CHRISTIANE STRUYVEN

from Markant Magazine nr2 2022

UIT DE COMFORTZONE

‘Vrouwelijke kunstenaars kre gen pas heel laat erkenning’

Moeten vrouwen naakt zijn om in het museum te hangen? Kunsthistorica Christiane Struyven koos deze titel niet toevallig voor haar boek. Dit naslagwerk met 50 vrouwelijke kunstenaars leert dat dit zelfs recent nog vaak het geval was.

Tekst Ann-Marie Cordia

Waar komt de titel precies vandaan? “De titel komt van de Guerilla Girls, een groep feministische activisten die vanaf 1985 actief waren in New York. Ze vertrokken vanuit de droge feiten. Op dat moment waren in de moderne afdelingen van het Metropolitan Museum van New York maar 5 procent van de kunstwerken van vrouwen, terwijl vrouwen 85 procent van de naakten uitmaakten. Ze verspreidden overal affiches met de boodschap: Do women have to be naked to get into the Met. Museum? De vraag luidt dus: is dat dan de manier om in het museum te geraken? Wanneer je bloot bent en als lustobject geschilderd wordt?”

Je boek is een les in kunstgeschiedenis en begint bij de Parijse periode tussen 1850 en 1900. Vrouwen mochten niet naar de kunstschool en konden dus ook geen kunstenaar worden. Ik werd boos tijdens het lezen, zeker bij uitspraken van bijvoorbeeld Gustave Flaubert die zei: ‘Een vrouwelijke kunstenaar kan enkel een hoer zijn.’

(glimlacht) “Ik ben niet boos, maar was het wel toen ik dat allemaal ontdekte. Hoe komt het dat er geen vrouwelijke kunstenaars waren? Wel, omdat er geen opleidingen voor vrouwen waren. Ze werden gewoon niet toegelaten op de kunstacademie. Na de Franse revolutie in 1789 zat je met de nieuwe burgerij en een bijzonder hypocriet patriarchaat. De hoogopgeleide, blanke, heteroseksuele man had het voor het zeggen en alle regels waren in functie van zijn bezit. In die tijd waren een op de twee kinderen nog bastaarden: de vrouw moest vooral wettelijke erfgenamen produceren en mocht zijn reputatie als brave burger niet schaden.” “Vrouwen waren ‘handelsonbekwaam’ en mochten niet de straat op zonder chaperon, laat staan dat ze ’s nachts mochten buitenkomen. Vrouwen die alleen op straat rondliepen, konden beschouwd worden als tippelaarsters. Ze zaten in een gesloten wereld en dienden beschermd te worden. Vrouwen waren eigenlijk kinderen, zwakke wezens. Ze mochten geen carrière hebben, zelfs geen contract afsluiten en eens getrouwd hadden ze geen eigen bezit. Dat was de tijdsgeest. In het verlengde daarvan hoorde een kunstopleiding uiteraard ook niet tot de mogelijkheden, want die zou een vrouw op foute ideeën kunnen brengen door de naakte modellen die ze zou zien bij het tekenen en schilderen.”

Welke vrouwen werden wel kunstenaar?

“Het was altijd zeer moeilijk. Je had er die zo gedreven waren dat ze niet anders konden. Altijd waren het hogere burgermeisjes die in een zeer artistiek milieu konden opgroeien. Bijvoorbeeld omdat hun vader schilder was, zoals bij Rosa Bonheur. Zij kon het van hem leren. Ofwel omdat het gezin een privé-opleiding kon betalen en hen wel een carrière in kunst toestond, zoals bij Mary Cassatt en Berthe Morisot. Camille Claudel mocht van haar vader beeldhouwlessen volgen bij de buurman.”

Vooral het verhaal van beeldhouwster Camille Claudel raakte me. Wat een tragisch leven. Ze was zo getalenteerd, maar zet al haar talent in ten dienste van Rodin.

“Hij was haar mentor. Ze werd op drie manieren gedwarsboomd. Ze had een tragische liefdesrelatie met Auguste Rodin, voor wie ze zich tien jaar lang had ingezet. Samen maken ze zijn grootste werken, maar al Rodins werken gingen buiten met enkel zijn naam er op. Ze was zijn geliefde en hij beloofde met haar te trouwen, maar toen ze zwanger raakte, dwong hij haar om het kind te laten aborteren. Daarna heeft hij haar gedumpt.”

‘Vrouwelijke kunstenaars kre gen pas heel laat erkenning’

Hij zat ook de jury voor die kon beslissen of haar werk al dan niet op de wereldtentoonstelling getoond zou worden.

“Ja, maar ook de conservatieve Franse staat heeft haar gedwarsboomd, door haar geen opdrachten in brons te geven voor haar naakten. Want bij de Franse staat vonden ze dat ze het niet konden toestaan, een vrouw die naakten maakte. En tot slot werd ze door haar ultrakatholieke broer, de schrijver Paul Claudel, gedumpt. Eens vader Claudel overleed, werd Paul de nieuwe patriarch. Hij vond het een schande dat zijn zus een liason had gehad met Rodin en naaktfiguren maakte. Ze werd alcoholiste en leed aan paranoïa, waarop hij haar liet opsluiten in een psychiatrische instelling. Ze zou er nooit meer buitenkomen.” “Vaak bleven vrouwelijke kunstenaars bewust ongehuwd, zoals Rosa Bonheur, die lesbisch was, en Mary Cassatt, maar Berthe Morisot was wel gelukkig getrouwd. Haar man was ook schilder en hij steunde haar.”

Als ze al kunst maakten, kregen vrouwen vaak geen erkenning voor hun werk. Dat is een rode draad doorheen uw boek.

“Tot in de jaren 70 en 80 wordt het narratief van de kunstgeschiedenis bepaald door mannen, voor mannen en over mannen. Het waren zeer intelligente mannen, maar ze zien enkel mannen als kunstenaars. Men dacht lang dat vrouwen niet dat heroïsme of die fantasie hadden – en al helemaal niet over de fysieke capaciteit beschikten om te schilderen of te beeldhouwen. Er waren vijf of zes mannelijke kunsthistorici die die canon bepaalden en belangrijke boeken uitgaven zonder vrouwen te vermelden. Dat veranderde pas met het feminisme in de jaren 70 en 80. Toen ontstonden vrouwenstudies aan de universiteiten, waarbij vrouwen op filosofisch, sociologisch en kunsthistorisch vlak bestudeerd werden. Toen pas ging men die vergeten vrouwen – Camille Claudel, Berthe Morisot, Mary Cassatt en anderen tot leven wekken. Door ze te documenteren, te catalogeren, te publiceren en, in de mate van het mogelijke, te exposeren.” “Pas in 1982 kreeg Louise Bourgeois haar eerste expositie in het MoMA. Ze was 72 jaar. Vier maanden nadat Lee Krasner, op haar 73ste, haar eerste tentoonstelling heeft gekregen, stierf ze. De erkenning kwam er, soms. Vaak te laat. Het belangrijkste is dat het tij keerde dankzij vrouwelijke feministische kunsthistorici.”

Heb je een lievelingsperiode in de kunst?

“Parijs vond ik heel tof omdat het zo extreem was, net als het modernisme, maar ook New York vond ik plezant, met die feministische kunst die niemand kent. Het gaat om groteske protestkunst. In 1970 werden vrouwen zich bewust van het onrecht dat hen was aangedaan, en gingen ze hun lichaam, psyche, seksualiteit en maatschappelijke rol onderzoeken. Ze werden gezien als hysterische vrouwen, mannenhaters, naar wie je niet moest kijken. Zij waren wel bijzonder innoverend. Ook zij kregen pas veel later erkenning.”

Hoe zit het nu met de erkenning van vrouwelijke kunst?

“In de hedendaagse kunst zit het goed. Het helpt dat de helft van de directeurs van de grote kunstinstellingen vrouwen zijn. Ze stellen zich ook als doel om meer werk van vrouwen te tonen. Er zijn veel vrouwelijke rolmodellen bijgekomen. Tegelijk zijn er meer afnemers van werken van vrouwelijke kunstenaars. Op grote evenementen zoals Documenta in Kassel en de Biënnale van Venetië krijgen vrouwen een plaats. In Venetië toont de nu lopende biënnale 90 procent vrouwelijke kunstenaars: dat vinden sommigen overdreven. Alleen is de markt iets helemaal anders. Kunstwerken van vrouwen zijn niet gegeerd door de mannelijke verzamelaar. Ook de galerist teert op winst en die investeert nog steeds meer in mannen, omdat hun werken duurder verkocht worden en er meer winst mee te verdienen valt. Op de markt zijn werken van vrouwen maar goed voor 4 procent en die van mannen goed voor 96 procent. En werken van vrouwen zijn steeds ruim de helft goedkoper. Vrouwelijke kunstenaars worden nog altijd onderbetaald.”

Wanneer er een mannelijke naam bij staat, schatten toeschouwers het werk duurder in, zo hebben experimenten al aangetoond. Dat zegt iets over hoe seksistisch we zijn, zonder het te beseffen.

“Het idee dat de man sterker, beter en verstandiger is dan de vrouw, is hardnekkig.”

Waarom wilde je dit boek schrijven?

“In mijn boek wilde ik het niet enkel hebben over het feit dat vrouwen miskend werden, maar ik wilde echt begrijpen hoe moeilijk het was voor hen en waarom. Waar zit het geld dat heerste? Dat speelt altijd een rol.”

Je bent pas kunstgeschiedenis gaan studeren nadat je rechten had gedaan.

“Ik wilde altijd al kunstgeschiedenis studeren, maar mijn mama vond dat ik rechten moest doen, en ik was braaf, dus heb ik geluisterd (lacht). Nadien ben ik naar Cambridge gegaan om kunstgeschiedenis te studeren. Daar heb ik mijn eerste man leren kennen, een Mexicaan, waarna we naar Mexico verhuisd zijn. Ik organiseerde er laagdrempelige exposities over schilderkunst, aan de hand van verzorgde reproducties. Maar dat waren altijd mannen. Nadat we terug naar België zijn verhuisd, heb ik gewerkt in televisie, als advocaat en als gids in Bozar. In feite heb 40 jaar lang mannen gepromoot zoals Matisse, Magritte, Breughel en Rembrandt (lacht). Op een gegeven moment vond ik dat het anders moest en in 2019 had ik als nieuwjaarsresolutie het voornemen om een boek te schrijven over vrouwen – en dat is dus gelukt.”

Hoop je dat veel mannen je boek lezen?

“Natuurlijk. We hebben mannen nodig: zij moeten mee voor verandering zorgen in onze maatschappij. We moeten niet gelijk zijn, wel evenwaardig. Dat is een fout geweest van het feminisme tussen 1970 en 1990. Dat waren enkel blanke, hoogopgeleide vrouwen en ook mannen schoven ze aan de kant. Die tweede feministische golf was te eenzijdig. We moeten mannen niet afschrikken, want daar bereik je niets mee. We kunnen enkel maar een betere wereld creëren mét hen. We moeten het gewoon rustig uitleggen, zonder kwaad te worden.”

Misschien helpt Moeten vrouwen naakt zijn om in het museum te hangen? wel bij de bewustwording.

“Laten we het hopen! Ik heb er drie jaar aan gewerkt. Ik heb veel moeten graven en ploeteren om dan nog dieper te gaan. Ik ben blij dat ik deze kennis nu kan delen, wat ik ook doe in mijn voordrachten. Daar krijg ik leuke reacties op. Sommige mensen gaan achteraf echt anders naar kunst kijken.”