CULTUUR

Op imaginaire pelgrimstocht in de gevangenis

Drie gedetineerden die een straf uitzitten voor een levensdelict, vroegen aalmoezenier Siska Deknudt hen te begeleiden bij de verwerking van hun levensgeschiedenis en hun misdaad. Waarom is het ooit zo fout gelopen? Deknudt besefte hoe waardevol hun verhalen waren en liet ze documenteren door drie kunstenaars. De expo De imaginaire pelgrimstocht is

het resultaat. Tekst Selma Franssen

In niet-covidtijden gaan Siska Deknudt, gevangenisaalmoezenier in de gevangenis van Beveren, en haar twee collega’s bij gedetineerden op celbezoek om te vragen hoe het gaat. Hoe de cel eruitziet, is veelzeggend. Hangen er familiefoto’s op het prikbord, of enkel plaatjes van honden en auto’s? “Na een eerste kennismaking spreken we af dat de gedetineerde ons schrijft als hij een bezoek wenst, via het digitaal netwerk prison cloud, het intranet van de gevangenis”, vertelt Deknudt. “Vaak weet ik al wie er onze hulp zal vragen en wie niet. Jonge mannen die uit de bijzondere jeugdzorg komen, doen dat bijvoorbeeld zelden; zij zijn al heel vaak teleurgesteld. Toch lukt het soms om ook om met hen stapje voor stapje iets op te bouwen.” Hoe kan je leven met het besef dat je

Siska Deknudt

een misdaad hebt begaan – en hoe ga je om met het beeld dat er vervolgens van je gecreëerd wordt? Veel gedetineerden worstelen ermee dat ze tijdens het proces worden opgevoerd als iemand die totaal samenvalt met hun misdaad. Ze trekken daarom een innerlijke muur op die hen beschermt tegen de manier waarop de buitenwereld hen ziet, maar ze raken daardoor ook de verbinding met zichzelf kwijt. Dat maakt hen erg eenzaam. “Gedetineerden zetten soms moeilijk de stap om in vertrouwen te spreken”, zegt Deknudt. “Een groepsgesprek kan kracht geven, maar er heerst veel wantrouwen tussen gedetineerden. Het was uitzonderlijk dat drie mannen bij mij een groepsgesprek aanvroegen. Ze lagen al jarenlang wakker van beelden van de moord en van hun proces. Ze vertrouwden elkaar en wilden daar samen over praten.”

BARMHARTIGHEID Toen Deknudt het boek De onwaarschijnlijke reis van Harold Fry las, kreeg ze het idee om met deze drie mannen op imaginaire tocht te gaan, met het boek als leidraad. Elke week kwamen ze samen en las Deknudt een passage voor, waarna ze de drie uitnodigde om de situatie van het hoofdpersonage op hun eigen leven te betrekken. Toen Harold Fry zich bijvoorbeeld afvroeg of zijn moeder wel blij met hem was, vertelde een van de gedetineerden dat zijn moeder hem als kind twee keer achtergelaten heeft. “Die liefde die vanzelfsprekend zou moeten zijn, was bij hem al vanaf het prille begin geschaad”, vertelt Deknudt. “Volgens mij is het belangrijk dat gedetineerden op zo’n manier kunnen en mogen kijken naar waar het ooit fout gelopen is, zonder zich in de slachtofferrol te wentelen. Als ze daarover kunnen praten, voel je dat er in die innerlijke muur deurtjes opengaan en er weer een beetje licht naar binnen kan schijnen. Het is een moment waarop de barmhartigheid doorbreekt en voelbaar wordt. Bevrijdend en verbindend tegelijk.”

OP PELGRIMSTOCHT Hoewel ze de gevangenis niet verlieten, voelde het volgen van Harold Fry als een pelgrimstocht. De mannen wisten niet welke mensen en emoties ze de volgende week zouden tegenkomen. Zo onderzochten ze telkens een deel van zichzelf, terwijl Deknudt hun gesprekken noteerde over thema’s als onmacht, schaamte, verwarring en schuld... “Die map werd almaar dikker en we beseften dat andere gedetineerden iets zouden hebben aan de wetenschap dat deze mannen dezelfde emoties tegengekomen zijn en dat hebben overleefd”, zegt Deknudt. Veel gedetineerden zijn schoolafhakers, voor wie lezen niet altijd gemakkelijk is. Daarom betrok Deknudt schrijver en audiokunstenaar Yelena Schmitz, illustrator Nicolas Marquez en audiovisuele kunstenaar Boris Vermeersch erbij, om de tocht om te zetten in beeldverhalen, die nieuwe gedetineerden zouden kunnen bekijken op prison cloud. Schrijver Yelena Schmitz twijfelde eerst toen Deknudt haar vroeg eens te komen luisteren in de gevangenis, maar toen ze de notities las die de gevangenisaalmoezenier al had gemaakt tijdens de gesprekken, lieten die haar niet meer los. “Ik wilde weten wie er voor me zou komen te zitten en dan beslissen of ik mee zou doen aan het project”, zegt Schmitz. “De mannen stelden zich vanaf de eerste ontmoeting enorm open, het was bijzonder om zo veel vertrouwen te krijgen. Ik voelde hun nood om te vertellen. Ze zeiden: ‘Je mag ons alles vragen wat je nodig hebt voor het verhaal.’”

EINDE VAN DE WERELD Tijdens dat eerste bezoek had Schmitz vooral veel praktische vragen. Hoe begroet je een gedetineerde? Kenden ze haar naam? Hingen er camera’s? “Opeens denk je over alles na, dat maakt het bezoek vermoeiend. Het bezoek kost sowieso veel tijd, er is een hele procedure om binnen te komen, je spullen worden gescand… De architectuur maakt de gevangenis een koude plek, verstopt op een industrieterrein. Is het buiten mooi weer, dan merk je daar binnen niets van. Het voelde telkens als een bezoek aan het einde van de wereld.” De gevangenis is een plek waar je anders nooit kan komen en je hoort er verhalen die je zelden hoort. Schmitz wilde die verhalen niet enkel voor zichzelf houden. Ze besloot daarom aan het project mee te doen. Vanuit artistiek oogpunt was dat een hele uitdaging. Schmitz dacht na over de vorm waarin ze de verhalen het best naar buiten konden brengen: het resultaat moest iets zijn waar gevangenen zich in herkennen en waar de buitenwereld iets van leert, het moest tegelijk poëtisch en breed toegankelijk zijn. “Uit respect voor de gedetineerden en

Yelena Schmitz

slachtoffers hebben we de verhalen bovendien geanonimiseerd”, vertelt ze. “Normaal werken concrete voorbeelden goed in een tekst, maar die kon ik in dit geval dus niet altijd gebruiken. Ik heb daarom verschillende verhalen vermengd en van de drie deelnemende mannen één man gemaakt.” Schmitz verzamelde duizenden quotes, waarvan ze de tweehonderd meest pakkende selecteerde. Die citaten arrangeerde ze zo dat er rake, ritmische monologen ontstonden. “Ik wilde dicht bij de taal van de gevangenen blijven, hun quotes letterlijk gebruiken. Bepaalde onderwerpen kwamen terug: de rol van moeders, het leven tussen muren… Het viel me op dat de gevangenen beeldtaal gebruikten. Spraken ze over muren, dan hadden ze het over hard zijn, opgesloten zijn, van je hart een steen maken. Zo ontstond het eerste beeldverhaal in de reeks, dat Muur heet.” Nadat de teksten klaar waren, gingen illustrator Nicolas Marquez en audiovisueel kunstenaar Boris Vermeersch, die ook bij enkele gesprekken aanwezig waren, aan de slag met het uitwerken van het beeld. De drie kunstenaars zetten de beeldverhalen om in een tentoonstelling die bestaat uit vijf beeldverhalen in drie talen met telkens een bijhorende animatiefilm en podcast. Met het eindresultaat hopen de drie gedetineerden, de aalmoezenier en de drie kunstenaars andere gedetineerden te ondersteunen tijdens hun detentietijd en hen aan te sporen om ook op reflectietocht te gaan. Ook willen ze mensen binnen en buiten de muren op een andere manier kennis laten maken met gedetineerden en het pleidooi voor een humaner detentiebeleid (en een veiligere samenleving) een duwtje in de rug geven.

VERDRIET VAN DE BAK Voor Schmitz hebben de bezoeken aan de gevangenis haar kijk op detentie alvast veranderd. “Enerzijds was de ervaring geruststellend. Er wordt vaak gezegd dat veroordeelden allemaal psychopaten zijn, maar ik ontmoette mensen met emoties en schuldinzicht”, zegt ze. “Anderzijds ben ik me er nu van bewust dat een gevangenisstraf weinig oplost. Het systeem beschadigt mensen die al beschadigd zijn. Doordat ik als schrijver een inkijkje kreeg in de levensgeschiedenis van deze mannen, besef ik ook meer dan ooit dat er meer geïnvesteerd moet worden in kinderen. In de jeugd van al deze mensen is er iets misgelopen. Dat is zo spijtig.” De meeste gedetineerden komen weer vrij, maar zijn daar weinig op voorbereid. De nood om aan dit soort projecten mee te doen is daarom groot. Het geeft gedetineerden de kans hardop na te denken over wie ze zijn, wie ze kunnen vertrouwen en hoe ze de maatschappij weer in willen. Er zijn niet veel momenten en mensen ingebouwd in het systeem waarbij ze op die manier kunnen reflecteren. “Als aalmoezeniers kunnen we zo’n project wel opzetten, dankzij onze unieke positie in de gevangenis: we behoren niet tot het systeem, maar we zijn wel jarenlang trouw aanwezig”, zegt Deknudt. “In onze aanwezigheid kunnen we gedetineerden tegemoetkomen in hun eenzaamheid. Als vertrouwenspersoon kunnen ze bij ons op verhaal komen. Dat hebben ze hard nodig, maar in de ruwe omgeving van een gevangenis is dat vaak onmogelijk – dat is in mijn ogen het verdriet van de bak.’

De expo is te zien tot 22/3 in de Sint Niklaaskerk in Gent, op 26/3 tijdens het Feest van het Falen in de Arenberg in Antwerpen (www.feestvanhetfalen. be) en van 23/4 tot 20/5 tijdens Café Winket, een tijdelijke warme plek aan de gevangenis van Brugge voor bezoekers aan gevangenen en passanten (www.paxchristi.be/cafeWinket). Markant-groepen kunnen de tentoonstelling uitlenen via www.ip-pi.be.

Via deze QR-code kan je de podcast van De imaginaire pelgrimstocht

beluisteren. ■

Op reis

MET MARKANT- NATIONAAL MET MARKANT- NATIONAAL

2022 Op reis

OP REIS MET MARKANT IN 2022

Zin om met Markant de wereld te verkennen? Onze reisbegeleiders hebben een divers aanbod uitgewerkt van reizen met net dat tikkeltje meer. Je beleeft ze in Markant gezelschap én kan rekenen op een organisatie van a tot z waarbij kwaliteit, comfort en een op en top markante belevenis voorop staan.

Bovendien zijn al onze reisprogramma’s heel transparant uitgewerkt samen met erkende reisprofessionals en is alles inbegrepen, geen onverwachte verrassingen dus op vlak van jouw reisbudget.

Ontdek hieronder welke afreisdata en bestemmingen er dit jaar nog zijn gepland.

MEER INFORMATIE OVER DE REISPROGRAMMA’S, PRIJZEN EN INSCHRIJVINGEN OP

WWW.MARKANTVZW.BE/REIZEN

Mei

» Mindfulness in la douce France » 21/05 - 25/05 » Pelgrimstocht Krakau, de lange weg naar vrede » 22/05 - 27/05

Juni

» Nordic design en architectuur in Helsinki » 10/06 - 14/06 » Bruisend Galway » 12/06 - 20/06 » Georgië, with love from the Kaukasus » 17/06 - 30/06

September

» Namibië, indrukwekkende landschappen » 03/09 - 16/09 » De onbekende pracht van Litouwen » 05/09 - 15/0 » Lissabon en Alentejo » 06/09 - 11/09 » Mindfulness in la douce France » 24/09 - 28/09 » Bhutan, in het hart van Shangri-la » 25/09 - 05/10 » Kroatië & Montenegro, schilderachtige baai van Kotor en Dubrovnik » 27/09 - 01/10

Juli

» Pelgrimstocht langs ‘Le Sentier Cathare’ » 03/07 - 13/07 » Pracht van de Noorse eilanden en Tromsø » 06/07 - 14/07 » Kirgizië, in het bloemenveld met yurts en nomaden » 06/07 - 18/07 » India - Ladakh, het land der hoge bergpassen » 30/07 - 14/08

Oktober

» Wenen, meer dan de voetsporen van Sissi » 20/10 - 24/10 » Bucuresti, Moldavië en Odessa. Verrassend cultureel » 06/10 - 11/10 » Turkije, wandelen langs de Lycian Way » 29/10 - 06/11

Augustus

November » Mexico, in de voetsporen van Frida Kahlo » 18/11 - 29/11Op reis » India, Unwind in Kerala » 26/11 - 04/12