Mª LUISA BILBAO LEGINA 1927an jaio zen Bilbon Nace en Bilbao, en 1927
9 urte zituen eraso frankistak bere familia baserria uztera derrigortu zuenean. Etxeko gauzaren bat eta abereren bat hartu ondoren, gurdira igo eta martxan jarri ziren. Zenbait bizilagunek ere gauza bera egin zuten. Karabana txiki bat antolatu zuten handik atera eta Etxebarrira joateko asmoarekin. Bidean, metrailaketa bat izan zuten eta bala batek azkeneko gurdian zihoan Luisa jo zuen.
Tenía 9 años cuando su familia, instigada por la ofensiva franquista, tiene que abandonar el caserío. Después de recoger algunos enseres y algún animal, se acomodan como pueden en un carro. Lo mismo hacen otros vecinos y se organiza una pequeña caravana con la intención de salir de allí y llegar a Etxebarri. En el camino, sufren un ametrallamiento y Luisa, que va en el último carro, es alcanzada por una bala.
Karabanak bere bidea jarraitu zuen bitartean, amak sorospen-etxe batera eramatea lortu zuen. Bertan egin zioten lehenengo kura. Handik Durangora joan ziren. Durangon, mojak hasiera batean eta zauritutako ume gehiago zeuden etxe batean ondoren, zaindu egin zuten.
Mientras las demás personas continúan, su madre consigue trasladarla a un puesto de socorro donde le hacen la primera cura. De allí a Durango, donde será atendida, primero por las monjas y luego en una casa donde había más niños y niñas en su misma situación.
Orduko atsekabea eta zein gaizki pasatu zuen gogoratzen du “amak ezin zuen nirekin geratu. Orduak bota nituen horma bati begira”.
Recuerda el dolor y lo mal que lo pasó “mi ama no podía quedarse conmigo, yo pasé horas mirando una pared”.
Xehetasunak lausotuz joan arren, une latz haiek bere horretan jarraitzen dute. Zorionekoa izan zela uste du, zailtasun guztien gainetik bizirik ateratzea lortu baitzuen.
Aunque los detalles se van difuminando, los duros momentos permanecen intactos. Considera que tuvo suerte porque, a pesar de las dificultades, se salvó.
Mª DOLORES FERNÁNDEZ VERGARA 1932an jaio zen Lodosan Nace en Lodosa, en 1932
4 urterekin umezurtz geratu zen, izan ere Asunción, ama, Lodosan hil zituzten hiru emakumeetako bat da. Lolak ez du ama gogoratzen, baina jakin badaki, ezkertiarra zela. “Aurkariaren kontrako garbitasuna” gogor jo zuen bere familian, euren narruan bizi izan baitzituzten senide erailak, torturatuak, kaskamotz utzi zituztenak...
Huérfana a los 4 años, ya que Asunción, su madre, fue una de las tres asesinadas en Lodosa. Lola no tiene recuerdos de ella pero sabe que era de izquierdas. La “ limpieza política del adversario” golpeó fuerte en su familia, dejando a su paso asesinatos, tortura, cortes de pelo…
Amamarekin hazi zen “munduan zegoen amamarik onena zen eta ni bilobarik maitatuena”. Berarengandik ikasi zuen, ezertaz lotsatu gabe, larrainetik burua tente zuela joaten.
Se crió con su abuela “que era la mejor que había en el mundo y no había nieta más querida que yo”. De ella aprendió a ir con la cabeza alta por la vida, sin avergonzarse de nada.
1979an, Franco hil ondoren, amaren gorpuzkiak berreskuratu eta Lodosako kanposantuan frankismoaren biktimen omenez eraikitako Panteoira eraman zituen.
Tras la muerte de Franco, en 1979, pudo recuperar los restos de su madre que fueron llevados al Panteón levantado en recuerdo de las víctimas del franquismo erigido en el cementerio de Lodosa.
Errepresioak bere senideen artean marka handiak utzi bazituen ere, etxean inoiz ez dute inoren aurka jarri. Sufrimendua isiltasunik sakonenean eraman izan dute beti. Hauxe dugu berak gertatukoari buruz hitz egiten duen aurreneko aldia.
A pesar de que la represión dejó su marca en muchas personas de su familia, nunca le han puesto en contra de nadie. El sufrimiento lo ha llevado en un riguroso silencio. Es la primera vez que lo rompe.