit nabijgelegen steengroeven. De kerk werd een eerste keer in 1924 gerestaureerd naar de plannen van stadsarchitect François Malfait. Na de bouw van de nieuwe kerk (1935) werd de oude kerk in 1939 ontwijd en het jaar daarop beschermd. Het gebouw kreeg een nieuwe bestemming als cultureel centrum van de stad Brussel. Wegens de slechte staat begonnen vanaf 1953 restauratiewerkzaamheden onder leiding van architect Jean Rombaux. De toren werd hersteld en vernieuwd evenals de bepleistering van de muren en van het gewelf. Ook het houtschrijnwerk werd gerenoveerd. Een nieuwe restauratie van het dak, de gevel en het interieur, in opdracht van de stad Brussel, is gepland voor het najaar van 2011. (B 14/03/1940) Paneel “Restauratieverhalen” (zie kadertekst pagina 19).

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

83.

Kaart J 2-3

De Kluis en de romaanse toren Bosduifstraat /Beukenootjesstraat Brussel – Neder-over-Heembeek A enkel za van 10u tot 18u f 47 (Bosduif) Het voormalige godshuis ‘De vijf wonden van Christus’, beter bekend onder de naam ‘de Kluis’, werd in 1487 gesticht zoals testamentair bepaald door Nicolas de Vucht, rekenmeester aan het hof van Maximiliaan van Oostenrijk. Deze constructie met puntgevel onder een eenvoudig zadeldak verkeerde in behoorlijk slechte staat tot aan zijn renovatie in 1960 door stadsarchitect Jean Rombaux. In tegenstelling tot zijn voorganger, was deze laatste voorstander van een restauratie met respect voor het bestaande en zo weinig mogelijk ongerechtvaardigde reconstructies. Het was ook hij die in dezelfde periode het toezicht had over de werken voor de instandhouding van de romaanse toren die in 1932 vernield werd door een blikseminslag en die deel uitmaakte van de ruïnes van de oude romaanse kerk. Het geheel staat in het uitgestrekte Meudonpark (vernoemd naar een verdwenen kasteel), aangelegd op een helling van de vallei van de Zenne. In 1982 liet de Stad Brussel het park opknappen, weliswaar met behoud van zijn natuurlijke uitstraling. (B 17/04/1997)

84.

Kaart H 4

Onze-Lieve-Vrouwkerk van Laken Onze-Lieve-Vrouwvoorplein in Laken – Brussel-Laken A za en zo van 14u tot 17u e 94 (Prinses Clémentine) f 53 (Kunstenaars), 49-89-88 (Bockstael) Rekening houdend met de wens van zijn overleden echtgenote, die in Laken begraven wenste te worden, liet koning Leopold I plannen ontwerpen voor een nieuwe kerk ter vervanging van de oude. Het koor van deze laatste, daterend uit 1275, staat nog steeds overeind op de begraafplaats. Joseph Poelaert won de

uitgeschreven wedstrijd onder een pseudoniem en volgde de werken op, die begonnen in 1854. Al vrij snel werd hij echter volledig in beslag genomen door de bouw van het Justitiepaleis en vertrouwde hij de realisatie van de kerk aan andere architecten toe, die het werk tot een goed einde brachten. De OnzeLieve-Vrouwkerk van Laken werd ingewijd in1872, hoewel ze pas in 1907 voltooid was. Een aantal details aan de buitenzijde werden blijkbaar niet helemaal volgens Poelaerts plannen uitgevoerd. Het interieur beantwoordt volledig aan wat je van de neogotische kerk mag verwachten. De drie hoofdbeuken vormen met hun mooie hoogte een ruim bemeten kerk. In de koninklijke crypte achter het koor rust het stoffelijk overschot van de koningen en prinsen

Paneel “Restauratieverhalen” (zie kadertekst pagina 19). De vzw De Groene Wandeling van N-O-Heembeek geeft bezoekers ter plaatse een rondleiding in de Meudontoren en de Kluis en maakt hen attent op andere interessante plaatsen in de buurt.

n W e r f b e z o e k De restauratie van de gevels van de Onze-Lieve-Vrouw-van-Lakenkerk Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen biedt Beliris u de mogelijkheid de werkzaamheden aan deze kerk te bezichtigen die momenteel worden uitgevoerd door de firma Denys. Inclusief bezoek aan de beeldhouwateliers en panelen met foto’s. A enkel op zaterdag om 10u, 13u30 en 15u30 (afspraak 1/2u op voorhand). C vertrek: ingangsportaal van de kerk I reserveren verplicht via e-mail aan info.beliris@mobilit.fgov.be (van maandag 13 tot vrijdag 16 september van 10u tot 16u). Maximum 7 personen per groep. Aangepaste schoenen meebrengen. U krijgt ter plaatse een helm. Om veiligheidsredenen zal niemand tot de bouwplaats worden toegelaten die niet is ingeschreven. Met de medewerking van Beliris.

ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H ⁄

84 van ons land. De Regie der Gebouwen begon onlangs met de restauratie: de daken werden reeds hersteld en de gevels zullen volgen. Ook de eigenlijke kerk ondergaat momenteel restauratiewerken. Het project, dat wordt gedragen door BELIRIS, loopt sinds 2003 en zal nog voortduren tot in 2012. De gevels, de daken, het houtwerk, het siersmeedwerk en de glas-in-loodramen worden allemaal volledig gerestaureerd. De natuurstenen uit Saint-Maximin, Saint-Vaast en Euville hadden sterk te lijden onder de weersomstandigheden, de vervuiling, de ijzeren staven die er op bepaalde plaatsen door lopen, alsook hun eigen overgewicht (sommige stenen sculpturen werden immers nooit afgewerkt). De daken zijn al in orde, net als de hoofdgevel – het zogenaamde ‘westwerk’, maar de werken aan de zijgevels zijn nog volop aan de gang. De opdracht werd toegewezen aan het architectenbureau ‘Ma²-Metzger et Associés architecture’, dat de studies en restauratiewerken voor het volledige gebouw opvolgt. Rondleidingen vertrekkend op het kerkhof, zaterdag en zondag om 14u en 15u30 (enkel in het Frans). Met de medewerking van Laeken Découvertes. Paneel met uitleg over de restauratiewerken uitgevoerd door de Regie der Gebouwen. Paneel met uitleg over de restauratiewerf door Beliris. Bezoek aan de werken (zie kader hiernaast).

85.

Kaart G-H 4

Kerkhof van Laken Onze-Lieve-Vrouwvoorplein in Laken – Brussel-Laken A za en zo van 8u30 tot 16u30 e 94 (Prinses Clémentine) f 53 (Kunstenaars), 49-89-88 (Bockstael) De teraardebestelling van koningin Louise in de Onze-Lieve-Vrouwkerk van Laken inspireerde een groot deel van de bevolking om zich niet ver van de vorstin te laten begraven. De burgerij, de aristocratie en de kunstenaarswereld volgden deze impuls, en al gauw kreeg het kerkhof van Laken de allures van een Belgische ‘Père Lachaise’. De aanvragen bleven binnenstromen, maar men kon de begraafplaats niet oneindig blijven uitbreiden. Dat bracht burgemeester Emile Bockstael op het idee om ondergrondse galerijen onder het kerkhof te laten aanleggen – naar Zuid-Europees model – die in verbinding stonden met de gebouwen aan de oppervlakte. Omwille van het instortingsgevaar zijn deze galerijen lange tijd gesloten gebleven voor het publiek. In het voorjaar van 2009 werd begonnen met instandhoudings- en restauratiewerken, zowel aan de ondergrondse structuren als aan de ingangen en zichtbare gedeelten. Insijpelend vocht vormt een aanzien-

lijk probleem, zowel via de wanden als via de vloer en plafonds van de galerijen. De natuurlijke lichtschachten die licht in de crypten brengen moeten worden gerestaureerd; het afbrokkelen van de stenen, op bepaalde plaatsen reeds ver gevorderd, moet een halt worden toegeroepen. Beschadigde elementen moeten worden hersteld of vervangen. Er werden ook al gedenkplaten en metalen elementen gerestaureerd. Het koor van de voormalige 13deeeuws kerk torent nog steeds boven het geheel uit. De zwaar beschadigde muren werden hersteld binnen het kader van een restauratieproject. (B 14/01/1999) Rondleidingen zaterdag en zondag om 14u en 15u30 (samenkomst aan de ingang van het kerkhof – enkel in het Frans). Met de medewerking van Laeken Découvertes.

⁄ ANDER LEC HT / S I NT- JANS- M O LEN B EEK / KO EKELB ER G / GANS H O R EN / J ETTE / B R USSEL- LAKEN / B R USSEL- N O H

86.

Kaart G-H 4

Museum voor Grafkunst – voormalig atelier Ernest Salu Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16 Brussel-Laken A za en zo van 10u tot 18u e 94 (Prinses Clémentine) f 53 (Kunstenaars), 49-89-88 (Bockstael) Toen de grafkunst nog hoog aangeschreven stond, genoten de ateliers Salu grote faam in de hoofdstad. De eerste van de geslacht Salu die zich toelegde op de beeldhouwkunst was Ernest Salu. Zijn leermeester was Guillaume Geefs. In 1872 was Salu al volop actief, maar pas in 1881 liet hij een werkplaats bouwen die alsmaar verder zou uitbreiden, tot op het ogenblik van de sluiting in 1984. Ernest Salu werkte als steenhouwer mee aan de bouw van de Beurs, waar hij kennis maakte met A. Rodin en J. Dillens. Zijn atelier, dat nu is omgebouwd tot een museum voor de grafkunst, ligt niet ver van het kerkhof van Laken. De gebouwen vormen een uniek, perfect bewaard geheel en bevatten een belangrijke collectie gipsen afgietsels. Het uitstalraam van de winkel, een ode aan de hardsteen, en de gevel met pilasters en gebeeldhouwd fronton, voeren je binnen in de wereld van de Saludynastie. Wat verderop waken twee adelaars over een monumentale poort die naar een aangename wintertuin leidt, aangelegd in 1912. Aan de achterzijde bevinden zich meerdere ateliers waar het licht rijkelijk binnenstroomt. Zij staan via een galerij in verbinding met de beeldhouwerswoning. De laatste jaren werden er instandhoudingswerken uitgevoerd om het voortbestaan van deze plaats te vrijwaren. (B 14/05/1992) Rondleidingen over de problematiek van het onderhoud, de conservatie en restauratie van het funerair erfgoed, zaterdag en zondag van 10u30 en 13u30. Tentoonstelling over de conservatie en restauratie van het funerair erfgoed aan de hand van verschillende restauratieprojecten waarbij de vzw Epitaaf betrokken was.

87.

Kaart G 5

Voormalige Byrrh-vestiging Dieudonné Lefèvrestraat 4 Brussel-Laken A za en zo van 11u tot 17u f 88 (Dieudonné Lefèvre) Het was op initiatief van Huis Violet frères, gevestigd in Thuir in de oostelijke Pyreneeën, dat de Parijse architect Anatole Laquerrière de plannen tekende voor de rustiek ogende industriële gebouwen van de firma Byrrh. Vandaag bestaat het uit twee gebouwen, onderling verbonden via een binnenplaats met daarop een driehoekige glazen overkapping. In het kleinste gebouw was oorspronkelijk de administratie ondergebracht; het grootste fungeerde als opslagplaats. De gevels zijn goed bewaard gebleven. Zij vallen op door hun bijzonder geslaagde kleurenspel en contrasterende texturen.

De muren in breuksteen, in onregelmatig verband gemetseld, de ontlastingsbogen in baksteen, het parement van de portiek en de sokkels in ‘petit granit’ vormen samen met de vele sgraffiti een uniek geheel dat binnenkort gerestaureerd zal worden. Een gevelreiniging in combinatie met de restauratie van het schrijnwerk en de sgraffiti zal het uitzicht van het geheel aanzienlijk ten goede komen. Het complex is eigendom van het OCMW van de Stad Brussel en wordt omgevormd tot een bedrijvenzone en kinderopvangplaats. (B 22/05/1997) Rondleidingen, zaterdag en zondag om 11u30, 12u30, 13u30, 14u30, 15u30 en 16u30. Met de medewerking van La Fonderie. Paneel met uitleg over de nieuwe bestemming en de geschiedenis van het gebouw en het drankje Byrrh

O pen M o n u m enten da g en ⁄

Autoloze zondag Ook dit jaar stelt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn 160 km2 grondgebied open voor de zachte mobiliteit. Op 19 september geniet u dus van een andere mobiliteit ! Dankzij het gratis openbaar vervoer van de MIVB is dit een uitgelezen kans om de complementariteit te testen tussen verschillende vervoerwijzen : bus, metro, te voet, rolschaatsen, fiets,… De autoloze zondag is bedoeld om een mentaliteitswijziging tot stand te brengen en het debat aan te zwengelen over de

Mobiel Brussel

mobiliteit in de stad. Behalve de Open Monumentendagen vinden er nog tal van activiteiten en manifestaties plaats overal in de stad: Landelijk Brussel, Le Beau vélo de Ravel, fietstochten of wandelingen … “Mijn dorp in de stad”, een gewestelijk initiatief, organiseert op symbolische punten in een tiental gemeenten van het Brussels Gewest aangename ontmoetingszones waar u kunt deelnemen aan activiteiten rond mobiliteit en duurzame ontwikkeling Het wordt opnieuw een geanimeerde dag en vooral de gelegenheid om Brussel met het gezin of vrienden te bezoeken en te ontdekken, zonder auto’s, lawaai of luchtvervuiling !

Praktisch De Autoloze Zondag geldt voor iedereen, behalve voor het openbaar vervoer, taxi’s, autocars, hulpdiensten en voertuigen van openbaar nut. De maximumsnelheid is om veiligheidsredenen echter

Opgelet, het verkeersreglement blijft van toepassing. Vergeet niet dat sommige voertuigen die dag toelating hebben om te rijden. Wij roepen iedereen op zich te verplaatsen in een geest van respect voor elke weggebruiker. Om veiligheidsredenen mogen voetgangers, rolschaatsers en fietsers in geen geval de tunnels nemen ! Om bepaalde redenen (speciale leveringen, verplaatsingen om medische redenen) kan een rijvergunning, geldig voor het gehele gewest, worden toegekend. Deze vergunning is slechts geldig voor één voertuig en voor het motief dat op het doorgangsbewijs staat vermeld. Inwoners van het Brussels Gewest moeten de vergunning aanvragen bij het gemeentebestuur van hun woonplaats. Personen van buiten het Gewest moeten dit doen bij het gemeentebestuur van de plaats van hun bestemming.

beperkt tot 30 km/h. Het Gewest is gesloten voor alle autoverkeer van 9 tot 19 uur. In sommige wijken kunnen de straten langer afgesloten blijven wegens de activiteiten of feestelijkheden die er plaatsvinden. De tunnels zullen geleidelijk terug opengesteld worden.

Voor meer informatie Raadpleeg de website www.weekvanvervoering. irisnet.be waarop het volledige programma vanaf begin september beschikbaar zal zijn.

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

EVE R E / SCHAA R B EEK / SINT - JOOST - TEN - NODE

Brussels Museum van de Molen en de Voeding – Voormalige molen van Evere 90

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE ⁄

88.

Kaart I 5

Gevel van het Hotel Aubecq Navezstraat 102 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u e 55-92 (Verboekhoven) f 58-59 (Verboekhoven) Het hotel Aubecq, gebouwd tussen 1900 en 1903 op het einde van de Louizalaan, dicht bij het Ter Kamerenbos, wordt beschouwd als een van de meesterwerken van Victor Horta. Het herenhuis waarvan de architect ook de interieurdecoratie en het meubilair had ontworpen, werd in 1950 gesloopt voor de bouw van een nieuw vast-

goedproject. Julia Horta, de laatste echtgenote van de meester, en architect Jean Delhaye slaagden erin de toenmalige minister van Openbare Werken, A. Buisseret, te overtuigen de demontage van de voorgevel te financieren. Het meubilair werd verkocht aan diverse verzamelaars en musea. In de jaren 1980 verwierf het Musée d’Orsay in Parijs de volledige eetkamer, die er vandaag nog altijd wordt tentoongesteld. De gevel (stenen, schrijnwerk en ijzersmeedwerk), die sinds 2001 eigendom is van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, is op initiatief van de Directie Monumenten en Landschappen in liggende toestand gereconstrueerd. Een door-

gedreven wetenschappelijk en archeologisch onderzoek (inventaris, opmeting, pathologische diagnose, bestek, enz.) is uitgevoerd onder leiding van architect Nicolas Créplet, die gespecialiseerd is in de restauratie van beschermde monumenten. Doorlopend rondleidingen. Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU), Arkadia.be, Bus Bavard, Pro Velo, Korei en Itinéraires op de Paden van de Geschiedenis. J Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 16u. Met de medewerking van de vereniging Arts et Culture.

G B e z o e k Het archeologisch laboratorium opent zijn deuren De Directie Monumenten en Landschappen beschikt sinds 2007 over een archeologisch laboratorium waar voorwerpen worden behandeld afkomstig van opgravingen die zowel door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest als door erkende externe archeologen zijn uitgevoerd. Dit laboratorium omvat een ruimte voor het schoonmaken van de archeologische vondsten, een atelier voor de conservatie en de restauratie van de objecten, een onderzoekslokaal en meerdere opslagplaatsen voor de bewaring van het archeologische materiaal. Tijdens deze rondleiding in het restauratieatelier zult u aan de hand van talrijke voorbeelden kunnen zien welke weg archeologische vondsten na hun ontdekking afleggen. A zaterdag om 11u en 14u en zondag om 10u, 13u en 15u (duur: 1u) C Communicatiecentrum Noord (Noordstation), Vooruitgangsstraat 80 in Schaarbeek – kaart H 6 e 3-4-25-55 (Noordstation) f 14-47-57-58-61 (Noordstation) I reserveren verplicht op het nummer 02/204.24.35 (maandag tot vrijdag van 10u tot 12u en van 14u tot 16u) of per mail (imessiaen@mrbc.irisnet.be). Maximum 15 personen per bezoek. Geen bezoek mogelijk zonder voorafgaande inschrijving. Organisatie: Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

89.

Kaart I 4

Station van Schaarbeek Prinses Elisabethplein – Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u e 92 (Schaarbeek Station) f 58-59 (Schaarbeek Station) Het eerste station van Schaarbeek, dat een houten gebouwtje verving, werd geopend in 1887. Het stemt overeen met de linkervleugel van het huidige stationsgebouw en werd gebouwd naar de plannen van architect Franz Seulen en ingenieur De Paepe van de Belgische Spoorwegen. Deze laatste leidde ook de bouw van de andere vleugel die uit 1913 dateert, in een periode toen het vervoer van zowel reizigers als goederen aanhoudend steeg. De architectuur in neoVlaamse renaissancestijl combineert natuur- en baksteen met een monumentale metalen structuur. De breedte van het rondboogvenster in de gevel en van de andere gevelopeningen laat overvloedig licht binnenstromen in de grote lokettenhal. De complexe vorm van het dak verleent het station een zeer kenmerkend uitzicht. Het gebouw ondergaat momenteel een ingrijpende restauratie met een dubbel doel: het comfort van de reizigers verbeteren en een deel van de ruimte verbouwen tot spoorwegmuseum. De eerste fase betreft de renovatie van het gedeelte uit 1887 dat vandaag als stapelplaats wordt gebruikt. Hier komen kantoren en loketten en misschien zal de oorspronkelijke decoratie, die door proefboringen onder opeenvolgende pleisterlagen is ontdekt, worden hersteld. Dit programma omvat ook een verbouwing van de stationshal uit 1913. Op de plaats van de loketten komt de ticketbalie van het toekomstige spoorwegmuseum dat in het verlengde van het huidige gebouw zal verrijzen. Een spoorverbinding zal de historische treinen uit de verzameling van de NMBS-Holding toegang geven tot spoorwegnet. (B 10/11/1994) Paneel met uitleg over de lopende en komende restauratie. Met de medewerking van de NMBS-Holding.

b F i e t s t o c h t Restauraties in Schaarbeek Tijdens deze fietstocht door de gemeente Schaarbeek ontdekt u meerdere plaatsen die gerestaureerd of in restauratie zijn. We rijden van het Josaphat park naar de Hallen van Schaarbeek en passeren langs het Autriquehuis en het station van Schaarbeek. Onderweg ontdekt u parels van het Schaarbeekse architecturale erfgoed in diverse stijlen – art nouveau, art deco of neoclassicisme – aangepast aan de eisen van het hedendaagse wonen. De fietstocht besteedt ook aandacht aan het fietsen in de stad, met klemtoon op de veiligheid en de naleving van het verkeersreglement. A zaterdag en zondag om 15u (inschrijvingen zaterdag vanaf 14u en zondag vanaf 10u) (duur: 2u30) C vertrek: Apollosquare (kant Helmetsplein) in Schaarbeek – kaart J 5 e 55 (Helmet) I Vergeet uw fiets niet. Er is geen fietsverhuur ter plaatse. Met de medewerking van GRACQ – Les Cyclistes quotidiens (lokale afdeling Schaarbeek).

b F i e t s t o c h t Evere per fiets, tussen traditie en moderniteit Evere heeft de meeste fietspaden van alle gemeenten van het Brussels Gewest. Profiteer van deze voorzieningen ter gelegenheid van de Open Monumentendagen en ontdek het Everse erfgoed dat gerestaureerd wordt, van de molen van Evere tot het kerkhof van Brussel, langs de gebouwen van Willy Van Der Meeren. A zaterdag en zondag om 11u en 14u30 (duur: 2u) C vertrek: afspraak 15 minuten op voorhand aan het Brussels Museum van de Molen en de Voeding, Windmolenstraat 21/Lindestraat 189 in Evere – kaart J 5 e 55 (Linde) f 45 (Oud Kapelleke), 64-65 (Onze-Lieve-Vrouw), 66 (Kurth) I reserveren noodzakelijk vanaf 1 september op het nummer 02/245.37.79, maandag tot zondag van 10u tot 17u. Maximum 20 personen per fietstocht. Het is mogelijk een fiets te huren bij de inschrijving. Met de medewerking van de toeristische dienst van de gemeente Evere.

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE ⁄

90.

Kaart J 5

Brussels Museum van de Molen en de Voeding – Voormalige molen van Evere Lindestraat 189 / Windmolenstraat 21 Evere A za en zo van 10u tot 18u e 55 (Linde) f 45 (Oud Kapelleke), 64-65 (Onze-Lieve-Vrouw) 66 (Kurth) In 1841 liet Charles Van Assche in Evere een windmolen bouwen waar de boeren uit de omgeving hun graan konden laten malen. In 1853 werd in de molen een stoommachine geïnstalleerd waardoor de wieken hun functie verloren en later dan ook werden verwijderd. De molen, bestaande uit een bakstenen romp met kleine rondboogvensters, moest zijn activiteit staken in 1911 omdat hij niet meer kon concurreren met de grote maalderijen langs het kanaal van Willebroek. De gebouwen werden nadien gebruikt voor diverse andere activiteiten zoals een leerlooierij en een fabriek van verwarmingsketels voor het forceren van witloof. Het geheel, gelegen in een park met bomen en toegankelijk via een schilderachtige weg van breukstenen, bestaat uit de later gebouwde cilindermolen, de molenromp zelf, een bijgebouw en de molenaarswoningen. De molen werd in 1998 door de gemeente Evere aangekocht op vraag van de MOB (Milieucommissie Brussel en Omgeving). De molen, die in sterk vervallen toestand verkeerde, werd gerestaureerd onder leiding van architect Georges Piron. De daken, het metselwerk en de nog aanwezige aandrijfmechanismen werden gerestaureerd. De opnieuw witgekalkte gebouwen zijn vandaag ingericht als museum over het molenaarsberoep en de voeding. (B 20/12/1990) Gids ter plaatse. Vertrekpunt van de Fietstocht “Evere per fiets, tussen traditie en moderniteit” (zie kadertekst hiernaast”).

91.

Kaart K 5

Appartementsgebouw Van Ooteghem Onze-Lieve-Vrouwlaan 135 – Evere A enkel zo van 10u tot 18u f 45 (Hoedemaekers), 64-65 (Onze-Lieve-Vrouw) Dit gebouw van architect Willy Van Der Meeren dateert van 1952 en bevat vijf appartementen, een atelier, een winkel en een garage. Het hoge smalle volume aan de laan wordt voortgezet in de zijstraat met een volume van een bouwlaag. In de duplexappartementen paste Van Der Meeren de verhoudingen van het Modulor-systeem toe, ontwikkeld door Le Corbusier. De appartementen en winkel ontvangen veel licht dankzij de grote raamgehelen. Dit zonlicht wordt gefilterd dankzij de wand op de tussenverdieping, bestaande uit een ingenieus systeem van richtbare lamellen ter hoogte van de slaapkamers. De raamgehelen, die een karakteristiek element van het gebouw vormen, zijn zorgvuldig

91 gerestaureerd naar oorspronkelijk model, met behoud van de originele techniek. De restauratie had ook als doel de thermische isolatie en de geluidsdichtheid te verbeteren door het plaatsen van gelaagd glas en de voegen te dichten met aangepaste nieuwe stopverf. Via stratigrafisch onderzoek heeft men ook de oorspronkelijke kleuren kunnen bepalen. (B 06/07/2006) Aanwezigheid van de eigenaar ter plaatse. Toegang in kleine groepjes.

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

92.

Kaart L 6

Ieder zijn huis Platolaan 21-23 – Evere A za en zo van 10u tot 18u f 45 (Cicero), 66 (Tol)

Dit sociale woonproject werd in 19591960 ontworpen door architect Willy Van Der Meeren in samenwerking met architect Léon Palm. Het geheel van appartementen telt twaalf bouwlagen en rust op betonnen pijlers. De appartementen zijn toegankelijk via galerijen of ‘binnenstraten’ per vier bouwlagen die telkens drie verdiepingen appartementen bedienen. Elk van deze galerijen is verbonden met twee grote trappenhuizen aan weerszijden van het gebouw. Het gebouw vormt zowel door de gekozen materialen (glad beton, gewassen beton en baksteen) als door zijn indeling, bouwsyste em (geprefabrice e rde en gestandaardiseerde elementen) en architecturaal ontwerp een interessant voorbeeld van naoorlogs 20steeeuws erfgoed. In 2009 kreeg het architectenbureau ORIGIN opdracht voor een algemene restauratie van het gebouw, in respect voor het oorspronkelijke uitzicht en concept. Op het programma staan de vernieuwing van de gevelpanelen en de balkons, de isolatie van het dak en de aanleg ervan als een groendak, de restauratie van het beton, de modernisering van alle technische installaties, de vervanging van de houten ramen door energiebesparende aluminium ramen, de verbetering van de akoestische isolatie door dubbele wanden en de inrichting van gemeenschappelijke ruimtes. Aanwezigheid van een gids en van een specialist van het gebouw en zijn restauratie, op zaterdag en zondag. Toegang in kleine groepjes. De ingang onder de pijlers zal duidelijk worden aangeduid.

93.

Kaart I-J 6

Josaphatpark Schaarbeek e 7 (Chazal) f 64-65 (Chazal), 66 (Crossing) Volgens de legende zou een pelgrim bij zijn terugkeer uit Jeruzalem in 1574 zo’n treffende gelijkenis hebben gezien tussen de Roodebeekvallei en de Josaphatvallei in Palestina dat hij dit deel van Schaarbeek een nieuwe naam gaf. Op dezelfde plaats lag later een uitgestrekt domein dat aan het begin van de 20ste eeuw versnipperd dreigde te raken. Koning Leopold II zette de gemeente ertoe aan het te onteigenen en in 1904 werd een park opengesteld, aangelegd door de Belgische landschapsarchitect Edmond Galoppin. De gemeente verdriedubbelde de oorspronkelijke oppervlakte door toevoeging van aanpalende gronden. Het park is zeer gevarieerd met ruimtes voor sport en spel, een dierenverblijf, mooie gazons en tal van schilderachtige hoekjes. Sinds 2006 loopt een campagne om het park in zijn geheel te restaureren: heraanleg van de wegen, vernieuwing van het meubilair, herstel van beschadigde grasvelden, bestrijding van de erosie

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE ⁄

g W a n d e l i n g Het Josaphatpark: geschiedenis van een restauratie Het Josaphatpark, waarvan het lage gedeelte werd ontworpen door landschapsarchitect E. Galoppin, werd in 1904 geopend. Dit mooie voorbeeld van een landschapspark genoot destijds internationale faam. Het park was echter in verval geraakt en onderging de voorbije jaren een grondige restauratie die het vanwege zijn erfgoedwaarde zeker verdient. De werkzaamheden worden dit jaar beëindigd. De resultaten zult u tijdens deze geleide wandeling met eigen ogen kunnen zien. A zaterdag om 14u en 16u, zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 2u) C vertrek: ingang van het park, kruispunt van de Azalealaan en de Eisenhowerlaan in Schaarbeek – kaart J 6

93 van de taluds, reinigen van de vijvers, versteviging van de oevers en renovatie van de watervallen. Er zijn ook nieuwe struiken en bomen geplant om de groenmassieven en bospartijen te verjongen, na voorafgaande opruiming en snoei. Ten slotte zijn de meer dan dertig rocaille-elementen in het park gerestaureerd, onder meer de duiventil, de kiosk, de namaakrotsen en de brug met zijn leuning van stenen boomstammen. (B 31/12/1974) Rondleidingen in de serres (en de nieuwe paddok), de modeltuin, de biologische moestuin en de wijngaarden, zondag om 10u en 14u. Vertrek aan de Lambermontlaan 411. Met de medewerking van de dienst Groene Ruimtes van de gemeente Schaarbeek. Wandeling “Het Josaphatpark: geschiedenis van een restauratie” (zie kadertekst hiernaast”). Wandeling “Plaatsen van sport en ontspanning gisteren en vandaag”, met klemtoon op de restauratie van de sportinfrastructuur van het park (zie kadertekst hiernaast).

e 7 (Chazal) f 64-65 (Chazal), 66 (Crossing) Met de medewerking van de vereniging Art et Nature (ARNA).

g W a n d e l i n g Plaatsen van sport en ontspanning gisteren en vandaag Aan het begin van de 20ste eeuw besloot het gemeentebestuur van Schaarbeek om op het einde van het Josaphatpark een moderne sportinfrastructuur aan te leggen. In de directe omgeving had de gemeente al een zwembad laten bouwen in school nr 1 en het beroemde Palais des Sports lokte de massa met de bekendste sportlui van die tijd. Deze infrastructuur werd aangevuld met een voetbalveld, een schaatsbaan en een schietstand voor boogschutters. Bijna al deze sportvelden zijn opgeknapt in het kader van de restauratie van het Josaphatpark. De minigolf, ontworpen door René Pechère, ligt er weer piekfijn bij, Schaarbeek-strand wordt opnieuw een leuke plek voor de kinderen en het stadion van Crossing is in heropbouw. A zaterdag om 15u en 16u30 (duur: 1u) C vertrek: hoek van de Universeel Stemrechtlaan en de Renanlaan in Schaarbeek – kaart I 6 f 66 (Crossing) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de dienst Patrimonium van de gemeente Schaarbeek.

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

94.

Kaart I 6

Scholencomplex Josaphat Josaphatstraat 229 – Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u f 59 (Herman) Ter vervanging van de bouwvallig geworden gemeenteschool nr. 1 besloot de gemeente Schaarbeek op het einde van de 19de eeuw een nieuw schoolgebouw op te richten. Deze opdracht werd toevertrouwd aan Henri Jacobs, een van de enige artnouveau-architecten die bijna uitsluitend openbare gebouwen heeft ontworpen. Op een terrein met een niveauverschil van 12 meter ontwierp Jacobs een uitgebreid complex bestaande uit een lagere school (ingang Josaphatstraat), een vakschool voor dagonderwijs en een nijverheidsschool voor avondonderwijs (ingang Bijenkorfstraat). In totaal waren er 91 lokalen voor duizend leerlingen, met onder meer achttien klaslokalen, een fysicalaboratorium, een zwembad, een turnzaal, een lokaal voor handenarbeid, een uitgerust medisch kabinet, een openbare bibliotheek, een leeszaal en twee speelplaatsen. Wat de decoratie betreft, combineerde de architect op

vakkundige wijze diverse materialen zoals rode baksteen, geëmailleerde witte baksteen, hardsteen, grijs marmer, gietijzer en glas voor de glas-inloodramen. Naar verluidt ontwierp hij zelfs het schoolmeubilair. Henri Jacobs deed ook een beroep op Privat Livemont voor de realisatie van sgraffiti als aanvulling op de zo al rijke decoratie van talrijke geschilderde en gebeeldhouwde allegorieën. Momenteel is een restauratiecampagne aan de gang die in meerdere fasen verloopt. Eerst is het metselwerk gereinigd en verstevigd. Nadien is alles opnieuw geschilderd in de oorspronkelijke kleuren. Alle raam- en deurlijsten, zowel binnen als buiten, zijn eveneens gerestaureerd, net als de lambriseringen en het ijzersmeedwerk. In de volgende fase komen de twee overdekte speelplaatsen aan de beurt voor de restauratie van de sgraffiti van Privat Livemont. (B 02/04/1999) Rondleidingen op zaterdag en zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Klare Lijn. J Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 13u30. Met de medewerking van de vereniging Arts et Culture.

95.

Kaart I 6

Sint-Servaaskerk Haachtsesteenweg (tussen nrs 307 en 309) – Schaarbeek A za van 10u tot 12u en van 14u tot 17u zo van 14u tot 17u e 92-94 (Sint-Servaaskerk) De Sint-Servaaskerk die het perspectief van de Louis Bertrandlaan afsluit, werd gebouwd tussen 1871 en 1876 naar de plannen van architect Gustave Hansotte. Het neogotische gebouw heeft een majestueus schip achter een drieledige gevel die beantwoordt aan de traditionele indeling van de gotische gebedshuizen. De vrij massieve klokkentoren is 75 meter hoog en heeft een opengewerkte stenen spits evenals een uurwerk. De centrale beuk van vijf traveeën wordt van de zijbeuken gescheiden door grote gedrukte bogen ondersteund door bundelpijlers. Deze pijlers hebben een metalen kern waardoor de dragende structuur visueel lichter is terwijl ze in feite versterkt is. Aan de buitenkant worden de muren gestut door luchtbogen en steunberen. Onder het dak zit een interessante metalen kap-

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE ⁄

g W a n d e l i n g 95

structuur terwijl de vloer bekleed is met veelhoekige witte tegels op een zwarte achtergrond. De kerk bezit een homogeen meubilair uitgevoerd door de gebroeders Goyers uit Leuven, het grootste kerkorgel van Brussel, gebeeldhouwde doopvonten van Guillaume Geefs en zijaltaren van Van Opstal. Onlangs is de restauratie van de kerk aangekondigd. Hierbij zal de dakbedekking worden vervangen en zullen de gevels worden gereinigd en gerepareerd. De gevelstenen zijn vandaag immers bedekt met een zwarte korst, een gevolg van verwering en luchtvervuiling. Ook de glasramen, waarvan de stenen armatuur bijzonder broos is geworden, moeten worden gerestaureerd. Het interieur krijgt alleen een nieuwe laag verf. (B 09/10/2003) Vertrekpunt van de wandeling “Geveltje lacht, geveltje pruilt. Het klein erfgoed van Schaarbeek” (zie kadertekst hiernaast).

Geveltje lacht, geveltje pruilt. Het klein erfgoed van Schaarbeek Rond de vorige eeuwwisseling werden gevels voorzien van allerlei sierelementen: glasramen, keramiekpanelen, balkons in smeed- of gietijzer, sgraffiti,… Ze strelen het oog van de voorbijganger en zorgen voor afwisseling in het straatbeeld. Maar ze zijn kwetsbaar. Blootgesteld aan alle weersomstandigheden zijn ze vaak in slechte staat en niet zelden dreigen ze te geheel te verdwijnen. Op deze wandeling gaan we op ontdekking in de buurt van de Louis Bertrandlaan en wordt ook bekeken hoe we dit klein erfgoed kunnen bewaren en restaureren. A zaterdag en zondag om 9u30, 12u30 en 15u30 (duur: 1u30) C vertrek: voor de Sint-Servaaskerk, Schaarbeek – kaart I 6 e 92-94 (Sint-Servaaskerk) I maximum 20 personen per wandeling. Met de medewerking van Klare Lijn.

g W a n d e l i n g Schaarbeek: renovaties en restauraties rond de Louis Bertrandlaan Dit parcours in het Schaarbeek van de jaren 1900 laat u de rijke eclectische architectuur (her)ontdekken in de wijk rond de Louis Bertrandlaan. De klemtoon ligt op het behoud, het onderhoud en de restauratie van de karakteristieke elementen van dit patrimonium: gevelbekleding, sgraffiti, houtschrijnwerk, glasramen, siersmeedwerk en decoraties in keramiektegels. Een wandeling vol aangename verrassingen waarop alle problemen aan bod komen die verbonden zijn met een geïntegreerde erfgoedzorg. A zaterdag en zondag om 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: Sint-Servaasvoorplein, Haachtse Steenweg in Schaarbeek – kaart I 6 e 92-94 (St.-Servaaskerk) Enkel in het Frans. Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS).

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

H Tentoonstelling Het architecturale erfgoed van Schaarbeek: beelden van zijn bewaring, transformatie en restauratie Door de confrontatie van oude en hedendaagse foto’s nodigt deze tentoonstelling tot een bezinning over de bewaringstoestand en de metamorfoses van het Schaarbeekse architecturale landschap. Via enkele case study’s – in hun toestand ‘voor’ en ‘na’ – wordt een bijdrage geleverd aan een open debat over het Brusselse erfgoed. A zaterdag en zondag van 11u tot 18u C Louis Bertrandlaan 67 in Schaarbeek – kaart I 6 e 92 (St.-Servaaskerk) f 59 (Herman) Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS) en de heer Léon Verreydt.

96.

Kaart I 6

Autriquehuis Haachtse Steenweg 266 Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u e 25-92 (Robiano) f 65-66 (Robiano) Het in 1893 gebouwde Autriquehuis is een scharniergebouw in de carrière van Victor Horta. Hoewel de stijl nog vrij eclectisch is en de indeling traditioneel, kondigen de gekozen materialen en de ontwikkeling van een decoratieve taal op basis van de gebogen lijn onmiskenbaar de art nouveau aan. De gevel in witsteen met gekoppelde vensters heeft bovenaan een loggia met opvallende tussenstijl. Tussen het bouwjaar en het midden van de jaren 1990 onderging het Autriquehuis diverse verbouwingen, zowel wat de indeling van de kamers als de decoratieve elementen betreft. Bij de restauratie werd besloten terug te keren naar de oorspronkelijke geest van het gebouw. De opdracht hiervoor werd toevertrouwd aan architect Francis Metzger. Vloeren en muren werden aan een grondig onderzoek onderworpen, de verf werd laag na laag afgeschraapt en alle details werden van nabij bekeken. Uit het onderzoek van de houten vloer bleek bijvoorbeeld dat de verdeling van de

kamers was veranderd. In het algemeen werd gekozen voor de originele materialen en technieken van vroeger. Sommige elementen zijn op maat hermaakt, zoals de radiatorkleppen en de mahoniehouten hendels met wijzerplaat. De oude elektrische installatie (inclusief bedrading) is behouden, maar de elektriciteit wordt nu aangevoerd langs een onzichtbare moderne bekabeling. Alleen de originele lichtpunten zijn behouden om de gedempte sfeer van de toenmalige woningen weer te geven. Door stratigrafische proeven heeft men de oorspronkelijke kleuren kunnen terugvinden en de kamers zijn opnieuw geschilderd in de dominante tinten rood, groen en bruin die door Horta waren gekozen. (B 30/03/1976) Gidsen ter plaatse. Met de medewerking van Klare Lijn. Tentoonstelling “Victor Horta. A lost world” over de verdwenen werken van de architect (toegankelijk tot 31 december 2011, woensdag tot zondag van 12u tot 18u). J Rondleidingen in Franse gebarentaal, zaterdag en zondag om 10u. Met de medewerking van de vereniging Arts et Culture.

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE ⁄

97. Rondleidingen in gebarentaal

Zoals elk jaar organiseert de vereniging Arts et Culture rondleidingen in Franse gebarentaal, bestemd voor dove en slechthorende personen.

Kaart H 6

Zwembad Sint-Franciscus Sint-Franciscusstraat 23-27 Sint-Joost-ten-Node A enkel za van 10u tot 18u d 2-6 (Kruidtuin) e 92-94 (Gillon)

Dit jaar zijn drie plaatsen op deze manier te bezoeken: >> Autriquehuis (notitie 96 pagina 98) A zaterdag en zondag om 10u >> Scholencomplex Josaphat (notitie 94 pagina 96) A zaterdag en zondag om 13u30 >> Gevel van het Hotel Aubecq (notitie 88 pagina 91) A zaterdag en zondag om 16u Indien gewenst zal een gids van de vereniging u meenemen van de ene plaats naar de andere. Hij zal uitleg geven over de restauratie van de monumenten langs het traject.

Hoewel het idee al kiemde vanaf 1910, duurde het nog tot 1935 alvorens de inwoners van Sint-Joost over een eigen zwembad beschikten. Het gebouw, ontworpen door de architecten Bytebier en Schaessens, werd opgetrokken in art-decostijl. De voorgevel bestaat uit hardsteen en gele baksteen die mooi met elkaar afwisselden. Het huidige uitzicht binnenin is grotendeels het resultaat van verbouwingen die in de jaren 1960 werden uitgevoerd. In die tijd werd een decor van mozaïekpanelen toegevoegd en werden de baden en douches gerenoveerd die destijds geïnstalleerd waren om de arbeidersbevolking toegang te geven tot een betere hygiëne. De hal van het eigenlijke zwembad werd echter vrijwel niet gewijzigd en heeft nog de rijen kleedhokjes bewaard die direct uitgeven op het water of op de overdekte galerij boven het zwembad. In de jaren 1990 vonden dringende werken plaats toen bleek dat het gebouw door houtworm was aange-

tast. Ook de kuip van het zwembad werd toen hersteld. Na 2000 ging een uitgebreidere restauratiecampagne van start. De eerste verdieping werd hierbij verbouwd zonder de eenheid van het geheel te verbreken. Een gymnastiekzaal en negen douches werden gerenoveerd door de sociale tewerkstellingscel STIC (Service des Travaux d’Intérêt collectif). De rest van het zwembad werd geleidelijk opgeknapt. Onlangs werden omvangrijke technische werkzaamheden beëindigd om te voldoen aan de huidige milieunormen en de eisen van een zuinig energiebeheer. (B 04/06/2009) Rondleidingen om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u30. Met de medewerking van Pro Velo. Fototentoonstelling over de laatste technische aanpassingen. De cafetaria zal open zijn voor het publiek.

10 0

⁄ EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN- N O DE

98.

Kaart I 7

Gemeentelijke Basischool Sint-Joost-aan-zee Grensstraat 67 Sint-Joost-ten-Node A enkel zo van 10u tot 18u f 61 (Bossuet), 65-66 (Dwarsstraat) In 1881 besloot de gemeente SintJoost de doodlopende steegjes PetitLouis en Rymenants te onteigenen om er een school te bouwen. De werken werden uitgevoerd door aannemer Félix Mège en voltooid in 1885. Het U-vormige gebouw bevatte tien klaslokalen voor meisjes, een naaikamer, een schoolmuseum, een turnzaal, vestiaires, een speelplaats en een conciërgewoning. De gevel aan de straatzijde bevat twee paviljoenen met daartussen een lange muur waarin zich het portaal bevindt dat toegang geeft tot de speelplaats. Binnen zijn de klaslokalen over twee bouwlagen geschikt rond de overdekte speelplaats die evenwijdig ligt met de straat. De gevels in neoVlaamse renaissancestijl, opgetrokken in baksteen en natuursteen, contrasteren sterk met het interieur dat volledig herdacht en gerenoveerd is tijdens een recente restauratiecampagne. Een spectaculaire trap in drie delen verbindt de bestaande niveaus met de nieuwe verdieping van zeven klaslokalen die op het bestaande gebouw is gezet. De rest van daken is omgevormd tot terrassen en dient ook als speelplaats of als kader voor openluchtklassen. De nieuwe verdieping is ook bereikbaar via een buitentrap waardoor ze onafhankelijk is van de rest van het gebouw. In de overdekte speelplaats zijn vensters aangebracht om meer licht te laten binnenvallen. De school heeft onlangs een aanpalend neoclassicistisch gebouw ingelijfd waarvan de voornaamste vertrekken gerestaureerd zijn. Dit gebouw aan de Gillonstraat 79 is door een binnentuin direct verbonden met de school. Geleide bezoeken.

99.

Kaart I 8

onderling worden verbonden door een paviljoen dat een kleine binnenplaats volledig overdekt. Houten kroonlijsten op consoles maken de glasconstructie compleet. Bij Van Cutsems overlijden in 1904 erft beeldhouwer Guillaume Charlier het huis, die het op zijn beurt in 1925 nalaat aan de gemeente Sint-Joost. Op dit ogenblik worden de achtergevel en de glasconstructie gerestaureerd. De gedeelten in hardsteen, die bepleisterd waren, worden nu afgekapt om ze in hun oorspronkelijke staat te herstellen. Verder worden het schrijnwerk van vensters en deuren en de daklijsten gerestaureerd, de metalen constructie van het glazen gedeelte wordt nagekeken, en de tegels in gehamerd glas worden eerst gereinigd en vervangen waar nodig. (B15/07/1993)

Charliermuseum Kunstlaan 16 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 12u tot 17u d 1-5 (Kunstwet), 2-6 (Madou/Kunstwet) f 29-63-65-66 (Madou) In 1890 koopt kunstliefhebber en verzamelaar Henri Van Cutsem twee aangrenzende gebouwen in neoclassicistische stijl met een ingang langs de Kunstlaan. Het eerste, uit 1844, telt vier traveeën en wordt intact gelaten; het tweede wordt gesloopt en heropgebouwd om een zekere eenheid aan het geheel te verlenen. Het eigendom, dat zich uitstrekt tot aan de Liefdadigheidsstraat, omvatte destijds stallen en een koetshuis. Henri Van Cutsem opteert ervoor ze te laten afbreken en vraagt Victor Horta om lange glazen galerijen te bouwen die

Rondleidingen met uitleg over de restauratiewerken, zondag om 14u en 15u30.

EVER E / S C HAAR B EEK / S I NT- J O O ST-TEN - N O DE â &#x201E;

10 1

100

100.

Kaart I 8

Ateliers Mommen Liefdadigheidsstraat 37 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 12u tot 17u d 1-5 (Kunstwet), 2-6 (Madou/Kunstwet) f 29-63-65-66 (Madou) Dit gebouwencomplex is de enige kunstenaarsgemeenschap uit de 19de eeuw die vandaag nog bestaat in Brussel. Het werd in opeenvolgende fases opgetrokken tussen 1874 en 1910. De Limburgse kunstenaarmeubelmaker Felix Mommen lag aan de basis ervan. Deze mecenas en agent, die commerciĂŤle met filantropische activiteiten verenigde, stelde ateliers ter beschikking van talrijke kunstenaars onder wie Th. Van Rysselberghe, H. Evenepoel, X. Mellery, C. Meunier en P. Paulus. Op korte tijd werd het de ontmoetingsplaats bij uitstek voor het Brusselse artistieke milieu. Het gebouw aan de straatzijde bevat een winkel en een woning op de verdieping. Daarachter liggen meerdere ateliers, verdeeld in afzon-

derlijke eenheden, die uitgaven op de binnenplaats. Ze staan met het gebouw vooraan in verbinding via een beglaasde galerij van twee bouwlagen. Een van de ateliers, vijf bouwlagen hoog, diende oorspronkelijk voor de fabricage van kleuren. Een ander atelier, gebouwd door architect E. Hendrickx in 1874, geeft toegang tot een lager gelegen atelier dat volledig overdekt is door twee beglaasde daken rustend op een smeedijzeren kapconstructie. De door vastgoedontwikkelaars bedreigde Ateliers Mommen werden in 1992 beschermd en door de gemeente aangekocht. In 2009 ging een uitgebreide renovatiecampagne van start dankzij onder meer een subsidie van het Brussels Gewest. Wie vandaag, na voltooiing van de renovatie, de rode poort openduwt en doorloopt naar de achterliggende binnenplaats, komt in een echt dorp met bijna 30 ateliers, sommige met woonruimte, die tegen matige prijs aan kunstenaars verhuurd worden. De artistieke traditie van de ateliers Mommen wordt hiermee voortgezet. Een wilde tuin draagt nog bij tot de charme van deze plek. (B 24/09/1992)

Uitleg over de Ateliers Mommen en hun restauratie. Tentoonstelling van kunstwerken in het salon Mommen.

10 2

⁄ O pen M o n u m enten da g en

Publicaties van de Directie Monu

BRUSSEL, STAD VAN KUNST EN GESCHIEDENIS 1. Het Jubelpark, zijn gebouwen en musea (NI-Fr-Sp-Eng) 2. Het kerkhof aan de Dieweg (Nl-Fr) 3. De Grote Markt van Brussel (NI-Fr-Sp-Eng) 4. De Begijnhofwijk (Nl-Fr) 5. De Heizel (NI-Fr-Sp-Eng) 6. De Louis Bertrandlaan en het Josaphatpark (Nl-Fr) 7. Drie voorbeelden van passages uit de 19de eeuw (NI-Fr-Sp-Eng) 8. Anderlecht (Nl-Fr) 9. De Zavel (N -Fr-Sp-Eng) 10. De vijvers van Elsene en omgeving (Nl-Fr) 11. De Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr) 12. Het Leopoldspark (NI-Fr-Sp-Eng) 13. De Squareswijk (NI-Fr-Sp-Eng) 14. De Armand Steurssquare (Nr-Fr) 15. Het Koningsplein en de Warandewijk (NI-Fr-Sp-Eng) 16. De Observatoriumwijk (Nl-Fr) 17. De Tervurenlaan (Nl-Fr) 18. Het Woluwedal (Nl-Fr) 19. De Louizalaan (NI-Fr) 20. De centrale lanen (N -Fr) 21. Sint-Gillis (Nl-Fr) 22. De Ringlanen (Nl-Fr) 23. De Sint-Bonifatiuswijk (Nl-Fr) 24. De Onze-lieve-Vrouw-ter-Sneeuwwijk (Nl-Fr) 25. De Brusselse kanalen (Nl-Fr) 26. De Marktplaatsen van de Vijfhoek (Nl-Fr) 27. Gangen in Brussel (Nl-Fr) 28. Ukkel, huizen en villa’s (Nl-Fr) 29. De eerste omwalling (Nl-Fr) 30. Het Ter Kamerenbos (Nl-Fr) 31. Het Justitiepaleis (Nl-Fr) 32. De Ter Kamerenabdij (Nl-Fr) 33. De Molièrelaan en de Berkendaalwijk (Nl-Fr) 34. De tuinwijken Le Logis en Floréal (Nl-Fr) 35. Geschiedenis van de Brusselse bioscopen (Nl-Fr) 36. De Wolstraat en haar historische gebouwen (Nl-Fr) 37. Koninklijk domein van Laken (Nl-Fr)

38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Kerkhoven en begraafplaatsen (Nl-Fr) Geschiedenis van de Brusselse scholen (Nl-Fr) De Ringlanen (Nl-Fr) De abdij van Dielegem (Nl-Fr) Het voormalige Coudenbergpaleis (Nl-Fr) Appartementsgebouwen uit het interbellum (Nl-Fr) Het Rijksadministratief Centrum (Nl-Fr) Het gemeentehuis van Schaerbeek (Nl-Fr) De Marollen (Nl-Fr.) In het hart van Vorst (Nl-Fr.) De cafés van Brussel (Nl-Fr.) Het rurale erfgoed (Nl-Fr.) Het militaire erfgoed (Nl-Fr.)

ARCHEOLOGIE IN BRUSSEL 1. De Rijke Klarenwijk: van Priemspoort tot Klooster (Nl-Fr) 2. Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr) 3. Middeleeuwse ambachten en stedelijk wonen (Nl-Fr) 4. Rond de eerste stadsomwalling (Nl-Fr)

GESCHIEDENIS EN RESTAURATIE De Sint-Hubertusgalerijen (Nl-Fr) De Onze-Lieve-Vrouw ten Zavelkerk (Nl-Fr) Villa Empain (Nl-Fr-Gb) Hotel Aubecq – Victor Horta (Nl-Fr)

O pen M o n u m enten da g en ⁄

10 3

menten en Landschappen ATLAS VAN DE ARCHEOLOGISCHE ONDERGROND VAN HET GEWEST BRUSSEL

MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN

1. Sint-Agatha-Berchem (Nl-Fr)

RÉGION DE BRUXELLES-CAPITALE

restauration(s) et conservation

En architecture comme ailleurs, tout ce qui brille n’est pas or. Qu’entend-on par stuc, staff et carton-pierre, et comment les distinguer ? Qui ne peut se permettre de la pierre naturelle doit se tourner vers des alternatives. Petit voyage initiatique parmi les matériaux de construction décoratifs tels la céramique et le verre, depuis le milieu du XIXe siècle jusqu’à nos jours. Des façades revêtues d’un enduit avec des joints fictifs censés imiter la “pierre de France”. Des grottes et des rochers réalisés à l’aide de ciment et d’enduit. Comment distinguer le vrai du factice ?

INVENTARIS VAN HET CULTUURBEZIT IN BELGIË BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST

La présente publication illustre quelques-uns des aspects typiques de notre capitale. D’où proviennent les variétés de pierres utilisées à Bruxelles ? Dans un parcours de la carrière au chantier, la réponse nous est donnée à l’appui de quelques monuments bruxellois emblématiques. Les intérieurs bruxellois sont richement décorés de marbre et autres pierres polies. Un monde étonnant où évolution technique et modes interagissent pour le plaisir des yeux.

BRUSSELS HOOFDSTEDELIjk GEwEST

l’architecture depuis restauratie en conservatie la seconde guerre mondiale/ /

l’architecture depuis restauration(s) et conservation la seconde guerre mondiale /

2. Sint-Lambrechts-Woluwe (Nl-Fr) 3. Ukkel (Nl-Fr) 4. Vorst (Nl-Fr) 5. Jette (Nl-Fr) 6. Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr) 7. Etterbeek (Nl-Fr) 8. Anderlecht (Nl-Fr) 9. Watermaal-Bosvoorde (Nl-Fr) 10.1 Brussel-VijfhoekArcheologische potentieel (Nl-Fr) 10.2 Brussel-VijfhoekArcheologlsche ontdekkingen (Nl-Fr) 11. Koekelberg (Nl-Fr) 12. Brussel-Noordoostwijk (Nl-Fr) 13. Sint-Gillis (Nl-Fr) 14. Sint-Pieters-Woluwe (Nl-Fr) 15. Elsene (Fr-Nl) 16. Schaarbeek (Nl-Fr) 17. Sint-Jans-Molenbeek (Nl- Fr) 18. Evere (Nl- Fr) 19. Brussel-Louizawijk (Nl- Fr) 20. Ganshoren (Nl- Fr) 21. Oudergem (Nl- Fr) 22. Brussel-Haren (Nl- Fr)

Deel l Brussel, beschermde monumenten (Nl-Fr) Deel 2 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Gevrijwaarde monumenten en landschappen (Nl-Fr) Deel 3 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Beschermde monumenten en landschappen (Nl-Fr)

OPEN MONUMENTDAGEN Architecturale gehelen in het Brussels Gewest (Nl-Fr) Plaatsen om te feesten (Nl-Fr) Kunst en openbaar erfgoed (Nl-Fr) Een eeuw architectuur en stedenbouw: 1900-2000 (Nl-Fr) Erfgoed en Ambachten (Nl-Fr) Archeologie van Neolithicum tot industriële revolutie (Nl-Fr) Handel (NL-Fr) Modernisme – art deco (Nl-Fr) Brussel, 175 jaar hoofdstad (Fr-Nl) Lichaam en Geest (Fr-Nl) Architectuur sinds de Tweede Wereldoorlog (Nl-Fr) Van andere oorden (Nl-Fr) Steen & Co (Nl-Fr) Restauratie en Conservatie (Nl-Fr)

Deel I A Brussel Vijfhoek A-D (Nl-Fr) Deel I B Brussel Vijfhoek E-M (Nl-Fr) DeeI 1C Brussel Vijfhoek N-Z (Nl-Fr) Deel 2 Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)

Beschikbaar in de betere boekhandels

Deel 3 Etterbeek (Nl-Fr) De anderen inventarissen van het Erfgoed kunnen geraadpleegd worden op de volgende site: http://www.irismonument.be

De Directie Monumenten en Landschappen heeft eveneens verschillende gratis publicaties. De lijst van deze publicaties is raadpleegbaar op de website www.monument.irisnet.be

(Opgelet: meerdere titels zijn momenteel niet meer in voorraad)

10 4

⁄ O pen M o n u m enten da g en

Op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Onder bescherming van de Raad van Europa, in het kader van de Europese Monumentendagen Begeleidingscomité Pascale INGELAERE, en Anne-Sophie WALAZYC, Kabinet van Minister-President Charles Picqué Organisatie Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Algemene coördinatie Paula DUMONT en Brigitte VANDER BRUGGHEN met de medewerking van Cindy DE BRANDT Redactie De teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven door Christophe VACHAUDEZ Vertaling Gitracom Revisie en verbetering teksten Harry LELIÈVRE, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Herkomst foto’s De foto’s werden genomen door Alfred de VILLE de GOYET, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest behalve : Christine Bastin et Jacques Evrard © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (6, 26-27,63) Arnaud BEAUTHIER (59) Cristina MARCHI (28, 73) Mathias NOUEL © Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (88) Elsa POCHET (24) Catherine RADAS (46) Florence RECULEZ (voor AAM) (53) Sam VANDEN BERGHE (85) Tom VERHOFSTADT (86) Espace Senghor (34) Directie Monumenten en Landschappen (21, 40, 66) Solvaybibliotheek (33) (8) © Belgisch Museum van de Vrijmetselarij (48) Beelden van ORLAN © Stichting Boghossian Foto’s Hotel Van Eetvelde (35), Autriquehuis (96) en gevel van het Hotel Aubecq (88): arch. V. Horta@Sofam 2011 Foto’s Flagey (50) en Sint-Jan-de-Doperkerk (76): arch. J. Diongre@Sofam 2011

Dankwoord De Directie Monumenten en Landschappen wenst alle openbare en privé-instellingen te danken, alsook alle eigenaars die hebben bijgedragen tot het succes van de Brusselse Open Monumentendagen. De Directie dankt ook de vereniging Patrimoine et Culture die het centraal informatiepunt ontvangt.

Ontwerp omslag en affiche Kaligram, Brussel Ontwerp programma, opmaak en cartografie Kaligram, Brussel Druk IPM, Brussel Verantwoordelijk uitgever Patrick CRAHAY, Directie Monumenten en Landschappen, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel De inlichtingen in deze brochure kunnen buiten onze wil om gewijzigd worden.

Openingsuren en data

Metrolijnen en haltes

Tram

Het is verboden te roken, te eten en te drinken tijdens het bezoek; het is mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan.

Bus

De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of ingeschreven werd op de bewaarlijst.

Wandeling/Activiteit

Tentoonstelling/Lezing

Fietstocht

Werfbezoek

D’où proviennent les variétés de pierres utilisées à Bruxelles of ? tot hetDansvrijwaren van een monument landschap un parcours de la carrière au chantier, la réponse nous est donnée à

c j

Enkel te bezoeken met gids of reserveren is verplicht Vertrekpunt of plaats van activiteit Rondleiding in gebarentaal

BRUSSELS HOOFDSTEDELIjk GEwEST

l’architecture depuis restauratie en conservatie la seconde guerre mondiale/ /

nieuwe noden. Bovendien kan de bestemming

l’appui de quelques monuments bruxellois emblématiques.

RÉGION DE BRUXELLES-CAPITALE

Gebruikte pictogrammen

siècle jusqu’à nos jours. tels la van céramiquede et le verre, depuis le milieu du XIX en evolutie restauratie conservatiefilosofie e

belicht.

Wanneer ontstond de notie monumentenzorg?

l’architecture depuis restauration(s) et conservation la seconde guerre mondiale /

Informatie

De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de volgende logo’s :

netië nog steeds het belangrijkste document in

Toegankelijk : er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in

analyse van haar belangrijkste principes, de di-

een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.

verse interpretaties en toepassingen in binnen-

Toegankelijk met hulp : de hulp van een derde is vereist om zich

en buitenland.

Niet toegankelijk : de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.

de geschiedenis van de monumentenzorg, een

gemakkelijk te kunnen verplaatsen.

In het tweede deel volgen zeven Brusselse casestudies die elk een verschillend aspect belichten Deze brochure wordt gratis verspreid Wettelijk Depot: D/2011/6860/010

van de actuele praktijk.

Wettelijk depot : D/2011/6860/012 ISBN: 978-2-930457-72-7