Erregimen Zaharraren Krisia 1.-Karlos IV.aren agintaldia (1788-1808) -Karlos III.a hil => Karlos IV errege -Krisi ekonomiko, politiko eta soziala larritu -Frantziatik ideia liberal iraultzaileak zabaltzen hasi -Erregimen zaharraren gainbehera. ‣Erdi
Arotik - XVIII. menderarte ‣Absolutismoa: ‣Gizarte
Erregeak du botere guztia (justifikazioa -> jainkoa, tradizioa)
estamentala (estamentuak -> gizarteko mailak) Erregea
Nobleak
Elizgizonak Herri xehea
‣Pribilegioak ‣Jauntxo
(Nobleek eta elizgizonek)
erregimena.
1.1-Iraultzaren eragina -1789tik aurrera erregimen liberala finkatu iraultzaren bidez. ‣ Rousseau
Montesquieu Voltaire D’alembert Diderot
‣Ideia
berriak:
}
Iraultza Frantziarra
๏Subiranotasun
๏Aginte
ideiak (leloa)
Égalité Fraternité
}
Botere legegilea Botere judiziala Botere betearazlea
Parlamentua Auzitegia Erregea
}
๏Estatu
eskubidea
laikoa (akonfensionala) => Estatua eta erlijioa banatuta
๏Liberalismo
Montesquieu sortzailea
eta hiritarraren eskubideak: (Gizakiak gizaki izateagatik eskubide
batzuk: adierazpen, prentsa, erlijio... askatasuna) ๏Jabetza
Liberalismoa
nazionala (garrantzia nazioak, ez erregeak).
banaketa
๏Gizakiaren
Liberté
ekonomikoa => Kapitalismoa oinarri.
a) Frantziako iraultzaren ondorioak: -Euskal Herrian zuzeneko eragina. -Iparraldean berehala ezarri ziren neurri iraultzaile liberalak. ‣Bertako
gobernu erakundeak eta foruak abolitu.
-Nafarroa Behera, Lapurdi eta Zuberoako diputatuek euskal departamentua sortzeko proposamena egin zuten => Ez zen onartu. -1790 => Behe Pirineotako departamendua sortu. ‣Departamendu
horretan sartu euskal lurraldeak eta Biarno.
-Espainian mugimendu iraultzaileak zabaldu. ‣Intelektualak ‣Talde
+ Burgesak => Atseginez
pribilegiodunak => Beldurrez
-Karlos IV.ak mugimendu ideologiko berriari mugak itxi nahi: ‣Floridablanca
ministro => Blokeo ideologikoa
๏Liburuak
eta agerkariak sartzea debekatu (Kutsu iraultzailekoak)
๏Inkisizioari ๏Ikasleak
=> Intelektual susmagarriak jazartzeko baimena
ezin joan atzerrira unibertsitatera.
‣Eraginkortasun
‣1792
handirik ez => Ideia berriek gero eta interes handiagoa.
=> Floridablanca kargutik kendu => Aranda Kondeak hartu kargua. ๏Aldaketaren
zergatia:
Floridablancaren blokeoaren eraginkortasun eza.
•
‣Frantziako
iraultza erradikalizatzen ari zen:
๏Luis
XVI.a eta bere emaztea Marie Antoinette gillotinan hil. => Errepublika
๏Honek
bultzatuta, Karlos IV.ak Aranda kargutik kendu eta Manuel Godoy
jarri ministrari bezala (bere emakumearen begikoa zena).
b) Konbentzioko gerra: -XVIII. mendean => Espainiak Frantziarekiko aliantza politikoa bideratu -Luis XVI hil zenean => gerra deklaratu behar izan zioten Frantzia iraultzaileari ‣Horretarako,
Portugal eta Britainia Handiarekin aliatu (absol. eta konfes. zirelako)
‣Iraultzaren
aurkako armadak => Rousillon (Frantzia) barrena
‣Frantziako
armadak => Katalunia okupatu + Hego Euskal Herrira sartu
‣1794
=> Donostia borrokarik egin gabe errenditu. -Gipuzkoako Aldundiak Frantsesekin bakea hitzartu nahi eta baita Espainiako koroatik bereizteko ahalegina egin) Frantziak ez onartu
‣Gipuzkoan
liberalismoa ezarri zuten
๏Bizkaia,
Araba, Nafarroa eta Burgos mendean hartu.
๏Donostia ‣1795
Frantziarekin negozioak egiten jarraitu.
=> Basileako Bake Hitzarmena sinatu Frantziak eta Espainiak ๏Frantziak
uko egin konkistatutako lur Euskaldun eta Katalanei
๏Espainiak
trukean Santo Domingo uhartea eman.
1.2-Frantziarekiko aliantza - Frantzia & Espainia
Britainia Handia
Vs
BH-k itsasoan zuen nagusitasunari aurka egiteko
- Britainiarrek Ameriketarako itsas bideak eteten zituzten => Kalte Espainia eta Frantziaren merkataritza interesei -1796 => San Ildefonsoko Ituna: Frantzia eta Espainiaren aliantza BH-ren aurka. ‣Esp.
Itsas armadak 1797an San Bizenteko lur muturrean izandako hondamena.
-1799 => Napoleon Bonaparte agintera iritsi => Enperadore izendatu 1804 ‣San
Ildefonsoko Itunean sinatutako aliantzak indarrean jarraitu
‣Karlos
IV.ak Napoleonen zabaltze politikari amore eman.
๏Godoyk
Espainiako ontzidia Napoleonen esku utzi.
-1805 => Trafalgarko gudua: ‣Espainiak
eta Frantziak BH-ren aurka galdu.
๏Espainian
merkataritza krisia areagotu.
๏Napoleonek
blokeo kontinentala ezarri BH-ri.
-1807 => Fontainebleauko Ituna: ‣Napoleonek ‣Portugal
laguntza eskatu Godoy-ri Portugal konkistatzeko.
Espainia eta Frantziaren artean zatituko zutelako => Espainiak baimena eman Frantziari Esp. sartzeko
2.-Independentzia gerra eta Iraultza Liberala -1808 => Frantziako armada Espainian sartu errege berria (Jose Bonaparte) aukeratu
Penintsula osoa hartu
Frantsesek
Kontra erreakzioa: Gerra (1808-1813)
-Bitartean, Iraultza liberala hasi zen Espainian.
2.1-Independentzia Gerra -Herritarrak haserre Napoleonen armadarekin eta Godoyrekin. ‣Haserre
‣Godoy
hori Kleroak eta goi nobleziak sustatu. kargutik kentzea eta Karlos IV-aren Fernando semea errege izendatzea
aldarrikatu.
a) Lehenengo herri matxinadak: -1808 => Aranjuezko Matxinada (Madrilen) ‣Godoy
epaitu
‣Karlos
IV.ak abdikatu
‣
bere seme Fernando VII errege
Baionako abdikazioa: Peninstulan soldaduak edukitzeak ematen zion indarrarekin
eta barne liskarretaz baliatuta, Napoleonek elkarrizketa hitzartu zuen Baionan. ๏Enperadoreak
presio handia
Biek abdikatu
Bere anaia Jose Bonaparte
Napoleoni eman Koroaren gaineko eskumen guztiak
izendatu errege
b) Frantsesen okupazioa eta gerra zabaltzea: -1808ko Maiatzaren 2an => Okupatzaileen aurkako herri matxinada hasi ‣Napoleonen
armadak gogor zapaldu
-Baina gero eta altxamendu gehiago penintsula osoan (hiri handietan) ‣Frantziako
ejerzituak penintsula guztira zabaldu behar izan
-Gerrak 1813ko amaierararte iraun. -Herritar xeheak, noble erreformistak eta absolutistak eta kleroa Frantsesen kontra altxatu Apaizek nazioaren Katolikotasunaren eta monarkiaren defentsaren diskurtsoa zabaldu
-Napoleon jabetu ezinezkoa zela lurraldea berehala konkistatzea, herritarren erreakzio sutsua zela eta. ‣Ezin
Girona, Zaragoza eta Valentzia berehala hartu.
-1808 => Frantsesek galera handia Bailenen (Andaluzian)
Napoleon gerran zuzenean parte hartzera behartua.
-Jazarleak batzordeetan (junta) antolatzen hasi ‣Non
=> Batzorde lokaletan eta probintzialetan
‣Nor
=> Armadako ofizialak, goi kleroak, aristokraziako kide batzuk, funtzionario
batzuk, legegizonak... ‣1808
Erregearen aginpidearen ordezkari
Irailan => Batzorde zentral Gorena eratu ๏Frantziako
armadari aurre egiteko ardura erregea kanpoan zegoenean
•Floridablanca
kondea batzordearen presidente
c) Frantsesen nagusitasuna eta gerrillen gerra: -Napoleonen armadak Madril berreskuratu 1809an. -Iberiar penintsula ia osorik konkistatu 1809-1811 artean. -Ez zuten Cadiz eskuratu. ‣BHko
itsas armadak Cadiz defendatu
-Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa frantsesen kontrolpean, batez ere hiriburutan ‣(Hala
ere, Bilbon, tarteka matxinadak)
-Gerrillen gerra sortu
Frantsesak etengabe gerra egoeran egotera behartu.
-Gerrillak: Boluntarioek, militar ohiek eta bidelapurrek osatua Ongi ezagutzen zuten ingurua Herritarren laguntzari esker frantziako armadaren hornikuntzen erretagoardiari ustekabean erasotzen zuten: Segadak (enboskadak)
d) Frantsesen atzeraldia: -1812 : ‣Errusiako
inbasio zailak
‣Espainiako ‣Britainia
}
gerrillen gerrak
Napoleonen indar militarrak indarra galdu
Handiko armadak
Wellingtongo dukeari esker espainiar-britainiar armadak eta gerrillek Napoleon pirinioetaraino atzera egiarazi
‣Arapilesko ‣Gasteizko ‣San
gudua (Salamanca) (1812) gudua (1813)
}
1813 => Frantziaren inbasioa bertan behera gerarazi
Martzialgo gudua (Irun) (1813)
-1813 => Valencayko Gutuna: Napoleonek Fernando VII.ari koroa itzuli.
e) Gerraren ondorioak: -Independentzia gerrak oso ondorio txarrak: ‣Herrialdea
lur-jota gelditu
๏Jende ๏5
asko hil
urtez baino gehiagoz sarraski eta suntsipeneak jasan.
‣Ekonomia
jarduera guztiak etenda gelditu
‣Nekazaritza ๏Gerrillen ‣Espainiaren
fenomenoa (bidelapurrak bezala) zabaldu
kolonien independentzia egarria
๏Amerikari
dagokionez, garrantzi handia izan zuen Batzordeen sarrerak,
Batzordeek aginpidea hartu eta kolonien burujabetza sustatu zuten. ‣Atzerritarren
inbasioaren erreakzio
Naziotasunaren gorespen aberkoia
2.2-Jose I.a eta Frantsestuak -Jose I.a Frantziako Iraultzaren hainbat lorpen Espainian zabaltzeko ahalegina ‣Ez
zuen lortu
-Jose I.ak konstituzio baten lehen testua zuen
Baionako estatutua Erregimen zaharra suntsitzeko urratsa
Gorteak biltzeko deia (sufragio murriztua) Pribilegioak deuseztatzea
Gizabanakoaren eskubide eta askatasun batzuk ezagutu
Torturaren abolizioa ((Foru sisteman, erreforma egin nahi; abolitu)) -1808ko Baionako Estatutua oso gutun moderatua
Erregearen aginpidea berresten zuen Erlijio Katolikoaren nagusitasuna aldarrikatzen zuen
Gerra egoeragatik, ezin izan zuten eraginkortasunez aplikatu
-Frantsestuak ‣Erregimen
Zaharra suntsitzeko, Jose I.aren laguntzaile taldea.
‣Erregearen ‣Noble
proiektu erreformisten aldekoak
erreformistak, joera ilustratutakoak, iraultzaileak.
‣Herritarrentzat ‣Azkenean
(batez ere hirietan) traidoreak ziren.
(Frantziarrek Espainia utzi eta koroa Fernando VIIari bueltatu ziotenean)
askok ihes egin behar izan zuten, herritarren zapalkuntza eta bazterketagatik. -Jose I.aren erregetzan => Gerra giroa Inkisizioa bertan behera uztea Jauntxoen erregimena ezereztatzea
Erreformak
Irakaskuntza ertaina + haur hezkuntzarako ikastetxe publikoak sortu -Euskal Herrian frantsesen inbasioaren kontra egin -Hirietako burgesiak, liberalismoaren aldekoak, Napoleonen erreforma batzuk aldeztu zituzten
EZ lurraldea inperioari atxikitzea
-1810 => Euskal lurraldeak, Frantziako agintari militarren esku gelditu -Inperioan sartu -Foru sistema (pribilegioak eta erakundeak) deuseztatu -Bi gobernu ezarri: 1) Araba, Bizkaia eta Gipuzkoarako 2) Nafarroarako
}
Euskal Lurraldeak ez zituen Jose I.ak gobernatzen; Enperadorearen esanetara zeuden militar frantsesak baizik
2.3- Cadizko Gorteak eta Konstituzioa -1810 => Batzorde Zentral Gorenak Gorteak biltzeko deia egin. -Gorteak Cadizen (hiri liberala) bildu -Zergatik Cadiz?
Britaniar ontzidiak babestuta zegoen ·Burgesi merkataria, ·Atzerriko merkatariak, ·Gerratik ihesitako liberalak, ·Erreformista ilustratuak
}
Hara joan
a) Cadizko Gorteetan, liberalismoa nagusi: -Espainiako lehen konstituzio liberala idatzi, Cadizen. -Nork?
Erdi mailako klaseak Intelektualak (Funtzionarioak, militarrak, abokatuak, merkatariak) Klero eta Nobleziaren ordezkari batzuk (gehienak elizgizonak)
-Diputatu Absolutistak Erreformistak
Liberalen ideia nagusitu
Ilustratuak Nazioaren subiranotasuna aldarrikatu
Liberalak
Lege liberalak ezarri, baina Frantsesen mende jarri gabe -Peninstula guztian ideia iraultzaileen kontra borrokatzen zeuden bitartean, Cadizen liberalismoa ezartzen. -Cadizko Gorteek Erregimen Zaharra deuseztatzeko oinarriak jarri (eskubideak): -Legearen aurreko berdintasun juridikoa -Inprimatze askatasuna -Hezkuntzarako eskubidea -Zentzura deuseztatu -Jauntxoen eta Kleroaren jaun eskubideak deuseztatu -Barneko muga zergak deuseztatu. -Gremioak desagerrarazi -Inkisizioa desegin Estatu konfesionala izaten jarraitzea -Hala ere, nobleek eta kleroak lortu:
Erlijio katolikoa erlijio bakartzat hartzea 12.art.:“Espainiako Nazioaren erlijioa Katolikoa, apostolikoa eta erromatarra, egiazko bakarra, da eta izango da, beti.�
Talde pribilegiodunen jabetza pribatuak aitortzea -Gerrak erraztu Gorteen zeregin legegilea, baina gerran ari ziren herritar gehienak monarkikoak (absolutistak zein erreformistagoak), eta katolikotasuna sutsuki babesten zuten. Guztiz baztertu: -Antiklerikalismoa -Laikotasun kontrairaultzailea
(Oso herritar gutxi printzipio liberal iraultzaileen alde)
b) Cadizko Konstituzioa: -Lan nagusia 1812ko Cadizko Konstituzio zabala idaztea. -Oinarriak: -Nazioaren Subiranotasuna (Gorteetan ordezkatua) -Aginpide banaketa (3 botereak)
Betearazlea (Erregea) Legegilea (Gorteak) Judiziala (Epaitegiak)
-Ordezkaritza eskubidea gizonezkoentzako zeharkako sufragio mugatuaz aukeratutako diputatuek eskuratu. -Ez zion aipamenik egiten foru erregimenari, ez foruak berrestu, ez indargabetu. -Bizkaiak izan ezik, denek testu berria zin egin eta indarrean egon zen bitartean foru erakundeetan aldaketa handiak eman ziren. -Independentzia gerrarekin eta Cadizko legeekin, Espainia gaur egungo historian sartu. -Ziklo iraultzailea hasi eta XIX. mendean zehar jarraitu. -Liberalismoa ezartzeko hastapenetan zegoela, hainbat liskar sortu estatuaren politika zentralizatzeko eta legeak bateratzeko prozesuan. -Euskal Herrian liberalismoa txertatzeko formula berri bat negoziatu eta hartara egokitu behar izan baitzuten.
3.-Fernando VII.aren agintaldia (1814-1833) -1813 => Balencayko Ituna -Napoleon Espainiako erregetza aitortu Fernando VII.ari -Hiru fasetan Fernando VII.aren agintaldia: -1814-1820
Absolutismoa
-1820-1823
Liberalismoa (1812ko Cadizko Konstituzioa indarrean)
-1823-1833
Absolutismoa
3.1- Seiurteko absolutista (1814-1820) -1814 => Napoleonen inperioaren gainbehera eta gero, Europa berreraikitzen saiatu, Erregimen Zaharraren eredua jarriz => Vienako Kongresua (Europa mailan)
a) Absolutismoa berrezartzea: -Fernando VII.ak (1814an Espainiara itzulia) Erregimen Zaharreko printzipioak jarri indarrean. -Pertsiarren manifestua: Cadizko kons. baztertu eta gob. absolutua ezartzea aldarrikatu. -Herria, Kleroa eta lurjabeen laguntzarekin (Napoleonek abdikatu egin zuela jakinik), Fernando VII.ak estatu kolpea eman (1814): ‣Konstituzioa
eta Cadizko Gorteen lege liberalak indargabetu
-Errestaurazio absolutista: ‣Gizarte
estamentala
}
‣Jauntxoen
erregimena
‣Erregimen
Zaharreko erakundeak
‣Inkisizioa
-Foruak indartu
Boterea eskuratu
Absol. ezarri
Berrezarri
b) Krisi ekonomiko larria: -Fernando VII
Herrialdearen arazoei aurre egiteko politika egonkorrik ez.
-Kezka nagusia: Absolutismoari eustea (boterea eskuratzea) -
Erregimen Zaharra
Nekazaritza, industriako eta merkataritza arazoak
Independentzia gerra
+
Fernando VII
Hondamena eta ekonomiaren geldialdia
KRISI LARRIA
Hondamendi handia Espainiako ekonomiari -Ogasunak (Haciendak) ez zuen diru sarrera aski, zorra gero eta handiagoa. -Ameriketako merkatuak galtzear, Kolonien burujabetasuna zela eta
-Martin de Garay ministroa Kleroari eta nobleei ordainarazten saiatu, baina hauek ez zuten onartu.
c) Oposizio liberala: -Fernando VII.ak Koroaren etsaien kontra (Frantsesatuak, Liberalak)
erregimenaren kontra zeuden taldeak indar gehiago
Zapalkuntza latzak mesede baino kalte gehiago monarkiari
- Erregearen Absolutismo erradikala
Liberalak matxinadak antolatzen hasi. Indar armatua erabili erregimen konstituzionala ezartzeko Oposizio liberalaren aitzindari: Armada
-Gerrilletako buruzagi ohiak nabarmendu (Karrera militarreko ofizialak, batzuk nobleak) Joera liberalekoak -XIX. mendean barrena, militarren matxinada asko erabili sistema politikoa eraisteko. -Matxinada askok huts egin. Adibidez: Espoz y Minarenak edo Milans del Bosch-ena. -Batek aurrera egin: Riego komandanteak eta Antonio Quiroga koronelak 1820an egindakoa (Cadiztik hurbil)
3.2- Hirurteko Liberala (1820-1823) (Monarkia Konstituzionala) -Iraultza liberala nagusitu berriz (1820-1823) -Riego eta Quirogaren matxinada zabaldu
1820an Fernando VII.ak Cadizko
konstituzioari zin egin behar izan zuen, Cadizko Gorteen legedia onartuz. -Euskal Herrian liberalismoa ezarri
Foruak bertan behera
Konstituzio erregimena
a) Konstituzionalismo liberala: -Gorteak bildu zirenean, zenbait joera nabarmendu liberalen artean: Iraultza erradikala nahi ‣Asaldatuak
Gizonezkoen sufragio unibertsala Erregeari zeregin betearazlea soilik eman nahi
Herritarren parte-hartzea sustatu nahi
1812ko Konstituzioaren lege erradikalenak leundu nahi ‣Moderatuak
Erregearen zeregin betearazlea zabaltzea nahi Sufragio mugatua nahi
-Moderatuek Asaldatuek
Gobernuan indar gehien. Aginte paralelo bat antolatu zuten, armadaren, Elkarte abertzaleen eta Elkarte sekretuen bidez
-Gobernu moderatuak Cadizko legeak aplikatzen hasi: Jaunen erregimena Maiorazgoak Inkisizioa Jesusen Lagundia (Jesuitak) (San Inaziok fundatua) Hamarrenak (murriztu soilik) Erlijio ordena erregularrak Haien ondasunak salgai
‣Deuseztatu
Inprimatzeko askatasuna Hezkuntza legea erregulartu
Lehen Hezkuntza
Irakaskuntzaren 3 etapa klasikoak
Bigarren Hezkuntza
‣Ezarri
Goi mailako Hezkuntza
b) Foruak berriro abolitzea: -Hego Euskal Herrian, erregimen liberalak ‣Foru
Probintziako Aldundiak sortu
aldundien ordezkoak
‣Erakunde
berriko kideak erakunde tradizionalaren buru izan ziren elite berak.
‣Ondasunak
izateko eta kaparetasuna egiaztatzeko, foru eskakizunak indargabe
egon arren, euskal noble absolutista aberatsek probintzietako politikaren gidari izatea lortu
Hauteskunde iruzurraren bidez
-Gasteizen, Bilbon eta Donostian
Liberalak agindean, Udaletan
c) Kontrairaultza indartzea:
}
- Laikotasun Politikek Elizaren ondasunen desamortizazioak
Kleroa eta Noble lurjabeak erregimen liberalaren aurka
-Nekazari + Herritar batzuk ere liberalekin haserre
Egoera ekonomiko larriagatik
-Fernando VII.ak betoa jarri lege liberalei ahal zuen guztitan; agintea berreskuratzen saiatu -Nobleak eta Kleroa, erregeak bideratutako iraultza liberalaren kontrako oposizioaren aitzindari. -Hego Euskal Herrian ‣Foru
Erregimen liberalaren kontrako oposizioa
tradizioaren etsaia baitzen
‣Foruen
bidez autogobernua gauzatzeko, monarkia absolutistaren beharra zegoela
zabaldu zen.
‣Liberalismoaren
kontrakoen propagandak, foruak indargabetzeak ekarritako
kalteak salatzen zituen. -1821etik aurrera, nekazari inguruetan batez ere (Katalunia, Aragoi): ‣Konstituzio
gobernuaren kontrako eta erregimen absolutistaren aldeko
erregezaleen oposizio armatua antolatu zen. ‣Kleroak
zeregin handia izan zuen.
-Liberal erradikalenak agintera iritsiko zirela oharturik
Fernando VII.ak laguntza eskatu
Aliantza Santuari -1823 => “San Luisen ehun mila semeak” armadak (Angulemako dukea buru) Bidasoa zeharkatu. -Fernando VII.aren aldeko taldeak elkartu Konstituzionala amaitu
Cadizen liberalei aurrea hartu
Hirurteko
Fernando VII.aren aginte absolutista berrezarri.
3.3- Hamarraldi Gaitzesgarria (1823-1833) -Monarkia absolutista berrezarri
a) Errestaurazio absolutista: -Erregeak, ideia liberalen kontrako zapalkuntza latza bideratu. -Hirurtekoko iraultzaile gehienak Londresera erbesteratu, jazarpen absolutistatik ihesi. -Erregeak bertan behera utzi Hirurtekoan indarrean egondako konstituzio dekretua ‣Berriro ezarri:
Gizarte estamentala Pribilegioak Jauntasuna Maiorazkoa Hamarrenen bilketa Erregimen Zaharreko hainbat erakunde
-Unibertsitate guztiak itxi (ideia liberalak kontrolatzeko) -Euskal Herrian: Foruak eta Batzarrak berrezarri, muga zergak lurraldearen barnealdera berreraman. ‣Udaletan
agintari kontserbadoreen eliteak
-Boluntario erregezaleen partida armatuak sortu, kontrairaultza babesteako. ‣Indar
handia Euskal Herrian
Karlistaldiko gerra zibileko protagonista.
-Egon ziren konstituzionalismoa ezartzeko matxinada militarrak (huts egin) ‣Adibidez:
Juan Martin El Empecinador-ena, eta Jose Maria Torrijos jeneralarena
b) Absolutismoaren porrota: -Erregeak ez konpondu estatuko Ogasunaren egoera nahiz eta ministro batzuek ahalegina egin, hori bai, pribilegio estamentuei kalterik egin gabe ‣Kanpo
eta barne zorra handitzen .
-Erregeak abian jarritako zapalkuntzak
Eskandalua Europan
Presioa egin
herrialdea adiskidetu zezan. -Ammistiaren dekretuak ez zituen pozik utzi ez liberalak, ez absolutista erreakzionarioak (apostolikoak) ‣Erreforma
epel urrien kontra zeuden
Karlos Maria Isidro infantearen
(erregearen anaia) inguruan biltzen hasi. -Absolutismo monarkikoa indarrean, baina printzipio liberalek erro sakonak -Sistema konstituzionalaren aldekoen (moderatuak-asaldatuak), monarkia absolutistaren aldekoen (Euskal Herrian: Foruen aldekoen) edo kutsu erreformista zutenen arteko erabateko banaketak
2 bando (Aurrerago gerra zibila)
c) Ondorengotzaren auzia -Beste arazo bat: Espainiako ondorengotzarena -Lege Salikoa: Emakumeak ezin zuten erregearen ondorengo izan -Fernando VII: Zuzeneko ondorengo gizonezkorik ez ‣Karlos
Maria Isidro (bere anaia) legezko ondorengoa
‣Baina:
Fernando VII.a Maria Kristina Napolikoarekin ezkondu 1830ean.
‣Maria
Kristina
Ahurdun
-Fernando VII.ak Lege Salikoa indargabetu ‣Berrespen
pragmatikoa eman zuen: Emakumeei erregina izateko eskubidea
aitortu zitzaien. -Isabel II.a izango zenak errege aulkitik bota Karlos Maria Isidro Berrespen Pragmatikoari ez legezkotasunik aitortu
-2 Talde sorrarazi: ‣Absolutista
monarkikoak:
Karlos infanteak koroa eskuratzeko eskubide zilegia Bando honi: KARLISTA
‣Liberalak
Isabelen alde (haurra zenez, aukera ematen zielako Maria Kristina erreginaordearen agintaldian esku-hartzeko) Bando honi: ISABELDARRA edo KRISTINOA
-Fernando VII.a hil (1833)
Karlistak matxinatu
-Maria Kristina: Liberalen alde (Isabelek erregetza eskuratzeko eskubidea babesten zuelako)
Estatu Liberalaren Sorrera 1.-Erregeordeen garaia (1733-1843) -Isabel II.a oraindik gazteegia ‣Maria
Kristina erreginaorde (1833-1840)
‣Baldomero
Espartero jenerala erregeorde (1840-1843)
-Estatu liberalaren oinarriak finkatu: ‣Zentralizazio ‣Batasun
juridikoa
-Gatazka zibila Ondorioz
politikoa / administratiboa
Lehen karlistada (Euskal lurraldeetan; Nafarroa barne)
‣Liberalak
vs. Absolutistak
-Erregimen politiko mistoa: Konstituzioa eta foruak batera
1.1- Maria Kristinaren erreginaordetza -Fernando VII.a hil
Isabel II.ak 3 urte besterik ez zituen
-Maria Kristina, Isabelen ama
Erreginaorde (1840 arte)
-Karlistaldia tarte hontan gertatu zen. -Liberalismoaren barruko ideologien zatiketa areagotu ‣Progresistak
(lehen asaldatuak)
Moderatuak
a) Errege estatutuaren garaiko gobernu moderatua -Karlistaldia zela eta
oso gobernu kontserbadorea osatu
‣1833an ‣Francisco
Cea Bermudez buru
-Liberalek eta armadak presio handia ‣1834ko ‣Joera
Beste kabinete bat izendatu
urtarrilean
moderatukoa
Francisco Martinez de la Rosa buru
-Moderatuen zeregin nagusia
Errege Estatutua idaztea (1834)
-Errege Estatutua: ‣Subiranotasuna
‣
Gorteek eta Erregeak
2 Ganberako Gorteak
Nazioak ez
1. Ganberan: Ospetsuen Estamentua Goi mailako nobleak eta erregeak aukeratutakoak 2. Ganberan: Prokuradoreen Estamentua Gizonezkoen oso sufragio murriztuaz (herrit. %0.12)
‣Erabat
liberala ez izan arren, bidea zabaldu monarkia konstituzionalari
-Erregimen Zaharraren gainbehera ekarri zuen
b) Progresisten goraldia -Progresistek herri matxinadak sustatu
Neurri iraultzaileagoak eskatzeko
-Espainiako iparraldean Karlistaldia sortu Moderatuen presioa: 1836an Francisco Javier Isturiz, kontserbadoreagoa, gobernuburu
Hiriak altxatu Maria Kristinak 1835ean Juan Alvarez Mendizabal progresista gobernuburu
-Progresistek herri matxinada eta konspirazioa antolatu ‣1836an
hasi matxinadak
‣Abuztuan:
La Granjako sarjentuen altxamendua
-Erreginak 1812ko Konstituzia zin egin behar izan zuen ‣Jose
Maria Calatrava progresista gobernuburu
‣Mendizabal ‣Hauek
Ogasunaren buru
bideratu erabateko iraultza liberala
-Lege iraultzaileak ezarri zituzten ‣Jauntxoen
erregimena ezereztatu
‣Maiorazkoak ‣Hamarrenak
desagertarazi desagertarazi
‣Inprimatzeko ‣Milizia
+
Hirurteko liberalean emandakoak
askatasuna berrezarri
Nazionala (Bolondreses osatutako ejerzitua) berrantolatu
-Garrantzitsuenak: ‣Elizaren
ondasunen desamortizazioa
‣Konstituzio
berria aldarrikatu
c) Mendizabalen Desamortizazioa (1835-1837) -Elizaren ondasunen desamortizazioa -1835ean => Erlijio ordenak deuseztatu ‣Organizazio
Klero erregularra: Konbentutan Klero sekularra: “normal”
bezala jarraitu bai, baina lurrak galdu
-1836an => Elizaren ondasunak salgai jarri -1837an => Apaizteria sekularraren ondasunak desamortizatzen hasi -Zer egin zuten ondasunekin: ‣Asko
nazionalizatu (Estatuaren jabetzakoak bihurtu)
‣Enkante
publikoan saldu, gero
-Salmentari esker, nabarmen handitu Ogasunaren diru sarrerak ‣Karlisten ‣Zorra
kontrako gerra finantziatu
txikitu
‣Noble
eta burges aberatsak (lur erosle nagusiak) liberalismoaren aldera erakarri
-Latifundismo burgesa sendotu zen -Nekazariak liberalismoaren kontra
Ezin zuten lurrik erosi +
Lurjabe berriek errenta garestitu
-Nekazari batzuk “Nekazari proletario” bihurtu
d) 1837ko Konstituzioa (2. konstituzioa) -Konstituzio progresista -1837ko maiatzean -Printzipio liberalak finkatu zituen: ‣Aginte
banaketa zehaztu
‣Eskubide
indibidualak aitortu:
-Adierazpen askatasuna -Inprinmatze askatasuna -Udala herritarrek aukeratu -Probintzia guztietan Milizia Nazionaleko taldeak sortu -Bi ganberako Gorteak eratu: ‣Diputatuen
kongresua
Gizonezkoen sufragio zentsitarioz hautatutakoak
‣Senatua
Erregeak izendatutako kideak
-Moderatuei zenbait eskari onartu: ‣Erregeak
Gorteak biltzeko eta desegiteko ardura
‣Ministroak
izendatzeko eta kargutik kentzeko eskumena
-Legebiltzarrean gehiengoak zioena errespetatzeko beharrik gabe ‣Estatu
berria konfesional katolikoa jarraitu izaten
-Apaizteria finantziatu behar -Hego Euskal Herrian, foru erakundeak deuseztatu -Aldundiak ezarri -Udala hautatzeko
Erakunde konstituzionalak ezarri
Probintzietako administrazio organo gorenak Foru arauek indarrean jarraitu (Donostian izan ezik) Liberalismo progresistaren gotorleku
e) Moderatuen itzulera (1837-1840) -1837ko urriko hauteskundeetan, moderatuek irabazi -Gehiengoari eutsi Gorteetan eta gobernuan, 1840 arte. -1837ko konstituzioak indarrean jarraitu, baina: ‣Moderatuak
lege erradikalenei mugak jartzen saiatu, batez ere:
-Prentsa askatasuna -Hautesleek hauteskundeetan parte hartzeko eskubidea -1840an => Udalen legea ‣Oso
lege zenralista
‣Alkate
eta zinegotziak Barne ministroak izendatu aurrerantzean
‣Herri
hautaketa bertan behera
‣Lege
honen eskutik: Gobernu moderatuaren eta erreginaordearen gainbehera
-Progresistek (hirietan indar gehien), moderatuen erreformak indargabetzeko eskatu ‣Maria
Kristinak jaramonik ez
-Milizianoen eta Progresisten matxinada ‣Espartero
Benetako iraultza
jenerala erregeorde izendatzeko eskatu. Eragin handia zuelako:
-Karlisten kontrako garaipenagatik -Bergarako Itunaz geroztik Bergarako besarkada -Erreginaordeak kabinete progresista eratu -1840ko urrian abdikatu
Erbestera ihes egin zuen
Espartero Liberala
Maroto Karlista
1.2- Lehen karlistaldia (1833-1840) -Fernando VII.a hil
gerra zibila
-Absolutistak (Karlistak) vs Liberalak (Isabeldarrak/Kristinoak) -Aragoi, Katalunia eta Maestrazgon (Castello) zenbait ondorio -Hego Euskal Herrian ondorio gordinenak
a) Karlistak eta Liberalak -Karlos Maria Isidro infantearen jarraitzaileak
Isabel II.aren jarraitzaileak
-Isabeldar edo Kristinoak: ‣Zer
aldeztu? Liberalismoa ezartzea, legeak bateratzea eta zentralizazioa
‣Nortzuk?
Burgesia, tratulariak, funtzionarioak, armada, goi mailako nobleak eta
hirietako herritar gehienak -Karlistak: ‣Zer
aldeztu? Absolutismo monarkikoa eta foru tradizionalak
‣Nortzuk?
Behe mailako apaizteria, noble txiki lurjabeak eta nekazari gehienak
Sistema liberalean kaltetutakoak (Desamortizazioagatik) -Hego Euskal Herrian ‣Ohiko ‣Herri
Aldaketa sakonak
bizimodu tradizionalen arteko oreka desegin
lurrak saldu egin ziren
‣Maiorazkoa
ezereztu
}
Onurak lurjabe eta burges aberatsei soilik
Lurra oso zatituta
-Elizaren desamortizazioak garrantzi handia Karlistaldian ‣Apaizteria
Karlismoaren zutabe nagusia
-Karlisten leloa: “Dios, patria, rey y fueros” ‣Absolutismo
monarkikoa
‣Katolikotasuna ‣Euskal
lurraldeetako erregimen tradizionala
-Liberalismoak, ordea, hauek defendatu: ‣Berdintasuna ‣Zentralizazioa
}
Babestu
b) Gerraren nondik norakoak -Lehenengo fasea: 1833 eta 1835 bitartean ‣Protagonista:
Tomas Zumalakarregi
Armada karlista erregularra sortu eta
zuzendu ‣Karlistek
gerrillen taktika erabili
Landa inguruetan liberalak arreta handiz ibili
behar ‣Hiri
gehienak liberalen kontrolpean zeuden
-Bigarren fasea: Zumalakarregi hil zenetik, 1835, eta 1837 bitartean ‣Karlistak ‣Gomez ‣Karlos
hegoalderantz
jenerala Andaluziaraino iritsi
buru zuen talde batek Madril hartzen saiatu
-Hirugarren fasea: 1837 eta 1839 bitartean ‣1837
=> Armada liberala indartu
‣1839
=> Gerraz nekatuta, bi taldeak bat etorri
‣Liberalak
Elizaren desamortizazioari esker
ohartu onura gehiago ekarriko ziela foruen auzia eta Don Karlosena
berreztea. ‣Karlista
transakzionistak, irtenbide hitzartuaren alde egin
-Transakzionistak: Karlisten sektore bat. Negoziatzearen alde zeuden. Maroto zuten buru. ‣Karlistaldiak
1840 arte iraun Katalunian eta Castellon
c) Gatazkaren amaiera -Maroto jeneral karlista ‣Bergarako
Espartero jeneral liberala
Ituna sinatu, 1839ko abuztuan
‣“Bergarako
besarkada”
-Bergarako Itunean: ‣Marotok
erregina izateko eskubidea aitortu Isabel II.ari
‣Esparterok
foruak babestu eta arm. karlistako ofizialen mailari eusteko hitza eman.
-Don Karlosek Espainiatik alde egin zuen -1839ko urriaren 25ean => Moderatuek eta Maria Kristinak foruak berretsi ‣“Batasun ‣Foruak ‣Foru
Konstituzionalari utzi gabe”
konstituzioari egokitu, horrela.
eta konstituzio erakundeek indarrean jarraitu, baina Kons. garrantzitsuagoa.
‣Tokiko
erakundeak: Udal tradizinalek jarraitu
1.3- Esparteroren erregeordetza (1840-1843) -Baldomero Espartero jeneral progresistak ospe handia -Jarraipena eman zion progresisten bateratze eta zentralizatze prozesuari -Elizaren ondasunak saltzen jarraitu -Milizia Nazionalaren boterea sendotzen jarraitu -Aldaketa handiak gertatu foruetan: ‣Foruak
konstituzioari egokitzeko prozesuan
}
-Euskal lurraldeek joera moderatu kontserbadore foruzaleak
Bidali ordezkari
-Nafarroak progresistagoak
bezala Gorteetara
‣Nafarroako ‣Batasun
ordezkarien proposamenek nabarmen aldatu eta mugatu foruak
eza
‣Nafarroaren
Gorteetan foruen aldeko fronte bateratua ez osatu negoziazioa partikularrak
1841eko abuztuaren 16an: Lege Hitzartua
-Nafarroak erresuma izateari utzi -Muga zergak bere lurralde mugan ezarri -Onartu Espainiako konstituzio eskubideak eta lege/hauteskunde sistemak -Trukean: Nafarroari autonomia handia administrazioan (Aldundiak) -Euskal lurraldeetan: Foru pasea deuseztatu -1841eko urrian => Arma bidezko matxinada sortu euskal probintzietan ‣Partehartzaileak: ‣Esparterok
Foruzaleak, Karlistak, Maria Kristinaren aldeko liberalak
gogor zapaldu altxamendua, Donostiako burgesen laguntzarekin
-1841eko urriaren 29an: Gasteizen dekretu bat: ‣Euskal
probintziek Espainiako gainerako lurraldeen maila bera
-Administratiboki -Juridikoki -Muga zergei zegokienez -Ondorioak: ‣Deuseztatu:
Foru pasea (Kanpoko legeak obeditu edo ez obeditzeko eskubidea) Aldundiak Batzar Tradizionalak Barnealdeko mugak ((Mugak portuetara eta kanpo mugetara eraman))
Muga zergak portuetara eta mugetara ‣Jarraitu:
Ezaugarri militarrak (Esp. ejerzituan parte hartzeko derr. ez) Zergak Erregeari ordaindu beharrik ez
Zergak kobratzeko sistema berri bat oso zaila ezartzea, horregatik mantendu
-Esparterok oso politika pertsonalista eta autoritarioa ‣Etsaiak
sortu zizkion (Alderdi barruan bertan ere)
-Azkenean, oposizio gogorra, Maria Kristinaren aldeko militarren matxinada eta hirietako altxamenduak
Erbestera ihes egin behar izan zuen
2.-Isabel II.aren erreginaldia (1843-1868) -Espartero jeneralak alde egin
Gorteek adin nagusitasuna eman Isabel II.ari
-1843ko azaroan => 13 urte besterik ez zituela -Isabelen erreginaldian, behin betiko finkatu Estatu liberala, zentralista eta moderatua ‣Oligarken
interesekin bat zetorren
-Alderdi liberal moderatua agintean (1843-1854) eta (1856-1868) -Progresisten esku tarte batean (1854-1856) -Euskal Herrian, foruak konstituzio berriari egokitzeko negoziazioak
2.1- Hamarraldi moderatua (1844-1854) -Moderatuak agintean
Ramon Maria Narvaez
-Oso administrazio zentralizatua -kontserbadorismo politikoaren bidea -Boterearen zutabe guztiak kontrolpean izan zituen -Hauteskunde iruzurraz baliatu -Ordenari eusteko kezka handia -Zapalkuntza gogorra erabili -Oligarka lurjabeen eta merkataritza/finantza arloetako goi mailako burgesen kontrolpean
a) Gobernu moderatua sendotzea -1845ean, Konstituzio berria: ‣Konstituzio
erabat moderatua
‣Subiranotasuna
erregearen eta Gorteen esku
‣Erregeari
ahalmen gehiago
‣Botereen
arteko elkarlana
‣Gorteak
bi ganberaz osatuta
-Senatua: -Senatuko kideen kargua hil artekoa -Erregeak izendatu senatuko kideak
-Kongresua: -1846ko hauteskunde legearen arabera hautatuak -Gizonezkoen oso sufragio zentsitarioa (Biztanleen %1) -Familia aberats eta ahaltsuak soilik -1845eko urtarrilaren 8an => Udalen legea: ‣Oso
lege zentralista
‣Tokiko
agintea gobernuaren ordezkari ahaltsuei aitortzen zien
‣Euskal
lurraldeetan ere ezarri
Foruzaleek protesta gogorrak
-1851 => Vatikanoarekiko Konkordatua sinatu ‣Vatikanoak ‣Estatu
bere ondasun guztiak desamortizatzea onartu
konfesional berriak
bere gain hartu behar gurtza eta apaizteria
mantentzeko ardura ‣Elizak
irakaskuntzan izandako eskumenak berreskuratu
-Moderatuek kontrolari eusteko eta ordena mantentzeko interes handia ‣Prentsari ‣1844
zentrura ezarri
=> Guardia Zibila sortu -Egitura militarra -Zeregina: Ordena eta jabetza babestea -Milizia Nazionalari (progresisten kontrolpean zegoena) boterea kendu
‣Azkenean,
Milizia Nazionala desegin egin zuten
-Euskal lurraldeak 1841 urtearen aurreko egoerara itzuli ‣Pedro
Egañaren lanari esker
‣1844ko
uzt. 4an => Berriro indarrean jarri Foru Aldundiak eta Batzar Orokorrak
-Administrazio eta ekonomia ahal berdinekin -Erakunde bikoiztasuna gertatu berriro (Konstituzioarenak eta foruenak) -Muga zergak kostaldera berriro EZ zituzten eraman -Foru pasea ez zen berriro onartu -1845eko konstituzioak Euskal Herriko Hautesleak murriztu
b) Moderatuen kontrako oposizioa -Gobernuak errepresioa erabili, hauteskundeak manipulatu
Oposizioak indarkeria erabili behar erregimenari aurre egiteko
-Nortzuk? Karlista tradizionalistak, progresistak, errepublikazaleak eta demokratak
-1848ko iraultza zikloak eragin handirik ez ‣Progresista
erradikalen altxamendu batzuk Madrilen
‣Errepublikazaleak ‣1846-1849
Katalunian eta Levanten
=> Bigarren Karlistaldia (bereziki Katalunian)
2.2- Biurteko progresista (1854-1856) -Leopoldo O’Donnell irekitasunaren aldeko jeneral moderatuak matxinada antolatu Vicalvaron (Madril) 1854an
“Vicalvarada” mugimenduak huts egin
-Antonio Canovas del Castillok Manzanaresko agiria idatzi
erreforma erradikalagoak eskatu
-Progresistek, demokratek eta errepublikazaleek Iraultza mugimenduarekin bat ‣Uztailean
matxinada erradikalak
-Non? Madrilen, Bartzelonan, Sevillan, Bilbon -Batzorde iraultzaileak eratu
a) Gobernu progresistaren egonkortasun eza -Isabel II.ak Esparterori gobernua zuzentzeko eskatu -Gobernua, progresistak eta moderatu batzuk (O’Donnell, adibidez) osatu -Erregimenean aldaketak egin: ‣Prentsa
askatasuna
‣1837ko
hauteskunde sistema
Gizonezko gehiagok boto eskubidea
-Egonkortasun eza: ‣Karlistak:
erreforma progresisten kontra
‣Demokrata,
errepublikazale eta sozialistak: Aldaketa iraultzaileagoak, erreforma
zabalagoak nahi zituzten
Lehen langile grebak
-1856ko uztailean, Esparterok dimisioa ‣Erreginak
O’Donnelli agindu gobernua eratzeko
‣Moderatuak
eta progresista kontserbadoreak agintea
Moderantismoko bidea
b) Erreforma progresistak -Gobernuan luzaro ez ziren egon -Garrantzi handiko erreformak
Legegintzan, administrazioan, ekonomian eta finantzetan
-Hainbat erreforma ezin aplikatu: ‣1856ko
Konstituzioa: Non nata (no nacida), ez zen inoiz indarrean egon
-Neurri ekonomiko eta finantzietakoak izan ziren garrantzitsuenak: ‣1855ean
=> Pascual Madoz Ogasun ministroak desamortizazio zibila
-Desamortizazio zibila: ‣Estatuaren
eta udalen ondasunei eragin
‣Nekazariei
mendien herri erabilerarako eskubidea kendu
‣Elkarte
anonimoak eta jaulkipen bankuak liberalizatzeko legeak arautu
-Jaulkipen bankua: Banco emisor ‣Finantza
sistema zabaldu
‣Atzerriko
kapitala erakarri
‣Trenbidearen
Txanpona ateratzen duena
eraikuntza sustatu
2.3- Moderantismoaren itzulera (1856-1868) -Bukaeran: Progresistak, demokratak, errepublikazaleak eta Batasun Liberalekoak Primen zuzendaritzapean elkartu ziren, Isabelen erregimena erorarazteko. 2. eb.
3.-Seiurteko demokratikoa (1868-1874) -1868ko iraultza (La Gloriosa)
Liberalismo demokratikoa ezarri (1868-1874)
- Alderdi poitikoen zatiketa Karlisten eta kantonalisten arma bidezko oposizioa Kolonietako gorabeherak
3.1- 1868ko Iraultza -1868ko irailean Topete Cadizen matxinatu
}
Eredu demokratiko berriak huts egin
Beste zenbait militarrek (Prim, Serrano) progres., demok., errepub., unionistek jarraitu Hirietan: Batzorde iraultzaileak eratu
-Armadak (erreginari leialak) Alcoleako Gudua galdu (Kordoba)
Isabel II.a erbestera ihes
a) Gobernu Iraultzailea Serrano buru (unionista) -Gobernu iraultzaileak
Prim gerrako ministrari Errepublikazalerik ez gobernuan
-Neurriak: -Inprimatzeko, elkartzeko eta biltzeko askatasuna -Gizonezkoentzako sufragio unibertsala -Gorte Konstituziogileak bildu. -1. hauteskundeak
Progresistak, unionistak eta demokraten talde monarkikoa garaile
-1869: Konstituzio berria. -Oinarriak: -Monarkia demokratikoa
(“Erregea errege da, baina ez du gobernatzen”)
-Nazio subiranotasuna -Botere arteko banaketa -Biltzeko eta elkartzeko askatasuna -Gurtza askatasuna -Gizonezkoen sufragio unibertsala -Gainera: -Gorteetako 2 ganberak sufragio unibertsalez hautatu -Gobernuak betoa ezartzeko eskubidea -Udal administrazioa eta gobernua dezentralizatzeko neurriak proposatu -Aduanetako zergak murriztu
Truke askea sustatu
-Pezeta ezarri
3.2- Amadeo Savoiakoaren erregealdia (1871-1873) -1871an iritsi Madrilera. -Ezin izan aurre egin erregimenaren kontrako oposizioaren indarrari
Bere monarkia
demokratikoak huts egin Politika eta gizarteko egonkortasunik eza
-Agintaldiko ezaugarriak
Gizarteko sektore gehienak zioten mespretxua
-Eliza hierarkia gurtza askatasunaren kontra eta Elizaren eta Estatuaren arteko berrizketaren kontra borrokatu
Katoliko asko Karlistekin bat
-1872an hirugarren karlistaldia hasi (Karlistek armak hartu)
}
- Elkartzeko askatasuna AITren bilerak
Langile mugimendua zabaldu eta sendotu ‣Ideologia sozialista eta anarkista ‣Jabetza pribatua deuseztatzearen alde ‣Hauen ekintza iraultzaileek
Kezka berria gob. demokratikoari
-Kuba: Burujabetasunaren aldeko gerran -Gizartean eta politikan gero eta zailtasun gehiago
Amadeok abdikatu (1873)
3.3-Hirugarren Karlistaldia a) Gerraren arrazoiak -Arrazoi nagusia: erlijioa -Iraultza demokratikoa eta Estatu laikoa ezarri
EHren erlijio sinesmenaren
kontrako erasotzat hartua -Karlismo tradizionalistari
Katolikotasunaren defentsak eman zion indarra
(Seiurteko demokratikoan zorrotz errespetatu ziren foruak)
-Karlismoa zabaldu. Nola? -Karlistek -Elizak
Propaganda trebea prentsan Apaizek pulpituetan
-Liberalismoa = Katolikotasunaren eta foruzaletasunaren kontrako mugimendua -Karlisten helburua
Karlos VII.aren monarkia berrezarri
-Gizarte tradizionalaren eta ordenaren oinarriak finkatu -Katolikotasuna finkatu -Foru berezitasunak (XIX.mende osoan zehar aldaketak jasandakoak) finkatu -Karlisten leloa (printzipioak): “Jainkoa, Aberria, Foruak eta Erregea”
b) Gerraren nondik norakoak -3. Karlistaldia 1872an hasi (Amadeoren ordez Karlos VII.a errege zilegi izendatu) -Hasieran, hainbat gudu galdu karlistek (Agorriagakoa, Mañarikoa, Oñatikoa) -Orokietako gudua (maiatzaren 24an)
su-eten laburra sinatu (Zornotzan)
-Serrano jeneralak (armada errepublikazalekoa) amnistia eman -Karlistek armak utzi Handik gutxira
-Santa Kruz apaiza buru zutela, Karlistek gerra egiten jarraitzea erabaki -1873: Karlistek erasoaldia hasi Hego EHn eta Katalunian, gerrillen bidez (sabotajeak) -Euskal lurraldeak Karlisten esku (hiriburuak izan ezik) -Hasieran, Karlistak nagusitu (Metautenen, Beramendin eta Deikaztelun) -Errepublikazaleek Montejurrako gudua galdu
-Karlisten armadaren buru: Dorregaray, Valdespina, Velasco eta Ollo
-Karlistek ezin hiriburuak hartu (errepublikazaleek indar handia bertan) -1874: 125 eguneko setioa Bilbori -Gerrak 1876 arte iraun zuen.
Azkenean, amore eman behar izan zuten.
-Alfontso XII.a (Isabel II.aren semea) politikan esku hartzen hasi
liberal foruzale
kontserbadore asko, lehen Karlismoaren aldekoak, joeraz aldatzen hasi. -1875: Liberalek Karlistei irabazi Katalunian eta Maestrazgon. -1876: Lizarra erorita, liberalek behin betiko garaipena lortu -Karlisten hondamen militarra
Karlos VII. Frantziara alde
Canovasek (errestaurazioan) Foruak deuseztatu Historiaren aldi berri bat hasi Euskal Herrian
3.4-Lehen Errepublika -Erregeak abdikatu
Gorteek (Nazio Biltzarrean bilduta) Errepublika aldarrikatu
-Lehenengo erregimen errepublikazalea 1874. arte iraun.
-Errepublika federala (1873): gerra karlistak zabaldu EHn, Katalunian eta Castellon.
-Errepublika unitarioa (1874)
b) Errepublika unitarioa -Manuel Paviak estatu kolpea (1874ko urtarrila) -Estatu Kolpea
Gorteak desegin Guardia Zibilaren bidez
Serrano jeneralak hartu gobernuaren lehendakaritza
-Alfontso Borboikoa:
-1874. urtean Ingalaterratik itzuli, errege izateko asmoarekin -Gizarteko/politikako sektore asko bere alde jarri (Apaizteria, armada eta kontserbadoreak)
-Martinez Campos jenerala matxinatu (1874ko abendua) -Alfontso XII.a Espainiako errege izendatua
Errestaurazioaren garai historikoa hasi
-1868an hasitako iraultza zikloa (seiurte demokratikoa) bukatu
-Borboiek Espainiako koroa berreskuratu
Errestaurazioa eta bere Krisialdia 1.- Errestaurazio garaiko erregimen politikoa (1874-1923) -1874: Borboien monarkia berrezarri: Alfontso XII.a buru
Errestaurazioa
-Xede nagusia: alderdi politiko guztien oreka eta batasuna lortzea. -Hainbat errege:
-Alfontso XII (1875-1885)
-Maria Kristina (1885-1902)
-Alfontso XIII (1902-1931)
1.1-Canovasen sistemaren oinarriak -Canovas del Castillok eratu Errestaurazio garaiko sistema politikoa
Txandakatze sistema
-Alderdi Kontserbadorearen sortzailea -Gizarte ordena + aurrerabide ekonomikoa bermatzeko sist. polit. oinarri juridikoak ipini -Herritarren demokrazia eskariei entzungor -Hiritarren eskubide indibidualak deuseztatu
a) 1876ko Konstituzioa -1876: Konstituzio berria -Kontserbadorea eta moderatua -Subiranotasuna erregearen eta Gorteen esku (botere legegilea bien esku) -Erregeak:
-Ministroak izendatu
-Gorteak biltzeko deia egin
-Gorteak desegiteko eskumena
-Legeei betoa jartzeko eskumena
-2 Ganberako Gorteak:
-Senatua: Nobleak, militarrak, apaizak (batzuk erregeak aukeratutakoak)
-Kongresua: Diputatuak (herritarrek hautatuta hauteskundeetan)
1.
Sufragio zentsiarioz
2. 1890 => Gizonezkoen sufragio unibertsala
-Erlijio askatasuna (gurtza guztiak onartuak) baina estadua katoliko konfesionala
b) Txandakatzea eta bi alderdiko sistema -Canovasek alderdi guztien batasuna nahi
Txandakatze sistema ezarri
-Txandakatze sistema:
-2 alderdi politikok agintea (txandaka)
-Alderdiak:
-Alderdi Kontserbadorea:
-1875ean sortua
-Canovas buru
-Liberal moderatuak eta unionistak
-Alderdi Liberala:
-1880an sortua
-Sagasta buru
-Liberal progresistak
-Sistematik kanpo gelditu besteak (bai ezkertiarrak bai eskuindarrak)
c) Jauntxokeria -Hauteskundeak manipulatu eta iruzur egin -Jauntxokeria: Iruzur egiteko tresna nagusia
Zertarako?
Burgesiaren alderdien txandakatzea bermatzeko Eskuineko/ezkerreko alderdiei bidea ixteko
-Nekazari inguruetan jauntxoek kontrolatu bozketak eta nahieran aldatu azken emaitzak
-Iruzurra hauteskunde guztietan
-Sufragio zentsitarioz hasieran
-Gizonezkoen sufragio unib. beti gehiengoa parlamentuan (emaitzak manipulatu)
-Gobernuan “egon behar zuen� alderdiak beti gehiengoa parlamentuan
2.- Erregimenaren bilakaera 2.1-Alfontso XII.aren erregealdia a) Alderdi Kontserbadorearen gobernua -1875-1881: Canovasek, Penintsulako iparraldeko Karlistekin eta Kubako independistekin bakea lortzeko proiektua martxan jarri. -Martinez de Campos jenerala Kubara bidali
Zanjongo bakea (1878)
-Kubari autonomia erre. eta indultua eman eta esklab. deuseztatzeko konprometitu
-Gatazka ez erabat konpondu
1895 gatazka berrindartu AEBren laguntzarekin
-Canovasek eskubide indibidualak murriztu
b) Euskal Herriko egoera politikoa -Karlistek indar handia (nekazari inguruetan) -Hauteskundeetan: Liberalak elkartu behar, Karlismoari aurre egiteko. -Azkar egokitu Kontzertu ekonomikoaren erregimenaren abantailei.
2.2-Maria Kristinaren agintaldia -1885: Alfontso XII.a hil
Bere emaztea Maria Kristina erreginaorde (haurdun)
-Canovas eta Sagastak txandakatze politikoari jarraipena ematea hitzartu: Pardoko Ituna
3.- 98ko Krisia 3.1-Kolonietako gerrak -Garrantzia handia (Errestaurazioaren kontrako jarrera sortu zuelako) -Potentzia handiak zabalkunde inperialistan murgilduta (Afrika, Asiako lurrak) -Espainia (inperio koloniala izana)
Puerto Rico, Filipinak eta Kuba geratu 1895erako
-AEB Kuban zituzten interes ekonomikoak sendotu: Kapital asko inbertitu azukrearen industrian eta meatzeetan. -Zanjoneko bakea
Sendotu Kubaren independentziaren aldeko mugimendua
(Marti mugimenduaren buru)
-1895: Gatazka armatua hasi Filipinetan eta Kuban -Canovas matxinada baretzen saiatu (1897) baina AEB gerran sartu
Sagastak autonomia handia eman Kubari,
Espainiak Manilan eta Santiagon zituen eskuadrei eraso
-1898: Parisko Bake Hitzarmena: errendizio formala itundu.
Espainiak AEBn esku utzi: Puerto Rico, Filipinak, Guam.
Kubari independentzia eman
-Espainiak Alemaniari saldu: Karolina uharteak, Mariana uharteak eta Palaos. -Itsasoz haragoko inperioa bukatua
3.2-Mende amaierako Krisia
Pesimismoa
-Porrot militarra oso latza Espainiarentzat
Gutxiagotasunezko sentimendua
-Krisiak gogoeta sakona eragin Espainiaren gainbeheraren eta 98ko hondamendiaren arrazoiei buruz -Kritika horiek eragin handia
Erregenerazioaren aldeko mugimenduan 98ko belaunaldian
a) Erregenerazionismoa -Joera ideologikoa -Kritika gogorra egin Errestaurazioaren sistemari -Sistema liberala eraberritzea proposatu, herrialdearen arazoak konpondu nahi:
-Jauntxokeria
-Analfabetismoa
-Gutxiengoak zuzendutako gobernua
-Lurjabe handien menpeko nekazaritza
-Joaquin Costa joera honen aitzindari
-Bere ustez: Oligarkia eta jauntxokeria ziren erregimenaren arazo nagusiak
b) 98ko belaunaldia -Erregenerazionismoaren aldeko jarrera, pesimismoa nagusitu -Belaunaldia XX. mende hasieran sortu -98ko Belaunaldia: Miguel de Unamuno, Azorin, Pio Baroja, Ramiro de Maeztu, Vicente Blasco Iba単ez, Valle Inclan. -Espainia ilunaren kritika Tradizioan murgilduta, iraganean errotuta -Modernizazio eta eraberritze sozialaren, politikoaren, ekonomikoaren eta kulturalaren beharra agerian utzi.
4.-Canovasen sistemaren Krisia eta Krisi Soziala 4.1-Canovasen sistemaren Krisia -Alfontso XIII.aren erregealdian Canovasen sistemaren krisia: 1917 arte iraun.
a) Alderdi dinastiko Konstituzionala -Erregearen esku hartzea
}
Nagusikeria elektorala (jauntxokeria)
Ezegonkortasun politikoa ekarri
-Alderdietan zatiketak, sistemaren aurkako oposizioa, gizarte arazo asko. -Canovas hil
Sivela Alderdi Kontserbadorearen buru Maura Dato
b) Txandakatze sistemaren kontrako oposizioa -Oposizio intelektualaren ezaugarri nagusiak:
-Sistemaren kontrako jazarpena
-Herrialdea modernizatzeko eskakizuna
-Adibidez: Jose Ortega y Gasset, Manuel Aza単a
-Kataluniar eta Euskal nazionalismoek eta langile mugimenduek erregimenaren kontrako oposizioan jardun.
4.2-Krisi sozialak eta politikoak -Arazo ekonomikoak, sozialak eta politikoak indar handiz lehertu
Arriskuan jarri erregimen politikoa
(Bartzelonako Aste Tragikoa, 1909)
a) 1917ko Krisia -3 protestaren ondorioz sortu: militarren protesta, parlamentarien matxinada, langileen auzia.
Eskaerak:
-Konstituzioaren erreforma
-Bizitza publikoa eraberritzea
-Militarren eskakizunak Defentsako Batzorde Militarrek bideratu (Kargu igotzea eta lan baldintzak ere haien esku)
1916an sortua
-Datoren gobernua batzorde horiek desegiten saiatu, baina azkenean onartu egin behar militarrek estatu kolpea emango zuten beldur
Batzordeek indar handia
-Parlamentarien Biltzarra Bartzelonan elkartu Konstituzioaren erreforma bultzatzeko eta txandakatze sistema suntsitzeko.
-Katalanistek, errepublikazaleek eta sozialistek parte hartu -Konstituzioa eta txandakatze sistema desegin baina ez zuten lortu beraiek proposatutako erreformak ezartzea.
-1917ko Greba orokorra:
-Sistemaren kontrako ekimena
-Greba orokorra egiteko deia zabaldu sozialistek, CNTk eta UGTk (PSOEk)
-Batz. militarrek, Parlamentarien biltzarrak, Nekazariek (anarkistek) ez parte hartu. -Armadak mugimendu hura zapaldu
Sozialisten eta anarkosindikalisten arteko
zatiketa areagotu
b) Sistemaren suntsipen prozesua -1917 geroztik sistema konstituzionala gainbehera -Kontzentrazio* gobernuak agintean
ez zuten lortu arazoei irtenbidea ematea.
-1917-1923: Nahasmen soziala
Biztanleria hirietan pilatu Prezioak asko igo
-1919-1923: Bartzelonan jarduera terrorista larria:
}
Proletarioaren kopurua handitu
* Krisialditan alerdi pol. nagusiek beraien arteko difer. alde batera utzi eta gobernu amankomuna osatzea, krisiari aurre egiteko
Ondorioz: Egoera jasanezina
-Anarkistek burgesen kontrako indarkeria ekintzak
-Krisi ekonomikoa sortu
-Lehen Europa egoeran (Espainiak gerrarako beharrezkoa saldu)
-Gerra amaitutakoan
-1921: Datoren gobernuak
Krisia Errepresioa zorroztu
anarkistek Dato hil
-Espainiako Alderdi Komunista sortu (Internazional Komunistaren baitan)
Onura ekon.
Industrializazioa 1.-Industrializazioa Euskal Herrian 1.1-Industrializazioaren oinarriak Euskal Herrian -Oinarrizko faktoreak Euskal Herriaren modernizazioan:
-Industria tradizionalen presentzia: burdinolak, untziolak
-Estrategikoki kostaldean, kontinentearen eta penintsularen artean kokatuta.
-Lehengai garrantzitsu bat izatea: Burdin mea (Bizkaian) (asko eta kalitate onekoa)
-1841: Aduanak kostaldera eraman
EH Estatu liberal berrian integratu Bizaia eta Gipuzkoako beranduagoko industrializazioaren eta Kapitalismoaren garapenaren oinarriak finkatu
Kanpo-merkataritzan zailtasunak Bilboko merkatariak bertako industria siderurgikoan inbertitzen hasi -Hasieran: Barne-eskariei erantzuteko
Industria garatu Labegaraiak sortu
-Boluetako Santa Anako labegaraiak (1841)
-Nuestra Señora de la Merced-eko labegaraiak, Guriezon (1848)
}
-Oraindik erregai gisa landare-ikatza erabili
-Nuestra Señora del Carmen lantegia sortu, Zestaon
Ibarra familiaren kapitalarekin
(Bizkaiko Kapitalista garrantzitsuak)
-EHko burgesiak ez zuen kapital nahikoa industrializazioa bultzatzeko -Industrializazioa kanpo faktoreei esker gertatu: altzairua egiteko “Bessemer” bihurgailua
-“Bessemer bihurgailuaren aurkikuntza”
BHko lantegietan ezarri
-Burdin mota berezi baten kantitate handiak behar: Hematiteena
-Bilboko inguruneak hematitak bazituen
-Bilboko inguruneak zenbait abantaila BHrentzat:
-Hematiteen meatokiak kalitate handikoak
-Kostaldetik hurbil: garraio kostua txikiagotu
-Itsasadarraren hobekuntzak edukiera handiko ontzien nabigazioa ahalbidetu
-Abantaila horiek: Atzerriko kapitalaren inbertsioa bultzatu erauzketan eta esportazioan -1865tik aurrera: atzerriko kapitala zuen zenbait konpainia sortu (Euskal burgesiak ere parte hartu maila txikiagoan
EHko burgesiak etekin handiak
-“The Bilbao River and Cantabrian Railway C.L.” (Ingelesa)
Ind. siderur. inbertitu)
}
-“Orconera Iron Ore C.L. (Ingelesa)
-Societé Franco-Belge des Mines de Somorrostro
Ibarra familiak parte hartu
-Enpresari (Familia) Euskaldun garrantzitsuak: Ibarra, Martínez de las Rivas, Chávarri, Sota y Aznar, Gandarias... -EHko burgesiako talde txiki honek kapital handiak bildu burdinaren esportazioari esker -2. Gerra karlista
Jarduera bertan behera
Gerra bukatu
Burdinaren ustiapena
eta esportazioa areagotu, merkataritza-nabigazioa hedatu eta Nerbioi ibaiaren ezkerraldean siderurgia modernoa eraiki. -1876tik aurrera: Bizkaiak industria garapen handia burdin mearen erauzketa eta esportazioari esker.
1.2-Industrializazioa Euskal Herrian -1876tik aurrera, gerra karlista amaituta
EHko (Bizkaiko) industria hazkundeak
a) Bizkaiko meatzaritza eta siderurgia -Burdinaren erauzketak eta Ingalaterrara zuzendutako esportazioak
-Bizkaia mea horren estatuko produzitzaile nagusi bilakatu
-Ustiapen erritmoa handituz 1900. urterarte -Meatzeak agortzean eta neurri protekzionistak ezartzean
Produkzioa
-Industrializazioaren motorea: Industria siderurgikoa
-Bizkaian: hematitea, ikatz asturiarra eta ingelesa, teknologia eta atzerriko kapitala
eta bertakoa baitzeuden eta barne eta kanpo merkatuak baitzeuden. -1879-1882 artean estatuko 3 siderurgia garrantzitsuenen eraikuntza Bizkaian (Teknologia oso aurreratua):
-San Francisco de Mudela (Francisco de las Rivasek)
-Vizcaya (Víctor Chávarrik)
-Altos Hornos de Bilbao (Ibarratarrek)
-1894: Interes Siderurgikoa sustatzeko: Liga Vizcaína de Productores fundatu
-Sindicato Siderúrgico-aren (1897) oinarria
-Bizkaiko siderurgiak bildu bertan, burdinaren eta altzairuaren barne-merkatua
monopolizatzeko.
-Etekinek gora egin zuten prezioen igoerari esker
-Industri kontzentrazioaren aldeko prozesua hasi Altos Hornos de Vizcaya sortu zenean (Vizcaya, Iberia eta AHB enpresak bat egin)
zergatik?
Bilboko itsasadarrean eta Gipuzkoan industriaren dibertsifikazioa sustatu zutelako
b) Ontzigintza -Burdin mearen eta totxoaren esportazioak eta ikatzaren inportazioak
-Bilboko merkataritza-ontzien hazkundea ekarri
-1898: Koloniak galdu
Kapitala Espainiara itzuli
Industri siderurgikoarentzat ona
Ontzigintzaren sektorea azkartu
-Siderurgiako burgesiako familia asko ontzigintzan hasi
-Ontziolak lurrinaren bidez mugitutako burdinezko ontziak eraikitzeko egokitu
-Bilboko merkataritza-ontziteria eta Esp. gerra-ontziak berritu zituzten hainbat enpresek:
-Astilleros del Nervión (Martinez Rivasena)
-Compañía Euskalduna (Sotarena)
-Sociedad Española de Construcción Naval (Sestaon kokatua)
c) Industria elektrikoa -Bilboko industriak sektore elektrikoa bultzatu EHn eta Espainian -1901:Hidroeléctrica Ibérica fundatu (Banco de Vizcaya-k) Leizarango urjauziak ustiatzeko -1907: Hidroeléctrica Española: Madrilera elektrizitatea eraman zuena
-Europako instalazio elektriko garrantzitsuena bilakatu
-Banco de Vizcaya-k Konpainia elektriko gehienetan parte hartu -Jose Orbegozo donostiarrak Saltos del Duero enpresa zuzendu
-Tormes (Salamanca), Esla (León) eta Duero ibaiak ustiatu
d) Kontzentrazio finantzarioa -XX. hasieran: Bizkaian hazkunde ekonomikoak sortutako giroak
Egitura finantzario baten osaketa ahalbidetu
-3 banku sortu: Banco de Bilbao, Banco de Vizcaya, Crédito de la Unión Minera
e) Gipuzkoako industriaren dibertsifikatzea -Bizkaian: Kontzentrazio industria Gipuzkoan: Industri instalazioak sakabanatuago, txikiak eta ertainak. -1898: Garapen ekonomikoa azkartu: Koloniak galtzean hango kapitala itzuli
-Indus. dibertsifikatzean eta XIX.m. indus. hazkundean oinarritutako garapena
-Industria metalurgikoak, ehungintza-fabrikak, paper-fabrikak, elikagaien esparrukoak, arma-fabrikak... finkatu. -Papergintzak 1880-1890 krisia, baina berregituraketa “Papelera Española” sortu zenean. -Metalurgia: Gipuzkoan gehien garatu zen sektorea -Enpresa txiki asko (CAF, Eibarko arma-industria) probintzian zehar hedatu -Pasaiako eta Zumaiko ontziolek ontzien eraikuntzaren gorakadan parte hartu
2.-Langileen mugimendua Espainian -Langileen mugimendua Espainiako industria garapenarekin hazi (garatu) -2 Korronte:
-Anarkismoa
-Sozialismoa
-Sagastaren gobernu liberalarekin, sindikatuak onartu eta langileen elkarteak legeztatu
-Langileen elkarteen jarduera propagandistikoa eta antolamendua areagotu
-Burgesia kontserbadorea eta enpresarioak izutu sindikalismoaren hazkundearen aurrean
2.1-Anarkismoa -Langileen elkarteek klandestinitatean lan egin
Errepresio gogorra poliziaren aldetik
-Anarkismoaren ezaugarri ideologikoak:
-Barne-disziplinarik ez izatea
-Hauteskundeetan parte hartzeari uko egitea
-Estatua eta honen instituzioak abdikatzeko nahia
-Jabetza pribatua kentzea
-Indarkeriaren defentsa (terrorismoa, atentatuak...)
-Greba orokorraren baliabidea erabiltzea (ekonomia kolokan jartzen baitu)
(hauteskunde sistema faltsua zela esan, iruzurra zegoelako)
-1881: Sagastaren gobernu liberalak Federación de Trabajadores de la Región Española (FTRE) sortzea onartu -Anarkismoa: Mugimendu sindikalisten protagonista baina honen zatikatzeak lanmunduko aldarrikapenetan eraginkortasunik eza
}
-“Mano Negra” erakundeak egindako indarkeria ekintzak (1874-1883) -Latifundisten beldurragatik
Anarkismoaren joera erradikalenek terrorismoaren bidea aukeratu
Gobernuak gogor zapaldu eta Federazioa desegin
-“Sociedad Obrera”: Bartzelonako aste trajikoko gatazketan protagonista (1909) -1911: Lanaren Konfederakuntza Nazionala (CNT) legalki osatu
-1917ko greban parte hartu
-Anarkismoaren gune garrantzitsuenak -Anarkismorantz jo zuten gizarte sektoreak
-Zergatik? “Soluzio azkarragoak” zirelako
Bartzelonako industria inguruak Andaluziako latifundio ingurua Nekazariak Koalifikaziorik gabeko langileak (Langile koalifikatuek sozialismoa nahiago)
Gasteizen
-Euskal Herrian: CNT erakundeko anarkismoak hedapen gunea
Bilbon Errenteria-Donostia inguruan
-“Mano Negra” taldearen ekintzak
Andaluziako nekazaritza-ingurutan tentsioa
areagotu -Katalunian: Martinez Camposen kontrako atentatua (Anarkistek hil: Cánovas, Dato...) -Gobernuak oso gogor zapaldu anarkismoa
Gizarte gatazkak + grebak areagotu
-1919-1923: Anarkistek nagusi burgesen kontrako indarkeriazko ekintzak
-Bartzelonak egoera terrorista berria bizi
-Primo de Riveraren diktaduran gogor jazarri anarkismoa
Afiliatuak gero eta gutxiago
-1927: Federazio Anarkista Iberiarra sortu
2.2-Sozialismoa -1879: Langile mugimenduaren korronte marxista inprentako langile-multzo baten inguruan antolatu (Madrid): Pablo Iglesias eta Jaime Vera tartean -Marx eta Engels-en dotrinaren jarraitzaile -1879: Alderdi Demokratiko Sozialista Langile Espainiarra sortu
Beranduago Alderdi
Sozialista Langile Espainiarra (PSOE) izango zena. -1888: Langileen Batasun Orokorra (UGT) sindikatua sortu, PSOEn oinarrituz.
-Madrilgo eta Hego Euskal Herriko langileen artean oso arrera ona.
-PSOE eta UGT-ko buru: Pablo Iglesias -“El Socialista”
Alderdiaren egunkari ofiziala
-Sozialisten oinarrizko ideiak
-Langileen erabateko emantzipazioa (botere politikoa eskuratzeko aukera izateko)
-Anarkisten indarkeria baztertzea langileen askatasuna lortzeko bide gisa
-Gerren eta hedapen kolonialaren kontrako jarrera
-Iraultzaren bidez klase proletarioak boterea eskuratzea
-PSOEn ustez beharrezkoa modu baketsuan eta legearen barnean antolatzea -Sozialismoa langile gaituen eta hirietako langileen artean finkatu -UGT burgesiarekin negoziatzen hasi langileen bizi-baldintzak hobetzea lortzeko
-Sozialistek anarkosindikalistek baino jarrera moderatuagoak eta adiskidetsuagoak
-Horregatik: Langile anarkisten eta sozialisten elkarteen arteko harremanak txarrak
-PSOE eta UGTren afiliazioa oso motela: 1910. arte Pablo Iglesiasek ez diputatu-akta lortu
-PSOEk Hirugarren Internazionalarekin bat ez egitea erabaki militante eta sozialista garrantzitsu batzuek alderdia utzi
20’ hasieran burukide eta Horiek Espainiako Alderdi
komunista sortu -Euskal Herrian: Bizkaiko langileen nahiak sozialismoaren bitartez bideratu.
-Buruzagi nabarmenak: F. Perezagua eta (1941etik aurrera) Indalecio Prieto
-Sozialisten ekintza garrantzitsuenetarikoak: 1890-1910 meatzariek eginiko geldialdiak -Primo de Riveraren diktaduran UGT-k EHko eta Espainiako sindikalismoa monopolizatu
3.-Euskal Nazionalismoa -XIX. mendean 2. zatian EHko gizartean aldaketak:
-Sozialak (foruak galdu)
-Ekonomikoak
-Ideologikoak
-Euskal nazionalismoak ideologia zehatz eta antolatua -Aldaketak, industralizazio-prozesuaren ondorio (Europan bezala, Kapitalismoa garatu) -Proiektu nazionalista behe eta erdi burgesiak zuzendu eta nekazariak ere erakarri -Hasieran bizkaira mugatu
1920tik aurrera: Gainerako probintzietara zabaldu
}
-Industrializazioaren ondorioz gertatutako aldaketa handiak Funtsezkoak euskal mugimendu nazionalista garatzeko Aldaketa demografiko eta sozialak
3.1-Sabino Arana (1895-1903) a) Euskal Nazionalismoaren aurretiazko baldintzatzaileak -Europan XIX. mendearen bukaeran nazioaren kontzeptuaren inguruan egin ziren eztabaida teorikoak
Proiektu nazionalista euskaldunaren sorreran eragina
-Eskola alemaniarrak: Nazioa elementu objetibo komunetan oinarritzen dela zioten -Elementuak: Arraza, hizkuntza, ohiturak, geografia, historia, tradizioak, folklorea, zuzenbidea, gobernu-erakundeak... -Frantziako eskolak: Nazioaren oinarrian ezaugarri subjetiboak ere badaudela zioten: Nazio bateko pertsonek komunitate berezi gisa osatzeko nahia adieraztea beharrezkoa da.
-Sabino Aranak alemaniarren kontzeptua bereganatu -1870tik aurrera askatasun nazionalaren aldeko borroka hedatu Europan. -Industrializazioa izugarriak
Bizkaiko gizarteak aldaketa demografiko, ekonomiko eta sozial
ondo egituratutako gizartea sortzeko beharra ekarri.
-Gizartea zatiturik (burgesak, nekazariak, proletarioak...)
Horren kontrako proiektua
garatu, EHko ohiturak berrindartzeko eta industrializazio-prozesua ikuspegi tradizionalaren irizpide ideologiko eta politikoak kontuan izanik bideratzeko
-Gizarte berrian aplizatzeko eredu teoriko nazionala prestatu nahi
-Sabino Arana: teoria horren bultzatzaile nagusia
-Foruzaleek sustatutako kultur berpizkundea
Foruak abolitzean Bizkaitarren artean sortutako egonezina
}
Galdutako nortasuna berreskuratzeko gogoa piztu Mundu tradizionala berreskuratzeko nahia
b) Sabino Aranaren ideologia -Ikuspuntu erlijiosotik: integrismoan (erlijioa eta botere politikoa ez bereiztea) eta Karlismoan oinarritu
-“Erlijio Katolikoa izaera euskaldunari atxikita”
-Ikuspuntu politikotik: karlismoaren sektore foruzalearekin bat baina izaera erradikalagoa. -Sabino Aranaren ideologia politikoaren ezaugarri nagusiak: -Bizkaia eta, ondoren, Euzkadi, nazio bat da, nazio izateko beharrezko elementuak baititu (Alemaniako eskolak nazioaren definiziotik hartutako eredua: hizkuntza, arraza...) -Nazio orok independentzia lortzeko eskubidea du estatu zapaltzailearen aurrean -Foruak dira lege nazional euskaldunak eta nazionalismoa berrindartze nazionala lor dezaken aukera politiko bakarra -Kapitalismoaren kondena (dakarren ustelkeria eta ustiapenagatik) eta sozialismoaren kondena (doktrina arrotza delako eta atzerritarrek edo “metekoek” osatzen dutelako) -Espainiar ateoen boterea, euskal ohituren aldaketa eta katolizismoaren pixkanakako desagerpena salatzea. -Elizak Estatuarekiko duen independentzia aldarrikatu, 2 horien arteko armonia eta elementu zibilak erlijiosoen menpe egotea eskatu. -Leloa: “Jainkoa eta Lege Zarra”
(JELtzalea)
c) Sabino Aranaren proiektu politikoa -Aranaren programa ideologikoa ezartzeko, beharrezkoa alderdi bat fundatzea -Prozesu horretan hainbat faktore elkartu:
-Ideologikoak: ‣1890: “Bizcaya por su independencia” artikuluetan independentzia eskatu Sabino Aranak Bizkaiarentzat
(Bizkaiak bizi zuen zapalkuntza-egoera salatu)
‣1893: “Discurso de Larrazabal” eman. Bertan Bizkaian momentuan zeuden alderdi politikoak aztertu nahiak betetzen
Horietako batek ere ez zituen bizkaitarren
Beharrezkoa alderdi politiko nazionalista bat sortzea
‣Bere irtenbidea “Jaungoikoa eta Lege Zarra” leloan laburtu
-Politikoak: ‣1894: “Euzkeldun Batzokija” elkarte politikoa sortu (1895ean itxi) ‣1895: Alderdi Nazionalista fundatu (Bizkaian)
1898 arte ez zuen
hauteskundeetan parte hartu -Sabino Arana 1903an hil ondoren, alderdia asko hedatu zen (Euskal Herrian) baina nabarmenak bihurtu ziren barne-zatiketak (independentistak vs. foruzaleak)
d) Post-Aranismoa -1920 arte alderdian tentsioak: Euskalerria elkarteko kideen (autonomistak) eta sabindar garbizaleen artean
Sabindarrek irabazi (1908)
-Urte horietan: -Barne-egituraketa -Batzarrak egin -Sindikatua fundatu (Solidaridad de obreros Vascos, geroko Euzko Langileen Alkartasuna) -Egunkari bat argitaratu (Euzkadi) -Sinbologia nazionalista (Ikurrina, lauburua, etab.) -Gipuzkoan ere nazionalismoa ezartzen hasia -1920-1923: Sabindarren (aberritarren) eta Euskalerriakoen (komunionisten) arteko barneeztabaida
1921 Nazionalismoa bi alderditan zatitu:
-Comunión Nacionalista Vasca (euskalerriakoak)
-EAJ (aberritarrak, sabindarrak)
-EAJ: Sabinoren ideien oinordeko: independentistak. Espainiako beste alderdi nazionalistekin erlazioak bultzatu
-1923: “Acció Catalá” erakundeak 3 nazionalismoak (EH, Katalunia, Galizia) batzeko deia egin
Aliantzak arrakastarik ez.
-Primo de Riveraren diktadura
Nazionalismoek jazarpen gogorra jaso eta errejimenaren
kontrako ekintzak erbestetik egin behar izan zituzten -1930: Euskal nazionalismoa Bergarako batzarrean batu
EAJ birsortu