روش تحقیق در علم اطلاعات و دانش شناسی

‫روش ﻖ ﻋ ﻢاﻃﻼﻋﺎت و دا ﺶ ﻨﺎ ﯽ‬

‫‪LIBRARIANSHIP‬‬

‫ﻣﻘﻄﻊ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ ﻧﻮﮐﺎرﯾﺰي‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢‬‬

‫‪Table of Contents‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ ‪١ ............................... ................................ ................................................................‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ ‪١ .............................................................................................................................‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯿﮭﺎی ﻧﻈﺮﯾﮫ ‪٤ .....................................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ‪٥ .....................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﻮاﻧﯿﻦ ‪٥ .....................................................................................................................‬‬ ‫روش ﻋﻠﻤﯽ ‪٦ ............................... ................................ ................................................................‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ‪٧ ........................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ ‪٩ ...................... ................................................................ ................................‬‬ ‫ﻓﺮق ﺳﺆال و ﻣﺴﺄﻟﮫ ‪١٠ .................................................................................... ................................‬‬ ‫ﻣﻔﮭﻮم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ‪١٠ ..................... ................................................................................................‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ‪١٢ ..................... ................................................................................................‬‬ ‫راﺑﻄﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﮫ ‪١٤ ................. ................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪١٤ ...........................................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ‪١٥ ......................... ................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﮫ ‪١٦ ... ................................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪١٧ .................................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﺪﯾﻠﮑﻨﻨﺪه ‪٢٠ .................................................................................... ................................‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ‪٢٠ ........................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ دﺧﯿﻞ‪/‬ﻣﺰاﺣﻢ ‪٢١ ................. ................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ‪٢٣ ......................... ................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ‪٢٣ .......................................................................................................................‬‬ ‫روش‪/‬روﺷﺸﻨﺎﺳﯽ ‪٢٤ .................................................................................... ................................‬‬

‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ‪٢٥ ...........................................................................................................................‬‬ ‫طﺮﺣﮭﺎی آزﻣﺎﯾﺸﯽ ‪٣٣ ................. ................................................................................................‬‬ ‫طﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل ‪٣٣ ................ ................................................................‬‬ ‫روش ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ‪٣٦ ..................... ................................................................................................‬‬

‫وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﻤﻬﺘﺠﺮﺑﯽ ‪٣٨ ......................................................................................................‬‬

‫روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ‪٣٩ ........................................................................................................................‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ روﺷﮭﺎی ﭘﮋوھﺶ ‪٤٠ ................ ................................................................‬‬ ‫اﻧﻮاع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ‪٤١ .............................................................................................................‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ‪٤١ ................. ................................................................................................‬‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ‪٤٣ .........................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﻬﺎ‪٤٤ ..................................................................................................................‬‬ ‫اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ‪٤٦ ... ................................................................................................‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ‪٤٧ ..................................................................................................................‬‬ ‫اھﺪاف ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫ ‪٤٨ ............ ................................................................................................‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ‪٤٨ ...........................................................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري ‪٤٩ ............................................................................................................................‬‬

‫وﯾﮋﮔﯿﮭﺎي ﻧﻤﻮﻧﮫ ‪٤٩ .................................................................................... ................................‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ‪٥٠ .................................................................................................‬‬ ‫دﻻﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ‪٥٠ ..................... ................................................................................................‬‬

‫روﺷﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي‪٥١ ..................................................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ‪٥١ ...........................................................................................................‬‬ ‫روش ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ ‪٥٢ ... ................................................................................................‬‬ ‫روش ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻬﺎي ‪٥٣ ................................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻬﺎي ‪٥٥ ......................................................................................................‬‬ ‫روﺷﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ‪٥٦ ...............................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ )درﺳﺘﺮس( ‪٥٦ ............ ................................................................................................‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﯿﻤﻬﺎي ‪٥٧ .......................................................................................................................‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ ‪٥٨ ......................................................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ‪٥٨ .......................... ................................................................................................‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ )ﺧﻮدﮔﺰﯾﺪه( ‪٥٩ .......................................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ ‪٥٩ ............................................................. ................................................................‬‬ ‫روﺷﻬﺎي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت‪٦٠ .........................................................................................................‬‬

‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ‪٦٠ .............................. ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ‪٦١ ..................... ................................................................................................‬‬ ‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ‪٦٣ ..................... ................................................................................................‬‬

‫اﻧﻮاع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از دﯾﺪ ﺷﯿﻮه ﺗﻨﻈﯿﻢ ‪٦٤ .............................. ................................................................‬‬

‫ﻣﺰﯾﺘﻬﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ‪٦٥ ..............................................................................................................‬‬

‫ﻣﺤﺪودﯾﺘﻬﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ ‪٦٥ .....................................................................................................‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ‪٦٦ .................................................................................... ................................‬‬

‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪٦٧ .................................................................................................................................‬‬ ‫اﻧﻮاع ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪٦٧ .......................... ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪٦٩ ................ ................................................................................................‬‬ ‫ﻣﻌﺎﯾﺐ روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ‪٧٠ ................. ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ‪٧٠ .................................................................................................................................‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ‪٧١ ..............................................................................................................‬‬ ‫اﻧﻮاع ﻣﺸﺎﻫﺪه ‪٧٢ .......................... ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺸﺎﻫﺪه ‪٧٢ ................ ................................................................................................‬‬

‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ‪٧٢ ... ................................................................................................................................‬‬ ‫رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ‪٧٣ ... ................................................................................................‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪٧٤ ................. ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪٧٦ ............................................... ................................ ................................‬‬ ‫ﺑﯿ ﺎن ﻣﺴﺄﻟﮫ ‪٧٦ ...........................................................................................................................‬‬ ‫ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪی ﻓﺮﺿﯿﮫ ‪٧٧ ................. ................................................................................................‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤‬‬

‫ﮔﺮدآوری اطﻼﻋﺎت ‪٧٧ ................ ................................................................................................‬‬ ‫ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪٧٨ ......................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﺘﯿﺠﻬﮕﯿﺮي ‪٧٨ ......................................................................................‬‬

‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ‪٧٩ ...................................................................................................................‬‬

‫اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ‪٨٦ .................................................................................... ................................‬‬ ‫روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﯾﺎ ﺳﻨﺪي ‪٨٨ .......................................................................... ................................‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ‪٩٠ ......................... ................................................................................................‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ‪٩١ ............ ................................................................................................‬‬

‫روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ‪٩٢ .....................................................................................................‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ‪٩٤ ......................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ‪٩٥ ..................................................................................................................‬‬

‫دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ‪٩٨ ............ ................................................................................................‬‬

‫ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد‪ :‬ﺷﻤﺎرش اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻬﻨﺠﺎر ﺷﺪه ‪١٠٠ ............................................................................‬‬

‫ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺠﻼت‪ :‬ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ‪١٠١ .....................................................................................‬‬ ‫ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ :‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻧﺸﺮ ‪١٠٢ .............................................................................................‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ‪١٠٣ ...............................................................................................‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ‪١٠٤ .....................................................................................................................‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎدﻫﻬﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي در ﺣﻮزﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪١٠٦ ......... ................................................................‬‬

‫ﻧﻘﺪ ‪١٠٦ .....................................................................................................................................‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ‪١٠٧ ................ ................................................................................................‬‬

‫ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ‪١٠٩ ............. ................................ ................................ ................................‬‬ ‫روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻬﺎي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ‪١١٠ .......................................................................................................‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ )ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻠﯿﺎت( ‪١١١ ...................................................................................‬‬

‫ﮐﻨﺸﭙﮋوﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻞ ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻤﻞ ) در ﺣﯿﻦ ﻋﻤﻞ( ‪١١٣ ..........................................................‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺷﻔﻬﺎي ‪١١٩ ......................... ................................................................‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاي ﺑﻬﯿﻨﻬﺴﺎزي ﺷﺎﻧﺲ اﮐﺘﺸﺎف ‪١٢٢ ................ ................................................................‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ ‪١٢٤ ................................ ................................................................‬‬

‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ‪١٢٧ .....................................................................................................................‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ‪١٢٨ ...................................................................................................‬‬ ‫اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ‪١٢٩ ...........................................................................................................‬‬

‫راﻫﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ‪١٢٩ ...................................................................................................‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪١٣٠ .................................................................................................................................. :‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ‬

‫ﻋﻠﻢ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪ .‬واژه ﻋﻠﻢ در ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع‬ ‫آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬و رواﺑﻂ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه در ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻠﻢ ﺑﺸﺮ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﮔﺎﻫﯽﻫﺎ‪،‬‬ ‫داﻧﺶﻫﺎ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﻣﺎده و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﭼﻮن آﮔﺎﻫﯽ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ و داﯾﺮه ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺸﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻠﻢ او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬ ‫در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ‪ knowledge‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ از واژه ﻋﻠﻢ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬ ‫آن ‪ science‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر آن ﺑﺨﺶ از داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎ و آﮔﺎﻫﯽﻫﺎي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﯿﺸﺘﯿﻦ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻠﻢ ﮐﻮﺷﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﺴﯽ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ و‬ ‫ﻣﺘﻨﻮع ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮي ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﯾﮏ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت واﺣﺪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري ﻫﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ آنﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻤﯽ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ دوﮔﺎﻧﻪاي ﮐﻪ از‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد دارد ﯾﮑﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻧﻈﺮ« ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و دوم‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﻠﻤﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﻮد واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي زﯾﺎدي را ﮔﺮدآوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و زﯾﺎد‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻌﻨﯽدار‪،‬‬ ‫وﺟﻮد دارد ﺗﺎ ﺑﯿﻦ دادهﻫﺎي ﮔﺮدآوري ﺷﺪه‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﻌﻨﯽدار ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬ ‫رواﺑﻂ دروﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎ )ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ(‪ ،‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻨﻈﻤﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ را از ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫رﻓﯿﻊﭘﻮر ﻧﻈﺮﯾﻪ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﯾﮕﺪﯾﮕﺮ در ارﺗﺒﺎط و ﻣﺒﯿﻦ ﺑﺨﺸﯽ از واﻗﻌﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬ ‫‪ .2‬ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ )ﻗﯿﺎس(‬ ‫‪ .3‬ﺗﺒﯿﯿﻦ واﻗﻌﯿﺖ )از راه ﻗﯿﺎس( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف‬ ‫‪ .4‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮرﺳﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﺘﺒﯿﻦﻫﺎ در ﻋﻤﻞ‬ ‫ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ اﺻﻞ ﻣﺘﻌﺎرف وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮدن ﺑﻪ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﮑﺎن‬ ‫و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﻔﺘﺎر ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ‬ ‫ﻣﻔﻌﻮل و ﯾﮏ ﺻﻔﺖ و ﻣﺤﺘﻮاي ﺧﺒﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﻼن ﻫﻤﻪ داﻧﺸﺠﻮ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ دارد‪ .‬ﻣﻔﻌﻮلﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﮐﺎرﺑﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺪاران‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺻﻔﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي‪ ،‬ﮐﻤﯿﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬ ‫ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ رواﺑﻂ در ﻫﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و در ﻫﺮ دوره ﯾﺎ ﻋﺼﺮ و ﻫﺮ ﺗﻤﺎم زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ اﺻﻮل ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در آن ﺻﻮرت ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﺶﺗﺮي در دﺳﺘﺮس اﻓﺮاد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻔﯽ ﻧﯿﺰ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ رﺿﺎﯾﺖ او از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ او از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ‬ ‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ در ﺑﺎره ﻋﻠﺖ وﻗﻮع ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ وﻗﻮع‬ ‫آن از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﻨﻄﻘﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را از‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺎرﺑﺮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮرﻣﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺰاﯾﺶ دﺳﺘﺮس‪-‬‬ ‫ﭘﺬﯾﺮي و ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از واﻗﻌﯿﺖ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻈﺮﯾﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‪ ،‬زﻣﺎن‪ ،‬و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد )در اﯾﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪاي را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮدهاﯾﻢ( ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ‬ ‫از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺧﺎﺻﯽ را ﺳﻨﺠﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮاﻧﻊ دﺳﺘﺮﺳﯽ را در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و‬ ‫ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را اﻓﺰاﯾﺶ داد و ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫ﺷﻮد آﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮ رﺿﺎﯾﺖ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ اﮔﺮ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ در‬ ‫آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ دارد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻨﺒﻪاي ﻓﺮﺿﯿﻪ‬ ‫آن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﮑﺘﻪ آﺧﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﭼﻪ را از راه ﻗﯿﺎس ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﺘﺒﯿﻦ( ﺑﺎﯾﺪ در‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻓﺮﺿﯿﻪاي و ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدن ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﯿﺰان آزﻣﺎﯾﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯿﺰان‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮐﻢ و در دﯾﮕﺮي زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﻗﺎدر ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻋﻠﻢ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ‬ ‫ﺗﺒﯿﯿﻦ آزﻣﺎﯾﺸﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺒﯿﯿﻨﯽ ﻣﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻧﻈﺮﯾﮫ‬

‫‪ .1‬ﻣﺒﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ رواﺑﻂ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﯾﮋه ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ درﺑﺎره ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي واﺣﺪ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻗﺪرت ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ و آﯾﻨﺪهﻧﮕﺮي دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﯽء ﯾﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻧﻈﺮي از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫اﻣﮑﺎن ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزﻣﻮنﻫﺎي ﺳﺨﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ‬ ‫ﻣﻮرد و ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺸﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ارزش ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﭘﺮدازش آن‪ ،‬و ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ و ﻣﺪلﻫﺎي ﻋﻠﯽ و ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ روشﻫﺎي ﮐﺎر‬ ‫اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻣﻮر‬ ‫ﺑﺪﯾﻬﯽ در ﺗﻀﺎد و ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻘﻖ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﭘﮋوﻫﺶ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ آن را‬ ‫ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از راﺑﻄﻪ ﺣﺘﻤﯽ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽ و داﯾﻤﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً آب در ﺻﺪ درﺟﻪ ﻣﯽﺟﻮﺷﺪ‪ .‬ﻓﻠﺰات ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ راﺑﻄﻪ‪-‬‬ ‫ي ﺑﯿﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ و وﻗﺎﯾﻊ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﻘﺎﯾﻖ ﯾﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﯾﮏ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﭘﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻔﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻼت اﮔﺮ‪...‬‬ ‫ﭘﺲ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪/‬ﮐﻢﺗﺮ‪ ...‬ﭘﺲ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪/‬ﮐﻢﺗﺮ‪ ...‬ﺑﻮده ﺗﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‬ ‫و از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺑﺎ ارزش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﮔﺮ‬ ‫اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و اﺧﺘﻨﺎق ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﺎﺳﺖ )رﻓﯿﻊﭘﻮر‪ ،1379 ،‬ص‬ ‫‪.(99‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬

‫‪ ‬ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﯽ ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﻮد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ‬ ‫ﺑﺎ آن دﯾﺪه ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫‪ ‬دﻗﯿﻖ‪ ،‬روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و دوﭘﻬﻠﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬در ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻮارد و ﺗﻤﺎﻣﯽ زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﺑﺎ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺘﯿﺠﻪ واﺣﺪ و ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬وﺳﯿﻊ و اﺳﺘﺪﻻل اﺻﻮﻟﯽ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٦‬‬

‫‪ ‬راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺘﻐﯿﺮ ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬ ‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و درﺟﻪ ﻗﻄﻌﯿﺖﭘﺬﯾﺮي آنﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺳﺘﺮﺳﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫در دوره ﺑﺎﺳﺘﺎن و از زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ از ﻧﻮﻋﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ و‬ ‫دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل را ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﯿﺎن و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﻮد را ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎس ﻣﻨﻄﻘﯽ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺟﺰء اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺻﻐﺮي‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روش ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻓﺮض )ﭘﺬﯾﺮه( ﮐﻠﯽ و ﯾﮏ ﻓﺮض ﻓﺮﻋﯽ و ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬ ‫روش ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺴﻂ اﻃﻼﻋﺎت اوﻟﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ روش ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬رواﺑﻂ ﺟﺪﯾﺪي ﮐﺸﻒ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻃﻼﻋﺎت‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬از اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬

‫‪٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﺿﻌﻒ اﯾﻦ روش در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺎﯾﺪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ درﺳﺘﯽ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ آن ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪ .‬در‬ ‫ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ ﺑﯿﮑﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻮه ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮاي درك ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ واﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﮑﻦ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻃﺮح »ﭼﺮا« ﻓﺮﺿﯿﻪاي را ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان دﯾﮑﺘﻪ ﮐﺮده‪-‬‬ ‫اﻧﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬وي ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮐﺴﺐ ﺷﺪه از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮐﻠﯽ ﺑﭙﺮدازد و ﺗﻌﺼﺐﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪي را ﮐﻪ او ﺧﺪﯾﺎن دروﻏﯿﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺟﻤﻊآوري ﺟﺰﺋﯿﺎت و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﻪ اﯾﻦ دو روش اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ )ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﯽ(‬ ‫ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‬ ‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﻓﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨‬‬

‫در روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻫﻤﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﺎﻗﺺ‬ ‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫در اﯾﻦ روش ﮐﺎر را روي ﮔﺮوهﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫دﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاد دارد‪.‬‬ ‫ﺑﯿﮑﻦ ﺑﺎ روش ﻗﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻨﻄﻖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ روش ﻓﻼﺳﻔﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶداوري ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي او ﺗﺤﻮﻟﯽ را در رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺑﺎﻋﺚ روﻧﻖ ﮐﺎر ﻋﻠﻤﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ ﺿﻌﻒ اﯾﻦ روش آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻧﻘﺶ اﻧﺪﮐﯽ در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ‬ ‫داﺷﺖ و در دﻧﯿﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ دو روش ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي آن دو روش را‬ ‫ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪ و روﺷﯽ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم روش ﻋﻠﻤﯽ اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺨﺴﺖ داروﯾﻦ‬ ‫اﻧﺠﺎم داد‪ .‬در اﯾﻦ روش ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎي ﺧﻮد ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮده و ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮض ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ روش ﻋﺼﺎرهي روش‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺎرﻫﺎي داروﯾﻦ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ و ﭘﺮﺛﻤﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪-‬‬ ‫ﻫﺎﯾﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪاي آزﻣﺎﯾﺸﯽ اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺗﺎ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮔﺮدآوري ﺷﺪه را از‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﭘﺮداﺧﺖ و‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬روش ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ‬

‫‪٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎزﮔﺎر‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻓﺮﺿﯿﻪ آزﻣﻮن ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ روش ﻋﻠﻤﯽ و اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ در ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه را ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫روش ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎق ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻪ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫روش ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ روش ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ون داﻟﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬ ‫ﺟﺎن دﯾﻮﯾﯽ ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺣﺴﺎس ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪،‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪،‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ )ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻓﺮﺿﯿﻪ(‪،‬‬ ‫‪ .4‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻗﯿﺎﺳﯽ درﺑﺎرهي ﻧﺘﺎﯾﺞ راهﺣﻞﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي‪،‬‬ ‫‪ .5‬آزﻣﻮدن ﻓﺮﺿﯿﻪ‪.‬‬ ‫روشﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ روشﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺴﺘﺪل و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺗﻮان ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪدي را ﺣﻞ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺎﻫﺪه و آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺘﻮان‬ ‫ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﺪ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﺳﺆال ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠‬‬

‫ﻓﺮق ﺳﺆال و ﻣﺴﺄﻟﮫ‬ ‫ﺳﺆال ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺟﻬﻞ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺪارد وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺟﺴﺘﺠﻮ دارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ داﻧﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺑﺰارﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬ ‫»اﻟﺴﺆال ﻧﺼﻒ اﻟﻌﻠﻢ« اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع(‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﻓﺘﺎر اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ‬

‫ﻣﻔﮭﻮم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﻫﺮ ﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال ﯾﺎ ﺳﺆالﻫﺎي ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال و ﻫﺮ ﺟﺴﺖ‪-‬‬ ‫وﺟﻮ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ روش و ﺿﻮاﺑﻄﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ‬ ‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦﯾﺎﺑﯽ و ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎرﺑﺮد ﺷﺨﺼﯽ دارد و اﺻﻮﻻً ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﮑﺮاري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﻮزه ﯾﺎ رﺷﺘﻪي ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ از‬ ‫اﺻﻮﻟﯽ ﺧﺎص ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ داﻣﻨﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﺎم دارد و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ داﻣﻨﻪ ﺷﻤﻮﻟﯽ ﺧﺎص دارد و ﻣﯽﺗﻮان آن را‬ ‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎي داﻧﺶ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ رﺷﺘﻪاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ دارد‪:‬‬

‫‪١١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .1‬ﺗﺒﻌﯿﺖ از اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﺎص‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي و ﺧﺎص اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻨﻈﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪-‬‬ ‫اي اﻧﺘﺨﺎب و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼٌ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي آن ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ و ﯾﺎ ﺳﺆالﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي داﻧﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﻮد‪ .‬روشﻫﺎي ﺗﻬﯿﻪ‬ ‫و ﺗﺪوﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت و اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت و روشﻫﺎي ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻣﻼً در‬ ‫اﯾﻦ ﻃﺮح ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ .‬و در اﻧﺘﻬﺎ ﭘﺲ از ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﺗﻬﯿﻪ و ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻗﺪام ﻻزم ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ ﺣﺮﻓﻪ ﯾﺎ رﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهاي را ﮐﺸﻒ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺤﺚ ﻧﻮﯾﯽ را در آن ﺣﻮزهي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﺪي ﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاي را ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﯿﺎﻣﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺟﺪﯾﺪي را ﻣﻄﺮح ﺳﺎزد‪ ،‬و ﯾﺎ ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺎرج ذﻫﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮوﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﺘﻮان ﺑﺮاي آنﭼﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺪاق واﻗﻌﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻼش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﺎص ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮو داﻧﺶ ﺑﺸﺮ در ﺣﻮزهاي‬ ‫ﺧﺎص ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺼﺪاق ﺧﺎرﺟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ اﻣﺮي ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺪﯾﻬﯽ و واﺿﺢ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪:‬‬ ‫‪ ‬ﻧﯿﺎز ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن‪ .‬اﻧﺴﺎن ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮدي ﮐﻨﺠﮑﺎو و ﺟﺴﺖوﺟﻮﮔﺮ اﺳﺖ و دﻧﺒﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺪاﻧﺪ و رﻣﻮز ﺟﻬﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮاره‬ ‫دﻧﺒﺎل ﮐﺸﻒ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ‪ ،‬ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺣﺎﮐﻢ در ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﻋﻠﻞ ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ و ﻫﺰاران ﺳﺆاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺣﯿﺎت ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺴﺄﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﺑﺮوﺳﺖ‪ .‬او ﻋﻀﻮي از ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ آن در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ .‬از‬ ‫ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺎوراي ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻃﺒﯿﻌﺖ و‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي و ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ راﺑﻄﻪ دارد‪ .‬او ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ رﻣﻮز‬ ‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ و در راه ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺑﺰار ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮورت ﻧﯿﺎز اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺤﺺ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫‪ .1‬ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻧﻈﺎمﯾﺎﻓﺘﻪ و روﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ آزﻣﻮن ﯾﮏ ﺣﺪس ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫درﺑﺎره ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﯾﺎ روﯾﺪاد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﯿﺘﯽ ﻧﻈﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﻢ داﻧﺶ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ درﺳﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﯿﺪن و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .3‬ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺴ‪‬ﺲ‪ ،‬آزﻣﻮن و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬ ‫در داﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺟﺴﺖوﺟﻮ‪ :1‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺸﺘﻦ در داﺧﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺟﻤﻊآوري رﺷﺘﻪاي از دادهﻫﺎ‬ ‫و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﺎ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﮋوﻫﺶ در‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﮋوﻫﯿﺪن‪ :2‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از دادهﻫﺎ رﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻣﻨﻌﺎي ارزﺷﯿﺎﺑﯽ دادهﻫﺎ و ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﯿﺪن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﺴﺖوﺟﻮ‪ ،‬درك و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ و‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دادن ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ و ﭘﯿﻮﻧﺪ آنﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﭘﯿﺶ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر داﻧﺴﺘﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺤﻘﻖ و اﺻﻼح و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن و ﯾﺎ رد ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آوردن داﻧﺶ ﺟﺪﯾﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارزش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﺑﯿﺶ از ﺟﺴﺖوﺟﻮ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻟﻔﻆ ﭘﮋوﻫﺶ اﻃﻼق ﮐﺮد و ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻮﻟﯽ ﺑﺮ ﮐﺎر ﭘﮋوﻫﺶ و ﻧﻮع‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻟﻔﻆ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺑﺮد‪:‬‬ ‫‪ ‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬اﺳﺘﻨﺘﺎجﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاﺳﺎس داﻧﺴﺘﻪﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻗﻀﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Searching‬‬ ‫‪2Research‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٤‬‬

‫راﺑﻄﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﮫ‬ ‫ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﺪه راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ اﺻﻼح ﻧﻈﺮﯾﻪ‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎر از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﻼح ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در اﻧﺘﺨﺎب روش ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﯿﺰ در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع‬ ‫آزﻣﻮن آﻣﺎري ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرل ﻟﺴﺘﺮوﮐﺴﯽ اﺳﺖ‪ .‬او ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ آزﻣﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ‪،‬‬ ‫‪ .3‬اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫‪ .4‬ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻨﺎﺳﺐ‪،‬‬ ‫‪ .5‬ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت‪،‬‬ ‫‪ .6‬ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه‪،‬‬ ‫‪ .7‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه و ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي در ﺑﺎره آنﻫﺎ‪،‬‬ ‫‪ .8‬ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪.‬‬

‫‪١٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻌﺎرﯾﻒ‬ ‫ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺰان‬ ‫رﺿﺎﯾﺖ از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺸﺮﯾﺎت ادواري‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ‪ ،‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﻧﺘﺰاﻋﯽ و‬ ‫ﮐﯿﻔﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ داراي ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ارزشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس روش اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺳﻨﺠﺶ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺎ را درك ﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻗﺖ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ رﻓﻊ‬ ‫اﺑﻬﺎم اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺟﺰاي‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ دو ﻧﻮع‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬واژهﻧﺎﻣﻪاي و ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮان اراﺋﻪ داد ﮐﻪ ﺷﺮح ﻫﺮ ﯾﮏ در ذﯾﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﯾﺎ واژهﻧﺎﻣﻪاي‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ داﻣﻨﻪ آن و ﯾﺎ ارزﺷﮕﺬاري‬ ‫ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آن رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺤﻮي و ﮐﺎرﺑﺮدش ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ‪ :‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺧﺎص ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ در دﺳﺖ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در‬ ‫ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ درﺟﺎت ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ در ﯾﺎداﺷﺖ‬ ‫داﻣﻨﻪ ﺳﺮﻋﻨﻮانﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﯾﺎ اﺻﻄﻼﺣﻨﺎﻣﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﺎص‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺳﻨﺪي ارﺟﺎع ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن در آن ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ واژهﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬ ‫اي اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٦‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﺮاي‬ ‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺳﻨﺠﺶ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺧﺎص ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‬ ‫ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺒﻬﻢ و داراي ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻌﺪد از ﻧﻈﺮ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻬﻢﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻐﯿﺮ را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺳﺎزد و آن را ﻓﻘﻂ از‬ ‫ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶ در دﺳﺖ اﻧﺠﺎم روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮﺿﯿﮫ‬

‫‪1‬‬

‫ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺪس ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﭘﯿﺶ از دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ و در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺿﯿﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺤﮏ آزﻣﺎﯾﺶ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ در‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﻓﺮﺿﯿﻪ درﺻﺪد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮع راﺑﻄﮥ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬ ‫را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‬ ‫‪ ‬ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪاي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﯿﺰان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﻌﻨﺎداري‬ ‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻏﻨﯽ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪ رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﮐﻠﻤﻪ آزﻣﻮن‪ 1‬را‬ ‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪ داراي ارزش ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Hypothesis‬‬

‫‪‬‬

‫‪١٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻓﺮﺿﯿ‪‬ﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻷ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ رواﺑﻂ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﺗﻔﺎوت ﺗﺄﺛﯿﺮ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ‬ ‫‪ ‬ﻣﯿﺰان راﺑﻄﻪ و ﺟﻬﺖ راﺑﻄﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﯿﯿﻦ راﺑﻄﻪي ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﯿﺶﻓﺮض‪/‬ﭘﺬﯾﺮه ﯾﺎ ﻓﺮض‪ 2‬ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﻓﺮض ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ ﺑﺪﯾﻬﯽ در زﻣﺎن ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ آن را ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪ در ﺣﺎل‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻫﯿﭻ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻓﺮضﻫﺎ در ﺧﻮد ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ از آﻧﻬﺎ دﻓﺎع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﺘﺎب در‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﯾﺮان‬ ‫ﭘﯿﺶ ﻓﺮض‪ :‬ﮐﺘﺎبﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮ‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﯾﺎ از آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ را از دو دﯾﺪﮔﺎه دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ :‬ﻣﺤﺘﻮا و ﻧﺤﻮهي ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫‪. Test‬‬ ‫‪. Assumption‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪. Variable‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪١٨‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻐﯿﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﯽ‪ 1‬و ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯽ‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻤﯽ‪ :‬ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ و اﻧﺪازهﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻗﺪ‪ ،‬وزن‪ ،‬ﻣﯿﺰان‬ ‫ﺣﻘﻮق و ﺳﻨﻮات ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻮاد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻧﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫آن‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﯿﻔﯽ‪ :‬ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻤﯽ‬ ‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آن را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻤﺎن ﯾﺎ دﯾﻦ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﯿﺰان داﻧﺶ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ‪،‬‬ ‫رﺿﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ .‬ﻧﻤﺮه دادن ﻣﺜﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﯿﻔﯽ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را از ﻧﻈﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪) 3‬ﻣﺤﺮك ﯾﺎ دروﻧﺪاد(‪ :‬ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﯾﺎ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮي ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري و ﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﺎ راﺑﻄﻪي آن ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ دﯾﮕﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ‪) 4‬ﭘﺎﺳﺦ ﯾﺎ ﺑﺮوﻧﺪاد(‪ :‬ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه واﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻏﯿﺮﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﺳﺘﮑﺎري در ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد ﻗﺒﻼً ﻣﻮرد دﺳﺘﮑﺎري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Quantitative‬‬ ‫‪. Qualitative‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪. Independent‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪. Dependent‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪١٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺘﻐﯿ‪‬ﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ‬ ‫»ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ«‬ ‫»رﺿﺎﯾﺖ« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ و »ﺧﺪﻣﺎت« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫»ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﻮﺳﻂ واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ«‬ ‫»ﺧﺪﻣﺎت« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ و »اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬

‫و ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪:‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ‪ .1‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺎداش ﮐﺘﺎﺑﺪاران ﺑﺮ ﮐﺎراﯾﯽ آﻧﺎن )ﭘﺎداش ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ واﺑﺴﺘﻪ(‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ‪ .2‬ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد )ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ اي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪،‬‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد واﺑﺴﺘﻪ(‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ :‬ﻣﯿﺰان داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ‪ :‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ‪ .3‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺘﺎﺑﺪاري در ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻧﻤﺮات درﺳﯽ‬ ‫داﻧﺸﺠﻮ در اﯾﻦ دوره‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ :‬داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ‪ :‬ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ﻧﻤﺮات درﺳﯽ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎره ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‪:‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪ .1‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻮاره واﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﺷﻮد ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮب آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺑﺘﻮان از آن اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﯿﭻ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻫﺪف و روش ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺪون ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﺎﻧﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد و‬ ‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ آن در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺎداش ﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﺎراﯾﯽ در ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺪاران زن و ﻣﺮد در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﻒ‪.‬‬ ‫در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه‪ :‬ﭘﺎداش ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﮐﺎراﯾﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺟﻨﺴﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن را در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺣﺬف ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﭼﻮن در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد‪،‬‬ ‫ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﺧﻨﺜﯽ ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎد ﮐﺮد‪ .‬در‬

‫‪٢١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﭘﺎداش و ﮐﺎراﯾﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺗﻮان آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي دو ﮔﺮوه را از ﯾﮏ رده ﺳﻨﯽ ﺧﺎص اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺧﻨﺜﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ دﺧﯿﻞ‪/‬ﻣﺰاﺣﻢ‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺣﯿﻦ ﮐﺎر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد و در آﻏﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻋﯿﻨﯽ و اﻗﻌﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺛﺮﮔﺬار ﯾﺎ اﺛﺮﭘﺬﯾﺮ ﻣﺆﺛﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و آن ﻋﻮاﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺰاﺣﻢ و دﺧﯿﻞ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ آﻏﺎزﯾﻦ‬ ‫ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮده ﯾﺎ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﻗﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﺿﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و‬ ‫ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ رﺧﺪادﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮﻋﻬﺪهدارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ آنﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ آنﻫﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺰاﺣﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه و‬ ‫ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻗﺘﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎﮐﻤﻦ راﺑﻄﻪ‬ ‫ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل‪ ،‬و ﻣﺰاﺣﻢ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‪ 1‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﮫ‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﻣﺰاﺣﻢ‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﺗﻌﺪﯾﻞ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪه‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﮐﻨﺘﺮل‬

‫‪٢٢‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ‪ .1‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ را از دﯾﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ :‬اﮔﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺣﺪس ﻧﺰﻧﯿﻢ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آنﻫﺎ‬ ‫ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻧﻮع ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ :‬اﮔﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺣﺪس ﺑﺰﻧﯿﻢ )ﻓﺮﺿﯿﻪ در آن‬ ‫ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮض ﺑﭙﺮدازﯾﻢ( ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻧﻮع ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻮع روﯾﮑﺮد‪ 1‬آن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﯾﺎ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ 2‬آن‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ در ﻣﻮاردي از واژه ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮع روش‬ ‫اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺻﻄﻼح درﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ را از دﯾﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي‪ ،‬ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﻧﻈﺮي‬ ‫‪ .2‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Approach‬‬ ‫‪. Methodology‬‬ ‫‪. Basic, Pure, Theoritical Research‬‬ ‫‪. Applied Research‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪٢٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در زﻣﺎن اﺟﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﻮد ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و دﺳﺘﺮﺳﯽ‬ ‫ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﺪﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺸﺘﺮك ﯾﺎ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮع‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي دﻗﯿﻖ‪ ،‬اﺳﺎس ﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﺑﻨﯿﺎدي در ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﻬﺮهرﺳﺎﻧﯽ و ﻏﻨﺎ ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﻞ در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن‬ ‫و زﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در زﻣﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﻔﺮوﺿﯽ را ﺑﺮاي آن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻮل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﺰﯾﻨﺶ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎ و ﺗﻌﻤﯿﻢﻫﺎ از ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ درﺑﺎره ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬را داراﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻬﺒﻮد و اﺻﻼح ﯾﮏ ﻓﺮاورده ﯾﺎ ﺷﯿﻮه ﻋﻤﻞ ﯾﮏ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و آزﻣﻮدن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻈﺮي و ﻣﺠﺮد در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺪاران و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﻮزه روزاﻧﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﯽﺷﻤﺎر روﺑﺮو ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ آنﻫﺎ‬ ‫ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﺎرﺑﺮدي راه ﺣﻠﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻮاﺟﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮان‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬روشﻫﺎي‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢٤‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﻮع دﯾﮕﺮي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪاي‪ 1‬را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﻮع‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﮐﻼن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﺟﺪاﺳﺎزي اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ﻧﻈﺮ ﻏﻠﻄﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﺰو ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﺎرﺑﺮدي‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح در ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ .2‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه در ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ درﯾﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﺣﺴﯽ –ادارﮐﯽ‪ .‬در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺲ‬ ‫ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮐﻨﻨﺪه و‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪهﺷﻮﻧﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از اﺑﺰار ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺗﻠﺴﮑﻮپ‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬

‫ﺷﺎﻫﺪ‪ 3‬ﯾﺎ ﺷﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت و دادهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮔﺮدآوري‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي از ﯾﮏ روﯾﺪاد ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮارﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫روش‪/‬روشﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪4‬‬

‫وﺟﻪ دﯾﮕﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ اﺳﺎس روش اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از روش‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﺗﺪاﺑﯿﺮ و ﻓﻨﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﯾﺎﺑﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﺎص ﯾﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺷﺮاﯾﻂ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﻮرد‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . Developmental Research‬‬ ‫‪2 . Observation‬‬ ‫‪3 . Evidence‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪. Method/Methodology‬‬

‫‪٢٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻨﻮن و ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺾ‬ ‫ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﺪهاي ﻣﺸﺘﺮﮐﺎً در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ‬ ‫اﺑﺪاع و ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻫﯿﭻ روﺷﯽ در اﻧﺤﺼﺎر ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪاي در ﻫﺮ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﯾﺎ اﺳﻨﺎدي‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﯾﺎ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﮐﻨﺶ ﭘﮋوﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ‬

‫‪1‬‬

‫آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ در اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ آزﻣﻮن ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﯾﺎ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ‬ ‫ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﭼﯿﺰي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﯾﺎ آزﻣﻮدن اﺻﻞ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯽ؛ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت ﭼﯿﺰي‬ ‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﺳﺖ زدن ﮐﻮدك ﺑﻪ ﺑﺨﺎري ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﯾﻦ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﺨﺎري‬ ‫داغ اﺳﺖ‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬او اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ ادﻋﺎي واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬ ‫داغ ﺑﻮدن ﺑﺨﺎري واﻗﻌﯿﺖ دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﺰ ﻣﻔﻬﻮم داغ ﺑﻮدن در ﻣﻮرد ﺑﺨﺎري ﭼﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Experimental Method‬‬

‫‪‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢٦‬‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﻮدن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در‬ ‫اﯾﻦ روش از ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺨﺖﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮐﻮدك اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﺮاي آزﻣﻮدن و ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎرﻫﺎي زﯾﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪‬‬

‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺮاي آزﻣﻮدن‬

‫‪‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬

‫‪‬‬

‫ﻋﻠﻤﯿﺎﺗﯽﺳﺎزي اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻠﯿﺪي در ﻓﺮﺿﯿﻪ‪ ،‬ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺳﺎزهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‬

‫‪‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺑﺰار آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﺪه داراي وراﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ﻣﺸﺨﺺ‬

‫‪‬‬

‫ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻄﺎ در اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪن آنﻫﺎ‬

‫‪‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻨﻮن آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﺑﺮ روي دادهﻫﺎي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﺪه‬

‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﺗﻌﺪادي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و در وﺿﻌﯿﺖ‬ ‫آنﻫﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﯾﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ دﺳﺘﮑﺎري ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ اﺛﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﻣﺮوز‬ ‫ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮده و درﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آﻣﻮزش‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﻬﺎرت اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪» .‬آﻣﻮزش« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و »ﻣﻬﺎرت‬ ‫اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻤﯽ از آن ﯾﺎد ﺷﺪه در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ و در دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي‬ ‫روشﻫﺎ از ﻋﻠﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬روش ﺗﺠﺮﺑﯽ در رأس اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬دﻟﯿﻞ آن‬

‫‪٢٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در روش ﺗﺤﻘﯿﻖ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل و دﺳﺘﮑﺎري‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺮاﯾﻂ و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ ﻋﻨﺼﺮ آزﻣﻮدﻧﯽ ‪) 1‬ﯾﮏ آزﻣﻮدﻧﯽ وﺟﻮد دارد (‬‫‪ -‬ﻋﻨﺼﺮ ﮔﻮاه‪/‬ﮐﻨﺘﺮل‪) 2‬ﯾﮏ ﮔﻮاه وﺟﻮد دارد (‬

‫اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﻠﯿﺪي در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮔﺮوه‬ ‫ﮔﻮاه‪ 3‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻔﮑﺮ و رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺟﻬﺎن‬ ‫واﻗﻌﯽ را ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺎرتﻫﺎ دﻗﯿﻘﺎً آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ داوران ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاران را ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻣﺮﺟﻊ از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار‬ ‫دﻫﻨﺪ‪ .‬در آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ داوران و ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران و ارﺑﺎب رﺟﻮع‬ ‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد را از ﮐﯿﻔﯿﺖ دارﻧﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺳﻨﺠﺶ‬ ‫ﮐﯿﻔﯿﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . Experimental Element‬‬ ‫‪2 . Control Element‬‬ ‫‪3 . Experimental Group/ Control Group‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٢٨‬‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻼش ﺑﺮاي آزﻣﻮدن آن ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺑﻮﺗﻪ‬ ‫آزﻣﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي روﺷﻦ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط‬ ‫ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻋﻤﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬درﺻﺪ ﮐﻤﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري از روش‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ در آﯾﻨﺪه اﯾﻦ ﻣﯿﺰان اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫دو ﻣﺆﻟﻔﻪ آزﻣﺎﯾﺶ و ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت‪ ،‬روش ﺗﺠﺮﺑﯽ را از ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺷﯿﺎ آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺜﻞ آﻣﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﮐﺎرﺑﺮد ﭘﺎﯾﮕﺎه‪-‬‬ ‫ﻫﺎي داده ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ( اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﻮض ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ‬ ‫اﺷﯿﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎ ﻣﻨﺰﻟﺖ ارﺑﺎب رﺟﻮع ﺑﺎ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺎﯾﮕﺎه داده راﺑﻄﻪ دارد( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺣﺎدﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎ )آﯾﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد؟( ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﺪون ﺟﺴﺖ‪-‬‬ ‫وﺟﻮي ﻋﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﯾﻦ روش ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮداﯾﻦ‬ ‫اﻟﮕﻮﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺒﺘﺪي ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎر آزﻣﺎﯾﺶ‬ ‫در روش آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﻣﺎ از دو ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺘﺒﺎر )رواﯾﯽ( دروﻧﯽ‬

‫‪1‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . Internal validity‬‬

‫‪٢٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .2‬اﻋﺘﺒﺎر )رواﯾﯽ( ﺑﯿﺮوﻧﯽ‬

‫‪1‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ‪ .‬در اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺳﺆالﻫﺎ ﯾﺎ‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ آﯾﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ واﻗﻌﺎً در ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫واﻗﻊ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺛﺮ واﻗﻌﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ در ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﻤﺮاﻫﯽ او در ﺗﺸﺨﯿﺺ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ‬ ‫دﻗﯿﻖ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ )ﻫﺎي( ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ در ﻃﺮحﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ‬ ‫‪ .1‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ‪ .‬واﻗﻌﻪ ﯾﺎ وﻗﺎﯾﻌﯽ وﯾﮋه ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﺑﺎر اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ در آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﺎ‬ ‫در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ از آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ و ﻣﻮرد اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﮐﻨﺘﺮل آنﻫﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ )ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬ﻧﻮر‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻌﻠﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن(‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻠﻮغ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬رواﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻃﻮل زﻣﺎن‬ ‫اﺟﺮاي آزﻣﻮن در آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ رخ دﻫﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎﺳﺦ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﺴﻦﺷﺪن‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ‪-‬‬ ‫ﺷﺪن‪ ،‬ﻋﺎﻗﻞﺗﺮ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺠﺮب ﺷﺪن و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن‪ .‬اﻧﺠﺎم ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن آزﻣﻮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي آﻣﺎده‪-‬‬ ‫ﺗﺮ ﺳﺎزد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . External validity‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪ .4‬وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي‪ .‬اﮔﺮ از وﺳﺎﯾﻞ ﻏﯿﺮﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ را‬ ‫ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ‬ ‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﺎﺷﯽ از اﺑﺰار اﻧﺪازهﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ از آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺪازه‪-‬‬ ‫ﮔﯿﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺖ و ﺛﺒﺎت ﺳﻨﺠﺶ آنﻫﺎ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯽ‪-‬‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬اﻓﺖ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻢ ﺷﺪن آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺗﺪاوﻣﯽ‪ ،‬در ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺷﮑﺎل‬ ‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن در اﺑﺘﺪاي ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ آزﻣﻮدنﻫﺎي ﻫﺮ دو ﮔﺮوه را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﻧﺘﻬﺎ و زﻣﺎن ﭘﺲ آزﻣﻮن اﯾﻦ ﺷﺮط ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺑﻮد و ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﺮاف در ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻣﺎري‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻤﺮات ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﯾﺎ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ آﻧﺎن در آزﻣﻮن)ﻫﺎي( ﺧﺎﺻﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼٌ ده آزﻣﻮدﻧﯽ از ﮔﺮوﻫﯽﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ‬ ‫ﻧﻤﺮه را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ده آزﻣﻮدﻧﯽ از ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺮه را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﻤﺮات آنﻫﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﮔﺮوه اﺻﻠﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ از آن اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دارد و اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻣﺎري اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻖ از اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه اﻃﻼع‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮐﺴﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﻧﺤﺮاف در ﮔﺰﯾﻨﺶ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ را ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص‪،‬‬ ‫ﻣﺜﻼً ﮔﺮوهﻫﺎي داوﻃﻠﺐ و ﻏﯿﺮداوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺎﻣﻞ و درﺑﺴﺖ ﯾﮏ ﮐﻼس ﺑﺮاي ﮔﺮوه ﺗﺠﺮﺑﯽ‪،‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻏﯿﺮﺗﺼﺎدﻓﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف در ﮔﺮوهﻫﺎي‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺷﻮد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺳﻮق دﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .8‬ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻦ ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬ ‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﻤﺮات دو ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ و ﮔﻮاه در ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎ‬

‫‪٣١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ در اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻣﺜﻼً از ﻧﻈﺮ ﻫﻮش‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﺆﺛﺮي در اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰه‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ذﮐﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد و اﯾﻦ ﺳﺆال‬ ‫را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﻢ‬ ‫داد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﻣﻌﺮف و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎخ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌ ﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻗﺼﺪ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ آن را دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪،‬‬ ‫ﺗﻌﻤﯿﻢ دادن ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ داد‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﮐﻨﺘﺮل رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ را ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم داد‪) .‬ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ رﺳﺎﻧﺪ‪ (.‬اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن را ﺧﺪﺷﻪدار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺛﺮات واﮐﻨﺸﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ آزﻣﻮن‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮات وﻗﺘﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﯾﺎ‬ ‫ﻣﯿﺰان ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺶ را اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬ ‫ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﻣﻬﺎرتﻫﺎي‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ در ﭘﺲآزﻣﻮن ﺑﺎﻻﺗﺮ رود‪ .‬اﻣﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر از اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ از آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ وي ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺶ‪-‬‬ ‫آزﻣﻮن از ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‬ ‫ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده وي را از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪ .2‬اﺛﺮات ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻮﮔﯿﺮاﻧﻪ و ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺶ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫رواﯾﯽ دروﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن داراي‬ ‫اﻓﺘﺨﺎرات ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺮاي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﮐﻪ آنﻫﺎ اﻧﮕﯿﺰه‬ ‫ﺑﯿﺶﺗﺮي در درﯾﺎﻓﺖ آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮان ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﺛﺮات ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫آزﻣﺎﯾﺸﯽ را ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﺧﺎرج از ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﻢ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬رﻓﺘﺎر در آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل دﻗﯿﻘﺎً ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮوف اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎوﺛﻮرن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮان ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهوري ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎري آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺪاﺧﻠﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ رخ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﺪاﺧﻠﻪ‬ ‫آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ دﺳﺘﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﺛﺮات‬ ‫ﻣﺪاﺧﻠﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺤﻮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮ اﻧﻮاع‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ ،‬داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﻣﻮزشﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮏ‬

‫‪٣٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﺛﺮ ﺗﺠﻤﻌﯽ ﺑﺮ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﯿﻦ اﺛﺮات‬ ‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﻮاع آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و اﺛﺮات ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ اﺳﺎﺳﺎً ﺷﺎﻣﻞ اﺛﺮات ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ‬ ‫و ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺪﺷﻪدار ﮐﺮدن رواﯾﯽ دروﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﺮات واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﯾﮏ ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻮع دﯾﮕﺮ را ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ در‬ ‫ﺗﻼش ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻌﺎدل ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫دﻓﺎﻋﯽ اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫طﺮحھﺎی آزﻣﺎﯾﺸﯽ‬

‫ﻃﺮحﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ و ﺗﮏ‬ ‫ﻧﻮﺑﺘﯽ‪ ،‬ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن‪ ،‬ﻃﺮح ﮔﺮوﻫﯽ اﯾﺴﺘﺎ‪ ،‬ﻃﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ‬ ‫آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻃﺮح‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫طﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل‬

‫در اﯾﻦ ﻃﺮح آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب و در ﮔﺮوهﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺶ و ﮔﻮاه ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺟﻠﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﺟﺮاي ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬از ﮐﻞ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ اﻣﺘﺤﺎﻧﯽ )ﭘﯿﺶ‬ ‫آزﻣﻮن( ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﺛﺮ آن را‬

‫‪٣٤‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫روي ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﮔﺮوه ﮔﻮاه ﻫﯿﭻ دﺳﺘﮑﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ از ﻫﺮ دو‬ ‫ﮔﺮوه ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از دو ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫ﺷﻮد آﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه )در ﺻﻮرت اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ( در ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻧﺎﺷﯽ از دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده ﯾﺎ ﻧﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ دﺧﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از آن‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ‬ ‫از ﺑﻪﮐﺎرﺑﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ آزﻣﻮﻧﯽ از ﻫﺮ دو ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮔﻮاه ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻤﺮاﺗﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ درس ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ا ز ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از آن‪.‬‬ ‫ﻧﻤﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از اﺟﺮاي ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭘﺲ آزﻣﻮن‬

‫ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن‬

‫‪75‬‬

‫‪12‬‬

‫‪19‬‬

‫‪13‬‬

‫ﮔﺮوه‬ ‫آزﻣﻮدﻧﯽ‬ ‫ﮔﺮوه ﮔﻮاه‬

‫در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﻔﺎوت دو ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻌﻨﯽدار اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻬﺎرت داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﭘﯿﺶ و ﺑﻌﺪ از ﮔﺬراﻧﺪن درس ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﻬﺎرت ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ درس را ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﻨﯽدار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻠﻤﯽﺗﺮﯾﻦ روش در ﻣﯿﺎن روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ در‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺰاﺣﻢ ﯾﺎ دﺧﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ از‬ ‫وﺟﻮد آن ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰ از دﺧﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ )در ﺣﻮزه ﺗﺠﺮﺑﯽ( ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ‬

‫‪٣٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺴﺖ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ‪ .‬دو ﻣﺤﯿﻂ در اﯾﻦ‬ ‫روش اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ ‬روش آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ‪ :1‬آﻧﭽﻪ در اﺑﺘﺪا اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺮدن آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ درﺑﺎرة‬ ‫آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه واﮐﻨﺶﻫﺎﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺆﺛﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آزﻣﻮدﻧﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫‪ ‬آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ :2‬در اﯾﻦ روش ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ‬ ‫ﭘﺪﯾﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ واﮐﻨﺶ او ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﻮاﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﻣﺎ در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ‬ ‫ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺳﻌﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪاي ﺑﺮﻗﺮارﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ را درﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺻﺪاي ﭘﺮﻧﺪة ﻣﺎده را در ﻣﺤﯿﻂ‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮﻧﺪه ﻧﺮ ﭘﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ اردك ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ را ﻣﯿﺎن اردكﻫﺎ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻗﻄﻌﯿﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن روا و ﭘﺎﯾﺎ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش ﮐﻨﺪ از ﻣﻮارد زﯾﺮ‬ ‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ آزﻣﺎﯾﺶ واﺣﺪ‬ ‫‪ .2‬اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰاري ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه ﯾﺎ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري داده ﻧﺎدرﺳﺖ‬ ‫‪ .3‬ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . Lab experimental‬‬ ‫‪2 . Field experimental‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ .4‬ﻋﺪم اﻧﺘﺨﺎب آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫‪ .5‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺳﻮﮔﯿﺮي آزﻣﺎﯾﺸﮕﺮ‬ ‫‪ .6‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺳﻮﮔﯿﺮي آزﻣﻮدﻧﯽ‬ ‫‪ .7‬آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ از ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻼﯾﻢ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ اﯾﺸﺎن آزﻣﻮن‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‬ ‫‪ .8‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ آﻣﻮدﻧﯽ‬

‫روش ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ‬

‫‪1‬‬

‫در ﺑﺴﯿﺎر از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﻮزه ﭘﮋوﻫﺶ را‬ ‫ﮐﺎﻣﻼً ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﯾﮏ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ روش ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ روش اﮔﺮﭼﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ از روﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ« ﺑﻬﺮه ﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺗﻘﺴﯿﻢ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و دﺳﺘﮑﺎري ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺠﺮﺑﯽ‬ ‫در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻃﺮحﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺆوﻻن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺟﺎزه اﻧﺠﺎم‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺑﺮ روي ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮد در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﺪﻫﻨﺪ و ﯾﺎ اﻣﮑﺎن‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ از ﯾﮏ‬ ‫ﻃﺮح ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1. Quasi-Experimental‬‬

‫‪٣٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫ﺣﺘﯽ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﺎﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ آﻧﺎن را از ﻧﻔﻮذ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺘﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺼﻮن ﻧﮕﻪدارد‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﺤﺪود‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده روش ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬روش ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻌﻄﺎف‪-‬‬ ‫ﭘﺬﯾﺮي ﮐﻪ دارد‪ ،‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺗﻨﻬﺎ راه ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم‪ ،‬و در ﻋﻠﻮم‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮحﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ ﻃﺮحﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ )ﮐﻪ اﻟﺘﺒﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬ ‫ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ ﯾﺎ ﻃﺮح اﯾﺴﺘﺎ( ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺘﻌﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن ﺣﻀﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان ﮐﺎراﯾﯽ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪ ﺑﺎز در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﻗﻔﺴﻪ ﺑﺴﺘﻪ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻻزم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ آنﻫﺎ را ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺴﺘﻪ‬ ‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮازي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﮐﺎرﺑﺮان را در دو ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﻗﻔﺴﻪﺑﺴﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻧﻮع اول آن را اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ و در ﻧﻮع دوم آن را ﺗﻮاﻟﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ )درزﻣﺎﻧﯽ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬دراﯾﻦزﻣﺎﻧﯽ دو‬ ‫ﭘﺪﯾﺪه ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ دﺳﺘﮑﺎري ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮ)ﻫﺎ( وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﮔﺴﺘﺮش آﮔﺎﻫﯽ ﻻزم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ روش ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻪ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺗﺼﺎدﻓﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺷﺎﻫﺪ و‬ ‫آزﻣﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي اﻃﻼع از وﺟﻮد ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﺷﺎﻫﺪ و‬ ‫آزﻣﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از دو ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ و در ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﻮدن ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ دو ﮔﺮوه ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٣٨‬‬

‫ﮔﺰارش ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮاﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺎﻧﺲ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮد‬ ‫ﮐﻪ دو ﮔﺮوه از ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺮحﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﻧﻮاع‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻃﺮح ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺮوه ﮔﻮاه و ﺑﺪون ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ؛‬ ‫‪ .2‬ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻨﻈﻢ زﻣﺎﻧﯽ و ﯾﮏ ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ؛‬ ‫‪ .3‬ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻨﻈﻢ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮔﻮاه‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﻤﻪﺗﺠﺮﺑﯽ‬ ‫‪ .1‬در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛‬ ‫‪ .2‬در اﯾﻦ روش از ﮔﺮوهﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮوه آزﻣﻮن و ﮔﻮاه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد؛‬ ‫‪ .3‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘِﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ‬ ‫ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ را ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آزﻣﻮن و ﺑﻠﻮغ و آزﻣﻮن و ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن؛‬ ‫‪ .4‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﻮزه ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺗﻌﺪاد ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪه در آزﻣﻮن‪ ،‬رواﯾﯽ‬ ‫ﺑﺮوﻧﯽ آن را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ در اﯾﻦ روش ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺮات ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از‬ ‫ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﯿﻦ ﭘﯿﺶ‪-‬‬ ‫آزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎري ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﻞ و ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه دﻗﯿﻖ و ﺣﺘﻤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ اﯾﻦ روش را در ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ آن ﻏﯿﺮ از ﺷﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ و روشﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎً‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﺧﯿﻞ و ﻣﺰاﺣﻢ ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﻣﺤﺪوده اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﺮوﻫﯽ از روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﺞ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ‬ ‫ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪهاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﻓﺮض اﺳﺎﺳﯽ اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮي دﻗﯿﻖ روﻧﺪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺎﺻﯽ در ﮔﺮوه ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺗﻮان اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎﯾﯽ در ﺑﺎره آن ﮔﺮوه ﺑﺰرگ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ آراي‬ ‫ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺪاران داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﯾﺮان را در ﻣﻮرد ﺳﻮاد اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ و از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﺑﺮآورد آراي ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي‪ ،‬واژه ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺎﺣﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﯾﺎ وارﺳﯽ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪات اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻃﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻓﻨﻮن ﺑﻪ‬ ‫ﻃﻮر راﯾﺞ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎط ﻗﻮت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ را ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‪،‬‬ ‫ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻨﻮﻧﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮوه ﺑﺰرگﺗﺮ را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﯿﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﺤﺪﯾﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﻇﺮاﻓﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤٠‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪات و اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻃﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﻟﯿﺪ داده و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻃﯽ ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ دادهﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮض ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ در‬ ‫ﮐﻞ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﮐﺎوش در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﯾﺎ ﺟﻬﺎﺗﯽ داراي وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك‬ ‫ﺧﺎﺻﯽ آنﻫﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﻤﻌﯿﺖ ﯾﺎ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري( اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎص ﺣﻮزه روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن‬ ‫ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺟﻮد دارد در اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﻧﯿﺰ دﺧﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻘﺶ آدمﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ در ﺟﻤﻌﯿﺖ )ﻓﺮق آن ﺑﺎ‬ ‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ( ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺮ دو ﻧﻮع‬ ‫اﺳﺖ ‪ :‬ﺗﺎم )ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻤﺎم ﻣﺼﺎدﯾﻖ ( و ﻧﺎﻗﺺ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ روشھﺎی ﭘﮋوھﺶ‬

‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ دارد اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آنﻫﺎ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﺟﺎري ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ در زﻣﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ روش ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ را دﺳﺖﮐﺎري ﮐﻨﺪ و‬ ‫ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ دارد و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺪود و ﺧﺎص راﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﺑﺮاي‬

‫‪٤١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺳﺨﺘﯽ‬ ‫ﮐﻢﺗﺮي دارد‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ و‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮارد زﯾﺎد از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻧﻘﺎط ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دوري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﺨﺼﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ رواﺑﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ‬ ‫در ﮔﺰﯾﻨﺶ روش ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮدآوري ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﯾﺎد‬ ‫آورد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺪف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﯾﺎ ﻃﺮاﺣﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ‬ ‫رﺳﻤﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﯿﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﺷﻨﺎﯾﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺳﺆال اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ روﺷﻨﮕﺮي ﮐﻤﮏ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﺠﺎد اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ آﺗﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺪﯾﺪي را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت داراي ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻫﻤﻮاره ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ .‬اﻧﻮاع ﺧﺎص ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪ .1‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﯾﺎ ﻣﺮورﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻪﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻬﺎت ﻣﺎﻫﯿﺘﺎً اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﺎﮐﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺘﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖﮐﻨﻨﺪه ﭘﮋوﻫﺶ در دﺳﺖ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺶ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﺎم آنﻫﺎ ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎﯾﯽ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و ﯾﺎ ﮐﺎروران را در ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﮔﺮدآوري و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﻫﺪفﺷﺎن ﮐﺴﺐ »ﺑﯿﻨﺶ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ ﻧﻪ رﺳﯿﺪن‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮي دﻗﯿﻖ از اﻣﻮر ﺟﺎري ﯾﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر«)‪ (1‬اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻗﻪ اوﻟﯿﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در آنﻫﺎ ﮐﺴﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﺤﺮﯾﮏآﻣﯿﺰ و ﺑﯿﻨﺸﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي آﺗﯽ‪ ،‬ﻧﻪ آﻣﺎري ﺧﺎص( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬ ‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎره اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد ﻣﮑﺎن ﮐﺴﺐ اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ در آن ﺣﻮزه و ﺧﻼﺻﻪﺳﺎزي داﻧﺶ ﮐﺎروران در ﺑﺎره اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ روشﻫﺎ و روﯾﻪﻫﺎي‬ ‫ﻣﺘﻨﻮع‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر در ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﯿﻨﺶﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ‪ .‬ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﯿﻨﺶ و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي آﺗﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش ﺑﺎ روﯾﮑﺮد‬

‫‪٤٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي از آن ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در آن داﻣﻨﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﻣﺤﺪودﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮع ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻٌ داراي ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ارزش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ در دﺳﺖ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻀﺎدﻫﺎي ﺣﺎد را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرزي دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮدﻣﻨﺪي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺑﯿﻨﺶﻫﺎ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ‬ ‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ را آزﻣﻮن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ‬ ‫ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ را در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻣﮑﺎن آزﻣﻮن راﺑﻄﻪ‪-‬‬ ‫اي ﺧﺎص‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ » .‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد؛‬ ‫ﺑﺮاي آزﻣﻮدن اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﺎم دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺎ ﮐﻨﺘﺮل‬ ‫دﻗﯿﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪(2)«.‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‬ ‫دوﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﮐﻠﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﺪي روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﮐﻢ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﻨﺎيﺷﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آﻣﺎر اﺳﺖ‪ (3)«،‬ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ را اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‬ ‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻤﺎﯾﺰي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤٤‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان »روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ« و »ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ«‬ ‫را ﻣﺘﺮادف ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ‬ ‫ﮔﻮﻟﺪن در ﮐﺘﺎب ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﻤﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در زﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺴﻮط‪-‬‬ ‫ﺗﺮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻪ ﻧﻮع ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﻄﻌﯽ‪ -‬ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﮔﺎﻟﻮپ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي‬ ‫ﯾﮏ ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﻧﺪ‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﯾﮏ دوره زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺪازهﮔﯿﺮي روﻧﺪﻫﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎ‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ از ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺎر‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻓﺮاد ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن از ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﯾﮑﺴﺎن‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺰﮔﺮد‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ از ﻧﻤﻮﻧﻪاي واﺣﺪ از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و‬ ‫اﻏﻠﺐ در ﻃﯽ زﻣﺎن ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺰﮔﺮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻃﻮﻟﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮﻟﯽ‪ -‬ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮﻟﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﻓﺮاد ﺑﺮاي‬ ‫ﯾﺎدآوري رﻓﺘﺎر ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٤٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .6‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮازي‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ داراي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﺰاي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺮات‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎﻓﺘﯽ‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﯾﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎره‬ ‫ﺷﺨﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺺ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻮرد آن ﺷﺨﺺ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .8‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺳﻨﺠﯽ‪ -‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﺟﺎﻣﻊ در ﺑﺎره ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوه‪-‬‬ ‫ﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺎﻣﻞ ادﺑﯿﺎت ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪآرﻧﺪﮔﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺪاران‪ ،‬واﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .9‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﯾﺪاد ﺣﺴﺎس‪ -‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻤﯿﻖ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺧﺎص اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴﯿﺎري از رﺧﺪادﻫﺎ؛ اﯾﻦ روش ﺷﺒﯿﻪ روش »ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺤﺮﯾﮏﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ« ﺗﻮﺻﯿﻒ‬ ‫ﺷﺪه در ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ (4).‬ﻓﻦ روﯾﺪاد ﺣﺴﺎس ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎن ﺳﯽ‪ .‬ﻓﻠَﻨﮕﻦ ‪ 1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﭘﮋوﻫﺶ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي رﻓﺘﺎري وي در ﻧﯿﺮوﻫﺎي ارﺗﺶ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه در ﻃﯽ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪(5).‬‬

‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﺑﺎره اﯾﻦ اﻧﻮاع ﺧﺎص ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪ ‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤٦‬‬

‫اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‬ ‫اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﺢ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮآورد ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﻫﺎي ﺧﺎص‪ ،‬و آزﻣﻮدن رواﺑﻂ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺳﺖ‪) .‬آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي‬ ‫ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ (.‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ )اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ( اﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف اﺳﺘﻮار‬ ‫اﺳﺖ — از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮآورد )اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد( ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي اﯾﻦ‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻫﯿﻤﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﭼﻨﯿﻦ دادهﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت اﻧﺪﮐﯽ در ﺑﺎره ﻣﻌﻨﺎداري‬ ‫ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻣﯽﺗﻮان ارﺋﻪ داد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻃﻼع از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬ ‫ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون اﻃﻼع از درﺻﺪ ﮐﺘﺎﺑﺪاران‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ داراي ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﺴﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ رواﺑﻄﯽ ﺧﺎص ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺮﯾﺎن‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ درﺻﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي‬ ‫داراي ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬از ﮐﺘﺎﺑﺪران داراي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ دادهﻫﺎ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد‪،‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داراي ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﺑﯿﺶ از ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬در واﻗﻊ ﮐﺘﺎﺑﺪاران داراي‬ ‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﻨﺪ و راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ و‬ ‫ﻣﺪارك ﮐﺘﺎﺑﺪاران را »ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ«‪ .‬آزﻣﻮن راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از دو ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺗﺸﺮﯾﺢ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آزﻣﻮنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﺑﺮ‬

‫‪٤٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﭘﺮداﺧﺖ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را آزﻣﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺗﻮان رواﺑﻂ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ را آزﻣﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺒﺴﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ و ﻣﺪارك ﮐﺘﺎﺑﺪاران‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻮد ﮐﺘﺎﺑﺪاران داراي ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮔﺮوهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ‪،‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ در اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺘﺎب‪ ،‬و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮي‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺘﺎﺑﺪاراﻧﯽ ﺧﺎص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن در ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯽ‬ ‫را آزﻣﻮن ﮐﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‪ ،‬و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻓﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ‪(.‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ دﻗﺖ ﮐﻢﺗﺮي دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ از ﻧﻈﺮ آزﻣﻮدن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﻌﯽ ﺷﻮد دﻗﯿﻖﺗﺮ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﻤﻮﻻً روﺷﯽ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺧﺎص ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد‪.‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‬ ‫ﺑﻪ ﮔﺮدآوري ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯿ‪‬ﺎت‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮان در زﻣﺎن ﯾﺎ دوره ﻣﺸﺨﺺ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻣﺸﺨﺼﺎت اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮوري‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٤٨‬‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻌﺪد و ﯾﺎ ﻣﺮوري ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﻌﺪود را در زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﯾﺎ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻠﯽ ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي‬ ‫ﮐﺎرﻫﺎي روزﻣﺮهي ﺑﺨﺶ ﺧﺎص ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي‬ ‫ﮐﺎرﻫﺎي روزﻣﺮهي ﺑﺨﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻮاد در ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‬ ‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫اھﺪاف ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫ‬

‫‪ .1‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ )ﺗﺴﻬﯿﻼت‪ ،‬ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﮐﺎرﺑﺮان‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي(‬ ‫‪ .2‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب‬ ‫‪ .3‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫‪ .4‬اﯾﺠﺎد اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬اﺷﯿﺎ ﯾﺎ رﺧﺪادﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن از ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻮع وﺟﻮد دارد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬ ‫دﻫﻨﺪه اﯾﻦ واﺣﺪﻫﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺪاران اﯾﺮان ﯾﺎ‬ ‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﺎن ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از واﺣﺪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ )ﻓﺮد‪ ،‬ﺷﯽء ﯾﺎ رﺧﺪاد( ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫را درﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٤٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﺮف و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪي آﻣﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه واﻗﻌﯽ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻬﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪي ﺧﺎص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬دو ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻻً ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬ ‫دﻟﯿﻞ اﻧﺘﺨﺎب آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺒﻮه اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﮑﺎﯾﮏ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﮐﻨﺪه )ﺑﺎ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن( اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﻧﯿﺎزي‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﻮاردي ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺮﮐﯿﺐ‬ ‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺮﮐﺐ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﻲھﺎي ﻧﻤﻮﻧﮫ‬ ‫‪ .1‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ اﻧﺼﺎف و ﻋﺪم ﻓﺮض ﻣﻼك ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٥٠‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫دﺳﺖﮐﻢ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﮐﻠﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﻣﯿﺰان دﻗﺖ ﻻزم ﺑﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ دﻗﺖ ﮐﻢﺗﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮي‬ ‫ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻄﺢ دﻗﺖ و‬ ‫ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‪ .‬روش ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺪازه ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﺜﻼٌ در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻄﺢ دﻗﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽ‪،‬‬ ‫ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ﯾﺎ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬روش ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي ﮐﺎﻣﻼً ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺤﺪودﻫﺎﯾﯽ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي را ﺑﺮاي اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي آﻣﺎرياي ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‬ ‫‪ .1‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ و ﺗﺴﺮﯾﻊ ﮐﺎر در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٥١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .2‬درﺑﺮﺧﯽ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه در ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺎﯾﻊ‬ ‫ﺷﺪن آن ﻣﯽ ﺷﻮد )ﻣﻮاد ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺛﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻓﺮآورده در آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﺪر ﻣﯽرود(‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ وﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ از ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬ ‫‪ .4‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺷﻮار و ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺎﻻي ﭘﮋوﻫﺶ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻫﻤﮑﺎران ﻧﺨﺒﻪاي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺒﻮد آنﻫﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎﻫﺶ‬ ‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬زﻣﺎن زﯾﺎد اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .8‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﮑﻞ و اﻣﮑﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود‪.‬‬

‫روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ روشﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ‬ ‫ﯾﺎ ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻌﺪادي‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ و ﺑﺪون اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﻣﻼك ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ‬ ‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬روش‬ ‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻪاي‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده‬ ‫در اﯾﻦ روش ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ )واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي( اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي‬ ‫را در ﻧﻤﻮﻧﻪ دارد‪ .‬اﯾﻦ روش ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺪون ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ‪ .‬در روش ﺑﺎ‬ ‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺎر را دارد‪ .‬در روش ﺑﺪون ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٥٢‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم روش ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬ ‫ﺳﺎده و در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﺷﯿﻮه زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ ‬روش ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ‪ .‬در اﯾﻦ روش‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻞ )ﺟﺎﻣﻌﻪ( از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎرهاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﺛﺒﺖ ﺷﺪه در داﺧﻞ ﻇﺮﻓﯽ رﯾﺨﺘﻪ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪن ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻤﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از داﺧﻞ ﻇﺮف ﺷﻤﺎره‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ‪ .‬در اﯾﻦ روش ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎره اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ )ﮐﻪ در اﻧﺘﻬﺎي اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ‬ ‫آﻣﺎري وﺟﻮد دارد( ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﯾﮏ ﺳﻄﺮ و ﯾﮏ ﺳﺘﻮن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻼﻗﯽ آن‬ ‫دو ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ )ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺪري‪،‬‬ ‫ﻗﻄﺮي‪ ،‬ﻋﺮﺿﯽ‪ ،‬ﻃﻮﻟﯽ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪.‬‬

‫روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ‬ ‫در اﯾﻦ روش ﻧﺨﺴﺖ از ﮐﻠﯿﻪ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻧﻈﻤﯽ ﺳﯿﺎﻫﻪﺑﺮداري ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﻤﯽ ﻣﻌﯿﻦ از ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ در اﯾﻦ روش‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪i‬‬

‫در ﻓﺮﻣﻮل ﯾﺎد ﺷﺪه‪:‬‬ ‫‪ = i‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب‬

‫‪٥٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ = N‬ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪ = n‬ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﮔﺎم ﺑﻌﺪي در اﯾﻦ روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﯿﻦ ﻋﺪد‬ ‫ﯾﮏ ﺗﺎ ﻋﺪد ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮑﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﺪد‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب از ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ دوﻣﯿﻦ ﻋﻀﻮ ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻋﻀﺎي ﺑﻌﺪي ﮐﺎر را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﺷﻤﺎ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن ‪ 400‬ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ‪ 100‬ﻧﻔﺮي )ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ( از ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در آن ﺻﻮرت ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 4‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ از ﺑﯿﻦ‬ ‫اﻋﺪاد ﯾﮏ ﺗﺎ ‪ 4‬ﻋﺪد ‪ 3‬را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻀﻮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻀﻮ ﺷﻤﺎره ‪ 3‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻀﻮ ﺑﻌﺪي ‪ 3‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ ،4‬ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪.‬‬

‫روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي‬ ‫در ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ داراي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ )ﻣﺘﻐﯿﺮ( از‬ ‫ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در درون ﻃﺒﻘﻪ ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ و اﻧﺴﺠﺎم وﺟﻮد‬ ‫دارد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﺎت اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ او ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت واﻗﻌﯽ ﻣﻮﺟﻮد در آن‬ ‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻼك ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت در درون ﮔﺮوه و ﺗﻔﺎوت در ﺑﯿﻦ‬ ‫ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي آن در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﻋﻀﻮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻃﺒﻘﻪاي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٥٤‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻃﺒﻘﺎت در ﻫﺮ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺮﻋﯽﺗﺮي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﺣﺪود ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻋﻀﺎي آن‪،‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻀﻮر ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪،‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎ ﯾﺎ روشﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪،‬‬ ‫‪ .4‬اﻧﺘﺨﺎب اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬ ‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و‬ ‫ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و‬ ‫ﻓﺮﺿﺎً ﮐﺘﺎبﻫﺎي آن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﺎت ﺧﻮد را ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺣﺠﻢ ﻃﺒﻘﺎت را در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﮐﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎ ‪ 400‬ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺠﻢ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ )ﻣﻮﺿﻮع( از ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي و ﺑﺎ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻻزم اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺣﺠﻢ ﻃﺒﻘﻪاي ‪ %10‬ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﻣﻮﺿﻮع ‪ 40‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﺴﺒﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻧﺴﺒﯽ‪ .‬در روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‬ ‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺗﻌﺪاد‬ ‫اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺷﯿﻮه ﻏﯿﺮﻧﺴﺒﯽ ﭘﺲ از ﺗﻘﺴﯿﻢ‬

‫‪٥٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوي واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب از واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ روش اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت و‬ ‫ﺗﺠﺎﻧﺲ در درون ﻃﺒﻘﺎت از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ روش اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻪاي‬ ‫اﯾﻦ روش ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺟﻮاﻣﻌﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﺳﯿﺎﻫﻪاي از اﻋﻀﺎي آن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮدن ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻘﺮون‬ ‫ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﯽﺗﻮان از روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﯾﺎد‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ روش واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه واﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﻤﻊ ﯾﺎ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﯾﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬ ‫روش‪ ،‬ﺷﯿﻮه ﮐﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻼك اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوت در‬ ‫درون ﻃﺒﻘﻪ ﺑﯿﻦ اﻋﻀﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬و ﺗﺠﺎﻧﺲ در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روش ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺒﻘﻪ ﯾﺎ ﺧﻮﺷﻪ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي‬ ‫ﻓﺮﻋﯽﺗﺮي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﯾﺎ‬ ‫ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٥٦‬‬

‫روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ‬ ‫در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎل ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺎﺻﯽ اﺣﺘﻤﺎل دارد در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺿﻌﻒﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي دارﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺣﺘﻤﺎل اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺘﯽ از آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ‬ ‫اﻣﮑﺎن ﺗﻌﯿﻤﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﭼﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺮات اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻮﺟﻮد در‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎط از ﻧﻤﻮﻧﻪ را ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺳﺎدهﺗﺮ و‬ ‫ارزانﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼً‬ ‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭘﯿﺶآزﻣﻮنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً »ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ« ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﺞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ )درﺳﺘﺮس(‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻮاردي را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫دردﺳﺘﺮس ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي درﺑﺎره‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﺎن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﯾﺎ ﺧﺮوج‬ ‫از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﯾﺎ ﮐﻢ اﺳﺖ و ﯾﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن اﻧﺪﮐﯽ وﺟﻮد دارد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف واﻗﻌﯽ ﮐﺎرﺑﺮان‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻏﯿﺮﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬

‫‪٥٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫در ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﮐﺎرﺑﺮان را ﻣﻮرد ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪-‬‬ ‫ﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﯿﻤﻪاي‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺳﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﻤﯿﻪ‪-‬‬ ‫اي اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ اﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در آن ﻣﺮاﺣﻞ‬ ‫ﻃﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ و ﻣﺘﻨﻮع ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در روش ﻧﻤﻮﻧﻪ‪-‬‬ ‫ﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﻧﯿﺰ ﺗﻼش ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻬﻢﺷﺎن در‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﺳﻬﻤﯿﻪاي‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻬﻢ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را در‬ ‫ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوي از اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺮف ﻫﺮ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﻬﻢ آنﻫﺎ در ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ وزﻧﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻦ اﺧﯿﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي دﻗﯿﻖ ﻫﺮ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮارد ﻣﻌﺮف ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻨﻮع‬ ‫ﺳﻮﮔﯿﺮيﻫﺎﯾﯽ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي آنﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮآورد ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﮐﻪ از ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي درﺳﺘﯽ از داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺳﺎل آﺧﺮ و داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٥٨‬‬

‫اﻣﮑﺎن دارد ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺮسوﺟﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﺎرﺑﺮاﻧﯽ ﻣﺘﺒﺤﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻮﮔﯿﺮي رواﯾﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ را دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ آراي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع را ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان و ﺑﺎﺧﺎﻧﻤﺎنﻫﺎ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎ‬ ‫اﻋﻀﺎﯾﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ از آنﻫﺎ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ وي‬ ‫ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﺎم ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ ﺑﻪ آن دادهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻓﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ زﯾﺮ ﺳﺆال ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ روش در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ راﯾﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ‬ ‫در ﻣﻮرادي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي را ﮐﻼً ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮﯾﺶ از‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻫﺪاف ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ در ﺑﺎره ﻣﺪﯾﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬ ‫ﺑﺰرگ ﮐﻪ در ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬ ‫ﺑﮕﯿﺮد ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ راه دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫او اﻃﻼع دارد درﮔﯿﺮ اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٥٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ درﮔﯿﺮ‬ ‫در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﺳﺖ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮف واﻗﻌﯽ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ روش ﻧﻤﻮﻧﻪ‪-‬‬ ‫ﮔﯿﺮي ﮐﻪ از اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺳﻮﮔﯿﺮي وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ )ﺧﻮدﮔﺰﯾﺪه(‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻧﺎم آن ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮوﻫﯽ از واﺣﺪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬ ‫اﻓﺮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن داوﻃﻠﺐ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻨﺎﺳﺖ‬ ‫اﻃﻼﻋﯿﻪاي در ﻣﺠﻠﻪاي ﺣﺮﻓﻪاي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ و در آن از اﻓﺮاد ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮاي دادن اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺧﺎص ﯾﺎ‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬داوﻃﻠﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ اﻣﮑﺎن زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ داوﻃﻠﺒﺎن ﻣﻌﺮف‬ ‫ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻮﻻً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻧﻮع از آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ درﺻﺪ زﯾﺎدي از واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ در‬ ‫آن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه اﻃﻤﯿﻨﺎن از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮي از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از‬ ‫ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻧﺎﻗﺺ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺘﺨﺮاج‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ در ﻋﻤﻞ ﺳﻮﮔﯿﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮﻣﻌﺮف و در واﻗﻊ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٦٠‬‬

‫روشﻫﺎي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت‬ ‫در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻓﻦ راﯾﺞ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ و‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻓﻦ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﻓﻨﻮن ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ روش و اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ روش و ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ ﻓﻨﻮن در‬ ‫ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬در زﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ روشﻫﺎي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻔﺼﻞ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫ﭘﯿﺶ از وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺎمﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﺶ از ﻃﺮاﺣﯽ اﺑﺰار را ﻣﺮور ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﻧﺘﺨﺎب ﯾﺎ ﻃﺮاﺣﯽ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺴﺄﻟﻪ )و ﻫﺪف( را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‬ ‫‪ .2‬ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻪﻫﺎي ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن‪ ،‬و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‬ ‫‪ .3‬راهﺣﻞ ﻣﻔﺮوﺿﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ اراﺋﻪ ﮐﻨﯿﺪ )ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﺳﺆاﻻت ﭘﮋوﻫﺶ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﺳﺆاﻻت ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺴﺄﻟﻪ را روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد(‬ ‫‪ .4‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد‬ ‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اراﺋﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻃﺮاﺣﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‬ ‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دادهﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ‪ ،‬و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﺑﺮ‬ ‫اﻧﻮاع دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮدآوري ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺟﺪاول ﺗﺼﻨﻌﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﺪاول‬ ‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﻓﺮﺿﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻤﮑﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬ ‫اراﺋﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﯾﺎ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺆاﻻت ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ‬ ‫»آﯾﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺑﺎﻟﻘﻮه در دﺳﺘﺮس ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد؟« ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٦١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ .6‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﻻزم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺖ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻠﯽﺗﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري داده ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در‬ ‫واﻗﻊ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻖ در آن درج ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮﺳﺪ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در اﺧﺘﯿﺎر آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻗﻀﺎوتﻫﺎ و ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺠﺮاي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت و ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺑﺎرهي ﻧﻈﺮﯾ‪‬ﻪ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﻃﺮز‬ ‫ﻓﮑﺮ اﺷﺨﺎص ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‬ ‫اﺳﺖ و در واﻗﻊ روﺷﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫‪ .1‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺴﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻٌ اﻓﺮاد را‬ ‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ركﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮔﻤﻨﺎم ﻣﺎﻧﺪن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪،‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼً از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٦٢‬‬

‫‪ .2‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺻﺮﯾﺢ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺳﻮﮔﯿﺮي‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي‬ ‫ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺟﻤﻠﻪﺑﻨﺪي ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺒﮏ اراﺋﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬ ‫‪ .3‬روش دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﺰﯾﺖ دوم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻐﯿﺮ در ﻓﺮاﮔﺮد‬ ‫ﺳﺆال را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺳﺆاﻟﯽ در ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻏﺎﻟﺐ‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺳﺆاﻻت و ﻧﻈﻢ آنﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺳﺆاﻟﯽ ﯾﮑﺴﺎن را ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺷﯿﻮه ﺗﻮزﯾﻊ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد آن را در اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫در ﻣﺤﺪود زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﭘﺮﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎﻋﺚ دادن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻓﮑﻮراﻧﻪ و دﻗﯿﻖ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ واﮐﻨﺶﻫﺎي ﻓﯽ اﻟﺒﺪاﻫﻪ و آﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻧﮕﺮﺷﯽ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً زﯾﺎد اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﯿﺐ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺮدآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎي ﮐﻤﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً‬ ‫ﺳﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺮدآوري ﻣﻘﺎدﯾﺮ زﯾﺎدي داده را ﺑﻪ دوره زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮔﻮﺗﺎه ﺗﺴﻬﯿﻞ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﺗﺎ دو ﻫﻔﺘﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﺑﺎﻻﺧﺮه اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺴﺒﺘﺎً ارزان اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٦٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از ﻣﻌﺎﯾﺖ آن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﯿﺐ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري‬ ‫ﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺗﻤﺎس ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺴﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‬ ‫ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ را از ﻓﺮاﮔﺮد ﺳﺆال ﭘﺮﺳﯿﺪن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻣﺒﻬﻢ ﻣﻬﺎرت ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫دﺳﺖﮐﻢ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آن را ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺳﺎزد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ دﺳﺖ‬ ‫ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي‬ ‫ﺧﻮدرأي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ آن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن‬ ‫اﻋﻀﺎي داراي ﺧﻮدرأﯾﯽ ﮐﻢﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬ ‫ﺧﺎص ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺗﮑﻤﯿﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﯽﺳﻮاد ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ اﻣﮑﺎن درﯾﺎﻓﺖ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺆاﻻت ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺮاﻃﯽ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻤﺪي ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻮﯾﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٦٤‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬و ﻓﻨﻮن ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﯿﺰان ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب ﻧﺴﺒﺘﺎً‬ ‫ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﺟﯿﺮ ﮐﺮدن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ‪،‬‬ ‫داراي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬و ﻣﺴﻦﺗﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي‬ ‫را ﺑﺎ ﺣﺬف زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻧﺎﺷﯽ‬ ‫از ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري داده‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻋﺪم‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ و ﻓﻨﺎوري وب دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﻧﺪ و در ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي آن اﺣﺴﺎس راﺣﺘﯽ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از دﯾﺪ ﺷﯿﻮه ﺗﻨﻈﯿﻢ‬ ‫از اﯾﻦ دﯾﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دو ﻧﻮع‪ ،‬ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز‪ .‬در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ﻓﻀﺎﯾﯽ در زﯾﺮ ﺳﺆال ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد‬ ‫را در آن ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺴﺘﻪ ﻃﺮح ﺳﺆاﻻﺗﯽ و اراﺋﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ از ﻗﺒﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ را ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در‬

‫‪٦٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ اﺟﺎزه ﻣﺎﻧﻮر ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه وﺟﻮد ﻧﺪارد و او ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺰﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز‬ ‫ ﻓﺮاﻓﮑﻨﯽ و اﻃﻼﻋﺎت ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه‬‫ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﮔﺎن‬‫ ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺎده‬‫‪ -‬ﻋﻤﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺳﺆالﻫﺎ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺪوﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز‬ ‫ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﺘﺎﯾﺞ‪،‬‬‫‪ -‬اﻓﺰاﯾﺶ اﻣﮑﺎن داوري ﻧﺎدرﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺰﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ آﺳﺎن ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي دادهﻫﺎ‪،‬‬‫‪ -‬ﮐﺎﻫﺶ اﻣﮑﺎن داوريﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ‪،‬‬

‫ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺪودﯾﺖ در ﭘﺎﺳﺦ‪،‬‬‫‪ -‬ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﺸﮑﻞ‬

‫‪٦٦‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫‪ ‬آن ﭼﻪ در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪،‬‬ ‫‪ ‬در اﺑﺘﺪاي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺪرداﻧﯽ ﺷﻮد‪،‬‬ ‫‪ ‬ارﺳﺎل ﭘﺎﮐﺖ آدرسدار ﺗﻤﺒﺮ زده ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮم ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آن‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ 1‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ را در ﺑﯿﻦ ﮔﺮوه ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪ )ﻣﺜﻼً ‪ (%10‬ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫و از آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ ﭘﺮﮐﺮدن آن‪ ،‬ﻧﻈﺮﺷﺎن را در ﻣﻮرد درﺳﺘﯽ و وﺿﻮح ﺳﺆالﻫﺎي‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺳﺆال دﯾﮕﺮ در آن زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﺷﻮد‪،‬‬ ‫آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد آﯾﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ او در‬ ‫ﺑﺎره ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﯿﺎن او درﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫ﺑﯿﺎن ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﺎزي ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻮاردي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯿﺰان ﺻﺤ‪‬ﺖ و دﻗّﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺆال‬ ‫ﮐﻨﺘﺮلﮐﻨﻨﺪه در ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺆاﻻت ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺬف ﺳﺆاﻟﯽ ﯾﺎ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در آن ﺷﻮد‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Pilot stydy‬‬

‫‪1‬‬

‫‪٦٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬ ‫اﺑﺰارﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻣﺜﻞ ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮام و در وﺿﻌﯿﺖ اﻣﺮوز اﺳﺘﻔﺎده از ارﺗﺒﺎط راﯾﺎﻧﻪاي از‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬در اﯾﻦ روش‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ارزﯾﺎﺑﯽ دﻗﯿﻘﯽ از ادراﮐﺎت‪ ،‬ﻧﮕﺮشﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﻋﻼﯾﻖ‪ ،‬و آرزوﻫﺎي آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ روش‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﭘﯽﮔﯿﺮي‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻠﻞ آنﻫﺎ و اﻃﻤﯿﻨﺎن از درك ﺳﺆال ﯾﺎ ﺳﺆاﻻت از ﺳﻮي‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﮐﺎر ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‬ ‫ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺨﺼﺺ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﯾﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺨﺎرج ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺪ‪‬ت زﻣﺎن‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﯾﮕﺮان راﺑﻄﻪاي ﺷﻔﺎﻫﯽ و زﻧﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫رواﻧﺸﻨﺎس‪ ،‬ﭘﺰﺷﮏ‪ ،‬وﮐﯿﻞ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ وﺧﺒﺮﻧﮕﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﯾﻦ روش اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪي ﺟﻤﻊ‬ ‫آوري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﺮح ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺆالﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ و درك و اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﺑﯿﻦ دو ﻃﺮف ﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و آزاي ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و آزاد ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ .‬در روش ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ‬ ‫ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و در زﻣﺎن ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻣﻮاردي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ(‪ .‬در روش ﻧﯿﻤﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه و ﻫﺪف ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﯿﻘﯽ از‬

‫‪٦٨‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻃﺮح ﻫﺮ ﺳﺆال از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺟﻮاب‬ ‫ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﺮاﯾﯽ و ﻋﻠﺖ ﭘﺎﺳﺦ از او ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﺎ ﺣﺪودي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي در ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺆاﻻت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻮابﻫﺎي داده ﺷﺪه وﺟﻮد‬ ‫دارد‪ .‬در ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﮐﺎﻣﻼً آزاداﻧﺪ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن و‬ ‫ﺑﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﯿﺰ ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي در ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺆاﻻت وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﺪف اﯾﻦ روش ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺎوره و رواندرﻣﺎﻧﯽ از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ اراﺋﻪدﻫﻨﺪه اﻃﻼﻋﺎت از ﻣﺠﺮاي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻓﺮق زﯾﺎدي اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت از آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺪد ﻣﯽﺷﻮد و‬ ‫ﻫﻮﯾﺖ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﮔﺎن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ‪ 10‬درﺻﺪ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻪ ﻓﺮد و ﻧﻪ ﺟﻨﺴﯿﺖ و ﻧﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪاي او ﻟﺤﺎظ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮد ﺑﻌﺪ از اراﺋﻪ ﭘﺎﺳﺦ‪،‬‬ ‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﺪاد ﻣﺘﺸﮑﻠﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻠﯽ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﺣﺎﺋﺰ‬

‫اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻓﺮد ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮاﺗﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮد ﺧﺎص ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ‬ ‫آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اوﻻً ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ داراي ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻈﺮاتﺷﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺿﻮاﺑﻂ اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﯽ ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬ذﮐﺮ ﻧﺎم و ﻣﻘﺎم‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﺟﺰﺋﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ راه درﯾﺎﻓﺖ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از ﺳﺮ راه ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮﮔﻪ ﯾﺎدداﺷﺖ‪ ،‬ﺿﺒﻂ ﺻﻮت‪،‬‬

‫‪٦٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫دورﺑﯿﻦ ﻓﯿﻠﻤﺒﺮداري و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺰار اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﯽ از‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن اﯾﺠﺎد ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﻢ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﯾﮏ اﺑﺰار ﺧﺎص ﺣﺴﺎس‬ ‫اﺳﺖ )ﻣﺜﻼً در ﺑﺮاﺑﺮ دورﺑﯿﻦ ﻓﯿﻠﻤﺒﺮداري رﻓﺘﺎرش ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد ( و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻮع اﺑﺰار زﯾﺎد ﺗﻔﺎوت‬ ‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﺑﺰار را ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺪاري اﻃﻼع ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت درﺳﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورﯾﻢ‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮان را در اﺧﺘﯿﺎر‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ وي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ‬ ‫ﻣﺘﻦ ﻣﮑﺘﻮب آن را ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل و ارﺟﺎع ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﯿﺴﻮاد‪ ،‬اﻓﺮاد داراي اﺧﺘﻼﻻت ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺑﯿﻤﺎران رواﻧﯽ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻣﮑﺎن ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد و ﺗﻮزﯾﻊ آنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺣﺘﯽ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ را از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪﺳﺖ آورد )اﮔﺮ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ ﺣﺮﻓﻪاي‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﻧﻌﻄﺎف را در ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت دارد‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﮔﺮ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﺑﻬﺎﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٧٠‬‬

‫ﻣﻌﺎﯾﺐ روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‬ ‫‪ .1‬ﻫﺰﯾﻨﻪي ﭘﮋوﻫﺶ زﯾﺎد و زﻣﺎنﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت در روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬در ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﺷﻮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬اﯾﻦ روش ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺠﺮّب و ﻣﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺧﻄﺮ ﭘﯿﺶداوري ﻧﺎروا و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﻗﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻌﺪادي‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺣﺎد ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﻓﺮدي ﻫﺮ ﮐﺪام اﻫﻤﯿﺘﯽ‬ ‫در ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﺮدآوري‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺛﺒﺖ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫خ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺸﺎﻫﺪه رﻓﺘﺎر ﯾﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي واﺣﺪ‬ ‫رﻓﺘﺎري )واﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ( ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺪم ﻫﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫رﺧﺪادﻫﺎ و وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﺪﯾﺪه رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺶداوري‪ ،‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٧١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻌﺼ‪‬ﺒﺎت ﯾﺎ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺨﺺ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺑﻪ دو روش ﺧﻮدآﮔﺎه و ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‬ ‫)ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ( اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدآﮔﺎه ﺗﺤﺖ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﯾﻞ و اﺷﺨﺎص را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺞ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﺣﺮﮐﺎت و رﻓﺘﺎرﻫﺎي اﻗﻮام و ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻏﯿﺮ از دﯾﮕﺮان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻮاﻣﻞ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻼً ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد‪ .‬ﻣﺜﻼًٌ او ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬ ‫ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ‪ ،‬از ﻓﺮدي ﺧﻮﺷﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬زﯾﺮﮐﯽ و ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ و ﺳﺎﯾﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮدي ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ‪ .‬زﯾﺮﮐﯽ و ﻫﻮش او دﻗﺖ و اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه را ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻻ بﺑﺮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺤﯿﻄﯽ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت‬ ‫ﺧﺎﻧﻮداﮔﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺟﻨﺴﯿﺖ( و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ را در ﮐﺎر ﺧﻮد ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬ ‫‪ .4‬زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺒﻠﯽ اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮ از ﻣﻮﺿﻮع‪ .‬داﺷﺘﻦ داﻧﺶ ﻗﺒﻠﯽ از‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه درك ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪه از دﻗﺖ و‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ را در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ دﻗﯿﻖﺗﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ ازﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﭘﯿﺶ‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٧٢‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ(‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و‬ ‫ﺟﺰﺋﯽ از آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )ﺑﺪون ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ(‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮي را دارد ﮐﻪ از‬ ‫ﺑﯿﺮون ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﻧﮕﺮد و اﻃﻼﻋﺎت را ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﻃﻼع دارﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬او ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ‬ ‫ﮐﻨﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺤﯿﻂ و اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و از ﺿﺒﻂ ﺻﺤﯿﺢ واﻗﻌﯿﻌﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺸﺎﻫﺪه‬

‫‪ ‬ﺣﺠﻢ زﯾﺎدي اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬ ‫‪ ‬اﻋﺘﻤﺎد و اﻋﺘﺒﺎر اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﻻ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ اﻃﻼﻋﺎت را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫‪ ‬ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﻮردي ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮﻧﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺎده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪ ‬ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ و ﺳﻘﻢ اﻃﻼﻋﺎت دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺎﯾﺐ‬

‫‪ ‬ﻫﻤﺮﻧﮓﺳﺎزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬

‫‪٧٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ ‬ﻣﺤﺪودﯾﺖ داﻣﻨﻪ و زﻣﺎن وﻗﻮع در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه وﺟﻮد دارد و ﺣﻮزه دﯾﺪ ﻣﺤﺪود و ﺟﻤﻊآوري‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪ ‬ﭘﯿﺶ داوريﻫﺎي ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ او و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮﻧﺪه اﻋﺘﺒﺎر ﮐﺎر را‬ ‫ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬ ‫‪ ‬ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ در ﮔﺰارش ﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﮑﻞﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬اﻧﺤﺼﺎري و ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻮدن اﻃﻼﻋﺎت )ﭼﻮن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬

‫رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ )اﺳﻤﯽ‪ ،‬رﺗﺒﻪاي‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪاي‪ ،‬ﻧﺴﺒﯽ(‪ ،‬و ﭼﻮن در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎي ﺳﻄﺢ رﺗﺒﻪاي و ﻓﺎﺻﻠﻪاي‬ ‫ﺳﺮوﮐﺎر دارﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻬﻢ در ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‪ ،‬اﺑﺪاع وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﺎ اﺑﺰاري‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻬﯿﻪ اﯾﻦ اﺑﺰار اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ‬ ‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ دو ﺳﻨﺠﻪ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻫﺮ ﯾﮏ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬آن دو ﻋﺒﺎرت‪-‬‬ ‫اﻧﺪ از رواﯾﯽ )اﻋﺘﺒﺎر( و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ )اﻋﺘﻤﺎد(‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر از رواﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻫﻤﺎن وﯾﮋﮔﯽاي را ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ﺑﺴﻨﺠﺪ و ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي دﻗﯿﻘﺎً‬ ‫ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﺗﻼش ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون رواﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬ ‫ﺑﻪ دﻗﺖ دادهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوﻫﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد و ﯾﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎص و در زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ارزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻫﻤﺎن‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ دﯾﮕﺮ از اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٧٤‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﺪ ﺣﺪ اﺑﺰار ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ‬ ‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﮑﺴﺎن و دﻓﻌﺎت ﻣﺘﻨﺎوب اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻧﺘﺎﯾﺞ ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬ ‫اﮔﺮ از ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺸﺨﺺ در ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ‬ ‫ﯾﮑﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در رواﯾﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﺰان دﻗﺖ و وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي در ﺳﻨﺠﺶ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎزي و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ دروﻧﯽ آن وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رواﯾﯽ ‪ %40‬ﺗﺎ ‪ %60‬و‬ ‫ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ‪ %60‬ﺗﺎ ‪ %70‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ﻓﻨﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎﻻﺑﺮدن رواﯾﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻓﻦ ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ آزﻣﻮنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ آزﻣﻮنﻫﺎ آزﻣﻮن آﻟﻔﺎي ﮐﺮون ﺑﺎخ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬ ‫روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺎب وﻗﺎﯾﻊ‪،‬‬ ‫اﺷﺨﺎص ﯾﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط‬ ‫ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي‬ ‫ﮐﺸﻒ آن ﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺑﺮوز‬ ‫ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ واﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ روﯾﺪادﻫﺎي زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎدات‪ ،‬آداب‪ ،‬رﺳﻮم‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ‬ ‫اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آنﻫﺎ ﺑﻮده‪ ،‬درك ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬

‫‪٧٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ روش‪-‬‬ ‫ﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ راﯾﺞ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺖ‪ ،‬ﺣﻮﺻﻠﻪ و‬ ‫ﻣﻬﺎرت ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻫﺮﭼﻪ از دﻗﺎﯾﻖ ﺟﺎري‬ ‫ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺟﺰﺋﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬ ‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ اﻧﻘﻼب و وﻗﺎﯾﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دارد‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ اول ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و واﻗﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻓﺮق اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻌﻪ ﯾﺎ‬ ‫روﯾﺪاد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﭼﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ در ﺣﺪ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ در ﺑﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻋﺪهاي از روش ﺷﻨﺎﺳﺎن‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ را ﻋﻠﻢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آن ﮐﻪ ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ و روش ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻢ و ﮐﯿﻒ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ در اﺧﺘﯿﺎرش ﻧﯿﺴﺖ و دﺳﺖﺧﻮش ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد‬ ‫ﺷﻮاﻫﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫آوردن ﺷﻮاﻫﺪ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻋﻮض ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو ﺟﺰء‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﻣﻮرخ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﺎﻫﺪي وﺟﻮد دارد‪،‬‬ ‫ﻋﯿﻨﯿﺖ دارد وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻮرخ ﺷﺎﻫﺪ ذﻫﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺧﻼﻫﺎي ﺷﻮاﻫﺪ ﯾﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺗﺎرﯾﺨﯽ دو ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻫﺮ ﭼﻪ داﻧﺶ ﻣﻮرخ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ‪ ،‬ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻮاﻫﺪش )ﺷﻮاﻫﺪ ذﻫﻨﯽ( ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮاﻫﺪ ذﻫﻨﯽ از ﺳﻮي‬ ‫ﻣﻮرخ ﮐﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٧٦‬‬

‫ﻣﻮرخ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎن ﺧﻮدش ﻣﻮاردي را ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺰ‬ ‫ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻻﯾﻞ آن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻼكﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرخ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ دارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻮء ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﻬﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﺎ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺗﺎﺑﻊ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ داراي ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﮫ‬

‫ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮد را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﮐﺎر‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﺎً دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺎن ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز و ﮔﺮدآوري آﺳﺎنﺗﺮ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و راه دﺷﻮار ﭘﯿﺶرو‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬دﺷﻮاري اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﯽﺑﺮد‪ ،‬و ﺳﭙﺲ اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪،‬‬ ‫اﻧﮕﯿﺰه و ﻋﻼﻗﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ او در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ داده‪-‬‬ ‫ﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٧٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﻓﺮﺿﯿﮫ‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن دﻗﯿﻖ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﻪ‬ ‫ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ )راهﺣﻞﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ( را ﺑﺮاي ﮐﺎر ﺧﻮد اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ آزﻣﻮن‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آنﻫﺎ اﻃﻼعﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺸﺨﺺ و ﺻﺮﯾﺢ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺮدآوری اطﻼﻋﺎت‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺎر در روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ردﭘﺎ ﯾﺎ اﺛﺮي از واﻗﻌﻪ‬ ‫ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ ﺷﻮاﻫﺪي از وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻨﺎد و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺷﻔﺎﻫﯽ‪ ،‬و آﺛﺎر و اﺑﻨﯿﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﻨﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد دﺳﺖ اول و اﺳﻨﺎد دﺳﺖ دوم )اﯾﻦ‬ ‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺎ ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ(‪ .‬ﺳﻨﺪ دﺳﺖ اول ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺎ روﯾﺪاد ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ دارد و در واﻗﻊ از ﻣﺠﺮاي ذﻫﻨﯽ ﻣﻔﺴﺮ‬ ‫ﯾﺎ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ وﻗﻮع آنﻫﺎ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺪ دﺳﺖ دوم ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺮد دﯾﮕﺮي ﯾﺎ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً از ﺷﺨﺺ ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﮔﺰارﺷﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺨﺺ‬ ‫دﯾﮕﺮي روﯾﺪادي را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ دﺳﺖ اول و ﮐﺘﺎب آدﻣﯿﺖ در ﻣﻮرد اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‬ ‫دﺳﺖدوم اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺜﺎل اول ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٧٨‬‬

‫ﺧﻮدزﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎي زﻣﺎن وﻗﻮع‪ ،‬ﻗﺒﺎﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺎرهﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دﺳﺖ اول ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد اﺳﻨﺎد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﯽ ﻋﺪهاي در اﺳﻨﺎد ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﮕﺮش ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ از ﻋﻨﺎﺻﺮ دﺧﯿﻞ در واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺦ واﻗﻌﯿﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺧﻮدزﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺧﻮد را ﺿﺒﻂ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ دﺳﺖ اول ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﯿﺒﻪ اﺳﺖ )آن‬ ‫ﭼﻪ ﺑﺮ ﺻﺨﺮهﻫﺎ ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪن ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه و‬ ‫درﺑﺮدارﻧﺪه ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ آﯾﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻮرد او ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫در ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺤﺚ اﻋﺘﺒﺎر آنﻫﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺑﺮوﻧﯽ )ﺳﻨﺪﯾﺖ( و دروﻧﯽ )اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺤﺘﻮا( ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻘﺪ ﺑﺮوﻧﯽ اﺻﻞ ﺑﻮدن ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﻧﻘﺪ دروﻧﯽ ﺻﺤﺖ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاي اﺛﺮ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬

‫‪٧٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آزﻣﻮن ﻓﺮض و ﺳﭙﺲ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪن از آزﻣﻮن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آﻣﺪه از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ و آﺛﺎر ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﻢ ﻣﺎده و ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻮن ﺑﺎ‬ ‫ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺪارك ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎﻓﺖ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي وﺳﯿﻊﺗﺮ را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻧﺎرد ﺑﯿﺮﻟﺴﻮن‪ ،1‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن روش ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻓﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﻤﯽ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر‬ ‫ارﺗﺒﺎط« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ )‪ .(74،1952‬ﮐﯿﻤﺒﺮﻟﯽ ﻧﯿﻮﺋﻦ دورف )‪ (10،2002‬اﯾﻦ روش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ‬ ‫ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻼﺻﻪ و ﮐﻤﯽ ﭘﯿﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روﺷﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻮارﻧﺪ )ﻣﺜﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﻨﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮي‪ -‬ﺷﻤﻮل ﭘﺬﯾﺮي ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﻃﺮح ﻗﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬رواﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮي‪،‬‬ ‫ﺗﮑﺮار ﭘﺬﯾﺮي و آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ( و ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ‬ ‫در آن ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻨﻀﺒﻂ ﺑﻪ ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﻣﺤﺘﻮاي اﺑﺮازﺷﺪه ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﭘﺮدازد‪ .‬آن ﭼﻪ در ﻧﻈﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎم ﯾﺎ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺒﺪأ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﯾﺎ ﮔﯿﺮﻧﺪه‬ ‫ﭘﯿﺎم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ روش ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-Bernard Berelson‬‬

‫‪‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨٠‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در آن ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر و ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ و ﮐﻤﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﺒﺪﯾﻞ دادهﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻤﯽ ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‬ ‫روﯾﮑﺮدي ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﯿﻨﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﺑﺎ اﻋﺪاد ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺆاﻻت‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﻫﺎ از اﺑﺰار اﺳﺘﺎﻧﺪارد داراي ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ و رواﯾﯽ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و روشﻫﺎي آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي راﺳﺦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻓﻘﻂ ﮐﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻤﺮدن اﺷﯿﺎء ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ و ﻫﻢ ﮐﯿﻔﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻫﺮ دو در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﺟﻨﺒﻪ ﮐﻤﯽ داﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯿﺰان و ﻧﺴﺒﺖ ﯾﮏ ﭘﯿﺎم را در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار ﺳﻨﺠﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ روش در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت‬ ‫ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ راه و روشﻫﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ آرا و اﻧﺪﯾﺸﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻧﻮع ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭼﻪ از ﻧﻮع آﯾﯿﻨﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ از اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﺮض از ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﺤﺘﻮاي ﭘﯿﺎم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﻠﯿﺎﺗﯽ را ﮐﻪ از ﻣﺤﺘﻮا و ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﻋﯿﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺻﻮت‪ ،‬رﻧﮓ‪ ،‬ﮐﻼم و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﻤﯽ ﮐﺮد و ﺳﻨﺠﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬ ‫روش ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ را ﺑﻪ اﺟﺰاء ﻣﺘﺸﮑﻠﻪ آن ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺑﻌﺪ آﻧﻬﺎ را دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺮد و‬ ‫ﺑﺮ آن اﺳﺎس ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﺗﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎم ﯾﺎ ﭘﯿﺎم دﻫﻨﺪه را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه در‬ ‫دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺸﻖ ‪ n+1‬ﻋﺪد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎده ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫‪٨١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﺤﺘﻮا اﻇﻬﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﯿﺶ از ﺑﺎده ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه و ﻣﯿﺰان آن ﻫﻢ ﻓﻼن‬ ‫ﻣﻘﺪار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﺻﻮل ﮐﺎر ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﻮب‬ ‫ﯾﺎ ﻣﻀﺒﻮط وﺟﻮد دارد‪ .‬روش ﮐﺎر در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو واﺣﺪ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫واﺣﺪ ﺛﺒﺖ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣﺪ ﻣﺘﻦ‪.‬‬ ‫ﻏﺮض از واﺣﺪ ﺛﺒﺖ آن ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻘﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﯾﮏ دوره ﺧﺎص ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ آﮔﻬﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‬ ‫ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در روزﻧﺎﻣﻪاي‬ ‫ﺧﺎص وﺟﻮد دارد‪ ،‬واﺣﺪ ﺛﺒﺖ آن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺘﻮن اﺳﺖ ﺣﺎل آن ﮐﻪ واﺣﺪ ﻣﺘﻦ در ﻫﻤﯿﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ واﺣﺪ ﻣﺘﻦ و واﺣﺪ ﺛﺒﺖ در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اﯾﻦ ﺣﻮزه‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر ﻇﺮﯾﻒ و دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﻠﻤﺎت ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ‪ 1‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ردهﻫﺎﯾﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺛﺒﺖ در آن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ‬ ‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮم در ﭼﻪ ﺑﺴﺘﺮي‬ ‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب درﺳﯽ ﻫﻨﺮ‬ ‫ﮔﺮاﯾﺶ زﻧﺎﻧﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ و اﯾﻦ را ﺑﺎ ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﺟﻠﻮهﻫﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺑﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال ﺑﻌﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﻪ ﻧﻮع دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﯿﺶ‪-‬‬ ‫ﺗﺮ ﺧﺎﻧﻮادهﮔﺮا ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪1 . category‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨٢‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا داراي ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬ ‫ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﯾﻪ داراي اﺟﺰاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺰﯾﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﺮﮐﯿﺐ‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺷﺪه دوﺑﺎره ﭘﯿﺎم اوﻟﯿﻪ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ دارد و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺷﺪه دوﺑﺎره ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﯾﻪ را ﻧﺴﺎزد ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از آن‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬دوم اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺿﯽ دارد ﺣﺎﮐﯽ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺗﺠﻠﯿﺎت ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دو‬ ‫واﺣﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﭘﯿﺎم از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪه ﭘﯿﺎم ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶﻓﺮض دﯾﮕﺮ اﺛﺮﮔﺬاري ﭘﯿﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﺎﻻي )ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ(‬ ‫ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪه ﺑﻪ آن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻘﺎل آن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺮﺗﺮ را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ دﺳﺘﮑﺎري در ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎ ﺷﯿﻮه اﻧﺘﻘﺎل ﭘﯿﺎم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫دﻟﺨﻮاه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺶ داﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻃﺐ در اﯾﻦ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﺮ او اﺛﺮ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﻧﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎرﺑﺮد دﯾﮕﺮ آن اﺳﺘﻨﺒﺎط درﺑﺎره‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺎم و دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﭘﯿﺶآﯾﻨﺪﻫﺎي ﭘﯿﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﯿﺎم و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻏﯿﺮﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﻣﺘﻮن از ﻓﻦ ﺷﻌﺮارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬و ﻧﻘﺪ ﻓﯿﻠﻢﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪتﻫﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫ﺑﺮ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺒﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ‪ 17‬ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را اﻧﺠﺎم داد ﭼﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪ -‬و ﺳﭙﺲ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺪﯾﺪ‪-‬‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﺿﺪ دﯾﻨﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺒﻮه‪،‬‬

‫‪٨٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻨﺘﻘﺪان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﻘﺎدي را در ﻣﻮرد ﻟﺤﻦ ﻣﻘﺎﻻت روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺟﺮا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ﺳﺘﻮنﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ورزش‪ ،‬ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد‬ ‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺎﻣﻌﻨﺎ و ﺳﺎﻟﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ارزان‪ ،‬ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎ و ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻼش‪-‬‬ ‫ﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اواﯾﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﮐﻨﻮن ﺳﺎده و ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﻃﻮل ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه و از روشﻫﺎي‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻃﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻮاع‬ ‫ﻣﺘﻮن و ﻃﺮح ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روش ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه و رﺷﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اواﺳﻂ ﻗﺮن‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ روش در ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ و‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز دﻫﻪ ‪ 1940‬و ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و‬ ‫اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺣﺠﻢ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺷﺘﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﻧﺎرد ﺑﯿﺮﻟﺴﻮن ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ‪ ،‬و روﻧﺪﻫﺎي ﮐﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ‪ 1943‬ﺗﺎ ‪ 62 ،1951‬درﺻﺪ از ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و‬ ‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﻫﻪ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺪاري‪ 1‬از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش ﻫﻨﻮز‬ ‫ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎ در اﯾﻦ ﺣﻮزه اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺳﺎل ‪ 2004‬در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﮑﯽ از ﭘﻨﺞ روش ﺑﺮﺗﺮ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اي ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬ ‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎم آن اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﺎده‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪Library Literature‬‬

‫‪‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨٤‬‬

‫ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ »ﻣﺘﻦ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮا داﻣﻨﻪ ﻣﺘﻮن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬ ‫● ﻣﻮاد ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ :‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬آﮔﻬﯽ‪ ،‬ﻣﺪارك دوﻟﺘﯽ‪.‬‬ ‫● ﻣﻮاد ﺗﺼﻮﯾﺮي‪ :‬ﻓﯿﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻬﻬﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ آﮔﻬﯽ ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻋﮑﺲ‪ ،‬اﺛﺮ ﻫﻨﺮي‪.‬‬ ‫● ﻣﺘﻮن ﺻﻮﺗﯽ‪ :‬ﻏﺰل‪ ،‬اﭘﺮا‪ ،‬آﻫﻨﮓ‪ ،‬آواز و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬ ‫● ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻮاد‪ :‬ﺻﻔﺤﻪ وب‪ ،‬اﺟﺮاي ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ راﯾﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي‪ ،‬ﻣﺘﻨﯽ‬ ‫و ﺻﻮﺗﯽ را ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﺤﺘﻮا«ي ﻣﺘﻨﯽ ﺧﺎص ﻫﺮﭼﯿﺰي )واژه‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ( اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﺨﺮاج و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ذﯾﻞ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮐﻮﭼﯽ ‪ 1‬در ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را‬ ‫از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﯿﻂ وب ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮﭼﯽ‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ‪ 111‬اﻧﺠﻤﻦ وﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آنﻫﺎ »ﻣﺤﺘﻮاي« ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ او‬ ‫ﻣﯿﺰان رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮي اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي رﺳﺎﻟﺖ )ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي رﺳﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در ﺳﺮاﺻﻔﺤﻪ ﯾﺎ در‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻨﺪ( و ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ )ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه در‬ ‫ﺻﻔﺤﺎت وب ﻃﺮفﻫﺎي ذﯾﻨﻔﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن( ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺸﮑﻼت ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﺴﺒﺘﺎً اﻧﺪك اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺮ اﺳﺖ و ﮐﺎر زﯾﺎدي ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﺪارك ﺑﻪ ﺷﯿﻮه دﺳﺘﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم زﻣﺎن و ﮐﺎر زﯾﺎد و‬ ‫اﻏﻠﺐ ﮐﻤﮏ زﯾﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان از راﯾﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎرش ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻦ‬ ‫واژهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ راﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰ و ﺷﺨﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮان راﯾﺎﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮاي رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-kuchi‬‬

‫‪1‬‬

‫‪٨٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد ادﻋﺎ درﺑﺎره اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد از ﭘﯿﺎمﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﺛﺮات اﯾﻦ ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان روﻧﺪﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ را از درون ﻣﺘﻮن اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮد‬ ‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ روﻧﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﯾﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬از ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺪاﻗﺖ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﺗﺎﯾﯿﺪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻦ را آﺷﮑﺎر‬ ‫ﻣﯽﺳﺎزد اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺤﺘﻮا را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ«‪) .‬ﻧﯿﻮﻣﻦ‪.(311،2003 ،‬‬ ‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺬاب اﺳﺖ ﭼﻮن ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﻣﺸﮑﻞ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻓﺮاد ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻨﯽ رﻓﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﻨﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﯽﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در‬ ‫اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از ﻧﻘﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺎتﻫﺎي ﻧﻘﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎف اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﮐﻨﻨﺪه از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻣﻌﺮض ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻣﻼﯾﻤﺘﺮي اﺳﺖ )در واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﮕﺮاﻧﯽ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻤﺘﺮي را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻮن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ (،‬ﺑﯽ‪-‬‬ ‫ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮدن ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺎري از اﺛﺮات واﮐﻨﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﺧﯽ اوﻗﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮاد آرﺷﯿﻮي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﯾﺎدﮔﯿﺮي‬ ‫ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷﻤﻪاي از ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﺮدم ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺎرهﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ‬ ‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ وﺳﻂ ﮐﺎر ﻣﻌﻄﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪،‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨٦‬‬

‫اﺛﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺑﻠﻮغ اﻧﺪك اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﮑﻞ ﻣﺘﻮن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﻣﺘﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وب ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫دﻟﯿﻞ ﻓﺮار ﺑﻮدن اﻃﻼﻋﺎت آنﻫﺎ‪ ،‬زﻣﺎن ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰ وب ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬اﮐﺜﺮ‬ ‫ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺷﮑﻠﯽ ﺛﺎﺑﺖ دارﻧﺪ و اﺣﺘﻤﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر‪ ،‬روش ﻣﺤﻮر و ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫ﻣﺤﻮر )ﮐﺮﯾﭙﻨﺪورف‪ .(2004 ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر از ﺧﻮد ﻣﺘﻦ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺪون ﺳﺆال‬ ‫ﺧﺎص ﭘﮋوﻫﺶ در ذﻫﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ و در ﺟﺴﺖوﺟﻮي رﺳﯿﺪن‬ ‫ﺑﻪ درك ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻮن اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﯾﺎ ﺳﻨﺠﺶ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﮐﯿﻔﯽ دارﻧﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻦ‪ -‬ﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي روش ﻣﺤﻮر ﺗﻤﺎﯾﻞ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﮐﺸﻒ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ آن اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﺶﻫﺎي ﺟﻨﺴﯿﺖ در‬ ‫آﮔﻬﯽﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﮐﺎرﺑﺮد آن در آﮔﻬﯽﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺟﻬﺎن واﻗﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در‬ ‫درون ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﻣﺘﻮن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ روﺷﻤﻨﺪ‬

‫‪٨٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺳﺆاﻻت ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در‬ ‫ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ در ﻃﯽ ‪ 20‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ زﯾﺮ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺎﻣﻞ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬ ‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ وب ﺗﺎ وﺟﻮد اﺷﺘﺮاك ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻦ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب‪،‬‬ ‫راﻫﻨﻤﺎﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ وﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻮادي ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﯽ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎزي ﺑﻪ اﻋﻀﺎي‬ ‫ﻫﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺪرك‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺘﻮن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﺎﺻﯽ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﻧﻬﻔﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺻﻼح ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد آﮔﺎﻫﯽ رﺳﺎﻧﯽ از ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬ ‫● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده راﯾﺞ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﺷﺎﺧﺺ در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از آﺛﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻨﺒﻊ ﯾﺎ ﻧﻮع ادﺑﯽ‬ ‫و ﮐﺸﻒ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي آن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮﺑﯽ از اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﮐﺘﺎب اﻏﻠﺐ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روزﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﮔﺬاري اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬ ‫ﺑﺮﺧﻄﯽ‪.‬‬ ‫● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮﻓﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫اﻋﻀﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺮف‪ ،‬درﮔﯿﺮ ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﮐﺎر و ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﻓﻨﺎوري ﺑﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ در ﻫﯿﭻ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٨٨‬‬

‫ﺷﻐﻞ ﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ ‪15‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺠﻠﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﯾﻦ ﻧﻮع‪ ،‬از ﺣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﻞ واﺣﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﭼﻮن آنﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ‬ ‫ﺗﺤﻮﻻت درون ﺣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﻮﻻت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در ﺑﻮدﺟﻪ و اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻨﺎﺑﻊ را ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﺮﻓﻪ ﻣﺪار ﻣﺪارﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ارﺟﺎع در‬ ‫ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬ ‫داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﺪاران آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪار داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ادﻋﺎﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي درﺳﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي‬ ‫راﯾﺎﻧﻪاي و آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺑﺎزار ﮐﺎر ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﯿﭻ اﻟﮕﻮي واﺣﺪي ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﻨﺎﺻﺮ‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬داراي روﯾﮑﺮد ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯽ و ﮐﻤﯽ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده‪،‬‬ ‫ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬

‫ﺧﻮﺷﻪاي و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي و از دو روش ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮ ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و در‬

‫دﺳﺘﺮس ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﯾﺎ ﺳﻨﺪي‬ ‫در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮرﺳﯽ در روش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺘﻮن و‬ ‫ﺳﻨﺪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻮن ﻧﻘﺶ زاﯾﻨﺪه اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪه آنﻫﺎ )آﺛﺎر و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن(‬ ‫ﺣﻀﻮر زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫آن ﭼﻪ ﻣﺎ در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ‬ ‫و ﻣﺠﺮاﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن روشﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬روش‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي را روش ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮد اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ روش ﯾﮏ ﺗﻠﻘﯽ ﻏﯿﺮ‬

‫‪٨٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬آن ﭼﻪ در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ روش ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻮﺿﻊ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ روﺷﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ذاﺗﯽ داراي ارزش ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻫﻨﺮ و ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺘﮑﯽ‬ ‫ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و روﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻃﻼﻋﺎت از ﻃﺮﯾﻖ روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و آن ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ روش دﯾﮕﺮي ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺿﻮاﺑﻂ ﺑﺮاي ارزش ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ﺧﻮد دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺒﻊ اﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺨﺼﺼﯽ و ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮاﯾﻂ و‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ اﺳﺖ و از ﮐﻞ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺄﺧﺬ ﯾﺎ ﺳﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬در ﮐﺎر اﺧﺬ ﺷﻮاﻫﺪ از ﻣﺘﻮن ﺑﺤﺚ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن ﻣﻄﻠﺐ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر واﻗﻌﯽ رخ داده ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻮاﺗﺮ ﮐﺎذب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺳﺘﻨﺎدات ﭘﯽ در ﭘﯽ از ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ دارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار اﺳﺘﻨﺎد ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﺴﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﭼﻪ ﺑﻮده و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻄﻮر اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬ ‫ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻄﻮر ﻣﻨﺎﺑﻊ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻄﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﮑﺮار ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬

‫‪٩٠‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ در زﻣﺎن ﻓﺮاﻫﻢآوري رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻫﻢﺳﻨﮓ‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻮردﭘﮋوﻫﯽ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﭘﮋوﻫﯽ ﻫﻢ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬ ‫روﺷﯽ ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖ ﯾﮏ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف روشﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ را دﺳﺘﮑﺎري ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺛﺮ آن را‬ ‫روي ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ از اﺳﻢ روش ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ در اﯾﻦ روش ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﯾﮏ واﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ واﺣﺪ داراي ﺣﺪودي ﻣﺸﺨﺺ و ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد و‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان از‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬ ‫ﻫﺪف ﮐﻠﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﺤﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ از دﯾﺪﮔﺎه ﮐﻠﯽﮔﺮا اﺳﺖ و ﺑﻪ روش ﮐﯿﻔﯽ و ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎ و درك ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎره آنﻫﺎ ﺑﻪ درك ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ژرفﻧﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬ژرفﻧﮕﺮي و دﻗﺖ ﻫﻤﮥ ﺟﻮاﻧﺐ ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي‪ ،‬ﻫﻢ روﯾﮑﺮد اﯾﻦزﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻢ درزﻣﺎﻧﯽ دارﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ آن‬ ‫ﻣﻮرد را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻌﻠﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. Case Study‬‬

‫‪٩١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﮔﺮوﻫﯽ از روشﺷﻨﺎﺳﺎن روش ﻣﻮردي را روش ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ )روش ﻋﻠﻤﯽ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺘﻮان از ﻃﺮﯾﻖ آن ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮي دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد(‪ .‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه از اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﯾﻦ روش ﻧﻤﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﺎﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﻣﻮردي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ آن را ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي از روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي‬

‫اﯾﻦ روش ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﻫﺴﺘﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ و اﻧﺘﺨﺎب »ﻣﻮرد«‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ از زﻣﯿﻨﻪ و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ‬ ‫در آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﮐﺎرش را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﭘﺮدازد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب »ﻣﻮرد« ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﺪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﭼﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎره ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه رخ داده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب »واﺣﺪ« ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﯿﺪاﻧﯽ )ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ(‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﯾﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را در‬ ‫ﺑﺎره ﭘﯿﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫وﺿﻌﯿﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت اﻣﮑﺎن ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ را ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٩٢‬‬

‫‪ .3‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ دادهﻫﺎ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ دﺧﺎﻟﺘﯽ در‬ ‫ﭘﺪﯾﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺰارش‪ .‬در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋه ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪه‬ ‫وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ اراﺋﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﭘﺪﯾﺪه و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬ ‫از آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﮔﺮ راﻫﮑﺎرﻫﺎي او ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺪﻫﺪ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻔﺮوض دﯾﮕﺮ را در اﯾﺠﺎد وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺆﺛﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي در اﻧﺰواي ﻣﻮرد ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺮﯾﺪي و‬ ‫اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي درونﻧﮕﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ و‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮرد داﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﺮوزه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و آن ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﯾﺎ ﻣﻮرد ﻫﺴﺖ‬ ‫در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ از آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻢ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺮ آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن روش ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺧﻮد روش ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬ ‫روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮد و ﯾﺎ ﺗﺠﻠﯽ ﺑﺮوﻧﺪاد آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻣﺤﯿﻂ و ﻓﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯿﻦ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪاﻧﯽ و روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪ ﻋﺎم و ﺧﺎص وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‬ ‫روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪاﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻤﺪة اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫و ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﻮدﻧﯽ ﺣﻀﻮر دارد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﯿﻢ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ‬‫‪ -‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ‬

‫در ﺷﯿﻮه اول ﻣﺤﻘﻖ در ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﻀﻮر دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰء آزﻣﻮدﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ و در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﺧﻮد را دﮔﺮﮔﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦ روش زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ ﭘﯽﻧﺒﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪن ﻣﺤﻘﻖ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺮﯾﺎن‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت و ﺷﺎﯾﻌﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺎمﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺸﻒ ﻣﺤﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎ و‬ ‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺮاﮐﻢ ﺷﺎﯾﻌﺎت و اﺧﺒﺎر ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻓﻌﺎل در‬ ‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺑﺎب ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺪن‬ ‫ﮐﺘﺎبﻫﺎ در ﻗﻔﺴﻪ و ﮐﺪﮔﺬاري ﺑﺮاي ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎن ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎد؟ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ردهﺑﻨﺪي را ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺨﺼﺼﯽ و ﺧﺎص ﻧﻤﻮد؟ ﺑﺮرس ﻣﯿ ﺰان‬ ‫ﮐﺎراﯾﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٩٤‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺴﻠﯽ‬ ‫)‪ (707،1989‬ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬ ‫ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮوﻧﯽ درﺑﺎره اﻧﺘﺸﺎرات‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ‪ ،‬و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﮑﺎل ارﺗﺒﺎط‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎر‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن‬ ‫رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺼﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي رﻣﺰﮔﺬاري ﺷﺪه ﻣﺒﺘﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻦ ﺑﺎ اﻫﺪاف‪ ،‬اﺛﺮات‪ ،‬و ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻤﺎدﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺮوﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮا و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺂﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط ﻣﺮﺗﺒﻂ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺂﺧﺬ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺪاﺧﻠﻪ در ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺂﺧﺬ ﯾﺎ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ -‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ‪:‬‬ ‫● واﺑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﻣﺪرك ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﮑﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬ ‫● ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت اﻣﺎﻧﺖ ﯾﺎ دوﺑﺎره در ﻗﻔﺴﻪ ﮔﺬاري ﻣﻮاد ﭼﺎﭘﯽ‬ ‫● آﻣﺎر اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ‬ ‫● اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در آن ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد و اﻧﻮاع‬ ‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت وب‬ ‫اﺳﺎﺳﺎً اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺪون ﺑﺤﺚ زﯾﺎدي درﺑﺎره ﭼﯿﺴﺘﯽ آن ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ – و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع‬ ‫ﻣﺎﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬

‫‪٩٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﻓﺮاد از اﺻﻄﻼﺣﺎت »وﺑﺴﻨﺠﯽ«‪» ،‬ﺳﺎﯾﺒﺮ ﺳﻨﺠﯽ«‪» ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻨﺠﯽ«‪ ،‬ﯾﺎ »اﻃﻼع ﺳﻨﺠﯽ« ﺑﺮاي ارﺟﺎع ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد‬ ‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ در اﻧﻮاع ﻣﺂﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮﻃﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ روش ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود؛‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﺑﺴﻨﺠﯽ ﺻﻔﺤﺎت وب را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻨﺠﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ﻣﺂﺧﺬ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻓﺮض ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﻣﯿﻠﺮ و اﺳﺘﯿﺒﻦ‪ ،(1988 ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‪ ،(2005 ،‬و ﺣﺘﯽ ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دو را روشﻫﺎي ﻣﺠﺰا ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬ ‫)ﭘﯿﺴﻠﯽ‪ .(1989 ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دو ﺟﺪا ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﯾﮑﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده آﻏﺎزﯾﻦ آن در ﺳﺎل ‪ 1913‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻓﻠﮑﺲ آورﺑﺎخ‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻗﺎﻧﻮن زﯾﻒ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺪوﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ رﺗﺒﻪ و اﻧﺪازه ﺷﻬﺮﻫﺎي آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬ ‫ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﺮد )روﺳﻮ‪ .(2007 ،‬اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ‪ ،1913‬از‬ ‫ﺷﻤﺎرش ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮوﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻞﭘﺬﯾﺮي ﻫﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮي را دارد ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‬ ‫ﺳﻨﺠﺶﻫﺎي ﮐﻤﯽ دارﻧﺪ‪ .‬از دﻫﮥ ‪ 1960‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻠﻢزدﮔﯽ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪Flex Auerbach‬‬

‫‪‬‬

‫‪٩٦‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺜﻞ روانﺳﻨﺠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺳﻨﺠﯽ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ وﺟﻬﯽ ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ و‬ ‫آن ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﮐﯿﻔﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ »ﺷﻨﺎﺳﯽ« ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در ﺳﺎل ‪ ،1923‬اﯾﻦ ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ﺑﻪ آن ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ آﻣﺎري ‪ 1‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺮﯾﭽﺎرد‪ 2‬اﺻﻄﻼح ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﺑﺮد‪ .‬ﻓﺮﺗﺮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎ دﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﮐﻨﻮﻧﯽ آن ﯾﺎ ﻋﯿﻦ‬ ‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﺗﺮن اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﮐﺎرﺑﺮد رﯾﺎﺿﯽ و آﻣﺎر در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﺳﻨﺠﯽ‪ 3‬ﮐﻪ راﻧﮕﺎﻧﺎﺗﺎن آن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﻫﺪﻓﺶ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻤﯽ در ﺣﻮزه‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﻣﺮاﺟﻌﺎت ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﺎ‬ ‫ﮐﺎراﯾﯽﻫﺎي ﻓﻀﺎ و زﯾﺮﺑﻨﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﻣﺮاﺟﻌﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮﮐﺠﺎ ﮐﻪ از آﻣﺎر و رﯾﺎﺿﯽ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺟﺰﺋﯽ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﯾﻦ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ دﺳﺖ‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاري‪ ،‬ﺑﺮادﻓﻮرد‪ ،4‬ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺠﻼت‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ و‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه داﻣﻨﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ از ﺣﺪ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺘﻮن و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺘﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻤﯽ ﻣﺤﺘﻮا را ﮐﻪ در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ اﻃﻼق ﺟﺰء ﺑﺮ ﮐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم ذﻫﻨﯽ آن ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﺳﻨﺠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. statistical bibliography‬‬ ‫‪. Pritchard‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪. librametrics‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪. Bradford‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪٩٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬اﻋﺘﺮاﺿﺎت آنﻫﺎ ﻫﻤﻪ رﯾﺸﻪ‬ ‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻮرﮔﻤﻦ )‪ (11،1990‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮان روشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ روش دارد‪:‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد رﯾﺎﺿﯿﺎت و روشﻫﺎي آﻣﺎري ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب و ﺳﺎﯾﺮ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺘﻘﺪان‬ ‫ﻣﯿﺰاﻧﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻤﻼً و ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻘﺎﺻﺪ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻨﺎد ﮔﺮوﻫﯽ از‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﮑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﻒ‪ ،‬ب و ج‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﻒ‪ ،‬ب و‬ ‫ج ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در رﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي را ﻣﺮﺟﺢ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺨﻪ‪-‬‬ ‫اي از آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪاي دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ در‬ ‫درون ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦﻫﺎي ﻋﺪدي ﮔﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﺑﺎور اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻣﻨﺒﻊ در آن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﮑﺎرش آن را ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ آن‬ ‫اﺳﺘﻨﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از داوران اﺛﺮش ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ داده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎي آن ﻣﻨﺒﻊ در‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ او ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﻧﺠﺎم‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺎر را از ﺳﻮي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪﻫﺎي ﺧﺎص‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ اﻧﺘﺸﺎرات رﺳﻤﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮔﺮاﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﻫﺎي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﭘﺬﯾﺮ اﻋﺘﺮاض دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺒﺘﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬ ‫ﺷﺪه اﯾﻦ روش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪﯾﺎن ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎن )ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪،‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ وب‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل اﺛﺮات ﺗﺠﺮﺑﻪ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪٩٨‬‬

‫و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺳﺎﯾﺮ اﺛﺮات ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻃﺮح ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺂﺧﺬ داده ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﭘﯿﺶ از اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬روش ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ﯾﺎ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ‪ ،‬ﻃﺮحﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬و اﺑﺰار‬ ‫اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻣﺸﺘﺮك آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺒﺘﺪﯾﺎن را از ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ اﺑﺰار‬ ‫ﺧﻼص ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬دادهﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﺪدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺑﻬﺎﻣﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﯾﮑﯽ از ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎي ﺷﺮوع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‬ ‫‪ .1‬در زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﮐﯿﻔﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺟﺪاول رﺗﺒﻪﺑﻨﺪي ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ از ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ‪ ،‬و ﻫﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي راﻫﺒﺮدي‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي‬ ‫ﺑﺮاي درك ﻧﻘﺶ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ روش ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺠﯽ رﺟﻮع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶﻓﺮض ارزﺷﯿﺎﺑﯽﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻔﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎ ﻻً در ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺟﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن‪-‬‬ ‫ﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﺄﺛﯿﺮ آن‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻌﺪادي ﭘﺪﯾﺪآور ﻣﻨﺘﺨﺐ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﻤﯿﺖ و ﻋﻤﻠﮑﺮد ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪،‬‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫آﻣﺎري اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽاي ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﻤﯽ‪ :‬ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ‪ .‬دو ﻣﻮرد از اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺗﻌﺪاد‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن )ﮔﺮوه ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ﮔﺮوه‬ ‫آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ﮐﺸﻮر( در ﻃﯽ دورهي زﻣﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﺺ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﻧﺪازه‬ ‫واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﻮع ﻣﺪرك اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻮرد‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠٠‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه اﮔﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎر روﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﯾﮏ ﺳﻨﺠﻪ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻮﺻﯿﻒ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪه اﻧﺪازه واﺣﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺪاد ﻋﻠﻤﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫رﻓﺘﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎرش اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﯾﺎ‬ ‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻓﻌﺎل در واﺣﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دو ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﭘﺎﻻﯾﺶ ﺷﺪهﺗﺮ از اﻧﺘﺸﺎر و ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد‪ :‬ﺷﻤﺎرش اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻬﻨﺠﺎر ﺷﺪه‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻌﺪاد‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﯾﻦ ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﯿﻦ‪-‬‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل واﺣﺪ‪ ،‬در ﺣﻮزهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ واﺣﺪ و ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺪرك واﺣﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺪدي اﻋﺸﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ 0/9 ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪه ‪ %10‬ﮐﻢﺗﺮ‬ ‫از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ وﻋﺪد ‪ 1/2‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ‪ %20‬ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ %5 ‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻬﻢ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪآور را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ردﯾﻒ ‪%5‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات داراي ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻨﺎد در ﺟﻬﺎن در ﯾﮏ ﺳﺎل واﺣﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ واﺣﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬ ‫ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺪرك واﺣﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪد‬

‫‪١٠١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﻋﺸﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ارزش ﺑﯿﺶ از‬ ‫ﯾﮏ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن‬ ‫‪ %5‬ﻧﺨﺴﺖ دارد‪ ،‬و ارزش زﯾﺮ ‪ 1‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﮐﻢﺗﺮي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬ ‫در آن ﺑﯿﻦ دارد‪.‬‬ ‫‪ %5‬ﻧﺨﺴﺖ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ آﯾﺎ ارزش ﺑﺎﻻي ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬ ‫ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ ارزش ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺮﯾﺎت رﺗﺒﻪ ﻧﺨﺴﺖ آنﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﺪام ﯾﮏ از دو‬ ‫اﻟﮕﻮي ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺘﻨﺎد‪ .‬ﺳﻬﻢ اﻧﺘﺸﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ ﭘﺲ از ﯾﮏ دورهي زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﯽاﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺘﻀﺎد ﺷﺎﺧﺺ ‪ %5‬ﻧﺨﺴﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫ﯾﮏ ﮔﺮوه ارزش ﺑﺎﻻﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺘﻨﺎد‬ ‫ﻧﺸﺪه ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﻼشﻫﺎ ﺻﺮف ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ »ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﺧﺺ« ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺠﻼت‪ :‬ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ‬ ‫ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﯾﻮﺟﯿﻦ ﮔﺎرﻓﯿﻠﺪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1960‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻃﺮاﺣﯽ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠٢‬‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬و ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ داد‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺪاد ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در ﯾﮏ ﺳﺎل ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺪارك ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫در ﻃﻮل دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺪارك ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ در آن دو ﺳﺎل ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ در ﻫﺮ ﺣﻮزه ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺪدي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫)از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﻘﺪﻫﺎ و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي اﻧﻮاع ﻣﺪارك( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﻼت داراي ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود ‪ 50‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺠﻼﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺠﻠﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻧﯿﻮاﯾﻨﮕﻼﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﭽﺮ‬ ‫و ﻋﻠﻢ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺣﺪود ‪ 30‬دارﻧﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﺠﻼت ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮي زﯾﺮ ‪ 1‬دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ‪ 2-1‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﻘﺎﻻت‬ ‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﺧﻮد را در ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮﯾﺎ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ زﻣﺎن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﮕﻮي اﺳﺘﻨﺎد ﺑﯿﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺠﻼت ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ :‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻧﺸﺮ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻧﺘﺸﺎرات‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن و ﺣﻮزه‪-‬‬ ‫ﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﺮاي‬

‫‪١٠٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ در ﯾﮏ ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از روشﻫﺎي ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي‬ ‫ﺧﺎص‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﯿﻒ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از دو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﺎ اﺛﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﮐﺜﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه دادهﻫﺎ از ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺎﻣﭙﺴﻮن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي راﯾﺞ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻠﻮم ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎدي ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ردﮔﯿﺮي اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﮐﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ داراي دو ﻣﺠﻠﺪ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ ‪ Source Index‬و دﯾﮕﺮي ‪Citation‬‬ ‫‪ .Index‬در ﺟﻠﺪ ‪ Source‬اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﻣﯽدﻫﺪ و زﯾﺮ آن ﺷﺮوع ﺑﻪ دادن‬ ‫ﻣﺂﺧﺬي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ رﮐﻮرد ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪ و‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ آن و ﻣﺂﺧﺬ آن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد )اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻻت(‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺪ ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﺮﻋﮑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺄﺧﺬ ﺧﻮد در ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻃﻼﻋﺎت‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ آن در زﯾﺮ اﺳﺖ و در ذﯾﻞ آن ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ارﺟﺎع‬ ‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﻢ ذﯾﻞ ارﺟﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت اﻓﺮاد‬ ‫ﺳﺮﺷﻨﺎس رﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در ‪ Citation Index‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺑﺎب ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ و‬ ‫ﻣﺎﻧﻌﯿﺖ در در ذﯾﻞ ﻧﺎم ﻟﻨﮑﺴﺘﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻮن او از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. Social Science Citation Index, Science Citation Index, Arts and Humanities Index‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠٤‬‬

‫ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﺪ ‪ Source‬ﻣﺎ را از ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺑﺮد و ﺟﻠﺪ ‪ Citation‬ﻣﺎ را از ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺟﺪﯾﺪ‬ ‫رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﻠﺮ دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ روﺷﯽ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ‪ Co–Citation‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﯾﺎ ﻫﻢ ﺳﻨﺪي‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ )‪ (Small and Marshakova‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ﺣﺪاﺷﺘﺮاك در ﻣﺂﺧﺬ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻫﻢﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﺪاﺷﺘﺮاك ﻣﺘﻦﻫﺎ‬ ‫ﻫﻢﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺂﺧﺬ را ﺳﻨﺠﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺮاه در ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد‬ ‫ارﺟﺎع ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬آن ﻣﺂﺧﺬ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﺑﺎﻻﺗﺮ‬ ‫رود ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي‬ ‫ﯾﮑﯽ از زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي آﻧﻬﺎ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﻨﺎدي‪ 1‬در ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎً زﯾﺮ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺖ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ ﮐﺸﻒ راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ‬ ‫در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و راﺑﻄﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ دوري ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬ ‫ﯾﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺪارك ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬آن ﭼﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺶﻓﺮض‬ ‫ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط ﺣﻀﻮر دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ دارﻧﺪ و ﻣﻨﻄﻘﺎً اﯾﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ ﻣﺘﻦ و ﻣﺂﺧﺬ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده آن راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ‬ ‫ﻣﺂﺧﺬ دو ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ‬ ‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. Citation Studies‬‬

‫‪١٠٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﻣﯿﺰان اﺷﺘﺮاك دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ(‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﺑﯿﺶﺗﺮ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺷﺘﺮاك ﻣﺂﺧﺬ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺴﻠﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش اﺷﺘﺮاك‬ ‫ﻣﺂﺧﺬ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع را ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داد ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻠﯿﺪ واژه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﻣﺂﺧﺬ‪ ،‬ﻫﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺂﺧﺬ و ﻫﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﻣﻮرد‬ ‫ﮐﻨﺘﺮل و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ از راﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع را‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮد ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﮐﺎر اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭼﻨﺪان ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﺸﺪ‪ .‬از دﻻﯾﻞ ﻋﻤﺪه آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺂﺧﺬ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ دوي اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮐﻠﯽﺗﺮي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آن ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﻓﻘﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻧﻮع ﻣﺂﺧﺬ ﯾﺎ ﻣﺘﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﻓﻘﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺄﺧﺬ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺧﻮدش داراي‬ ‫ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺂﺧﺬ اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ زﻧﺠﯿﺮه اداﻣﻪ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎرﻓﯿﻠﺪ‪ 1‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺰار ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻓﺎﯾﺪه ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫از ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺪﯾﻢ رﻓﺘﻦ و ﮐﺸﻒ ﮐﺮدن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ را در ﻃﻮل‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ را ﻣﺪون ﮐﺮد‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. Garfield‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠٦‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫‪ ‬ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻓﻤﻦ‪ 1‬ﺑﻮد ﮐﻪ در‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ »اﭘﯿﺪﻣﯽ ﻓﮑﺮي« )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﮏ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه دارد‪ .‬ﻋﺪهاي ﻧﺎﻗﻞ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮع آن در‬ ‫دورهاي ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‬ ‫ﮐﻪ از ﺣﻮزه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﯿﻤﺎري رﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ ‬ﺑﺤﺚ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ رﺷﺘﻪاي ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺣﻮزهاي ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ‬ ‫واﻣﺪار رﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬ ‫ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺪارﮐﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﯾﮏ‬ ‫ﺣﻮزه ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬درﺟﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺑﻪ آن ﺣﻮزه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻣﯿﺰان اﺗﮑﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﺤﻤﻞﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ دﯾﺪ ﮐﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده را‬ ‫از آن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻣﯿﺰان ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﺎ ﻧﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻮن و ﻣﺪارك‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ‬ ‫ﭘﯿﺶﻓﺮض اوﻟﯿﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﺧﺬ در ﭘﺎﯾﺎن‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﻣﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ دارد‪ .‬در ﻫﯿﭻ ﮐﺠﺎ ﺑﺤﺚ از درﺟﻪ ارﺗﺒﺎط ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫___________________________________________________________________________‬

‫‪1‬‬

‫‪. Gufman‬‬

‫‪١٠٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﺎده ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ روش ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﻧﻮ و ﯾﺎ‬ ‫ﺳﻨﺠﺶ آن‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺻﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﺄﺧﺬ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻨﺎدي‬ ‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد و ﻫﻤﻪ ﻣﺂﺧﺬ ﺑﻪ ﺻﺮف ﺣﻀﻮر داراي ارزش ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آﻧﭽﻪ در ﻣﺂﺧﺬ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﯾﺪهاي از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦﻫﺎ و ﻣﺮﺗﺒﻂﺗﺮﯾﻦﻫﺎ‬ ‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﯾﮕﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺰاﻣﺎً وﺟﻬﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎران ﮐﻪ ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ دارﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺪم اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻏﯿﺮدوﺳﺖ و‬ ‫ﺧﻮد ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻣﺪارك ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﻨﺎدات در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻠﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎصﺗﺮ ﺷﻮد ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﮐﺎراﯾﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از‬ ‫ﮐﻠﯿﺪ واژه ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي وﺟﻮد دارد و ﻣﺪﻋﯽ ردﮔﯿﺮي ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﯾﮏ‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺧﻸ‬ ‫ﻣﯿﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻨﻄﻘﺎً روش ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﺧﻮدش را ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ‬ ‫اﻏﻠﺐ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ردﮔﯿﺮي آن ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﻣﯿﺎنﺑﺮ زدن در اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺂﺧﺬ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ اوﻟﯿﻪ رﺟﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان آن را دﻧﺒﺎل‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﺳﺘﻨﺎد اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ روش ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ آن اﻣﺮوزه ﻣﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ و ﮐﺎرآﯾﯽﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﺸﺮﯾﺎت‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﻪﻫﺎي اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب اﻧﺘﺸﺎرات واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻤﮑﻦ‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٠٨‬‬

‫اﺳﺖ ﺑﺮاﺳﺎس واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺷﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺮي ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ ‬ﭘﺪﯾﺪآور‬ ‫‪ ‬ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬ ‫‪ ‬ﮔﺮوه آﻣﻮزﺷﯽ‬ ‫‪ ‬ﻣﺮاﮐﺰ ﯾﺎ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬ ‫‪ ‬داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‬ ‫ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺮوه ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﯾﺎ ﺷﺒﮑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ آﻣﺎدهﺳﺎزي و وارﺳﯽ دادهﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎﻓﺘﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت از ﻧﻤﺎﯾﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎي اﺳﺘﻨﺎدي ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮارد زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻫﻢ اﺳﺎﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻧﯽﻫﺎي‬ ‫آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و در ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم دو داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺳﺎس وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻘﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ )ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﯾﺎ‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي آنﻫﺎ( ﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪ ‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺎص‬ ‫‪ ‬ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع – اﻏﻠﺐ ﺑﺮاﺳﺎس رده ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫‪ ‬ﻧﻮع ﻣﺪرك – ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﯾﺎداﺷﺖ ﺳﺮدﺑﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ و‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬

‫‪١٠٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ ‬ﺳﺎل ﻧﺸﺮ‬ ‫ﭼﻮن روشﻫﺎي آﻣﺎري در ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺠﺰا – ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ — ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪار زﯾﺎد ﻣﻘﺎﻻت ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ واﺣﺪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﮐﻢﺗﺮ از‬ ‫‪ 10‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫از ﻫﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را »ﻣﺴﻠﻢ« ﻓﺮض ﮐﺮد‪ .‬اﺻﻄﻼح »ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ« اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ذﮐﺮ‬ ‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪهاي را ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ آﻣﺎر و ارﻗﺎم‬ ‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ .‬روشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺳﺎدهﺳﺎز و ﺗﺴﻬﯿﻞﮐﻨﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺴﯿﺎر‬ ‫ﻣﺤﺪودي از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﯿﭻ ﺷﺎﺧﺺ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽاي را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺗﺮﮐﯿﺐ‬ ‫ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ از ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﺧﺺ ‪ %5‬ﻧﺨﺴﺖ اراﺋﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ آﯾﺎ ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در اﻧﺘﺸﺎرات واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد‬ ‫زﯾﺎدي اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ‪ ،‬و ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﺧﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ اراﺋﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺸﺎن‬ ‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺸﺮﯾﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١١٠‬‬

‫روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‬ ‫در اﯾﻦ روش دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دو روﯾﺪاد ‪ ،‬دو ﭘﺪﯾﺪه‬ ‫ﯾﺎ دو واﺣﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻏﺮض از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﻘﺎط اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪-‬‬ ‫ي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﻮد ﭘﺲ از دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺎط اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و‬ ‫رﻓﻊ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮرد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬‫ وﺟﻪ ﻗﯿﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد‪.‬‬‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان را ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ‬ ‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك وﺟﻮد ﻧﺪارد و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫آﻣﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ در ﻣﻮاردي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺳﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دو‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﮐﺎﻣﻼً ﻫﻤﮕﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﺿﺮورت‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺟﻪ ﻗﯿﺎس اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ داراي ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ را ﺑﺘﻮان ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮﺧﯽ را ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ردهﺑﻨﺪيدﯾﻮﯾﯽ را ﺑﺎ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ردهﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ )از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ(‪.‬‬ ‫ﺣﻮزه ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎﯾﯽ را از ﯾﮏ ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮدن‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ اراﺋﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺘﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺑﺎ دو ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫دارﯾﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﯿﻤﺴﻮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ در آﻧﺠﺎ ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪١١١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ ‬اﺻﻄﻼح ‪ International Librarianship‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻮزه راه ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺳﺮدﻣﺪار ﻃﺮح آن اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد و ﻏﺮض از آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري در‬ ‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﺴﺮي دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﻔﮑﯿﮑﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ )ﻧﻮع دوم( ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬در آن‬ ‫ﺟﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮐﻨﺘﺮل وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ ﻣﺤﻮر ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ ﮔﻮاه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮ دو داراي وزن و ارزش ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻫﺮ دو داراي وزن و ارزش ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي روش ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك را ﺷﺮط اول‬ ‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در دروش ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاغ دو ﻋﻨﺼﺮ ﮐﻨﺘﺮل و‬ ‫آزﻣﻮدﻧﯽ ﻧﻤﯽروﯾﻢ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ )ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻠﯿﺎت(‬ ‫ﻣﻨﺸﺄ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﯾﺎﻓﺘﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎ و ﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزي ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫اﻗﺪاﻣﺎت و ﻋﻤﻠﯿﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﺸﺨﺼﺎً اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺪف از اﯾﻦ روش آن ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺸﻮد در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ آراﯾﺶﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺪاﻗﻞ اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫وﻟﯽ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮي در اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬ ‫در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻓﺮاوان ﺑﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت راﻫﺒﺮد‪ ،‬ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ و ﺻﻒ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ از اﺻﻄﻼﺣﺎت‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ آن را ﺟﺬب ﮐﺮد‬ ‫و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﺣﻮزه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١١٢‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ از ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺤﺚ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﯾﮏ‬ ‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﭼﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺗﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺘﻮان ﺧﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ را اداره‬ ‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﻒ و ﺗﺮاﻓﯿﮏ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮاﻓﯿﮏ در ﻧﻈﺎم ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ورودي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺮوﺟﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ورود ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺗﺮاﮐﻢ‬ ‫اﯾﺠﺎد ﺷﻮد ﮐﻪ داراي دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﺗﺮاﮐﻢ در آن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه دﭼﺎر اﺧﺘﻼل‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ روش ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﺎ ﺟﺮﯾﺎن اداري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داراي‬ ‫اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪ ﮐﺘﺎب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ورودي‬ ‫‪ 100‬ﻋﻨﺼﺮ در ﻣﺎه( و آﻧﭽﻪ در ﻗﻔﺴﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ‪ 60‬ﮐﺘﺎب اﺳﺖ )ﺧﺮوﺟﯽ ‪ 60‬واﺣﺪ در ﻣﺎه(‪.‬‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ورودي و ﺧﺮوﺟﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺗﺮاﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﺑﺨﺶ ﻫﺎ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﺑﺨﺶ ﻣﺸﮑﻞﺳﺎز ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺑﺮوز اﺷﮑﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻣﺜﻼً آﯾﺎ‬ ‫ﮐﻤﺒﻮد ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮه ﺑﺎﻋﺚ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺎز ﮐﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد درراهﺣﻞ‬ ‫و راﻫﺒﺮد از ﻋﻬﺪه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽاﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ راهﺣﻠﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯿﺎت اراﺋﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ وﺟﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١١٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻞ ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻤﻞ ) در ﺣﯿﻦ ﻋﻤﻞ(‪١‬‬ ‫روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰش ﺑﺮ ﮐﺎروراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﻣﺤﻞ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ‬ ‫رﯾﺸﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ در اﺛﺮ ﺟﺎن دﯾﻮﺋﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آﻣﻮزش ﺗﺪرﯾﺠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺟﻨﺒﺶ ﻋﻠﻤﯽ در آﻣﻮزش‬ ‫دارد‪ .‬ﻫﺮ دوي اﯾﻦ روشﻫﺎ از روش ﻋﻠﻤﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﺣﻮزه آﻣﻮزش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻮزه‬ ‫آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﯾﻦ روش ﺑﺴﯿﺎر راﯾﺞ اﺳﺖ‪ .‬آروزي اﺻﻠﯽ دﯾﻮﺋﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ روشﻫﺎﯾﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ را‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﺗﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﺧﻮد را ﺑﻬﺒﻮد دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﮔﺮوﻫﯽ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ در اوﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺮت ﻟﻮﯾﻦ‪ 2‬ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭼﻬﺮه ﺷﺎﺧﺺ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻮد و‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬار ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ او اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﮕﻮي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ او – ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم آﻓﺮﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‪ ،‬اﺟﺮا و ارزﯾﺎﺑﯽ – ﺷﺎﻟﻮده اﺳﺎﺳﯽ روش ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را‬ ‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﻮﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺸﮑﻠﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﯾﺎﻓﺘﻦ‬ ‫راه ﺣﻠﯽ وارد ﻋﻤﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻧﻮاع ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺳﺎزي ﮐﺎروران ﺿﺮوري ﻣﯽ‪-‬‬ ‫داﻧﺴﺖ‪ .‬او ﻧﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺤﻠﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎم‬ ‫ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ راه ﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روش از روشﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﯿﺮاً ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در ﺣﯿﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ‬ ‫ﻋﻤﺪﺗﺎً اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﺮك اﻗﺪام ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ راهﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در ﻫﺮ‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و راه ﺣﻞ‪-‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-Action Research‬‬ ‫‪Kurt Lewin‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١١٤‬‬

‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه و از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ راهﺣﻞ ﺑﻬﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ اﻋﻀﺎي ﺗﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻣﺤﻘﻖ‬ ‫)ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ( اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را در ﺣﻀﻮر داﻧﺶ‬ ‫آﻣﻮزان ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و راهﺣﻞ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ روش زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﻣﺎن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺠﺎل اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺎﻫﺘﻤﺎ ﮔﺎﻧﺪي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫آرزوي دﯾﺪن آن را در ﺟﻬﺎن دارﯾﺪ«‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻓﮑﺮي و ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد‬ ‫ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻬﺎر ﻫﺪف واﻻ دارد‪:‬‬ ‫● ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫● ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺳﺎزي ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺧﺎص‬ ‫● ﻫﻤﮑﺎري‬ ‫● ﮐﺴﺐ داﻧﺶ‬ ‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را از ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻼﺳﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﮐﻨﺶ‪-‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻼﺳﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺪارد و ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ درك ﮐﺎرور از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﮐﻼﺳﯽ آن را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ‪ ٪95‬د اﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺎ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد و روشﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻮاد را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬ ‫اﺟﺮاي ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاي ﺣﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫در ﻃﯽ ‪ 60‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ روش اﻧﺸﻘﺎﻗﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫● ﻋﻠﻢ ﻋﻤﻞ‪ :‬روﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ در ﻋﻤﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺎﺛﯿﺮ‬ ‫ﮔﺬاري ﺑﺮ ﻃﺮحﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١١٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫● ﺟﺴﺘﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﻌﺎوﻧﯽ‪ :‬اﯾﻦ روش در ﺟﺴﺖوﺟﻮي وادار ﮐﺮدن ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﺑﻪ اﺛﺮ ﮔﺬاري ﺑﺮ‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫● ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ‪ :‬روﺷﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎزي ﻓﻘﺮا و ﮐﻢ ﺳﻮادان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ روش ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﻠﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ذﯾﻨﻔﻌﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﺪان‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ روش ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮف ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‬ ‫ﭼﻮن ذﯾﻨﻔﻌﺎن در ﻃﯽ اﺟﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺷﮑﻞدﻫﯽ روﻧﺪ ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را دارﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺰار‬ ‫ﮔﺮدآوري داده ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮب ﻃﺮاﺣﯽ و اﺟﺮا ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻪ روا و ﻧﻪ‬ ‫ﭘﺎﯾﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺣﻖ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺪف ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﻌﺮف و ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻣﻌﺮف و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﮕﻮﻧﻪاي اﻏﺮاقآﻣﯿﺰ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬ ‫ﺗﺼﻮرﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻨﺶ‪-‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪه اﻃﻼﻋﺎت درﺑﺎره ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﺗﺤﻮل در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﻨﺶ‪-‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺎن ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ اﻧﺘﻔﺎدات آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺴﮑﯿﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از روش ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫روش ﻣﺜﻼً ﺗﺠﺮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮش ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮي دارد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١١٦‬‬

‫ﺿﻌﻒ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ روش آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪.‬‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻐﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻐﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ‬ ‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺪﯾﺮ وب ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﺎﯾﮕﺎه‬ ‫وب ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺷﻮد ﭼﻮن اﮐﺜﺮ ﮐﺎرﺑﺮان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ را دﻧﺒﺎل آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﻣﺪﯾﺮ‬ ‫وب اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﭘﺎﯾﮕﺎه وب را دارد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﮐﻪ ﻓﻘﻂ او ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮕﺎه‬ ‫ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن او ﻣﺸﮑﻠﯽ را در ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞ او را اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﻣﺪﯾﺮ وب در‬ ‫ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه وب‪ ،‬ذﯾﻨﻔﻊ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﺪون ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺗﻤﺎم‬ ‫ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺷﺮوع ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﺮاد دﯾﮕﺮ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ و ﺧﻮدارزﯾﺎﺑﯽ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﻮﺿﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﺑﯿﻄﺮﻓﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ و ارزشﻫﺎي او ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺧﻮدارزﯾﺎﺑﯽ و ﺑﯿﺎن‬ ‫آزاد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﮐﺎر راﺣﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺒﺘﺪي در ﺣﺮﻓﻪ‬ ‫ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻧﻮاﻗﺺ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﺮﭼﯿﺰ اﯾﻦ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ در ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎر ﻣﻮﺿﻮعﯾﺎﺑﯽ را ﺳﺎدهﺗﺮ ﮐﻨﺪ ﭼﻮن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﺮ ﻣﺤﯿﻂ‬ ‫ﮐﺎري اﻧﻮاع ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺻﺮف وﻗﺖ زﯾﺎد ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﻔﮑﺮ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺎي دادن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻻزم‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎري ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬

‫‪١١٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت ﮐﺎري‪ ،‬ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ راﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﯽ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي‬ ‫اﻓﺰودن ﺑﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﻐﻠﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در آن واﺣﺪ دو ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪارن ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺑﻬﺒﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت و ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎﺑﺪاران اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﮐﻪ اﻫﻞ ﻋﻤﻞ و ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را در ﺳﻄﺢ ﻣﺤﻠﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺻﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻃﺮح‪ :‬ﻣﺸﮑﻞ را ﻃﺮح ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ذﯾﻨﻔﻌﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻃﺮح را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‬ ‫دادهﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬و ﭼﻨﺪﺑﺎر‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻋﻤﻞ‪ :‬ﻃﺮح را اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬دادهﻫﺎ را ﮔﺮدآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﻘﺎدي در ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺳﺎزﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﻧﻌﮑﺎس‪ :‬ﻧﺘﺎﯾﺞ را ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮرد‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﺑﺎ ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﮔﺬارﯾﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﺮاﺣﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﺮده‪ ،‬و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ از ﮐﺠﺎ‬ ‫ﺷﺮوع ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻧﺒﺎل راه ﺣﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﺮح اﺟﺮاﯾﯽ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻌﺪي را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﯾﺞ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و ﻃﺮحﻫﺎي‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎ ذﯾﻨﻔﻌﺎن و ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﭼﺮﺧﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺮﺧﻪ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽﺳﺎزي اﺟﺮاي ﺗﺤﻮﻻت در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪١١٨‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺎرﺑﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺣﻞ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﮐﺎري ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﮐﻨﺶ‪-‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﯽ در ﺣﻮزه اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﺤﺚ اﯾﺠﺎد وﺣﺪت روﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺮد و ﭼﻪ‬ ‫در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﻼن‪ .‬در ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺮد وﺣﺪت روﯾﻪ در ﯾﮏ واﺣﺪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻦ راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻼت ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮات ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﻼن‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮان و ﻣﺴﺆوﻻن واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ دﺳﺖﮐﻢ در ﺣﻮزهﻫﺎي‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ روﯾﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن(‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﮐﺸﺎورزي و ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﻧﺸﺴﺖ ﺟﻮاب ﻓﻮري ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻫﻢ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻫﻢ آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬ ‫روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺤﯿﻂﻫﺎﺳﺖ ﭼﻮن اﻧﻄﺒﺎق ﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﻦ )‪ (1‬اﻫﺪاف و ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن و‬ ‫)‪ (2‬ﺑﯿﻦ اﻧﻮاع ﻃﺮحﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﯽ و ﺗﺪرﯾﺲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯿﺘﻮان از آن در اﻧﻮاع ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﻨﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي‪ ،‬ﯾﺎ‬ ‫اﻣﺎﻧﺖ ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﺸﮑﻼت ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﺎﯾﺪ دو اﺻﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻮﻫﻦ و ﮐﻮﯾﻨﮕﻠﯽ‪ (1997) 1‬را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎر‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-Kuhne and Quingley‬‬

‫‪‬‬

‫‪١١٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ وارد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺎره ﺣﻞ ﺳﺎﯾﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺰرﮔﺘﺮ در اﻗﺪاﻣﺎت آﺗﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼً »ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ« ﺑﺮاي ﻃﺮح ﮐﻨﺶ‪-‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪» ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯿﺰ ﻣﺮﺟﻊ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي آن راﺣﺖﺗﺮ‬ ‫ﺷﻮد؟« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﯿﻨﺶ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺮاﺟﻌﺎن راﺣﺖﺗﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﯿﺎز را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ؟« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮان ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﯿﻢ؟«‪ .‬اﺻﻮل‬ ‫ﮐﻮﻫﻦ و ﮐﯿﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم در ﺗﻤﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﺎرﺑﺮد‬ ‫دارد ﭼﻮن ﻣﺎ را از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺮﺣﯽ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ‪ «1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻨﺮ و ﻋﻠﻢ ﮐﺸﻒ و اﺑﺪاع اﺳﺖ و از ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ »ﮐﯿﻮرﮐﺎ‪ «2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫»ﻣﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ «3‬رﯾﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ واژه در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﭼﻮن رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ روش ﺷﯿﻮه ﺳﺨﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫در آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دارد‪ .‬در ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎ« اﺳﺖ و ﺑﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﺎﻻﯾﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺟﺪيﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻔﺮي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از »آزﻣﻮنﻫﺎ و ﺧﻄﺎﻫﺎ«ي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺗﻼش ﻣﯽ‪-‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-Heuristic‬‬ ‫‪Curcka‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪Find‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢٠‬‬

‫ﮐﻨﻨﺪ از ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ذﻫﻨﯽاي آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ادراك را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ‪-‬‬

‫دﻫﺪ ﯾﺎ آن را ﻣﺨﺪوش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻼرك ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس‪ 1‬روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺴﺖوﺟﻮي‬ ‫دروﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن روﯾﻪﻫﺎي ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫او ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬درﮔﯿﺮي آﻏﺎزﯾﻦ‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪوري‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮي‪،‬‬ ‫ﺗﺸﺮﯾﺢ‪ ،‬و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻼق‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي ﺑﺎ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻟﮕﻮﻫﺎي درك را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ )ﯾﺎ اﮐﺘﺸﺎف( ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺟﺴﺖوﺟﻮي دروﻧﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ و‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭘﯽﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و روشﻫﺎ و روﯾﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ ﻣﻌﻨﺎ و ﺟﻮﻫﺮ )ﻣﺎﻫﯿﺖ( در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎدار اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﻦ روش ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﺮاﮔﺮد ذﻫﻨﯽ اﻧﻌﮑﺎس‪ ،‬ﮐﺸﻒ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﮔﺰﯾﻨﺶ‪ ،‬و روﺷﻦﺳﺎزي ﭘﺪﯾﺪهي ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ؛ ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ؛ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻪ ﮐﻤﯿﺖ؛ و ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻪ رﻓﺘﺎر در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روش از آﻏﺎز ﺗﺤﻘﯿﻖ و در ﻃﻮل آن‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را وارد ﺟﺴﺖوﺟﻮ در ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﮐﺸﻒ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ و روش ﭘﮋوﻫﺶ از آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬و اﻟﻬﺎم دروﻧﯽ ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ‬ ‫اوﻟﯿﻪ ﻣﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در ﺿﻤﯿﺮﺧﻮدآﮔﺎﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺎﺳﯽ ‪ -‬ﺑﺮاي‬

‫درﯾﺎﻓﺖ آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮش آن‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ آن‪ -‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﯾﮏ راه ﻣﻄﻠﻊ‬ ‫ﺷﺪن‪ ،‬راه داﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﺟﻬﻪي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ‬ ‫ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪاي واﻗﻌﯽ ﺑﯿﻦ آن دو ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪.‬‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪Clark Moustakas‬‬

‫‪1‬‬

‫‪١٢١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ روش را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﻠﺴﻦ‪ 1‬در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ راﯾﺎﻧﻪ اراﺋﻪ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد‬ ‫)ﻧﯿﻠﺴﻦ‪ (1995،‬و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﯿﻂ راﺑﻂ ﮐﺎرﺑﺮ و ﻗﻀﺎوت در ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آن ﺑﺎ اﺻﻮل ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﯿﺶ ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﺷﺪه«‪ .‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻗﻮاﻋﺪ و راﻫﮑﺎرﻫﺎ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻫﯿﻠﺰ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﻀﺎﻋﻔﯽ ﺑﺮ دو ﻧﮑﺘﻪ در زﻣﯿﻨﻪ اﯾﻦ روش دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﻤﺎ را‬ ‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻤﯿﻘﺎً ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮدم‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺸﻐﻠﻪ ﻓﮑﺮي ﺧﻮدم در ﻣﺪت ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎوﺷﮕﺮي دﯾﮕﺮان را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ -‬ﺑﺮاﯾﻨﺪ‬ ‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪-‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ وارد ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬زﻧﺠﯿﺮه ﺑﺰرگ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ -‬در اﺻﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻨﺖ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺖ ﻣﻀﺒﻮط و‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﺎري اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺧﯿﺮاً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ .‬آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪،‬‬ ‫ﺷﻌﺮا‪ ،‬ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﻣﻌﻨﻮي و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺖ دﻋﻮت ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬ ‫اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻼق ﺟﺴﺘﺎر ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد‬ ‫ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ روش ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺣﻮزه ﻣﺸﺎوره و رواندرﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ذات ﺷﺨﺺ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪-Neilson‬‬

‫‪1‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢٢‬‬

‫داﮔﻼس و ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪ از روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﺮدي‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ در دﺳﺖ اﺟﺮا اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻏﻮﻃﻪوري )ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع(‬ ‫‪ .2‬ﻓﺮاﻫﻢآوري )ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎ(‬ ‫‪ .3‬ﺗﺤﻘﻖ )ﺗﺮﮐﯿﺐ(‬

‫ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺟﺴﺘﺎر ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﯿﻮه داﻧﺴﺘﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬روﺷﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاي ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺷﺎﻧﺲ اﮐﺘﺸﺎف‬ ‫دو ﻗﺎﻋﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺣﻮزهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺷﺎره دارد؛ دو ﻗﺎﻋﺪه‬ ‫دوم ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﺟﻤﻊآوري داده و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻋﺪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻋﺪهي‪ :1‬ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ادراﮐﺎت ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ اﮔﺮ‬ ‫دادهﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪهاي ﺳﺎدهﺗﺮ و ﺗﻌﻘﯿﺐ آن آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺎورﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ درﺑﺎره‪-‬‬ ‫ي ﻓﺮاﮔﺮد ﭘﮋوﻫﺶ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﻓﺴﻮس ﮐﻪ اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت در‬

‫‪١٢٣‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﺑﺎورﻫﺎي ﻋﺎم ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن از آنﻫﺎ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ و‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﺤﺮانﻫﺎﯾﯽ را در ﻓﺮاﮔﺮد ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﮔﻮﯾﺎي‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﺠﺪد وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ دادهﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺷﺪه‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ »ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎﯾﯽ« ﻧﻘﺎط آﻏﺎزﯾﻦ راﯾﺠﯽ ﺑﺮاي اﮐﺘﺸﺎف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻗﺎﻋﺪه ‪ :2‬ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻃﯽ ﻓﺮاﮔﺮد ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ‬ ‫از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﮐﺸﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﻫﻢﭘﻮﺷﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﯾﺎ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺮ در ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﺴﺎزي ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه روح در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﺤﻮ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮانﻫﺎي‬ ‫دﯾﮕﺮ اداﻣﻪ دﻫﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ‬ ‫از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺜﺒﺘﯽ از ﺗﺠﻤﻊ داﻧﺶ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮري از ﯾﺎﻓﺘﻪ‪-‬‬ ‫ﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻀﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﻣﺜﻞ ﮐﺸﻒ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺎدهي درﯾﺎﯾﯽ ﻫﻨﺪ‬ ‫ﯾﺎ ﭼﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻃﻼ و ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺸﻔﯿﺎت ﺷﺎﻧﺴﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪهي دﯾﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻗﺎﻋﺪه ‪ :3‬دادهﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﮕﺎره ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﺟﻤﻊآوري ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﺎ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ از ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪﻧﮕﺮي ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ از اراﺋﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﺳﺨﯽ واﺣﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ دادهﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﯿﺠﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري‬ ‫دادهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از رﺧﺪاد‪ ،‬در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن از دورهﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮع ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢٤‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺤﻠﯿﻞ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ درراﺳﺘﺎي ﮐﺸﻒ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‪،‬‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎري‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﮕﻨﯽ در درون اﯾﻦ دادهﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻐﯿﺮ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻼش ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺷﻮد ﺑﺮ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﭘﯿﺮو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﯿﻤﻞ اﺳﺖ در آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻓﺎرغ از‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻘﺎوﻟﻪﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اداﻣﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺮدﯾﺪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮاي ﮔﺮوهﻫﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ در رأس ﻋﻨﺎوﯾﻦ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺑﺨﺶﻫﺎي‬ ‫ﻣﻠﻤﻮس ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اﻧﺘﺮاﻋﯽﺗﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻠﻤﻮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎ اداﻣﻪ اﯾﻦ روﻧﺪ‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم دادهﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و در ﻫﻢ ادﻏﺎم‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﮔﺰﯾﺪهاي از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ )‪ -%100‬ﻗﺎﻋﺪه ﺳﺎزﮔﺎري«(‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ در‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮد ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎ ادﻏﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﺑﻪ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ‬ ‫ارزﯾﺎﺑﯽ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻨﺠﺶ ﻋﻤﻠﮑﺮد‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﻼك و ﻣﻌﯿﺎر‬ ‫از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺤﺚ از ارزﯾﺎﺑﯽ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ در ﻫﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻤﯽاي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻼﮐﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ در‬ ‫واﻗﻊ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﺎ ﻣﻼكﻫﺎ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬ ‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻠﻤﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﯾﺎ ارزﺷﯿﺎﺑﯽ در ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻼً ارزﯾﺎﺑﯽ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻓﻼن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪،‬‬ ‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرآﯾﯽ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ارزﯾﺎﺑﯽ وﺿﻌﯿﺖ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻠﻤﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮود وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم ارزﯾﺎﺑﯽ در ﻋﻨﻮان‬

‫‪١٢٥‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﻒ و اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬ ‫وﺿﻊ ﻣﻄﻠﻮب‪.‬‬ ‫ﻣﻼكﻫﺎي ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ ‬اﺳﺘﺎﻧﺪارد‪ :‬در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي از آن ﯾﺎد‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﻣﻼك ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﯾﮏ ﺣﺪ و اﻧﺪازه‬ ‫ﻣﻌﻘﻮل ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﮏ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺳﺎده ﺳﺎلﻫﺎ ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ و‬ ‫ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻄﻠﺒﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪارد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺎده‬ ‫ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ارزﯾﺎﺑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ آن اﻧﺠﺎم و در واﻗﻊ ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﮔﺎه‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺪاردي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻼك ﯾﺎ ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻣﻌﯿﺎر و ﻣﻼك ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﺪرت و دﻗﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ‬ ‫ﻣﻼكﻫﺎ اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﻫﺪاف ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻣﻼك ﻗﺮار‬ ‫داده و ﻋﻤﻠﮑﺮد ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺑﺎ آن اﻫﺪاف ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ‪ .‬اﺷﮑﺎل ﮐﺎر اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻼكﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻼك ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻘﻖ‬ ‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻗﻊ‪ ،‬اﻫﺪاف ﯾﮏ واﺣﺪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه‬ ‫ﺧﻮدش ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻼك ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ‬ ‫ﺿﺮﯾﺐ ‪ X‬ﺑﯿﻦ رﺷﺘﻪي داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻣﺆﺳﺴﻪ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﺠﻼﺗﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻣﻼك ﻋﯿﻨﯽ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢٦‬‬

‫‪ ‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻼك‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻼك ﻣﻮردي اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺧﺎص‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ‬ ‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻼك و ﻣﻌﯿﺎر ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ) ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان‬ ‫رﺿﺎﯾﺖ (‪.‬‬ ‫‪ ‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮي ﻣﻼك ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻨﺠﺶ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻞ‬ ‫دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻋﻮاﻣﻞ آن ﻣﺤﻞ را ﻣﻄﻠﻮب ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي داﻧﺸﮑﺪه اﻟﻒ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ داﻧﺸﮑﺪهي ب ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫داﻧﺸﮑﺪه دﯾﮕﺮ ﯾﺎ داﻧﺸﮑﺪه ب ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاش ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﯿﻦ و اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي اﻟﻒ ﺑﺎ ب ﻣﻼك ﺳﻨﺠﺶ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ‬ ‫)ﻣﺘﺮ ﻋﯿﻨﯽ( ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ و دﺷﻮارﺗﺮ از آن ﺗﮑﯿﻪﮐﺮدن ﺑﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ دﯾﮕﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد رﯾﺸﮥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ دارد‪ .‬اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردي در ﮐﺸﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﻮد و ﮐﺎرﺑﺮد آن اﺳﺘﺎﻧﺪارد در آن ﮐﺸﻮر‬ ‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬آن اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﻼك ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪازه‬ ‫ﮔﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردي را در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻ و ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد و اﮔﺮ ﺻﺪدرﺻﺪ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد درﺻﺪ ﻣﻄﻠﻮﺑﯿﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻼك دﯾﮕﺮي ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪١٢٧‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﭘﮋوﻫﺶ پ )ﻓﺼﻞ‬ ‫دوم(‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ اراﺋﻪ ﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره از ارﮐﺎن اﺻﻠﯽ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر دارد و ﻫﺪف از ﻧﻮﺷﺘﻦ آن اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ‬ ‫و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮان در ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص و اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻪ‬ ‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﯾﺪه آن ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ او از زﻣﯿﻨﻪي ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻬﺎرتﻫﺎﯾﯽ را در دو ﺣﻮزهي زﯾﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ‪ :‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﻮﯾﺶ ﮐﺎرآﻣﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه دﺳﺘﯽ ﯾﺎ راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻮدﻣﻨﺪ در ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻧﺘﻘﺎدي‪ :‬اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺎرﺑﺮد اﺻﻮل ﺗﺤﻠﯿﻞ و اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻮل ﯾﮏ ﻣﺤﻮر ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪاي از ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻄﺮح در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒﮐﻨﻨﺪه و ﺧﻼﺻﻪﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ آنﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﻫﺮ ﺑﻨﺪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪١٢٨‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﺎر ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﺑﻨﺪ آﻏﺎز ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪،‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮد ﯾﺎ اﮔﺮ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس روشﻫﺎي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي را ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬ ‫ﺑﻮرس ﺷﺶ ﻋﻨﺼﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﺳﯿﺎﻫﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﺟﺴﺖوﺟﻮ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ در ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫‪ .6‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﮔﺰارش اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫‪ ‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﮑﺎفﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫‪ ‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دوﺑﺎره ﮐﺎري و اﺷﺘﺒﺎه‬ ‫‪ ‬ﺷﺮوع از ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‬ ‫‪ ‬اﻓﺰاﯾﺶ وﺳﻌﺖ داﻧﺶ ﺧﻮد از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬ ‫‪ ‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ آﺛﺎر ﺑﻨﯿﺎدي در ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬ ‫‪ ‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺴﺘﺮ روﺷﻨﻔﮑﺮي ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮان‬ ‫‪ ‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫‪ ‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ روشﻫﺎ و اﺑﺰار اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ‬

‫‪١٢٩‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫‪ ‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬ ‫‪ ‬ﻧﺸﺎن دادن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﺷﺘﺒﺎه در ﺗﻬﯿﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺳﯿﺎﻫﻪ وارﺳﯽ‪ 1‬از ﻣﻮارد‬ ‫ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﻬﯿﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻬﯿﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﻫﻪ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺰﻧﯿﻢ و دﻧﺒﺎل ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن ﺑﻘﯿﻪ اﻫﺪاف ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫‪ ‬ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺠﻼت‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬ ‫‪ ‬ﮐﺘﺎبﻫﺎ‬ ‫‪ ‬داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرفﻫﺎ‬ ‫‪ ‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻣﻘﺎﻻت ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎ‬ ‫‪ ‬اﺳﻨﺎد دوﻟﺘﯽ و اﻧﺘﺸﺎرت آنﻫﺎ‬ ‫راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ‬ ‫‪ ‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‬

‫___________________________________________________________________________‬ ‫‪. Check list‬‬

‫‪1‬‬

‫‪١٣٠‬‬

‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬ ‫ﭘﺎول‪ ،‬ر‪ .‬ر‪ .(1379) .‬روشﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺪاران‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺠﻼ ﺣﺮﯾﺮي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻆﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ )‪ .(1381‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬ ‫ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ )ﺳﻤﺖ(‪.‬‬ ‫ﺣﺮﯾﺮي‪ ،‬ﻧﺠﻼ )‪ .(1385‬اﺻﻮل و روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﯿﻔﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬واﺣﺪ ﻋﻠﻮم‬ ‫و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪.‬‬ ‫دﻻور‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ .(1377) .‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در روانﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ وﯾﺮاﯾﺶ‪.‬‬ ‫دﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ‪ .(1382) .‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮐﺘﺎﺑﺪاري‪ .‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ راﯾﺎﻧﻪاي‪.‬‬ ‫ﺳﺮﻣﺪ‪ ،‬زﻫﺮه‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺣﺠﺎزي‪ ،‬اﻟﻬﻪ‪ .(1377) .‬روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬ ‫آﮔﺎه‪.‬‬ ‫ﻧﺎدري‪ ،‬ﻋﺰاﷲ‪ ،‬ﺳﯿﻒ ﻧﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .(1380) .‬روﺷﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ )ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم‬ ‫ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ(‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﺪر‪.‬‬

‫‪Busha, C. H., Harter, S. P. (1980). Research Methods in Librarianship,‬‬ ‫‪Techniques and Interpretation. New York : Academic Press.‬‬ ‫‪Kleining, G., Witt, H. (2000). The qualitative heuristic approach: a‬‬ ‫‪methodology for discovery in psychology and the social science.‬‬ ‫‪Rediscovering the method of introspection as an example [19‬‬ ‫‪paragraphs]. Forum Qualitative Research Sozialforschung/Forum:‬‬ ‫‪Qualitative Social Research [On-line Journal], 1(1). Available at:‬‬ ‫]‪http://qualitative-research.net/fqs [2007,12,02‬‬

‫‪١٣١‬‬ ‫روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ‬