afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010 driemaandelijks tijdschrift | januari-februari-maart 2018
59 | winter
PB- PP B- 01675 BELGIE(N) - BELGIQUE
in dit nummer o.a.
Beukenhof Verwarmen met hout Grove den
voorwoord Beste bosliefhebbers Tijdens deze koude dagen hoor je weer vaak kritiek op stoken met hout. De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) adviseerde vorig jaar om niet meer met hout te stoken op dagen dat er veel fijn stof in de lucht hangt. Op bladzijden 6 en 7 vind je een artikel vol nuances dat deze berichtgeving in een breder daglicht plaatst. Dit jaar bestaan de Limburgse Bosgroepen 20 jaar en daarom nodig ik jullie van harte uit voor de jubileumeditie van de contactdag, die voor de gelegenheid een extra feestelijk lintje krijgt. Daarom kijken we in deze editie van ’t Limburgs Bosbelang naar het Beukenhof, het allereerste Limburgse boscomplex, waar nu al de vierde coördinator werkt. Het is mooi om te zien hoe er bij elke opvolgingsronde nieuwe leden bij komen, zeker in een gebied met zo’n rijk verleden. De vzw Bosgroep Limburg doet er inmiddels alles aan om een belangrijke rol op te nemen in het toekomstige Vlaamse en provinciale bosbeleid. Via een doorgedreven communicatie proberen we jullie als betrokkenen maximaal op de hoogte te houden van de beslissingen. Dat bossen cultuur en natuur verbinden, blijkt ook uit het artikel over bossen met grove den (zie blz. 10), een relict van ons mijnverleden, waar bomenkap in een goed beheer de bossen meer biodivers en gezonder maakt. Verder kun je in dit nummer traditioneel de activiteiten en heel wat praktische informatie, onder andere rond het recht van voorkoop op blz. 13, vinden in verband met een goed bosbeheer. Ik wens u in 2018 veel warme momenten toe en hoop u ergens in Limburg te ontmoeten bij één van onze activiteiten. Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur voorzitter vzw Bosgroep Limburg
2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
bosgroepwerking
Jubileumcontactdag:
20 jaar Limburgse Bosgroepwerking Feestelijke contactdag zaterdag 17 maart 2018
Bosgroep Limburg viert 20 jaar Limburgse Bosgroepwerking: 20 jaar inzet voor bos en duurzaam bosbeheer in Limburg samen met duizenden privébosbeheerders en -liefhebbers. Dat willen we met jullie vieren tijdens de elfde editie van onze contactdag op zaterdag 17 maart 2018 in Hangar58, de evenementenlocatie in het prachtige decor van de Oude Stad in het Domein Bokrijk in Genk. Programma
13.30 u. Ontvangst met koffie 14.00 u. Verwelkoming door gedeputeerde Ludwig Vandenhove, voorzitter 14.15 u. Algemene Vergadering Bosgroep Limburg vzw 15.15 u. Armand Schreurs vat met een kwinkslag 20 jaar Limburgse Bosgroepwerking foto: Pascal Vanhees samen 15.45 u. Start voordrachten en wandelingen Voordrachten Doorlopend programma • Alternatieve verkoop van kwaliteitshout door Geert Bruynseels - Natuurinvest • Pauze • Bezige bevers, vloek of zegen? door Kristijn Swinnen - Natuurpunt Wandelingen Keuze uit een reeks wandelingen met specifieke thema’s 17.45 u. Feestelijke afsluiting met een hapje en een drankje. Huiscartoonist Dirk Vercampt viert mee. Je kunt hem tijdens de afsluiting live aan het werk zien. Alle leden van Bosgroep Limburg zijn van harte welkom en ontvangen in februari een persoonlijke uitnodiging. Voor meer informatie kun je terecht bij Evi Ghijsens (tel. 011 23 73 28). foto: Patrick Meesters
bosgroepwerking
Beukenhof: een rijke geschiedenis op arme zandgronden foto: Annemie Hannosset
Het Beukenhof is één van de eerste boscomplexen waar de Bosgroep zijn werking heeft gestart. Intussen is er al de vierde coördinator aan de slag en werden er al heel wat werken uitgevoerd. Na verschillende dunningen om de dunningsachterstand weg te werken, breekt bij sommige bossen het moment aan om te denken aan een nieuwe bosgeneratie. Op de arme zandgrond blijven sommige exoten die hierop gedijen interessant, zoals Amerikaanse eik, douglas en robinia. Bij elke opvolging van het boscomplex kwamen en komen er nieuwe leden bij. Zo telt het beperkt bosbeheerplan intussen 33 deelnemers, met samen bijna 46 ha bos. Een reportage van een uniek gebied in het westen van onze provincie. Getuigenheuvel
Het boscomplex Beukenhof bevindt zich op en rond de Willekensberg in Lummen, een getuigenheuvel die tussen de zeventig en twee miljoen jaar geleden in de zee lag. Door eb, vloed en zeestromingen ontstonden zandbanken die later versteenden en als heuvels in het landschap zichtbaar bleven. Na de Tweede Wereldoorlog werd het gebied bebost met naaldhout voor de mijnindustrie, maar intussen is het een gemengd bos met een soortenrijke kruid- en struiklaag en een grote biodiversiteit. Groeiend bos
De Bosgroep is al lang actief in deze regio. Al in 2000 werden hier de eerste beheerwerken uitgevoerd. Sindsdien volgt de Bosgroep elke zes jaar het beheer op en motiveert ze meer boseigenaars om hun bossen te beheren. In 2018 staan hier al voor de vierde keer gezamenlijke beheerwerken gepland. Veel van deze bossen bestaan uit naaldhout, 70
jaar geleden geplant om te dienen als stuthout in de steenkoolmijnen. Na het sluiten van de mijnen werden ze vaak lange tijd niet meer beheerd. De Bosgroep wil het beheer van deze bossen stimuleren. De beheerwerken die tot nu toe zijn uitgevoerd, hadden vooral tot doel om de dunningsachterstand in te halen opdat de bomen opnieuw voldoende ruimte krijgen om te groeien. Daarnaast bevoordeelden we vaak de aanwezige inheemse loofbomen (zomereik, beuk, esdoorn, berk, lijsterbes …) om naar een meer gemengd en structuurrijker bos te evolueren. Zo wordt het bos ook ecologisch interessanter. De Amerikaanse vogelkers bestreden we, zodat inheemse soorten meer kans kregen om door te groeien tot in de boomlaag. Volgende generatie
Intussen zijn in een aantal van deze bossen de naaldbomen klaar om ruimte te maken voor de volgende generatie. Want een bos
beheren zonder te investeren in de toekomst, werkt uiteraard niet. Afhankelijk van de wens van de eigenaar, behoren een nieuwe generatie naaldbomen, een loofbos of een meer gemengd bos (waarbij er bijvoorbeeld groepjes loofbomen worden aangeplant) tot de opties. In de bossen waar er al exoten zijn, zoals Corsicaanse den, douglas, Amerikaanse eik en robinia, kun je uiteraard ook een volgende generatie exoten aanplanten of laten ontwikkelen. Die bomen zijn immers niet per definitie slecht, zolang er niet uitsluitend exoten staan en er op het niveau van een boscomplex voldoende menging is. Ze kunnen ook positieve effecten op de natuur hebben en ze brengen vaak een mooie meerwaarde op. Experimenten
In het boscomplex Beukenhof zijn de voorbije jaren al heel wat experimenten uitgevoerd, waarbij nieuwe beheermethoden toegepast werden. Zo werd hier vijf jaar geleden voor het eerst een Amerikaanse vogelkers als toekomstboom geselecteerd. In dat bosperceel waren er namelijk al veel inheemse opvolgers, zoals de esdoorn, hazelaar en hulst. Verschillende studies tonen aan dat de massale aanwezigheid van Amerikaanse vogelkers slechts een fase in het bos is en van nature verdwijnt naarmate de inheemse soorten zich verder ontwikkelen. ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 3
bosgroepwerking Rodebandjesziekte
Ook de rodebandjesziekte bij de Corsicaanse dennen trekt de aandacht. Deze ziekte, die veroorzaakt wordt door een schimmel, kan ernstige schade veroorzaken aan de dennen. Bij aangetaste bomen gaan de naalden verkleuren, vaak met typische roodbruine dwarsbandjes en uiteindelijk vallen ze vroegtijdig af. De zieke bomen krijgen daardoor een ijle kroon en groeien minder goed dan gezonde exemplaren. Supervrijwilliger
Vrijwilliger Wim Masselin (83) houdt de vinger aan de pols in een aantal bossen van het Beukenhof. Vanuit zijn achtertuin staat hij in één stap in de bossen die hij helpt beheren. “Vroeger had ik geen binding met het bos en zag ik eigenlijk alleen veel bladeren in de herfst”, vertelt hij. “Na mijn pensionering volgde ik de cursus van de Bosgroep voor bosconsulenten in Bokrijk en veranderde mijn kijk op bomen. Ik kreeg er inzicht in het leven in een bos en het nut van bosbeheer.” “De bossen van het Beukenhof stellen ons de komende jaren voor heel wat uitdagingen en dat is interessant om te volgen. Het zou goed zijn als we meer percelen aan elkaar kunnen sluiten, want dat maakt het bosbeheer een stuk gemakkelijker. Het doet me soms pijn om te zien hoe sommige bossen er verwaarloosd bij liggen. Ecologie en economie kunnen zo mooi hand in hand gaan in een bos. Door bomen weg te halen tijdens
foto: Annemie Hannosset
Kapel Onze-Lieve-Vrouw van de Beukenboom
foto: Annemie Hannosset
4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
Op het hoogste punt van Lummen ligt de Kapel van de Beukenboom. De geschiedenis van deze kapel gaat terug tot de 17de eeuw, toen de natte omgeving van de Willekensberg de bewoners regelmatig moeraskoortsen bezorgde. Ze plaatsten een Mariabeeldje tegen een beukenboom bovenop de Willekensberg om hulp aan Onze-Lieve-Vrouw te vragen. De overlevering vertelt dat het Mariabeeld tegen 1640 helemaal in de boom was gegroeid. Daarom werd de boom gekapt en werd een kapel op de beukenheuvel gebouwd rond een Mariabeeldje met kind uit de vroege 15de eeuw. Eind jaren ‘90 en begin jaren 2000 onderging de kapel grondige restauraties.
foto: Annemie Hannosset
Duizendjarige eik foto: Annemie Hannosset
een dunning, krijgen andere bomen weer kans om te groeien. Ik houd van bossen die proper zijn. Dan bedoel ik niet kraaknet, want er mag heus wel wat dood hout liggen en ook takkenstapels hebben hun nut op vlak van biodiversiteit. Maar van te veel bramen houd ik niet.”
bestreden we de Amerikaanse vogelkers, vaak met glyfosaat, waarvan het gebruik nu duchtig ter discussie staat. Kunnen we anders naar die invasieve exoot kijken, door het als goed brandhout of zelfs zaaghout te beschouwen? Ik ben benieuwd naar wat de experimenten ons gaan leren.”
“Veel boseigenaars worden een dagje ouder en ik vraag me af wat de toekomst op dat vlak gaat brengen. Vlak naast een bos van het Beukenhof ligt er een kwekerij van rododendrons. De eigenaar daarvan is onlangs overleden en er staat niemand klaar om over te nemen. Hij reed elke dag met zijn tractor tussen de rododendrons; nu liggen ze er verlaten bij. Rondom de kapel van de beukenboom (kader) ligt ook een stuk bos dat eigendom is van de kerkfabriek. De kapel werd fantastisch mooi gerestaureerd, maar ze staat er nu zonder functie, net als het bos erlangs. Met een open geest zouden we hier toch beter moeten kunnen doen.”
Wim is niet alleen vrijwilliger voor de Bosgroep. In Lummen zijn er weinig verenigingen waar hij niet bij betrokken is. “Ik houd van netwerken, tussen bomen en tussen mensen. Elke donderdag trek ik met een groepje senioren naar de bossen in het kader van gezondheidswandelingen. Zo blijven we fit, maar tegelijkertijd kan ik het bos ook goed observeren. Scheelt er ergens iets met de bomen? Dan zie ik het wel tijdens onze wandeling. Of als er een plaatje van een wandelroute ontbreekt of stuk is, valt ons dat ook wel op. Onlangs bemerkten we een laaghangend bord op een voetpad. Met een telefoontje naar de bevoegde schepen was het snel verholpen. We denken allemaal win-win en zo blijf je als vrijwilliger gemotiveerd.”
Wat met de Amerikaanse vogelkers? “Die doet het op deze grond erg goed. Jarenlang
Dé trekpleister rondom het Beukenhof is de duizendjarige eik. Deze oude boom met een omtrek van 6,5 meter staat er wellicht al sinds de middeleeuwen, maar zou nog geen duizend jaar oud zijn. Hij staat op een plaats waar volgens de overlevering misdadigers werden onthoofd en verbrand. In 1973 kocht de gemeente Lummen het perceel met de boom.
foto: Wikimedia Commons - Sonuwe
Wandeling Op zondag 25 februari 2018 organiseert de Bosgroep een wandeling in dit boscomplex. Meer informatie vind je in de activiteitenkalender op bladzijde 14.
foto: Annemie Hannosset
‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 5
hout
Verwarmen met hout zonder vervuilen foto: Karolien Van Diest
Hout stoken, is dat echt zo ongezond? Je zou bijna denken van wel, want sinds vorige winter hanteert de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) een stookadvies op dagen dat er veel fijn stof in de lucht zit. Dan wordt aangeraden om geen hout te stoken als bijverwarming of voor de gezelligheid. Veel mensen -en ook boseigenaars- vragen zich daarom af of ze hun kachel nog mogen aansteken. De Oost-Vlaamse Bosgroepen gingen op onderzoek uit en schreven een opiniestuk, dat ook verscheen op Knack.be. Het stuk kreeg heel wat (positieve) reacties en werd meer dan 8 000 keer gedeeld via sociale media. Hieronder lees je een samenvatting van het artikel. De link naar de volledige versie vind je onderaan. Houtkachels grootste bron fijn stof?
Om maar meteen met de deur in huis te vallen: bij correct gebruik is een houtkachel een uitstekend, milieuvriendelijk alternatief voor fossiele brandstoffen, ook al hoor je wel eens dat houtkachels de grootste bron van fijn stof zijn. De cijfers die de VMM communiceert zijn niet min: houtverbranding in Vlaanderen is verantwoordelijk voor 35 % van de totale uitstoot van fijn stof, plus nog een flink percentage aan kankerverwekkende stoffen zoals dioxines en PAK’s, de stoffen die vrij komen als je vlees te lang op de barbecue laat liggen. Het is zelfs zo dat vier uurtjes de kachel aansteken even erg zou zijn als 600 km met een bestelwagen rijden. Reden voor paniek? Helemaal niet! Ga voor duurzaam en lokaal hout
Stoken met brandhout is helemaal geen slechte manier van verwarmen. Bomen nemen tijdens hun groeiproces naast CO2, nog heel wat schadelijke stoffen op uit de 6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
lucht. Deze stoffen worden vervolgens vastgelegd in het hout. Onderzoek toonde aan dat de stadsbomen in Leuven zo jaarlijks 5 ton fijn stof uit de lucht zuiveren. Bij de verbranding van hout komt ook alleen maar vrij wat eerder door de boom is opgenomen, daarom wordt het stoken van brandhout als klimaatneutraal beschouwd. Als je daarbij nog kiest voor lokaal hout, bv. uit je eigen bos, dan is de CO2-uitstoot op die manier heel beperkt. Liefst 86 % minder als je vergelijkt met hout dat bv. afkomstig is uit OostEuropa. Om het gebruik van lokaal hout zoveel mogelijk aan te moedigen, organiseren de Limburgse Bosgroepen trouwens elk jaar brandhoutverkopen. Daarnaast hebben de Bosgroepen ook veel aandacht voor duurzaam beheerde bossen: voor elke gekapte boom wordt een nieuwe boom geplant, met respect voor de diversiteit van de inheemse boomsoorten. Dat maakt van hout een perfecte, hernieuwbare energiebron. Last but not least: steek droog - bij voorkeur natuur-
lijk gedroogd- hout in je kachel met een hoge calorische waarde. Nat hout zorgt voor een onvolledige verbranding en geeft meer as en fijn stof in de lucht. Kies ook voor hardhout zoals haagbeuk, eik, beuk en es: dit brandt langer en geeft dus ook meer warmte. Loofhout geniet de voorkeur boven naaldhout, dat meer roet afzet in de schoorsteen. Absoluut te vermijden is geverfd, behandeld of geïmpregneerd hout. Daarin zitten lijmstoffen, die bij verbranding schadelijke stoffen vrijgeven. Goed stoken met een hoog rendement
Niet alleen het brandhout is belangrijk, ook de manier waarop je het hout verbrandt verdient de aandacht. Een houtkachel heeft sowieso een veel hoger rendement dan een open haard. Maar nog veel belangrijker is de ouderdom: oudere houtkachels zijn een stuk vervuilender dan de recente modellen. Moderne toestellen met een hoog rendement stoten veel minder fijn stof uit, dat bovendien een pak minder toxisch is. Ook belangrijk: zorg ook voor een goede, gelijkmatige verbranding van het hout door een goed onderhouden en geventileerde kachel. Let op bij mistig en windstil weer, want dan blijft de rook in en rond je huis hangen. Maar dat geldt evengoed voor andere luchtvervuiling, zoals uitlaatgassen en uitstoot van de industrie.
‘Het is perfect mogelijk om te verwarmen met hout zonder te vervuilen’
© Copyright limburg
Wat kun je nog meer doen?
Meer bos, houtkanten en stadsbomen vangen de effecten van onze verwarming op. Want meer groen zuivert de lucht. Daar zetten we ook volop op in, via het bebossen van gronden en het duurzaam beheer van bos. In het Klimaatakkoord van Parijs (2015) vormen bossen en bomen een belangrijk deel van de oplossing tegen de klimaatverandering (zie ook bladzijde 8). Bossen nemen immers veel CO2 op en kunnen op die manier de opwarming van de aarde een stuk tegengaan. Tegelijk vangen ze temperatuurstijgingen op door het bieden van schaduw en verkoeling. Nadien zijn bomen perfect geschikt als hernieuwbare energiebron. Binnen de Europese energienormen van 2020 speelt brandhout zelfs een belangrijke rol. In veel Europese landen wordt houtverbranding gepromoot om de klimaatdoelstellingen te halen. Zo kan de consument in Frankrijk een deel van de aankoop van een gecertificeerde houtkachel aftrekken van de personenbelasting.
Wat is fijn stof? Fijn stof bestaat uit heel kleine deeltjes die aanwezig zijn in de lucht. We spreken meestal over PM10 en PM2,5. Dat staat voor deeltjes die kleiner zijn dan 10 of 2,5 micrometer (duizendste van een millimeter). Omdat ze zo klein zijn, kunnen ze diep doordringen in de longen en schadelijk zijn voor de gezondheid. Als je iets hoort over fijn stof, gaat dat meestal over PM10. De belangrijkste bronnen van dat fijn stof zijn het verkeer, de land- en tuinbouw, de industrie en de huishoudens.
Tegenwoordig is het perfect mogelijk om te verwarmen met hout zonder te vervuilen. Als je gebruikmaakt van duurzaam, lokaal en gedroogd hout is het een gezonde en groene brandstof. Met een geschikte kachel met een hoog rendement, kun je de uitstoot van fijn stof zo laag mogelijk houden. Verstandig stoken is dus de boodschap.
Dit artikel is overgenomen uit het herfstnummer 13.3 van de Bos bode, het tijdschrift van de drie Oost-Vlaamse Bosgroepen. Het volledige artikel kun je nalezen op www.knack.be/nieuws/planet-earth/ het-is-perfect-mogelijk-om-te-verwarmen-op-hout-zonder-te-vervuilen/article-opinion-806609.html. ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 7
bos online
Opvallende berichten over bos en hout Als bosgroepmedewerkers lezen we regelmatig interessante berichten die we graag met onze leden delen. Meer artikelen lezen om over door te bomen? Dat kan, op onze website en Facebookpagina.
Kwaliteit privébos voor het eerst gelijk aan die van openbaar bos! Op vrijdag 13 oktober stelde ANB tijdens een studiedag de nieuwe bosinventaris voor. Het VRT-nieuws maakte daarover een bericht, dat je via onderstaande link kunt herbekijken. De opvallendste conclusie is echter niet in het persartikel opgenomen. Voor het eerst scoren privébossen immers even goed als openbare bossen en dat op alle gemeten indicatoren en onderzoeksvragen. De indicatoren zijn horizontale gelaagdheid, diametervariatie van de bomen, dood hout, inheemse soorten, gemengde inheemse bestanden, … De privébossen scoren niet alleen in absolute cijfers goed, ze hebben ook dezelfde positieve evolutie ondergaan t.o.v. de vorige inventaris. Zowel de bosgroepen als de privébeheerders kregen tijdens de studiedag dan ook een verdiende pluim. www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/12/vlaamse-bossen-zijn-in-topvorm/
Bos populairste landschap in Europa Hoe ziet jouw ideale landschap eruit? Die vraag stelt de website www.daarmoetikzijn.nl aan alle bezoekers. Je krijgt dan een kaartje met gebieden die het meest overeenkomen met jouw ideaal landschap om bijvoorbeeld met vakantie te gaan. Bij ongeveer de helft van de Nederlanders, Belgen, Duitsers, Fransen als Britten scoort het landschapstype bos het hoogste. Volgens het ideaal van de bezoekers zou het bosareaal ongeveer een kwart van het landschap moeten beslaan; meer dan het dubbele van het huidige bosareaal van 10,4 % van Vlaanderen en 11 % van Nederland. https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?utm_ source=newsletter&utm_medium=e-mail&utm_campaign=user-mailing&msg=23753 foto: Karolien Van Diest
Laat de natuur de klimaatverandering oplossen
Gebruiksverbod glyfosaat voor particulieren
Als je bomen aanplant en waardevolle gebieden beschermt, kun je meer dan een derde van de klimaatinspanningen leveren die nodig zijn tegen 2030. Dat toont een grootschalig onderzoek naar bos- en landbeheer in Proceedings of the National Academy of Sciences aan. Een goede bescherming van draslanden (= laagland dat permanent of tijdelijk verzadigd is/wordt door opkomend water) met een hoge CO²-opslag en de aanplant van (vooral snelgroeiende) bomen kunnen 37 % van alle inspanningen voor hun rekening nemen die nodig zijn tegen 2030. Dat is ongeveer evenveel als een wereldwijd einde aan de verbranding van olie!
Sinds deze zomer mag je als particulier in Vlaanderen geen glyfosaat meer gebruiken. Momenteel kun je het wel nog kopen, omdat een verkoopverbod een federale bevoegdheid is. Glyfosaat is de werkzame stof in de populaire onkruidverdelger RoundUp, die ook op Europees niveau voor veel controversen zorgt. Tips voor een beheer zonder pesticiden vind je op:
Zoals verwacht zijn bossen de goedkoopste manier om CO2 uit de atmosfeer te halen. Herbebossing, bescherming van bestaande wouden en een bosbeheer zijn samen goed voor de opslag van 7 miljard ton CO2 per jaar tegen 2030 - het equivalent van 1,5 miljard auto’s die van de weg worden gehaald.
www.zonderisgezonder.be
www.knack.be/nieuws/planet-earth/laat-de-natuur-de-klimaatverandering-oplossen/ article-normal-914721.html
Zelf tips? Geef ze gerust door via een mailtje aan: bosgroep@limburg.be 8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
zoekertjes
Bos te koop Essentaksterfte herkennen De invasieve schimmel vals essenvlieskelkje ((Hymenos cyphus fraxineus) veroorzaakt de essentaksterfte, die de gewone es (fraxinus excelsior) bedreigt. Het filmpje dat je via onderstaande link kunt bekijken, geeft tips voor de herkenning bij jongere essen. Bij oudere essen moet je vooral naar stamnecrosen kijken. De meeste essen zijn aangetast en er is niets wat je kunt doen, preventief noch genezend. Maar er is hoop, want een fractie van alle essen lijkt zelfs na zeven jaar essentaksterfte helemaal nergens last van te hebben! Het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland (CGN) hoopt voor eind 2018 tweehonderd van deze gezonde bomen te verzamelen voor het behoud van de es. https://www.naturetoday.com/intl/nl/observations/essentaksterfte/ recognizing/essentaksterfte1
Musicerende bomen
Kun je muziek maken met bomen? Dat was de simpele vraag waarmee kunstenaar en muzikant Bert Barten aan de slag ging. Eind september organiseerde hij een concert waarvoor hij allerlei sensoren plaatste op een ceder in Bergeijk (NL). Die sensoren registreren elektrische impulsen, veroorzaakt door fysiologische processen in de boom. Hij verbond de sensoren met een synthesizer, waarmee hij de impulsen omzette in muziek. Zo kreeg ook de onvoorspelbaarheid van de boomsignalen een plaats in zijn kunstproject.
Ben je lid van de Bosgroep en wil je je bos verkopen of ben je net op zoek naar een bos? In deze rubriek vind je een overzicht van percelen privébos die te koop staan. Wij hopen natuurlijk dat andere Bosgroepleden het bos kopen, zodat de duurzaamheid van het bosbeheer gegarandeerd is.
Afspraken bij de zoekertjes • Voordat het zoekertje gepubliceerd wordt, ondertekent de eigenaar een toelating. • Het zoekertje verschijnt eenmalig in ’t Limburgs Bosbelang. • De publicatie van het zoekertje is geen garantie voor de verkoop van het bos. • Als je het bos niet meer zou willen verkopen, breng je de Bosgroep op de hoogte.
Hoe reageer je op een zoekertje? • Je neemt zelf contact op met de boseigenaar. • Bij aankoop geef je de Bosgroep een seintje.
Te koop • HOUTHALEN-HELCHTEREN: 66,20 are; gemengd; 0477 68 73 74 • HALEN: 1,01 ha; naaldhout; rik.borgers@hotmail.com; 0493 10 84 74 • LUMMEN: 1,23 ha; naaldhout; rik.borgers@hotmail.com; 0493 10 84 74 • OPGLABBEEK: 34,89 are; naaldhout; manuel.janssen@telenet.be; 0470 23 92 92 • ZUTENDAAL: 2,45 ha; gemengd; 089 35 60 25 • KINROOI: 30,80 are; gemengd loofhout; 089 46 16 15; 089; 0497 54 73 07; recht van voorkoop • KINROOI: 24,33 are; gemengd loofhout; 089 46 16 15; 0497 54 73 07; recht van voorkoop
www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?utm_ source=newsletter&utm_medium=e-mail&utm_campaign=usermailing&msg=23776
‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 9
bosbeheer
Grove den: toekomstboom of relict van een vroegere mijnhoutcultuur? De grove den is wellicht de meest voorkomende boomsoort in Vlaanderen en in elk geval de meest typische soort voor de Vlaamse zandrug en de Kempen. Ruim 20 % van de Vlaamse bosoppervlakte bestaat uit homogene bestanden van grove den.
Grov Na de sluiting van de mijnen bleven veel bossen onbeheerd achter.
foto: Pascal Vanhees
Naaldbossen: een groene erfenis van ons mijnverleden
Ook in de Limburgse Kempen is de grove den alom present, niet in het minst als een overblijfsel van het Limburgse mijnverleden. Hout was lang het beste materiaal om de mijngangen te stutten. Bovendien begint het hout van de den te kraken voor het breekt en waarschuwt het zo de mijnwerkers bij instortingsgevaar. Grote oppervlaktes arme zand- en heidegrond werden met naaldhout beplant. De mijn van Beringen alleen al verbruikte in zijn hoogdagen liefst 70 000 m³ hout of 125 km² bos per jaar. Na de sluiting van de mijnen bleven veel bossen onbeheerd achter, omdat de eigenaars geen alternatieven kenden voor de afzet. Botanische kenmerken
Een den is uiteraard geen spar. Sinds iemand ooit het liedje ‘Oh Tannenbaum’ verkeerd uit het Duits vertaald heeft naar ‘Oh Dennenboom’ komt het op dat vlak nooit meer goed. Een kerstboom is een spar met alleenstaande naalden. Een den heeft naalden die in bundels van twee, drie of vijf samen staan. De naalden van de grove den hangen steeds per twee aan elkaar vast. Op goede grond wordt een grove den tot 40 meter hoog, op armer zand haalt hij zo’n 20 meter. De kroon is op oudere leeftijd afgeplat en schermvor10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
mig, wat de boom een ietwat mediterraans uiterlijk geeft. Opvallend is ook dat de stam bovenaan oranjeachtig wordt waardoor de boom in het zonlicht het bos mooi kleurt. De grove den heeft een stevige, diepe penwortel en de gevleugelde zaden zitten in houten kegels van drie tot zes cm lang. Verspreidingsgebied
Het natuurlijke verspreidingsgebied van de grove den is enorm groot: het grootste deel van Europa, Noord-Azië en Klein-Azië. De westelijke grens is na eeuwen van kunstmatige aanplantingen moeilijk te bepalen. De grove den kwam in elk geval vanaf 9 500 jaar geleden, na de laatste ijstijd, van nature voor in het noordwesten van Europa. Nadien is hij in deze regio uitgestorven, waarschijnlijk als gevolg van de opkomst van meer schaduw verdragende boomsoorten. Sinds de 16de eeuw werd de soort hier weer gebruikt in de bosbouw en vanaf de 19de eeuw echt massaal aangeplant. Deze beplantingen gebeurden met ingevoerd zaad. De bebossingen gingen zandverstuivingen uit naburige heidevelden tegen. Inheems of niet
De Vlaamse overheid beschouwt de grove den als inheems en dus subsidieerbaar. Bestanden met grove den zijn in onze regio
geen Europees beschermd habitattype. Oudere, structuurrijke dennenbossen vallen momenteel onder de categorie ‘regionaal belangrijk biotoop’. In Natura2000-gebieden wordt een omvorming naar eikenberkenbos of eiken-beukenbos gepromoot, waarbij het aandeel grove den maximaal nog zo’n 30 % kan bedragen.
ve den
Standplaats
Waarschijnlijk is de grove den de taaiste boomsoort uit de Vlaamse bossen. Hij groeit zelfs op extreem arme en zure bodems en kan strenge vorst, hitte, langdurige droogte en hoge grondwaterstanden verdragen. Bovendien heeft hij weinig last van windval en takbreuk. Wel heeft de grove den heel veel licht nodig en is hij gevoelig voor de aanwezigheid van zout en verdichting. Door de hoge lichtbehoefte is de grove den weinig concurrentiekrachtig tegen andere boomsoorten. Verjonging van grove den gebeurt enkel op grote, open vlakten (> 0,5 ha) en wanneer er geen strooisellaag is, zodat het zaad rechtstreeks op de minerale bodem kan kiemen. Ondanks zijn pionierskarakter kan een grove den zeer oud worden. Er zijn in Europa exemplaren met een aangetoonde leeftijd tussen 400 en 700 jaar oud. Daarmee vergeleken zijn onze dennenbossen, geplant na de Tweede Wereldoorlog, dus nog piepjong. Ecologische waarde
Grove dennenbossen zijn gekend als soortenarm. Dit komt door de arme standplaats en doordat er in de dichte, jonge en homogene aanplantingen weinig licht is en andere soorten dus geen kansen krijgen. De ondergroei op zuur zand bestaat meestal uit bramen, grassen, pijpenstrootje en varens met hier en daar sporkehout en wilde lijsterbes. Daarnaast hebben de klassieke dennenbeplantingen weinig structuur: alle bomen zijn recht en gelijkjarig en een struiklaag heeft zich nog niet kunnen ontwikkelen. Dit maakt de bossen gevoelig voor onder
Oude structuurrijke bossen met grove den en andere boomsoorten zoals zomereik kennen een grotere ecologische waarde. Om deze bossen te bekomen is een dunningsbeheer nodig.
foto: Pascal Vanhees
‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 11
bosbeheer andere ziekten en brand. Om het brandgevaar te verminderen en om de bodem te verbeteren werd trouwens aanvankelijk Amerikaanse vogelkers geïntroduceerd. Oudere en structuurrijkere grove dennenbossen zijn vaak wel soortenrijk en kennen een interessante ondergroei met bramen, brem, paddenstoelen, bosbes, heide, varens en andere jonge bomen. De ijle kronen van oudere grove dennen laten relatief veel licht door, zodat hieronder andere soorten zich kunnen ontwikkelen. Hout en toepassingen
Hout van grove den wordt ‘grenen’ genoemd en is de meest gebruikte houtsoort in Vlaanderen. Het is gemakkelijk te verduurzamen, sterk, elastisch, goed bewerkbaar en draag-
krachtig. Grenen wordt gebruikt voor constructies en schrijnwerk, kisthout, meubelen, palen … Vlaanderen telt met o.a. Norbord en Unilin enkele grote bedrijven die ook dennenhout verwerken tot verschillende types vezel- en spaanderplaten. In Vlaanderen hebben we hierdoor een constante afzetmarkt. Daarnaast bevat het hout veel hars waaruit men brandbare terpentijnolie wint. Door de grote hoeveelheid hars is het minder geschikt als brandhout. Uit de naalden wordt etherische en geneeskrachtige olie gewonnen die goed zou zijn tegen longaandoeningen. Honing van bijen die op dennen vliegen is erg aromatisch. Beheer: dennen dunnen!
In veel grove dennenbossen is de uitdaging om ze te vormen tot gevarieerde structuur-
en soortenrijke bossen. Licht is hierin de belangrijkste schakel. Licht krijg je enkel door te dunnen, zodat de overgebleven dennen een mooiere kroon kunnen ontwikkelen en in de dikte kunnen groeien. In een gemiddeld bos van grove den op zand komt ruim 200 m³/ha voor. Er is een jaarlijkse aanwas tussen de 5 en de 15 m³/ha/jaar. Bij een dunning kan tussen de 25 m³ (voorzichtige onderdunning) en de 100 m³/ha (zware dunning) weggenomen worden. Ook is het belangrijk zaadbomen van andere soorten (eik, berk, esdoorn, linde, boskers en beuk) vrij te stellen. Zelfs zonder perfecte vorm kunnen ze als zaadbron zorgen voor een toekomstig gemengd bos. Een snellere omvorming krijg je door andere inheemse soorten groepsgewijs aan te planten. Bramen vormen niet zo’n probleem, omdat ze even snel kunnen aftakelen als uitbreiden.
Hout van grove den wordt ‘grenen’ genoemd en is de meest gebruikte houtsoort in Vlaanderen.
foto: Pascal Vanhees
12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
Dit artikel is gebaseerd op het artikel van Sien Van Looveren en Jan Goris - Bosgroep Houtland vzw uit de zomereditie van het Boomblad 2017.
wetgeving
Het recht van voorkoop foto: Annemie Hannosset
Wat is het recht van voorkoop?
De Vlaamse overheid heeft, net als andere overheden, in bepaalde gebieden een recht van voorkoop. Wanneer je in dat gebied een onroerend goed wilt verkopen, moet je eerst de overheid de kans geven om het te kopen, voor je het mag aanbieden aan andere kandidaat-kopers. Dit geldt onder meer voor al dan niet-beboste gronden. Het voorkooprecht voor de Vlaamse overheid werd overgedragen aan de Vlaamse Grondenbank. De Vlaamse Grondenbank koopt het goed aan dezelfde prijs en voorwaarden als een kandidaat-koper. Het voorverkooprecht wordt vaak gebruikt om de natuur te beschermen. In dat geval spreken we van het recht van voorkoop voor natuur. Hoe werkt het in de praktijk?
Je kunt eenvoudig nagaan of een bepaald perceel onder het recht van voorkoop valt. Op de website www.geopunt.be kun je de themalaag ‘Recht van voorkoop’ gratis raadplegen. Meestal zijn dit percelen in een VEN (Vlaams Ecologisch Netwerk), een SBZ (Speciale Beschermingszone) of maken ze deel uit van groene bestemmingen met specifieke uitvoeringsplannen, inrichtingsprojecten of de uitbreidingsperimeter van natuurreservaten. Voor het ondertekenen van een compromis of overeenkomst tussen de verkoper en een kandidaat-koper, moet de behandelende notaris nagaan of er effectief een voorkooprecht van toepassing is en het goed vervol-
gens aanbieden aan de Vlaamse Grondenbank. Die heeft dan 60 dagen de tijd om te beslissen. Deze procedure verloopt digitaal, via het e-voorkooploket. Wat zijn de gevolgen?
Als de overheid gronden koopt via dit voorkooprecht, worden deze Vlaams natuurreservaat, bosreservaat of domeinbos, of worden ze overgedragen aan een natuurvereniging en dan erkend als natuurreservaat. Er zijn dus twee mogelijke begunstigden van het recht van voorkoop voor natuur: de Vlaamse Grondenbank en erkende verenigingen. Bij deze laatste geldt het voorkooprecht enkel voor de gronden die ze zelf huren of in erfpacht hebben. De Vlaamse Grondenbank heeft sowieso altijd voorrang om het recht van voorkoop uit te oefenen.
koop aan directe familieleden (echtgenoot, echtgenote, wettelijke afstammelingen of mede-eigenaars) of wanneer een pachter gebruikmaakt van het recht van voorkoop uit de pachtwet, heeft de Vlaamse Grondenbank geen voorrang. Dit artikel is overgenomen uit nummer 13.1 van de Bosbode, het tijdschrift van de drie Oost-Vlaamse Bosgroepen.
Meer weten? Kijk dan eens op de website van de Vlaamse Landmaatschappij www.vlm.be of neem contact op met Bosgroep Limburg.
Uitzonderingen
Op www.geopunt.be kun je zien welke percelen onder het recht van voorkoop vallen.
Een voorkooprecht geldt natuurlijk enkel als er sprake is van een verkoop. Bij een erfopvolging, inbreng in een vennootschap, inbreng in een huwelijksvermogenstelsel, schenking, ruiling, verdeling, vestiging of overdracht van zakelijke rechten geldt geen recht van voorkoop. Ook bij ver-
‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 13
activiteitenkalender Bosgroep Limburg organiseert regelmatig activiteiten voor haar leden. Ook interessante initiatieven van andere organisaties vind je hieronder terug.
Activiteiten Bosgroep Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
zondag 4 februari
Plantactie Jane Goodall Institute
Alken, Bengelbeemd
zondag 25 februari
Wandeling Beukenhof
Vertrek overgang Windmolenstraat op Fonteinstraat in Lummen - deelname € 2
zaterdag 17 maart
Contactdag
Hangar58 Bokrijk Genk (zie blz. 2)
Plantactie Jane Goodall
Wandeling Beukenhof
Op zondag 4 februari 2018 organiseren het Jane Goodall Institute Belgium (JGI) en de Bosgroep Limburg een boomplantactie ‘Forest in One Day’ in de Bengelbeemd naast de brouwerij in Alken. Tijdens dit boomplantingsevent willen we op 2,33 ha voormalige landbouwgronden in één dag liefst 4 300 (!) inheemse nieuwe bomen en struiken aanplanten. Help jij mee? Tussen 10 en 16 u. organiseren we vier plantsessies. Een boom planten kost € 5 en kan gekocht worden via http://www.janegoodall.be/onze-jaarlijkse-boomplantactie of ter plaatse.
Heb je na het lezen van het artikel blz. 3 zin gekregen om dit gebied met de bosgroepcoördinator te ontdekken? Wandel dan met ons mee op zondag 25 februari! Wij vertrekken om 10 u. aan de overgang van de Windmolenstraat op de Fonteinstraat in Lummen. De wandeling eindigt rond 12 u. Bij nat weer is aangepast schoeisel sterk aangeraden.
Behalve een nieuw bos aanplanten in één dag kan je er leren over biodiversiteit en wat het aanplanten van een bos betekent voor België, chimpansees en de wereld in het algemeen. Na het planten kan je je opwarmen met lekkere biosoep bij een Zweedse kaars. Voor de kinderen is er extra animatie voorzien. Het unieke aan dit boomplantingsevenement is dat niet alleen Limburg (Alken) profiteert van deze actie, maar dat ook in Burundi Roots & Shoots-kinderen betrokken worden. Voor elke boom die wij in Alken planten, zullen zij er planten voor de chimpansees. Zo wordt het leefgebied van de chimpansee hersteld, maar ook de bodemerosie gestopt en een belangrijke stap voor het klimaat (lokaal en globaal) gezet. Dat JGI en Bosgroep Limburg samen deze actie organiseren is een logisch gevolg. Ondanks de verschillende contexten werken beide organisaties aan dezelfde doelstellingen: via meer duurzaam bos verbetert hier en daar de leefomgeving voor mens en dier.
foto: Annemie Hannosset
Interessante activiteiten bij het Centrum Duurzaam Groen Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
zaterdag 20 en zaterdag 27 januari
ECS 2 - Basisveltechnieken
Genk
€ 190
donderdag 1 en vrijdag 2 februari
Begeleidingssnoei
Genk
€ 170
Voor meer informatie en inschrijvingen voor deze vorming, surf je naar www.centrumduurzaamgroen.be.
Like us on Facebook
Vind ons leuk en volg de nieuwtjes van Bosgroep Limburg op de voet via onze facebookpagina: www.facebook.com/limburgsebosgroepen
14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter
Colofon ’t Limburgs Bosbelang 59 | winter
uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneurvoorzitter, Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Erik Gerits, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier.
hoofdredactie Karolien Van Diest
coördinatie Karolien Van Diest karolien.vandiest@limburg.be
taaladvies Yvette Vandormael yvette.vandormael@limburg.be
redactiesecretariaat Annemie Hannosset annemie.hannosset@limburg.be
redactieraad Sally Dewallef, Sonja Schreurs, Annemie Hannosset, Vera Boesmans, Karolien Van Diest
redactie Karolien Van Diest, Vera Reymen, Lore Bellings, Evi Ghijsens
foto cover Pascal Vanhees
cartoons Dirk Vercampt
tekstbewerking Barbara Creemers
Bosgroep Limburg wenst u fijne feestdagen en het allerbeste voor 2018.
vormgeving & lay-out Dion Boodts, Grafische Producties, Informatie & Communicatie provincie Limburg Drukkerij Paesen - Opglabbeek
druk Drukkerij Paesen - Opglabbeek
postbus Bosgroep Limburg p/a provincie Limburg, Directie Omgeving Afdeling Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, B-3500 Hasselt tel. 011 23 83 20 bosgroep@limburg.be www.bosgroepen.be/limburg
oplage 4 200 exemplaren
wettelijk depotnummer D/2008/5857/82
verantwoordelijke uitgever Vera Boesmans Universiteitslaan 1, B-3500 Hasselt
foto: Lore Bellings
Deze publicatie werd gedrukt op houten chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.
‘t Limburgs Bosbelang | 59 | winter | 15
59 | winter | in dit nummer
nuttige adressen
driemaandelijks tijdschrift | januari-februari-maart 2018
Bosgroep Limburg P.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 3500 Hasselt bosgroep@limburg.be www.bosgroeplimburg.be www.bosgroepen.be/limburg tel. 011 23 73 28 fax. 011 24 92 35
Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba Universiteitslaan 1 3500 Hasselt Coördinator houtverkoop ing. Frederik Bollen tel. 011 23 83 63 gsm 0479 19 10 08
bosgroepwerking Beukenhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Coördinatoren • ir. Lore Bellings tel. 011 23 83 19 gsm 0471 23 82 14 • ir. Patrick Meesters tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 • ir. An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 • ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94
Medewerker Vera Reymen tel. 011 23 83 63 gsm 0475 29 37 30
bos online .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Medewerkers • Evi Ghijsens tel. 011 23 73 28 • Annemie Hannosset tel. 011 23 83 20 • Ine Houbrechts tel. 011 23 83 15 • Patricia Rouffa tel. 011 23 83 30 • Sabine Schraepen tel. 011 23 73 82
Communicatie- en projectcoördinator Pascal Vanhees tel. 011 23 83 74 gsm 0478 55 16 14 Administratief coördinator Sally Dewallef tel. 011 23 83 14 Find us on Facebook Badge
Agentschap voor Natuur en Bos Het ANB staat in voor het beleid, het duurzaam beheren en versterken van natuur, bos en groen, samen met alle partners. De uitdaging is dan ook het verder uitbouwen van een partnerschap met Bosgroep Limburg, als schakel tussen de private boseigenaren en ANB.
VIND ONS OOK OP: @BosgroepLimburg
@BosgroepLimburg
bosgroepwerking Jubileumcontactdag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
hout Verwarmen met hout zonder vervuilen .. . . . . . . . . . . . . 6
zoekertjes Bos te koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 bosbeheer De grove den . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 wetgeving Recht van voorverkoop .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 activiteitenkalender Activiteiten Bosgroep Limburg .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Activiteiten Centrum Duurzaam Groen . . . . . . . . . . . 14 nuttige adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Nuttige websites
Relatiebeheerder ANB Katrien Janssen Agentschap voor Natuur en Bos Koningin Astridlaan 50 bus 5 3500 Hasselt tel. 011 74 25 12 gsm 0497 19 85 70
CMYK / .ai
voorwoord .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Agentschap Natuur en Bos: www.natuurenbos.be BOS+: www.bosplus.be Landelijk Vlaanderen vzw: www.landelijkvlaanderen.be Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek: www.inbo.be Inverde vzw: www.inverde.be Bosforum: www.bosforum.be Aanspreekpunt Privaat Beheer – Natuur en Bos vzw (APB): www.privaatbeheer.be Ecopedia: www.ecopedia.be
issuu.com/limburgs_bosbelang H a m o n tAchel
Waarvoor kun je terecht bij de Bosgroep?
Lommel O v e r p e lt
B o c h o lt
A nt w e rp e n
Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kun je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten) • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als
provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be
boseigenaar en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kunt maken • hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen • kaartmateriaal • coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars. • ondersteuning bij FSC-certificering, boscompensatie in natura, aanplan tingen en ecologische beheerwerken
Ne d e r land
N e e r p e lt
Kinrooi
Bree
HechtelEksel
Peer
Leopoldsburg Ham
Maaseik MeeuwenGruitrode
Beringen Tessenderlo HouthalenHelchteren
Opglabbeek DilsenStokkem
HeusdenZolder
As Zonhoven
Lummen
Genk H e r k- D e - S t a d Halen
Maasmechelen
H a s s e lt Diepenbeek
Zutendaal Lanaken
Nieuwerkerken Alken
Bilzen Kortessem
Wellen
B rab ant
H o e s e lt S i n t- T r u i d e n Borgloon
Heers
Riemst
Tongeren Voeren
Gingelom Herstappe
Luik