landgoed Verwolde beschrijving cultuurhistorische waarden Lotte Zaaijer - Erfgoed en Ruimte
2
landgoed Verwolde beschrijving cultuurhistorische waarden
0. Inleiding 4 1. Gebiedsbeschrijving 4 2. Vorming van het landschap 5 2.1 Geologie, geomorfologie 2.2 Bodem 5 2.3 Water 5
5
3. Bewoningsgeschiedenis 3.1 Kampenlandschap 6 3.2 Enkenlandschap 6 3.3 Broekgebieden 6 3.4 Landgoed 7 3.5 Positie boerderijen, houtwallen 3.6 Heideontginningen 8 3.7 Toponiemen 9
6
7
4. Complex Historische Buitenplaats 10 4.1 Archeologie 10 4.2 ontworpen landschap: lanen, wandelingen, zichten 11 4.3 opstallen: boerderijen, bijgebouwen, personeelswoningen
5. Huis en tuin
16
5.1 Archeologie 5.2 Huis Verwolde 5.3 Tuin en park
16 18 19
14
6. Cultuurhistorische waarden 20 Noten
21
boerderij Meijer 3
0. Inleiding
Een paar jaar geleden kochten mijn ouders op landgoed Verwolde de boerderij Bovenschutte met een paar hectare weide en bos. Zij kochten dit van de familie Van der Borch van Verwolde die sinds 1738 eigenaar van het landgoed is. Na de aankoop van hun nieuwe huis verzocht de baron hen om de groen-gele ruit op de luiken, de kleuren van Verwolde, over te schilderen. Het behoort nu namelijk niet meer tot het familiebezit. Omdat de boerderij in de jaren 70 herbouwd is is het niet beschermd als monument. Het werden vrolijke blauwe luiken met witte keper en gele stippen. Hoewel Bovenschutte historisch gezien onderdeel uitmaakt van landgoed Verwolde (het wordt op kaarten van 1850 genoemd), staat het nu op zichzelf. Valt het landgoed door dit beleid uit elkaar? Wat bepaalt de identiteit van het landgoed? Wat zijn de cultuurhistorische waarden en waar zijn ze terug te vinden in het huidige landgoed? In dit document beschrijf ik de cultuurhistorische waarden van landgoed Verwolde op verschillende schaalniveaus. De vorming van het landschap en de bewoningsgeschiedenis (hoofdstuk 2 en 3) beschrijf ik op het schaalniveau van de voormalige gemeente Verwolde en landgoed Verwolde. In de periode 1818 – 1854 is sprake van gemeente Verwolde, nadat de heerlijkheid Verwolde was opgehouden te bestaan. Op dit moment wordt een deel daarvan nog gerekend tot landgoed Verwolde. In hoofdstuk 4 en 5 zoom ik in op de cultuurhistorische waarden van de Complex Historische Buitenplaats en het Huis met tuin. Een deel van het landgoed is in 2007 aangewezen als Complex Historische Buitenplaats en wordt als zodanig beschermd. Huis Verwolde staat hierin centraal.
1. Gebiedsbeschrijving
Landgoed Verwolde maakt onderdeel uit van De Graafschap, de Ecologische Hoofdstructuur en een deel is aangewezen als Complex Historische buitenplaats. Het landgoed ligt ten noordoosten van het van oudsher boerendorp Laren en wordt aan noordwestzijde ontsloten door de provinciale weg N332 die Holten en Lochem verbindt. In het gebied zelf is de Markeloseweg (noordoost-zuidwest verbinding) de hoofdontsluiting. De omvang van het totale studiegebied (voormalige gemeente Verwolde) is ca. 1500 ha, landgoed Verwolde is ca. 560 ha. Centraal in het gebied ligt het Huis Verwolde met tuin.
2
Landgoed Verwolde
2.1
Studiegebied
2.1.1 Ligging
Landgoed Verwolde ligt ten noordoosten van het dorp Laren in de provincie Gelderland. Aan de westkant wordt het landgoed begrensd door de N332. De noord,- oost,- en zuidkant hebben een wat grilligere vorm, maar worden grofweg begrensd door de Voorste Beek in het Noorden en Oosten en de Boomkampseweg en de Verwoldse weg in het Zuiden (figuur 2.2). De grenzen van het landgoed geven tevens de grenzen van het studiegebied aan. De oppervlakte van het landgoed bedraagt circa 560 hectare Hiervan is circa 283 hectare in gebruik als landbouwgrond, circa 270 hectare als bos en natuurgebied en de overige hectares worden in beslag genomen door het huis en het park.
gemeente Verwolde (1832) landgoed Verwolde (NSW, 1935) Complex Historische Buitenplaats (2007) Huis Verwolde, met tuin en park (1776)
Figuur 2.1 Ligging Verwolde
4
2. Vorming van het landschap
2.1 Geologie, geomorfologie Het gebied ligt op pleistoceen dekzand behorend tot de Formatie van Twente. Ten noorden van de Markeloseweg en ter plaatse van het huidige Huis Blankenborch zijn dekzandwelvingen. Ten zuiden zijn eilanden van dekzandruggen en – koppen met een esdek. Daartussen (oost –west richting) zijn natte beekdalen, laagten en depressies. De Markeloseweg volgt de grens tussen de lage dekzandwelvingen en hoge dekzandkoppen en natte beekdalen. Deze weg is hierdoor grillig van vorm.
eg ew
los
rke
ma
2.2 Bodem Op de hoge dekzandkoppen ligt een donkere humuslaag, de enkeerdgrond. Enkeerdgronden zijn ontstaan op plaatsen waar de mens eeuwenlang akkerbouw heeft bedreven (en plaggen heeft opgebracht op het land), waar de bodem voldoende droog was en enige natuurlijke vruchtbaarheid bezat. Ter plaatse van de beekdalen zijn beekeerdgronden. Ten noorden van de Markeloseweg en ter plaatse van Huis Blankenborch zijn veldpodzolgronden.
natte beekdalen, laagten, depressies dekzandrug en - kop dekzandwelvingen
2.3 Water Verwolde is van oorsprong een nat gebied, dat blijkt ook uit de naam. In de eerste schriftelijke bron over Verwolde uit 1346 wordt gesproken over Derck van Keppel als eigenaar van ‘Varenwolde’. Verwolde was hoogst waarschijnlijk een jachtslot dat bij of in een met varens dichtbegroeide wildernis lag. Het vermoedelijke eerste huis is gesticht in een moerassige omgeving. Ook op de reliefkaart op pagina 6 is te zien dat het Huis Verwolde niet op de hoge dekzandkoppen ligt, maar juist in een lager gelegen gebied. Middeleeuwse vestigingen, zoals Verwolde, komen vaker voor op plekken die moeilijk te bereiken zijn. Waarschijnlijk zaten de kasteelheren met hun bezittingen tussen poelen en moerassen veiliger dan op de makkelijker te bereiken hooggelegen plaatsen. (1) In het huidige landschap is deze natte geschiedenis nog steeds zichtbaar in de vorm van beken, poelen, rabatten, natte laagtes (zie pagina 12). Er is sprake van een natuurlijke waterscheiding die bepalend is voor de afwatering van het landgoed. Het deel ten zuiden van deze waterscheiding (het grootste gedeelte van het landgoed) watert af op de Verwoldse Molenbeek. Ten noorden van de waterscheiding watert het landgoed af op de Voorste Beek. Tussen 1930 - 1938 het Twentekanaal aangelegd, dat de waterhuishouding in het gebied flink verstoord heeft. Door de drainerende werking van het kanaal komt het grondwater nauwelijks tot het maaiveld. Dit gaat ten koste van bijvoorbeeld een monumentale boom, De Dikke Boom. (2)
5
Vo o
rst eB
se
ld wo Ver
k
k
bee
len
Mo
ee
enkeerdgronden beekeerdgronden laarpodzolgronden veldpodzolgronden podzolgronden
3. Bewoningsgeschiedenis
De bewoningeschiedenis laat zich het beste beschrijven aan de hand van landschapstypen. De zangronden worden waarschijnlijk al vanaf circa 2800 v. C. bewoond door min of meer sedentiaire boerengemeenschappen die akkerbouw en veeteelt bedreven. Op landgoed Verwolde zijn geen archeologische vondsten aangetroffen uit deze periode, maar wel in het aangrenzende landgoed Ampsen. Hier zijn scherven en vuurstenen uit het Mesolithicum of Neolithicum (tot 2000 v. C.), aangepunte stammentjes uit de Bronstijd (1100- 800 v. C.) en scherven uit de Romeinse tijd (12 v C – 450 n. C.) gevonden. Op landgoed Verwolde zijn archeologische vondsten gedaan uit de Late Middeleeuwen (1050 – 1500) en Nieuwe Tijd (1500-heden). In het volgende hoofdstuk ga ik nader in op de archeologische vondsten.
3.1 Kampenlandschap In gebieden waar dekzand aan de oppervlakte ligt worden vaak kampontginningen en essen aangetroffen. Ter plaatse van dekzandhoogten ontstond verspreide bewoning op kleine afgeperkte stukjes land (kampen). In Verwolde treffen we met name ten zuiden van en in het het huidige landgoed Verwolde een kampenlandschap aan. Het landschap wordt gekenmerkt door kleinschaligheid, eenmansessen (zie ook bij Allardhoeve, op kaart pag. 10), houtwallen, verspreide ligging van boerderijen, grillige wegenstructuur. De percelen worden gekenmerkt door een kleinschaligheid en onregelmatige vorm.
3.2 Enkenlandschap Vanaf circa 1000 n.C. enken gevormd door ophoging met plaggenbemesting uit de potstal. Dit leverde dikke lagen humushoudende enkeerdgronden op. In Verwolde liggen de open akkers op de Larense Enk tussen Laren en Huis Verwolde. Het landschap wordt hier gekenmerkt door openheid, steilranden, houtwallen, grillige (zand)wegenstructuur, ligging boerderijen aan de rand van de es. Het verkavelingspatroon is voornamelijk grillig, maar zou op één plek aangeduid kunnen worden als ‘Gewann’ es (3) (zie gedetailleerde tekening op pagina 9).
3.3 Broekgebieden In 18de eeuwse tekeningen is te zien dat een helder onderscheid wordt gemaakt tussen ‘broeken’ (Loarnse Broek, Verwoldse Broek, Blankenbergse Broek, Bekmans Broek) en ‘enken’ (Loarnse Enk). De broekgebieden liggen ten noordoosten van het gebied, op de schrale zandgronden. Oorspronkelijk lagen hier heidevelden 6
broekgebieden (open landschap, rechte wegen, sloten) kampenlandschap (kleinschalig, besloten landschap) essenlandschap (open landschap, grillig wegenpatroon) landgoed: boslandschap met kleinschalige open plekken landgoed: landschap met zichtlijnen naar Huis Verwolde landgoed: Huis, tuin en park
dekzandlandschap, dat plaatselijk microreliëf vertoont. Onder Legenda met houtwallen. Nu worden de gebieden gekenmerkt door openheid (weinig bemicroreliëf worden planting), lange rechte wegen (dijken), sloten, jongere boerderijen (na ontginning in 1. Huis Verwolde 2. Henrikahoeve (Knienenkamp) 1930) en een rechthoekige rationele verkaveling (zie kaart 1995). van hoogteverschillen 3. Blankenborch (+ Schultzhuis) 5 4. Damhaar enkele decimeters tot 2 5. Polsvoort 4 hoogstens meters over 3.4 Landgoed 6. Larense Enk Centraal in het gebied ligt landgoed Verwolde met in het zuidwesten het Huis. Het een korte afstand (10landschap wordt gekenmerkt door de kleinschaligheid, bossen met daarin open 100 lanen, meter) 3 plakken (weilanden) met solitairen, houtwallen, oude verstaan. boerderijen (18781 1905) met eenzelfde bouwstijl en kleur luiken. het volgende hoofdstuk Het Inmicroreliëf wordt wordt ingezoomd op een deel van dit gebied. gevormd door de 6 essen. isDe essen gebleven, zijn ook na Het landschap in het huidige landgoed Verwolde kleinschalig de ruilverkaveling. De ruilverkaveling (tweede van de twintigste eeuw) had als vaakhelft opgehoogd door reliefkaart 2006 doel de afwatering van de landbouwgronden te verbeteren door perceelsvergroting hetvan boerenbedrijven. opbrengen Om vante voorkomen en het economische meer rendabel maken 1 dat hun landgoederen een verplichte ruilverkaveling plaggen, kregen liggenopgelegd, op de namen sommige landgoedeigenaren plaats in lokale voorbereidingscommissies voor de ruilver3 dekzandkoppen en zijn Figuur 2.5 Hoogtekaart: Langs de langgerekte essen (bruin-geel) liggen de boerderijen, huis en kaveling. Baron van der Borch van Verwolde vertegenwoordigde om deze reden bij park liggen in het lager gelegen gedeelte (groen-blauw) waar de beken van oost naar west stromen. duidelijk te herkennen de voorbereiding van de ruilverkaveling voor de gemeente Laren de landgoederen (hoogtes 4x uitvergroot) Ampsen, Oolde en Verwolde. Hij wist metinsucceshet de drie landgoederen landschap. voor een verplichting van ruilverkaveling te behoeden. (4) Opvallend is dat de essen vaak een langgerekte vorm5 van zuidwest- naar noordoost-lopend vertonen (figuur 2.5). Dit ruggenpatroon dat in vele dekzandgebieden voorkomt, zou in 4 3.5 Positie boerderijen, houtwallen tekening uit 1647 van de Heerlijkverband kunnen staan met de heersende westenwinden in de tijd van de zandverstuivingen heid Verwolde. De eerste vestiginDat de eerste nederzettingen langs het water en op de hoger gelegen gebieden 2 liggen tussen toen deze ruggen ontstaan zijn. De van oost naar west stromende beken deop de hoge gebieden. gen zijn Kader 1.1 Bebossingen rondom landgoed Verwolde 1773-1955 ontstonden blijkt ook uit de kaart van 1647, als die vergeleken wordt met de hoogtekaart. De eerste nederzettingen komendekzandruggen overeen met de hogere in engebieden hebbenuitdeze niet aangetast. de huidige hoogtekaart. Huisplaats De Blankenborch (nabij de huidige boerderij Blankenborch), Conijnen Camp (huidige Henrikahoeve), boerderij Polsvoort (huidig Groot Polsvoort) en Dammers Camp (waarschijnlijk huidige Damhaar) liggen allemaal ter plaatse van hoge gebieden. Eén van de percelen bij Damhaar wordt ‘achter de bergen’ genoemd (toponiem). Op de ‘berg’ zijn meerdere kleinschalige kampen te vinden. De percelen van kampen zijn over het algemeen kleinschalig en onregelmatig van vorm (zie gedetailleerde tekening op pagina 9).
Op de grens van hoge enkeerdgronden (dekzandkoppen) naar de lage beekeerdgronden (water) stonden oorspronkelijk de boerderijen. De bouwlanden lagen meestal in de directe omgeving van de boerderijen en de weilanden in de lager gelegen gebieden (langs het beekdal), iets verder van de boerderij af. De bouw- en weilanden werden omgeven door houtwallen, die dienden om het wild en vee buiten de akkers te houden en de eigendomsgrenzen markeerden.
3
1
23 6
Figuur 1.1 Landgoed Verwolde en omgeving in 1773: Bebossingen komen slechts voor rondom het landgoed en het dorp Laren.
7
tekening uit 1745, Verwolde volgens Hattinga. Tussen Laren en Verwolde is de Larense Enk met bouwlanden, daaromheen liggen de Broek-gebieden.
Op de kaart van 1850 is te zien dat veel kavels in Verwolde omzoomd waren door houtwallen. Op de kaart van 1995 is dit ‘coulissen landschap’ alleen nog te vinden binnen de contouren van het landgoed en in het kampenlandschap. Hier is de hoeveelheid bos toegenomen na de ontginningen. Met name in de broeklanden rond het landgoed (oa. Blankenbergse Broek) is de verkaveling weliswaar hetzelfde gebleven, maar is het landschap de afgelopen eeuw veranderd in een open weidegebied met grote boerderijen. Dit is het gevolg van de heideontginningen (heide wordt weiland), ruilverkaveling (schaalvergroting) en de introductie van prikkeldraad als omheining van de weilanden (onzichtbare coulissen).
3.6 Heideontginningen Tot begin van de 20ste eeuw waren rond de enken met bouwlanden grote heidevelden te vinden, met name ten noorden van de Markeloseweg en in Kranengoor. Vanaf de vroege Middeleeuwen gebruikten boeren deze woeste gronden voor het weiden van het vee en het steken van plaggen. Ze hadden de gronden in gemeenschappelijk bezit; dit werd georganiseerd vanuit de marke. Van 1500 tot en met 1880 was landgoed Verwolde vertegenwoordigd in de marke Verwolde, Laren en Oolde. (5) Een markegenootschap werd vertegenwoordigd door alle eigenaren van een boerderij of erf van een dorp of buurtschap en de markevergadering werd voorgezeten en gecontroleerd door de markerichter. In de marke Verwolde, Laren en Oolde was het erfmarkerichterschap verbonden aan het huis Verwolde en in handen van de heer van Verwolde. Tussen 1827 en 1833 werden de markegronden verdeeld om het ontginnen van de grond te bespoedigen. Het grootste deel van de heide werd in Verwolde ontgonnen in de periodes 1800-1840 en 1875-1911. In die periode is de heide teruggebracht van ruim 50% naar 26%. (6) Het overige deel is de daar opvolgende decennia ontgonnen. In het landgoed Verwolde werden de ontgonnen gebieden bebost voor de bosbouw, de gebieden daaromheen werden weilanden (zie kaart 1995). Op dit moment is van de totale omvang van landgoed Verwolde (560 ha) circa 283 hectare in gebruik als landbouwgrond en circa 270 hectare als bos en natuurgebied. De overige hectares worden in beslag genomen door het huis met park. (7) De voormalige markegrenzen van de marke Verwolde, Laren en Oolde vormen nu de gemeentegrens van Laren.
topografische kaart 1850: Ten noorden van de Markeloseweg en ten zuiden van het huidige landgoed zijn heidevelden.
ca. 1850
topografische kaart 1995: Het gebied binnen de contouren van het huidige landgoed werd na ontginning bebost, de drassige broek-gebieden werden weiland. 8
3.7 Toponiemen In ‘Boerderij- en veldnamen in Lochem’ (8) worden nog in de volksmond levende toponiemen, archiefstukken en verpondingskohieren (9) verklaard. De toponiemen zeggen iets over het bodemgebruik of het gebruik van de bouwlanden, graslanden, bossen of woeste grond. Hiervoor zijn al de opgehoogde enken genoemd, zoals de Loarnse Enk. De lagere gebieden, met lemige fijne zandgronden of beekeerdgrond, worden aangeduid met ‘broek’ (Bekmans Broek, Blankenbergse Broek) of ‘veld’ (Blankenbergse Veld). Daarbij is ‘veld’ is met heide begroeide ongecultiveerde woeste grond en ‘broek’ moerrasland. De ‘broeken’ liggen met name ten noordoosten van het huidige landgoed Verwolde en worden ontsloten door hogere wegen (Dwarsdijk, Warfveendijk, Koebushorst). Ook worden woeste gronden wel aangeduid met ‘goor’ (Kranengoor, in zuidoosten van het landgoed). Bouwland wordt aangeduid als enk of kamp dat de benaming voor particuliere ontginningen (Scheperkamp, Schotkamp, Dengerinkskamp, Boomkamp, Pruimenkamp). Grasland wordt vaak aangeduid als ‘weide’. Hierin zijn veel variaties te zien: Koeweide, Stierenweide, Kalverweide, Schapenweide, Hooiweide. De weiden liggen vaak ter plaatse van de lager gelegen gebieden. Bij ‘t Jagershuis ligt bijvoorbeeld Koeweide (laag) en Dengerinksheuvel (hoog). Het hoge gebied bij boerderij Henrikahoeve, ook wel Knienenkamp (op de kaart van 1647 aangeduid als Conijnen Camp), heet ’n Kamp en het lager gelegen gebied daarachter ’t Veld. Bij de boerderij Bovenschutte heet de lage zijde Bekkersveld (veldpodzolgrond) en de hoge zijde Scheperkamp (enkeerdgrond).
1. Toponiemen rond de boerderij Damhaar. Opvallend is de onregelmatige patroon van kleine kavels (kampen). Deze liggen deels op de ‘berg’ achter Damhaar.
1.
2. 2. Toponiemen ten zuiden van het Huis Verwolde, op en rond de Larense Enk. De verkavelingsstructuur lijkt op het patroon van de Gewann es. 9
Onderzoeksgebied Huis Blankenborg te Verwolde, gemeente Lochem; een inventariserend archeologisch onderzoek
224700
224750
469150
469150
Landgoed Verwolde behoort tot De Graafschap, één van de 20 Nationale Landschappen, een klein deel daarvan is in 2007 aangewezen als Complex Historische Buitenplaats. Dit omvat zowel de historische buitenplaats Verwolde als de bijbehorende historische parkaanleg. Op het gebied rond het Huis met tuin en park dat een visuele relatie met het huis heeft is de complex-bescherming van toepassing. Hieronder ga ik eerst in op cultuurhistorische elementen in het gebied in ruime zin en tot slot zoom ik in op buitenplaats Verwolde.
469200
469200
4. Complex Historische Buitenplaats
foto 1 469150
469150
4.1 Archeologie
foto 1
4.1.1. Huisplaats De Blankenborch Ten noordoosten van het Complex Historische Buitenplaats is het Huis Blankenborch (zie pagina 12). Het huidige huis staat er sinds de 17de eeuw, daarvoor stond een omgrachte ‘huisplaats De Blankenborch’ in het bosje ten westen van de huidige boerderij. RAAP heeft op deze plek inventarisrend archelogisch onderzoek verricht en concludeert in het rapport dat huis Blankenborg, dat uit de 16e eeuw stamt, hoogstwaarschijnlijk een circa 12,5 bij 12,5 m groot gebouw was dat op het zuidwestelijke deel van een circa 27 bij 30 m groot omgracht terrein stond. Het huis was zeer waarschijnlijk een versterkte (omgrachte) spieker. Een middeleeuwse oorsprong van het huis is goed mogelijk, hoewel hiervoor geen aanwijzingen zijn aangetroffen. Het gevonden materiaal wordt gedateerd op de periode 1450 -1525. (10)
0
0
5
5
1010
1515 m
m
224700
LOBA_notitie/WB/1
LOBA_notitie/WB/1
20
2025
25
1:500
2003
1:500
2003
224750
224700
Huis Blankenborg Gemeente Lochem
224750
Huis Blankenborg Resultaten archeologische begeleiding Gemeente Lochem legenda ingrepen
interpretatie
Resultaten archeologische begeleiding opgeschoond
vermoedelijke ligging gracht
verdiept tot ca. 50cm -Mv
legenda
vermoedelijke ligging gebouw
overig
ingrepen
interpretatie opgeschoond
grens onderzoeksgebied
vermoedelijke ligging gracht
begeleiding. verdiept tot ca. 50cm -Mv Figuur 2. Resultaten archeologische vermoedelijke ligging gebouw
overig
In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) is het omgrachte en op een pol gelegen huis, geplunderd en verbrand volgens een getuigenis uit 1660: “dat sy sellfs hett huys in synen essen met die optreckende touwbrugge als een edelmanshuys gesien hebbe en dat het in die quaede tyden is affgebrant worden, en nae den brandt ook die muyren en balkens lange jaeren daernae gesien hebbe”. (11) Na de plundering zou de ruïne nog jarenlang aanwezig zijn geweest. Op de kaart van 1647 (zie pagina 6) staat het omgrachte gebied nog aangegeven, maar zonder huisplaats. In verband met een cultuurhistorische fietsroute (TRAP-route) is de archeologische vindplaats zichtbaar gemaakt door de grachten opnieuw uit te graven en de plek van de spieker te markeren met een zuil. Op de zuil staat de tekst ‘huisplaats De Blankenborch, spieker uit +/- 1200 vernield tijdens het beleg van Lochem in de 80 jarige oorlog 1568 -1648’. De datering is echter een zeer ruime interpretatie van de conclusies uit het RAAP Advies. 10
grens onderzoeksgebied
Figuur 2. Resultaten archeologische begeleiding.
RAAP-notitie 518 / eindversie 09-12-2003
RAAP-notitie 518 / eindversie 09-12-2003
[1 1 ]
[1 1 ]
4.1.2. Schultzhuis, watermolen Naast Blankenborg stond een herenhuis, het Schultzhuis, dat tussen 1880 en 1888 is afgebroken. Het is onbekend wanneer dit herenhuis gebouwd is. Het is waarschijnlijk dat dit is gebeurd na de verwoesting van huisplaats De Blankenborg (1568-1648). (12) Op de kaart van 1647 staan naast het omgrachte perceel enkele gebouwen, ook op de plaats waar het Schultzhuis zou hebben gestaan. Deze vindplaats is niet zichtbaar in het landschap. Tegenover buitenplaats Verwolde is een archeologische vindplaats van een watermolen. De watermolen van kasteel Verwolde is voor het eerst in 1492 vermeld. De molen is nu verdwenen, maar de sloopdatum is onbekend. (13) Deze vindplaats ligt niet aan de Verwoldse Beek. Over de betekenis van de molen is verder niets bekend. De vindplaats is niet zichtbaar in het landschap.
1850 • Henrikahoeve is nog niet gebouwd • boerderij Meijer ligt nog niet op de zichtlijn • rond Huis Verwolde ligt nog de Engelse tuin (ontwerp J.P. Posth)
4.2 ontworpen landschap: lanen, wandelingen, zichten In de periode 1875 – 1911, toen Mr. Allard Philip Reinier Carel baron van der Borch van Verwolde (1842 – 1919) heer van Verwolde was, heeft het landschap een grote ontwikkeling doorgemaakt. Het ging deze heer van Verwolde niet alleen om functionele en technische verbeteringen (heideontginningen, vergroten van het bosareaal, uitbreiding grondbezit, vervangen van oude boerderijen), maar ook om de beleving van het landschap (zichtlijnen, wandelingen). Dat hier meer aandacht voor kwam is te zien in de verplaatsing van de boerderij Meijer en de nieuwe boerderij Henrikahoeve. In de periode 1878-1905 zijn alle boerderijen op Verwolde gebouwd of verbouwd. De boerderij ‘Meijer’ werd afgebroken en bij herbouw een kleine twintig meter naar achter geplaatst, zodat de boerderij precies op een zichtlijn van het landgoed kwam te liggen. Waarschijnlijk heeft dit ook een rol gespeelt bij de bouw van de boerderij ‘Henrikahoeve’ aan het eind van een andere laan (zichtlijn) werd geplaatst.
1920 • Henrikahoeve is gerealiseerd, op de zichtlijn • boerderij Meijer is 20 meter verplaatst, op de zichtlijn
Vanaf de lanen en paden zijn niet alleen de boerderijen te zien, maar ook de diversiteit in het landschap (afwisseling open velden met solitairen, kleinschalige percelen, rabat bossen, houtwallen, zicht op Huis Verwolde). Het Huis staat centraal in de beleving van het landschap. In de tekening op pagina 12 zijn de volgende waardevolle lanen, wandelingen en zichten in het landschap in beeld gebracht (14, 15): • De twee 18de-eeuwse lanen die voor de korte oprit naar het huis samenkomen. Eén loopt naar het zuiden (zichtlijn naar boerderij Meijer), de andere naar het noordwesten (zichtlijn naar Henrikahoeve). • 18de / 19de eeuwse solitairen die de heer van Verwolde A.Ph.R.C. baron van 11
1937 • rond Huis Verwolde is de Engelse tuin vervangen door een formele Franse tuin (ontwerp H.A.C. Poortman)
Complex Historische Buitenplaats (2012) bijzondere landschappelijke, archeologische en bouwhistorische elementen
boerderij Henrikahoeve (+ bakhuis, hooiberg) rijks + gemeentelijk monument
jachtopzienerswoning ‘t Jagershuis (+ hooiberg) rijks + gemeentelijk monument
boerderij Hoentjen gemeentelijk monument
2
boswachterswoning Denneboom rijks + gemeentelijk monument boerderij Meijer (+ bakhuis, 2 hooibergen) rijks + gemeentelijk monument
timmermanswoning Hofmeijer rijks + gemeentelijk monument
boerderij Allardhoeve rijks + gemeentelijk monument
3
C
4
boerderij Blankenberg (+ bakhuis, schuur) rijksmonument
B 1 5
A
toegangshekken/ - poorten lanen (bomenrij) solitairen (A. De Dikke Boom, B. Oom Frits, C. Vrijheidsboom) houtsingel bossingel poel met klein historisch water historische moestuin bos/ bosje bos op rabatten knotwilgen Verwoldse Molenbeek Opstallen (boerderijen, personeelswoning, bijgebouw) archeologie (1. heuvel met linde Spaanse Linie, 2. Blankenborch, 3. Schultzhuis, 4. watermolen, 5. Huis Verwolde) Huis Verwolde, met tuin en park steilrand/ es open veld
tuinmanswoning
Complex Historische Buitenplaats (2012) zichtlijnen en wandelingen
1.
2.
11.
12.
2
12 1 3
10
2 3.
9
4
8 B
5
1
4
5
10. A
7
3
6 4.
zichtlijnen vanuit het Huis lanen met zichtlijnen naar boerderijen (Henrikahoeve, Meijer) wandelingen met zicht op Huis Verwolde en omgeving wandeling met zicht op Dikke Boom, weilanden met solitairen, houtwallen wandeling door rabattenbos kerkepad
5.
8.
9.
6.
7.
C
11
• • • • •
der Borch van Verwolde heeft aangeplant (Oom Frits, Vrijheidsboom, Dikke Boom). Voor het Huis aan de oostzijde bevindt zich een open weide in het landschap waarin een forse boomgroep staat en de eerder genoemde boerderij Meijer (1886). Ten zuiden hiervan loopt een wandeling die in oostelijke richting aftakt van de zuidlaan om een weiland met solitairen en een houtwal richting Dikke Boom (17de eeuw). Aan de zuidkant van de buitengracht en ten westen van de zuidlaan ligt een rabattenbos met slingerende lanen en waterlopen doorsneden, met doorzichten op het huis en op het open landschap aan de andere zijde (ca. 1900). Buiten de buitengracht is een wandeling met zichten op het Huis Verwolde en de omgeving Ten noordwesten is vanuit het huis zicht op een open weide waarin enige solitairen en boomgroepen. Dit terrein wordt afgesloten door een bomenrand waarin aan de noordkant boerderij Denneboom (1897) in een zichtas vanuit het huis is gelegen en aan de noordwestkant door de Allardhoeve (1882) en de dienstwoning Hofmeijer aan de Markeloseweg.
4.3 opstallen: boerderijen, bijgebouwen, personeelswoningen Zoals hiervoor aangegeven zijn in de periode 1878-1905 alle boerderijen op Verwolde gebouwd of verbouwd. De meeste daarvan zijn gemeentelijk of rijksmonument. De boerderijen zijn ontworpen in eenzelfde bouwstijl met als specifieke onderlinge details de gepleisterde tekstband met de naam van de boerderij, kleine ruitvormige vensters en luiken in de kleuren van Verwolde, groen, zwart en geel. In enkele gevallen is de ruitvormige roedeverdeling van de vensters nog bewaard gebleven (Henrikahoeve, ‘t Jagershuis). (16) De namen van de boerderijen zijn afkomstig van families/ geslachten die op Verwolde hebben gewoond, soms aangevuld met Groot/ Klein/ Oud/ Nieuw. Sommige boerderijen hebben een directe visuele relatie met het Huis Verwolde (Allardhoeve, ‘t Jagershuis, Dennenkamp). In deze gevallen is de complex bescherming van toepassing.
zichtas naar boerderij Meijer
De boerderijen in de provincie Gelderland worden gerekend tot de groep van de hallehuizen. Ook op Verwolde komen deze veel voor. Karakteristiek voor de hallehuisboerderij is de eenvoudige hoofdvorm met rechthoekige plattegrond, de lage zijgevels en het hoog opgaande steile zadeldak, dat in de meer open landschappen van wolfeinden werd voorzien (bijvoorbeeld Damhaar, Klein Dengerink). Hierdoor waren ze meer gestroomlijnd en minder kwetsbaar voor de harde wind. In de meer bosrijke streken en gebieden waar de traditie van een zeer intensieve erfbeplanting met windsingels bleef bestaan, bleven de hoge (houten) windgevoelige topgevels bestaan (bijvoorbeeld Meijer, Henrikahoeve). Het grote boerderijdak van het halzicht over buitengracht naar Huis Verwolde, oranjerie en zuidtuin 14
lehuis is vaak gedekt met riet of pannen of combinaties daarvan. In Verwolde is de bovenste helft van het dakschild over het algemeen bedekt met riet en de onderste helft met pannen. De sobere bakstenen gevels bezitten heel soms nog restanten van oudere vakwerkconstructies, maar op Verwolde heb ik dit niet gezien. Bij de meeste boerderijen bevindt zich nog een bakhuis (of kookhuis) en een hooiberg. Een bakhuis staat op enige afstand van de boerderij in verband met brandgevaar. (17) Een voorbeeld van de hallehuisboerderij is de oude boerderij “Meijer”. Deze ligt op een zichtas en staat vrij dicht bij het Huis en is daarom ook wat rijker uitgedost dan de meeste andere boerderijen op het landgoed. Zo kreeg de voorgevel enkele bijzondere elementen, die we eerder zouden aantreffen bij grote landhuizen en stadse woonhuizen: het middendeel van de gevel springt wat naar voren en benadrukt daarmee de voorname symmetrie van de gevel. Op de hoeken bevinden zich lisenen (iets uit de muur springende stroken) en er is veel gebruik gemaakt van siermetselwerkmotieven, onder andere in de bogen boven de vensters. Het dak bestaat voor deels uit pannen en deels met riet gedekt (bovenste helft). Baksteen gevels op gepleisterde plint. In de voorgevel, met in rode en gele baksteen uitgevoerde hoekpilasters, twee grote en twee kleine schuifvensters met luiken in de kleuren van Verwolde. De middelste twee, grote, vensters in een risaliserend (iets naar voren springend) deel waarvan de randen in gele baksteen zijn uitgevoerd. De strekken zijn in gele en rode baksteen uitgevoerd met in de strekken van de middelste vensters een sluitsteen. In de topgevel is een venster met luik en bovenlicht, met aan weerszijde een gepleisterd naamveld met ‘MEIJER’ en ‘1886’. Naast de boerderij Meijer zijn twee vierroedige hooibergen, gedekt door een rieten kap. Ze zijn beide van het vierroedige type. De met riet gedekte hoeden kunnen langs de vier roeden omhoog worden gebracht om zo tasruimte voor hooi te creëren. De westelijke berg heeft een verhoogde tasvloer, bestaande uit tegen de roeden gespijkerde horizontale houten delen, waarover slieten zijn gelegd. De precieze ouderdom van deze hooibergen is niet bekend, maar waarschijnlijk stammen ze uit de 19de eeuw. Op het erf van de boerderij is een klein bakhuis op rechthoekige grondslag, voorzien van een zadeldak met gesmoorde muldenpannen en gemetselde schoorsteen. De gevels zijn van baksteen in halfsteensverband en voorzien van een gepleisterde plint. In de naar de boerderij gekeerde voorgevel een kozijn met duivejager en een houten opgeklampte deur. In de geveltop een keperboogvenster met houten opgeklampt luik en gepleisterde lekdorpel. (18) Op het landgoed Verwolde verrezen naast vele pachtboerderijen ook enkele dienstwoningen (jachtopzienerswoning, tuinmanswoning, timmermanswoning, boswachterswoning, ..). De voormalige boswachterswoning “Denneboom” is daar een voorbeeld van. Omdat de woning op een zichtlijn van het Huis lag en aan de Jonker Emilelaan kregen de voor- en achtergevel een vrij rijke uitstraling met gepleisterde 15
boerderij Meijer
boerderij Damhaar
Denneboom
boerderij Groot Dengerink
Denneboom
Henrikahoeve
Vereenigde Nederlanden” werd vermeld dat het oude Slot van Verwolde voor het grootste gedeelte was verdwenen en dat het adellijk huis Verwolde nog slechts de gedaante van een hoekpilasters, gepleisterde plint en tandlijsten langs de schuine gevelbeëindigingen. Op de verdieping zijn aan beide zijden een keperboogvormig met boerenwoning had. Verwolde was venster inmiddels door vererving in 1658 in bezit gekomen van luik en twee ruitvormige vensters met ruitvormige roedeverdeling. Helemaal in de top is een kleinRipperda. rond venster. In deDiens zuidoost gevel (zijde Huis) zijn drie schuifven- het huis samen met eenderde van de grond, waar George kleinzoon verkocht sters met luiken in de kleuren van Verwolde en boven de vensters een eenvoudige geprofileerde stuclijst om de strekken heen. Om het keperboogvormige venster een de heerlijke rechten van Verwolde golden, in 1738 aan Evert Jan Benjamin van Goltstein. halfrond naamveld met ‘18 DENNEBOOM 97’. In de noordwest gevel (gericht op de Jonker Emilelaan) is een brede deeldeur te zien die toegang biedt tot de deel met Van Goltstein kochtmetVerwolde voor zijn dochter en schoonzoon Allard Philip van der Borch. stallen. De zijgevels zijn eenvoudig venster- en deuropeningen, sommige met luiken. (19) De gevel van de Henrikahoeve en ’t Jagershuis tonen veel overeenDoor bezit van Verwolde kon Van der Borch zich in Gelderland vestigen, opgenomen komsten methet de gevel van Denneboom. worden in de ridderschap en zodoende een 5. Huis vererven. en tuin ambt Het huis was op dat moment vrijwel onbewoonbaar en nog slechts drie In de complex historische buitenplaats staat het Huis met tuin en park centraal. boerderijen behoorden het De geschiedenis van het huis gaat terug tot intot de 12de eeuw landgoed. toen er mogelijk ter In plaatse van het huidige huis, in een moerassige omgeving, een middeleeuws jacht1766 overleed Van Borch en erfde zijn slot stond dat aan de heren van Keppelder toebehoorde. zoon WillemnaarVerwolde. De Het huidigeFrederik huis is in 1776 gerealiseerd ontwerp van architect Philipnieuwe Willem Schonck met daaromheen in eerste instantie een Engelse tuin, naar ontwerp van J.P. Posthvan (ca. 1800). In 1926 geeft het echtpaar Van der Borch-Voute aan de archiheer Verwolde verenigde de heerlijkheid tecten M.A. en J. van Nieukerken opdracht om het huis te restaureren en uit te breiden. 1772 In diezelfde tijd wordtde de Engelse tuin vervangen door een Franse tuin, naar de in door resterende tweederde van ontwerp van Hugo Poortman. In het huidige huis zijn de verschillende perioden nog goed zichtbaar. Vanuitde het huis zijn zichtassen naar deheerlijke tuin en omgeving. grond met bijbehorende rechten Het huis Verwolde was achtereenvolgens in het bezit van de volgende families: aan te kopen. Daarnaast was Verwolde Keppel (1346-1546), Van Haeften (1546-1660), Ripperda (1660-1738), Van der Borch (1738-1977). In 1977 werden huis, tuin en park binnen de buitengracht overaanmerkelijk door de vererving gedragen aan de Stichting uitgebreid Vrienden der Geldersche Kasteelen. van bezit van grootvader van Goltstein en van 5.1 Archeologie 5.1.1 middeleeuws kasteel Verwolde de Ripperda-goederen. Hij liet de architect In 1363 is er voor het eerst sprake van een huis Verwolde. In 1336 beloven Derk van Keppel (heer van Verwolde) en zijn zoon Derk de Hertog van Gelre geen naP. W. Schonck een ontwerp maken voor een deel te laten ondervinden van het huis te Verwolde. In 1505 werd het kasteel door Hertog Karel van huis Gelre bezet omdat de toenmalige eigenaar van het kasteel (Derk passend voor de heerlijkheid. In 1776 werd dit huis gerealiseerd en staat tot op de Figuur 2.8 Huis Verwolde omstreeks 1720, (naar een tekening van tekening uit omstreek 1720, door F. Berkhuis
16
F. Berkhuis)
468600
48 48 48 48 48 48
LL
38 38 38 36 36 36
42 42 42 42 37 37 37 37
II
60 60 60 60 60 60
468550
CC
59 59 59 59 11 11 11 555
444
333
H H EE
72 72 72
223750
27 27 27 27 27 27
29 29 29
GG
AA
56 56 56
54 54 54 54
55 55 55
53 53 53
BB
II 63 63 63
34 34 34 34
72 72 72
EE
50 50 50
61 61 61 61 49 49 49
37 37 37 37
60 60 60 59 59 59 59 11 11 11 10 10 10 10 10 10 999 777777 99 888888
555555
13 13 13 12 12 12 12
111
ker Jon
73 73 73 73 73 73
EE
68 68 68 68 68 68
74 74 74 74 74 74
69 69 69 69 69 69
Huis Verwolde Gemeente Lochem
boringen
65 65 65 65
3 333
H H
444
EE 75 75 75 75 75 75
666666
FF
A
mog
met zeer veel puin
(mo
met ondoordringbaar puin
verm
recent verstoord 12
72 72 72 223650
boornummer
meetwaarden grondradar (tussen 1,0 en 1,5 m -Mv) lage reflectie
0
10
20 m
223700
223750
73 73 73 73 73 73
EE
68 68 68 68 68 68
74 74 74 74 74 74
69 69 69 69 69 69 70 70 70 70 70 70
19 19 19 19 19 19
II
DD
71 71 71 71 71 71
223750
Huis Verwolde Gemeente Lochem Resultaten en interpretatie
ker Jon
64 64 64 64 17 17 17 17 16 16 16 16
legenda
n laa ile Em
boringen met grachtvulling
18 18 18 18 65 65 65 65
met veel puin
II
met zeer veel puin met ondoordringbaar puin met verstoord natuurlijk bodemprofiel en/of weinig puin
66 66 66 66
recent verstoord 12
boornummer
meetwaarden grondradar (tussen 1,0 en 1,5 m -Mv) lage reflectie
hoge reflectie
overig
A
lette
met veel puin
met verstoord natuurlijk bodemprofiel en/of weinig puin 66 66 66 66 66 66
hoge reflectie
overig
met grachtvulling
II
18 18 18
20 20 20 20 20 20
CC
71 71 71 71 71 71
legenda
n laa ile Em
67 67 67
222
lage reflectie
70 70 70 70 70 70
14 14 14 14
62 62 62 62
boor
meetwaarden
II
15 15 15
39 39 51 51 39 51 51 51
36 36 36
31 31 31 31
17 17 17 16 16 16
38 38 38
32 32 32 32
24 24 24
64 64 64 64
33 33 33
JJII
25 25 25
30 30 30 30
52 52 52 52
rece
Resultaten en interpretatie
21 21 21 22 22 22 23 23 23 23
67 67 67 67 67 67
222
H H
DD
26 26 26
468500
35 35 35 35
1111
333
met 66 66 66 66
468500
49 49 49
12 12 12 12
222
4444
met
67 67 67 67
19 19 19 19 19 19
28 28 28 28 28 28
met
12
111
FF
Archeologisch kastelenproject WCL-D
39 39 39
43 43 43 43
61 61 61 61 61 61
13 13 13 13 12 12 12 12
75 75 75 75 75 75
666666
met
65 65 65
20 20 20 20 20 20
468500
50 50 50
34 34 34
10 10 10 10 10 10 999 777777 99
40 40 40 40 40 40
468550
RAAP-rapport 962 / eindversie 2
17
KK
11 11 11
888888
14 14 14 14
13 13 13 13 13 13
59 59 59 59
41 41 41 41 41 41
468500
468600
60 60 60
GG
62 62 62
JJ
61 61 61 49 49 49
43 43 43
LL Boom:
44 44 44 44
50 50 50
KK
555555
met
14 14 14 14 14
62 62 62 62
42 42 42
boringen
18 18 18
15 15 15 15
44 44 44
II
17 17 17 17 16 16 16 16 16
II 51 51 51 51
26 26 26 29 29 29 29
63 63 63 63 63
legenda
n laa ile Em
468550
468550
45 45 45
35 35 35 35
Een restant van de Spaanse Linie is te vinden in een bosperceel nabij deA Dikke 58 58 58 58 58 A een heuveltje met waterpartij. Het naastgelegen perceel is bekend als 21 21 21 21 21 57 57 47 47 47 57 57 57 47 47 47 22 22 22 22 22 BBenkele Spanjaards Steege. Hier kwamen omstreeks 1880 bij graafwerkzaamheden 54 54 54 54 54 25 25 25 25 25 56 56 56 55 55 55 23 23 23 23 23 23 zwaarden en464646464646stukken helm te voorschijn. Daarnaast zouden5353535353 bij de bouw van2424242424het 3232323232 52 52 52 30 30 30 52 52 huidige huis in 1776 vondsten zijn aangetroffen, waaronder kanonskogels, geraam30 30 30 63 63 63 63 63 JJ II 31 31 31 31 31 45 45 45 ten, helmen en harnassen. (22) De vondsten maken onderdeel uit van de huidige 45 45 45 II 15 15 15 15 15 collectie van Verwolde. 51 51 33 33 33 51 51 51 33 33 33 48 48 48 48 48 48
JJ
ker Jon
64 64 64 64 64
52 52 52 52
468550
223700
55 55 55
46 46 46 46 46 46
468600
223650
54 54 54 53 53 53 53 53 53
223700
Huis Verw Gemeente
Resultaten en 57 57 57 57
47 47 47 47
468600
RAAP-rapport 962 / eindversie 27-05-2004
Figuur 60. Huis Verwolde (nr. 79) - Resultaten en interpretatie.
[1 4 2 ]
RAAP heeft op deze plek archeologisch onderzoek verricht en heeft resten van het middeleeuwse kasteel gevonden. Op basis van dit onderzoek kan geconcludeerd KK worden dat het middeleeuwse kasteel Verwolde bestond uit een434343434343 rechthoekige hoofdburcht van ca. 34 bij 37,5 m. Aan de oostzijde, iets uitspringend in de gracht, lag waarschijnlijk een poortgebouw (of poorttoren) met een omvang424242424242 van ca. 4 bij II 7,5 m. Aan de rand van de gracht lag een weermuur. Deze weermuur sloot aan op 41 41 41 41 41 41 het poortgebouw. Ook zijn sporen gevonden van de driedubbele omgrachting. (21) De resten worden in de grond geconserveerd en zijn daarom niet terug te vinden in 40 40 40 40 40 40 het landgoed. Vewacht wordt dat er in de grond nog veel te vinden is. Het gebied binnen de buitengracht is daarom aangewezen als archeologisch monument (enige op Verwolde). 28 28 28 28 28 28 27 27 27 27 27 27
Figuur 60. Huis Verwolde (nr. 79) - Resultaten en interpretatie.
[1 4 2 ]
223650
44 44 44 44
58 58 58
56 56 56 56
5.1.2 Spaanse bezetting Rond het midden van de zestiende eeuw, kwam Verwolde door huwelijk (1546) in het bezit van geslacht Van Haeften. Tijdens de Spaanse bezetting (1568-1648) werd de toenmalige Heer van Verwolde Dirck van Haeften als vijand van de Spaanse koning Philip II in 1583 in Steenwijk gevangen gezet. Een Spaans garnizoen werd gelegerd op het huis. Dit kwam het huis484848484848niet ten goede. De staat van het huis 58 58 58 is rond 1600 door N. van Geelkerken Lweergegeven in een tekening. Deze tekening L 57 57 47 47 47 57 57 57 47 47 47 van de deels verwoeste ringmuur met kantelen en hoektorens voorzien van spitse daken berust waarschijnlijk meer op de fantasie van de tekenaar dan op de werke46 46 46 46 lijkheid. Het binnen de ringmuur gelegen tweebeukige huis kan de opvolger zijn van JJ het in 1510 verwoeste Verwolde. (20) 45 45 45 45 45 45
223750
468600
van Keppel) de zijde van de hertog, in strijd met de door hem afgelegde eed, had verlaten. In 1510 werd het kasteel belegerd en ingenomen door de Utrechtse Bisschop Frederik van Baden. Uit de beschrijving van de belegering blijkt dat het een sterk kasteel was. Het kasteel bezat een driedubbele omgrachting en een driedubbele omwalling met daarop meidoornstruiken. Er waren ‘4600’ man voor nodig om het kasteel te overmeesteren. Na de inname werd het kasteel geplunderd en tot ‘op de grond toe’ afgebroken. Bovendien werden de wallen geslecht en de grachten gedempt. In 1513 kreeg Derk van Keppel weer zeggenschap over zijn kasteel, waarna hij begon met de herbouw.
223700
223650
letter interpretatie mogelijk begrenzing structuur (mogelijk) locatie fundering vermoedelijk begrenzing van de grachten grens onderzoeksgebied
30
40 1:750
graf3G_fig9/HA2
gren
Sinds het midden van de zeventiende eeuw (toen het Huis is het bezit was van de familie Ripperda) werd het huis praktisch niet meer bewoond, met als gevolg dat het geheel verviel. De staat van het huis is te zien op de tekening uit omstreeks 1720, getekend door F. Berkhuis. Dit beeld wordt bevestigd door een in 1741 verschenen deel van de provincie Gelderland van de ‘Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden” waarin werd vermeld dat het oude Slot van Verwolde voor het grootste gedeelte was verdwenen en dat het adellijk huis Verwolde nog slechts de gedaante van een boerenwoning had. (23)
5.2 Huis Verwolde In 1738 komt het Huis, wat er op dat moment van over is, in bezit van de familie van der Borch. Zij laten in 1776 een nieuw huis ontwerpen door Ph. W. Schonck in een Lodewijk XVI-stijl (eerste landhuis in deze stijl in Gelderland). Kenmerkend is de streng symmetrische voorgevel die bestaat uit vijf vensterassen met centraal een entreepartij. De gevel is opgetrokken uit baksteen met natuurstenen middenrisaliet, driehoekig fronton, festoenen (guirlandes) boven de vensters van de parterre en hoeklisenen. Het dak, een afgeplat schilddak, werd oorspronkelijk met pannen bedekt en bekroond door een dakruitertje met een klok. De plattegrond uit 1775 van de hoofdverdieping laat de oorspronkelijke functies van het huis zien: een centrale hal, anti-chambre, grote zaal, slaapkamer, toilet, provisiekamer, trap en eetzaal. In de anti-chambre (later Chinese kamer) zijn bijzondere behangsels te zien die zijn beschilderd met Chinese motieven (J.H. Troost van Groenendoelen, 1778). In de grote zaal zijn de Witjes (schilderij in wit en grijs dat een sculptuur suggereert) boven de deuren bijzondere elementen. De slaapkamer was een voorname ruimte en diende tot raadzaal in de periode dat Verwolde een zelfstandige gemeente was (1818-1854). In het souterrain, met ribloze kruisgewelven, zijn de dienstvertrekken, kelders en keuken, op de verdieping zijn slaapkamers. In 1890 wordt het huis uitgebreid met een aanbouw aan zuidwest zijde, met diensttrap voor het personeel. Waarschijnlijk werden toen de roedevensters vervangen door T-vensters waardoor het huis een meer 19de eeuws karakter kreeg. Dit is te zien op de tekening uit 1893. In 1926 wordt het huis opnieuw vernieuwd, naar ontwerp van M.A. en J. van Nieukerken. Op de plaats van de aanbouw werd in neorenaissancestijl een hoge toren met tentdak gebouwd die de nodige extra ruimte bood en het huis bovendien een ‘kasteelachtig’ uiterlijk gaf. Dit ging ten koste van de strenge symmetrie van het huis, die de Lodewijk XVI kenmerkt. In de gevel worden de T-vensters uit 1890 weer vervangen door ramen met 18de eeuwse roedeverdeling en het dak wordt vernieuwd. De pannen werden daarbij vervangen door leien, het markante dakruitertje verdween en er werden drie dakraampjes toegevoegd. In die periode werd het huis tevens voorzien van modern comfort: stromend water, elektriciteit, cen18
huidige Huis Verwolde
trale verwarming, telefoon en elektrische lift. Ook wijzigen de functies. Zo wordt de eetkamer een ‘herenkamer’, de anti-chambre wordt de ‘chinese kamer’. De grote zaal wordt een woonvertrek met openslaande deuren naar de tuin. De voorname slaapkamer (later raadzaal) wordt eetkamer. (24) In het huidige huis is gelaagd: het oorspronkelijke ontwerp uit 1776 en de daarop volgende aanpassingen in 1890 en 1926 zijn allemaal herkenbaar (meest herkenbaar is de toevoeging van de toren).
3 6
5.3 Tuin en park
2
In eerste instantie ontwerpt Ph.W. Schonck een bij het huis passende formele tuin. Rond 1800 krijgt J.P. Posth opdracht om een tuin te ontwerpen. Geinspireerd op de Engelse landschapstuinen legde Posth binnen de rechte lijnen van de 18de-eeuwse structuur een park aan die bestond uit open (gazons) en gesloten (bos) ruimtes, doorsneden met rondlopende paden. De gracht rond het huis kreeg een slingerend beloop. De buitengracht vormde de afsluiting van het binnenpark. Van deze aanleg is de buitenschil nog aanwezig. Aan de tuin wordt in 1890 een koetshuis met paardenstal (eclectische bouwstijl) en een oranjerie toegevoegd.
1
5
Parkontwerp door J.P. Posth, circa 1795
In 1926 kreeg Poortman de opdracht om binnen de bestaande buitengracht een nieuwe tuin te ontwerpen. Hij liet zich inspireren door de formele Franse tuinkunst uit de 18de eeuw. In het ontwerp van Posth was slechts één verbinding tussen huis en tuin: de voordeur. Poortman voegde daar aan een verbinding aan toe. Hij gebruikte in zijn ontwerp twee assen: een bestaande as die recht op de voorgevel aan liep, met vóór het huis een langwerpig grasveld met de oprijlaan daaromheen en een tweede as die op de linkerzijgevel (zuidoost) op het nieuwe terras was gericht. In dit deel van de tuin richtte hij verschillende geometrische vakken in die vanuit het huis goed zichtbaar waren. Het eerste van de drie vakken bestond uit gras met een buxusmonogram, daarna volgde een verdiept en ommuurd vak met buxusfiguren, geflankeerd door grasvelden en tenslotte een langgerekt grasveld dat eindigde met een barokke spiegelboogvorm. Aan de lange zijden van dit grasveld werden borders aangelegd, omgeven door een taxushaag met inhammen, bestemd voor beelden. Tussen deze geometrische tuin en de buitengracht lag de strook landschapspark als overgangszone naar het omringende agrarische landschap. (25) Tot 1976 was het huis bewoond door de familie van der Borch. Sinds 1977 is het huis eigendom van Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, sinds 1982 is het opengesteld voor publiek. Toen Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen het Huis, tuin en park binnen de buitengracht overnamen hebben zij de tuin laten restaureren. De scherpe lijnen en plantenborders en de relatie met het Huis, dat door gebrekkig onderhoud was vervaagd, werden hierdoor weer hersteld. In de huidige situatie komt het ontwerp van Poortman goed tot uiting en zijn tevens sporen van het parkontwerp van Posth te zien, zoals de buitengracht en gebogen paden in de parkrand. 19
4
zuidtuin
Parkontwerp door Hugo A.C. Poortman, 1926 1. huis / 2. oranjerie / 3. koetshuis / 4. zuidtuin / 5. pinetum / 6. voortuin
6. Cultuurhistorische waarden
In deze tekst zijn de cultuurhistorische waarden per schaalniveau geinventariseerd en beschreven, van de omvang van de voormalige gemeente Verwolde tot en met het Huis. Opvallend is dat op ieder schaalniveau (deelgebied) andere cultuurhistorische waarden naar voren komen. Het gebied binnen de buitengrachten, met het Huis en tuin, is een ontworpen eenheid. Niet alleen het Huis en tuin zijn ontworpen, ook de visuele relatie met de omgeving. Vanuit het Huis zijn zichtlijnen richting het landschap en boerderijen in de omgeving. De zichtlijnen reiken tot ver in het gebied (tot ’t Jagershuis). Samen met de parkrand rond de formele tuin zorgt dit voor een zachte overgang van het gebied binnen de buitengrachten naar het omliggende landschap. Het gebied dat direct betrekking heeft op het Huis (complex historische buitenplaats) is kleinschalig en divers: lanen, houtwallen, weiden met solitairen, onregelmatige verkaveling, doorzichten naar boerderijen, een eenheid in de architectuur van de bebouwing, en markeringen van archeologische vindplaatsen (o.a. Huisplaats Blankenborch). Dit gebied is niet begrensd, maar maakt weer onderdeel uit van het landgoed Verwolde. Het landschap rond de complex historische buitenplaats wordt gekenmerkt door bossen met daarbinnen kleinschalige open weiden. Dit landschap is met name functioneel van opzet: sinds begin 20ste eeuw wordt het gebied benut voor de bosbouw, daarvoor lagen er heidevelden voor de beweiding van vee en de bemesting van bouwland. Ook het open landschap rond het huidige landgoed, dat tot de voormalige gemeente Verwolde behoorde, was oorspronkelijk heide. Vanaf begin 20ste eeuw is dit gebied, laag moerassig gebied, in gebruik als weiland. Het wordt gekenmerkt door een rationele verkaveling, lange rechte wegen (dijken) en grote boerderijen. Om terug te komen op de luiken van de boerderij Bovenschutte. Valt het landgoed uit elkaar door deze luiken een ander uiterlijk te geven dan de overige luiken op het landgoed? Bovenschutte ligt in het bosrijke gebied rond de historische buitenplaats. De cultuurhistorische waarden worden hier met name bepaald door het landschap, de opgaande bossen met daarin kleinschalige weiden. De boerderijen liggen in dit deelgebied verspreid over het landschap en tonen weinig onderlinge samenhang, zoals bijvoorbeeld te zien is in de directe omgeving van het huis (complex historische buitenplaats). Om de cultuurhistorische waarden in dit deelgebied te behouden is het in dit geval van belang dat de bomenlaan naar de boerderij en landschappelijke kamer (door bos en houtwallen omzoomde weide) zelf in tact blijft. Het wijzigen van de kleuren van de luiken verraadt mijns inziens de versnipperde eigendomsverhouding, maar schaadt de cultuurhistorische waarden van dit deelgebied niet. 20
Huis, tuin en park binnen de buitengrachten: een ontworpen eenheid
complex Historische Buitenplaats: visuele relatie vanuit omgeving (landschap, boerderijen) met het Huis Verwolde
landgoed Verwolde (gebied rond complex historische buitenplaats): bosrijk met kleinschalige open plekken (weiden, vennen).
gebied rond landgoed Verwolde, behorend tot de voormalige gemeente Verwolde: open weide landschap met rechte wegen (dijken).
Noten
1. Graaf, 1923, uit: F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit); N.M. Welle (2010), Achtergrond document Landgoedvisie Verwolde 2. N.M. Welle (2010), Achtergrond document Landgoedvisie Verwolde 3. Groepen smalle strookvormige percelen waarvan de perceelrichtingen elkaar kruisen, ze zijn gegroepeerd in herkenbare blokken. Uit: S. Barends et. al. (2010) Het Nederlandse landschap, een historisch-geografische benadering. 4. Mondelinge mededeling van baron, uit: F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 5. Beuzel (2000), De marke van Verwolde, Laren en Oolde 6. F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 7. F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 8. J. Nengerman & B.J. Kok (2003), Boerderij- en veldnamen in Lochem 9. Een belasting op alle onroerende goederen waaruit inkomsten werden verkregen uit 1646/47 10. Van Kempen (2002), RAAP notitie 156; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, archeologische waarnemingen Verwolde 11. idem 12. Van Kempen (2002), RAAP notitie 156 13. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde 14. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 15. De informatie uit deze tekening zijn afkomstig van de inventarisatie van landschappelijke elementen van de familie Van der Borch van Verwolde. 16. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 17. Historisch Genootschap Lochem 18. Historisch Genootschap Lochem, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 19. idem 20. S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 21. Lubberink (2004), RAAP rapport 962; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde
21
22. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde 23. S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 24. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving complex historische buitenplaats; S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 25. idem
Lotte Zaaijer Til Brugmanplantsoen 49 2525 ZZ Den Haag T. 06 - 248 00 536 E. lzaaijer@gmail.com Erfgoed en Ruimte (HU) april 2012