werkboek d’ Olle kern
m
su et bs mo id oi ie e s!
tips voor verfraaien en opknappen van panden
algemeen
werkboek d’Olle kern tips voor panden en handvatten voor de kern weg
het opknappen van panden in d’ Olle kern. Bijkomend voordeel
50
2
2a
1
kern. De reden hiervoor is dat de Stichting Ulrum 2034 geld voor
Leerweg
4
3
In het vervolgtraject van WERK& Ulrum zoomen we in op d’ Olle
2 4
is dat dan ook kan worden aangesloten op project Terpen- en eg
1
a
6
ws
Ulrumers zijn doeners. Hierdoor is het idee ontstaan om voor d’
tra
7 5 9
Lou ten
krachten te bundelen houden we d’ Olle kern mooi en leefbaar.
2
Elensterw
5 4
Wierdenland om de historische kern te vergroenen. Door de
Ni
eu
Olle kern een werkboek te maken. In workshops met bewoners en 5
professionals is nagedacht hoe we d’ Olle kern aantrekkelijker en HHQ ¿MQHUH SOHN NXQQHQ PDNHQ RP WH OHYHQ HQ UHFUHsUHQ +LHUXLW ]LMQ
Nieuwstra
twee soorten verbeteringen naar voren gekomen: 1.) verbeteringen aan panden voor en door eigenaren en 2.) verbeteringen aan d’ Olle kern die alleen samen met andere partijen kunnen worden opgepakt zoals de herinrichting van de Noorderstraat waarbij de 6
gemeente een belangrijke rol heeft. De verbeteringen zijn op de kaart hiernaast aangegeven. Omdat de verschillende soorten verbeteringen ieder hun eigen karakter hebben, zijn twee inspirerende werkboeken gemaakt.
9
Voor u ligt het werkboek met tips voor pandeigenareninclusief een subsidieregeling. Doet u mee om onze Olle kern mooi en leefbaar te houden?
plangebied d’Olle kern
k winkelpanden foto van de deelnemers aan de slotbijeenkomst (van linksboven naar rechtsonder): Bartele, Tim, Hielke, Annet, Nienke, Wouter, Roel, Roelof, Jaap, Ton (afwezig: Reina, Jack, Coen)
PANDEN
1
traat
s erus Nipp
34 36
3
2
16
7
22 IJsbaan
25
40 46
3
4
3
1
Begraafplaats
5
7 Trekweg
2
9
9
Burg. Harteveltstraat
10 8
57
14
49
e
Borgste
Snakkeburen
11
2 2 4
1 47
5
10
8 6
2
tee
2
3
11
14
7
4 4a
traat
5
aat H. de Cocks tr
3
Markts
5
Kerkpad
2 5
1
39
Borgs
29
15 13
27
2
6
21 19
23 25
12
37
23
8
19 21
14
14
ik
6
12
10 12
16
Bo
48
12
rgw
54
6
Brugweg
4
10
8
1
De Fu
Kerkstraat
2
37
41
Asingastraat
2
2
19
8
6
11 13
5
3
39
7
3
43
Kerk 21
1a
17
1
5
t
1
8
18
12
5
20
Kerk
4
2
35
H. Scholtestraa
2a
6
10
3
26
18
terw Leens
14 16
32
30
22 24
1
39
8
2 6
8
35
14
10 2
37
straat Asinga
H. Scholtestraat
33
19
1
12
8
5
17
41
23 27
rstraat
4 6
22
3 3a 9
at tra ws eu
21
31
15
13 13a
1
Ni
2
19 11
1
5
4
29
6
1
17
Noorde
at
1
3
9
2
erij
De Vlass
3
11 7
Kerk
3 1
5
5
14
4
12
12
24 Schapenweg
Nipperusstraat
Leerweg
6
14
5
17
J.H. Mansholtlaan
Leerweg
11
7
9
1
2
3
11
4
12
5a 5
1
Nieuwstra
14
19
14
20
2
1
22
16 14 12 10 8
9
7
Klaas Luidensstraat
t
32
8
7
Camping
School
“rotte kiezen�
10 12
panden met achterstallig onderhoud
Noord
ruimte tussen PANDEN ontsierende hekken/schuttingen 2
13
PANDEN
Trekweg
46 a
hergebruik winkelpanden
storende gaten in de straat rommelige inrichting straten
ruimte tussen PANDEN 15
3
onaffe uitstraling vrijkomende kavels
Asingapark
eg
56
eg
tips voor uw pand onderwerpen
Oorspronkelijk stond in WERK& Ulrum de aanpak van leegstand centraal. Doordat het aantal huishoudens minder daalt dan verwacht zal (grootschalige) leegstand pas op lange termijn ontstaan. De koers is daarom bijgesteld zodat dit werkboek aansluit bij wat er leeft onder de bewoners. In dit werkboek staan zes onderwerpen met tips voor pandeigenaren centraal. Aan de hand van deze inspirerende tips kunt u uw pand verfraaien en opknappen. Let erop dat sommige werkzaamheden vergunningsplichtig kunnen zijn. Informeer hiernaar bij de gemeente. Achterin dit werkboek is de subsidieregeling opgenomen. Deze regeling is door dorpsbewoners, ondersteund door professionals, gemaakt. Op basis van deze regeling kunt u als pandeigenaar uit d’ Olle kern een tegemoetkoming ontvangen in de kosten voor schilderen, voordeuren en winkelpuien. Voor deze onderwerpen is gekozen omdat de totaal beschikbare subsidie beperkt is en schilderen en voordeuren relatief weinig kosten maar wel een groot effect hebben.Hierdoor kunnen veel pandeigenaren meedoen. Het verbeteren van winkelpuien is kostbaarder maar hiermee wordt wel een fors knelpunt in d’ Olle kern aangepakt. De hoogte van de tegemoetkoming in de kosten is afgestemd met min of meer vergelijkbare regelingen in noordoost Nederland. Uniek aan onze regeling is dat u een hogere bijdrage ontvangt als u samen met de buren of de straat meerdere panden aanpakt. Tot slot overlapt het onderwerp ‘grens kavel/pand met straat’ gedeeltelijk met het project van Terpen- en Wierdenland. De tips in dit werkboek zijn afgestemd met dit project. Ook zijn er bij het geveltuinenproject aparte mogelijkheden voor ondersteuning van pandeigenaren. Informeer hiernaar bij Landschapsbeheer Groningen.
m su et m bs o id oi ie e s!
m su et m bs o id oi ie e s!
3
#2 voordeuren blz. 20
m su et m bs o id oi ie e s!
#1 schilderen blz. 10
#3 winkelpuien blz. 26
#4 dakgoten/daklijsten blz. 34
#5 voegen blz. 40
#6 grens kavel/pand met straat blz. 46
tips voor uw pand benadering
Elke bouwperiode heeft zijn eigen karakter in architectuur.
19E EEUWS
In d’ Olle Kern in Ulrum zijn grofweg drie bouwperiode te onderscheiden: 19e eeuws In de 19e eeuw was het verschil in rangen en standen af te lezen aan de panden. De arbeidershuizen waren eenvoudig met weinig versiering. De gegoede burgerij had panden met veel versieringen, soms met gepleisterd metselwerk. In het algemeen kenmerken de panden zich door verticale ramen, een gespiegelde opbouw en versiering, zoals sierlijsten rondom de voordeur. Jaren ‘30
JAREN ‘30
Na alle op de historische bouwstijlen geïnspireerde stromingen in de 19e eeuw was de tijd rijp geworden voor vernieuwende bouwkunst. Deze vernieuwingsdrang kwam voort uit de industrialisatie die een enorme vooruitgang betekende. De panden uit de jaren ‘30 zijn te herkennen aan de a-symmetrische opbouw, horizontale lijnen, grote glasvlakken, en minder versieringen. Het materiaalgebruik is overwegend baksteen, met experimenten in verschillende metselwerkverbanden. Het kleurgebruik is verfrissend. Naoorlogs Na de oorlog kwam het fabrieksmatig bouwen op gang, gestimuleerd door de grote woningnood. In d’ Olle Kern zijn een aantal naoorlogse en hedendaagse panden. Deze panden zijn sober van architectuur, opgebouwd uit standaard bouwproducten. Meestal herken je hetzelfde type op verschillende plekken. De detaillering is eenvoudig, er zijn geen of nauwelijks versieringen. Basistip voor uw pand: Sluit bij verfraaien en opknappen aan bij de bouwperiode waarin uw pand is gebouwd. Hierdoor blijft uw pand mooi en blijft de variatie in d’ Olle kern behouden
NAOORLOGS
5
tips voor uw pand
on md su etrd rbe me sgi oeol deil ivea einsg n !! de
#1 schilderen
#1 schilderen Ulrums kleurenpalet
Schilderwerk draagt in hoge mate bij aan de uitstraling van een dorp. Daarbij is zowel de staat van onderhoud van belang als de kleuren die worden gebruikt. Een zorgvuldig samengesteld kleurenpalet geeft een dorp samenhang en een kleurrijke uitstraling. Veel Nederlandse dorpen zijn ingetogen van kleur, monumentengroen en crème-wit voeren de boventoon. Hierdoor kunnen ze een wat saaie indruk geven. Toch hebben de dorpen in het verleden meer kleur gehad. Dat gaf een dorp meer variatie en een krachtiger uitstraling. Ook in Ulrum zie je een tamelijk saai beeld wat kleur betreft. Het kleurenpalet van Ulrum kent nu vooral veel wit en donkergroen, voor alle bouwperioden. Je ziet enkele frisse uitzonderingen in okergeel, Engels rood of grijsblauw. Ulrum heeft geen beschermd dorpsgezicht. Dat geeft meer vrijheid in kleurkeuze. Een beetje meer kleur mag best, ook voor monumenten. Belangrijk is om goed te kijken wat bij de bouwperiode en bouwstijl van het pand past en dat het in evenwicht is met de omgeving.
11
19e eeuws: overwegend donkergroen en crème-wit
19e eeuws: crème-wit kozijnhout met donkergroen raamhout
jaren ‘30: donker kozijnhout en licht raamhout
naoorlogs: wit kozijnhout met donker raamhout
warm okergeel met donker rijtuigengroen
uitgesproken kleurgebruik in de Borgstee
#1 schilderen Ulrums kleurenpalet
Met enkele bewoners uit de werkgroep zijn we samen door d’Olle kern gelopen en hebben de mooiste kleuren uitgezocht. Samen met de veelvoorkomende basiskleuren hebben we het Ulrums kleurenpalet samengesteld. In het Ulrums kleurenpalet is per bouwperiode te zien welke kleuren op welke onderdelen toegepast kunnen worden. Door de kleuren uit het Ulrums kleurenpalet toe te passen en hierbij aan te sluiten op de bouwperiode van uw pand ontstaat er maken we Ulrum kleurrijk!
Tips voor het schilderen zijn: probeer ook eens wat meer uitgesproken kleuren uit het kleurenpalet uit! Beperk u niet tot de standaardkleuren donkergroen en crème-wit. Vooral de voordeur en het raamhout kunnen heel goed meer kleur krijgen in het algemeen wordt voor kozijnhout een lichte kleur gebruikt, terwijl het raamhout donker geschilderd wordt. Bij jaren ‘30 panden is dit vaak juist andersom, waardoor HU HHQ PHHU JUD¿VFK EHHOG RQWVWDDW laat de kleuren uit het kleurenpalet mengen bij de bouwmarkt. De kleurcodes uit het Ulrums kleurenpalet zijn Sikkens-codes. Elke bouwmarkt kan deze kleuren voor u mengen test de kleuren door kleurstalen te bestellen op A5formaat voor €0,85 per kleur, via www.sikkenssamples. com. Zo heeft u een groter vlak om te testen let op: is uw pand een monument en wilt u andere kleuren toepassen? Overleg dan altijd eerst met de gemeente naar de mogelijkheden kopieer de kleurplaat dat aansluit de bouwperiode van uw pand. Test verschillende kleurcombinaties door de kleurplaat in te kleuren
13
monumentale kleuren: Bentheimer geel met Engels rood
monumentale kleuren: okergeel met rijtuigengroen
uitgesproken kleurgebruik passend bij de kleur van het metselwerk
oorspronkelijk kleurgebruik toegepast (Gerbrand Bakkerstraat, Groningen): donkere kozijnen met licht raamhout
hedendaags kleurgebruik: witte kozijnen met blauwe deuren
ingetogen kleuren: wit met grijstinten
#1 schilderen Ulrums kleurenpalet
19E EEUWSE ARBEIDERSWONING
JAREN ‘30 PAND
15
19E EEUWSE WONING VOOR DE MIDDENSTAND
NAOORLOGS PAND
kozijnen
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003 Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001 Rijtuigengroen L2.10.12
Okergeel E8.35.65
Ultramarijn blauw V0.47.19 / RAL 5002
raamhout
Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001
Rijtuigengroen L2.10.12
Zandgeel F2.30.66 Engelsrood B6.45.15
voordeuren
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
Vermiljoen C6.62.37 / RAL 2002
Engelsrood B6.45.15
Zandgeel F2.30.66
Rijtuigengroen L2.10.12
Vermiljoen C6.62.37 / RAL 2002
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
Ultramarijn blauw V0.47.19 / RAL 5002
Ossenbloed rood C0.40.30
Engelsrood B6.45.15
NA-OORLOGS
Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001 Zandgeel Helderwit F2.30.66 / RAL 9010 GN.02.88
Zandgeel F2.30.66
Vermiljoen C6.62.37 / RAL 2002
Engelsrood B6.45.15
Grijsblauw T0.30.40 / RAL 620-4
Betongrijs H2.05.46 / RAL 7023
Antracietgrijs S0.06.21 / RAL 7016 6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
Rijtuigengroen L2.10.12
#1 schilderen
JAREN ‘30
Ulrums kleurenpalet
19E EEUWS
goot- en daklijsten
Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001 Bentheimer geel G0.08.84
Okergeel E8.35.65
Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001
Vermiljoen C6.62.37 / RAL 2002 Ultramarijn blauw V0.47.19 / RAL 5002 Engelsrood B6.45.15
Antracietgrijs S0.06.21 / RAL 7016 Betongrijs H2.05.46 / RAL 7023 Ultramarijn blauw V0.47.19 / RAL 5002
Zandgeel F2.30.66 Vermiljoen C6.62.37 / RAL 2002
Okergeel E8.35.65
17
stuc- en houtornamenten
Zandsteengeel F2.15.75
Zandgeel F2.30.66
Helderwit GN.02.88 / RAL 9010
Ultramarijn blauw V0.47.19 / RAL 5002
hekwerken
Crèmewit F6.04.83 / RAL 9001
Ossenbloed rood C0.40.30
*UD¿HW]ZDUW T4.03.09 / RAL 9011
*UD¿HW]ZDUW T4.03.09 / RAL 9011
*UD¿HW]ZDUW T4.03.09 / RAL 9011
Rijtuigengroen L2.10.12
Rijtuigengroen L2.10.12
Rijtuigengroen L2.10.12
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
6DI¿HUEODXZ U0.30.16 / RAL 5003
niet van toepassing
su et bs mo id oi ie e s!
m
#2 voordeuren
#2 voordeuren
De voordeur is het visitekaartje van uw pand. Het is de plek waar u en uw gasten uw huis binnenkomen. Mooi gedetailleerde en geschilderde deuren geven niet alleen het huis, maar ook een straat een fraaier uiterlijk. Daarnaast is het vaak ook een plek waar men een praatje maakt met de buren. In d’Olle kern van Ulrum zie je een aantal uitgesproken fraaie voordeuren. Mooie originele deuren die goed in de (hoogglans)lak staan en uitgesproken maar soms ook mooie, ingetogen kleuren hebben. Je ziet echter ook dat soms de originele deuren zijn vervangen door deuren die uit een andere bouwperiode dan het pand zelf komen. Heel praktisch, maar vaak niet goed passend bij het pand. Een voordeur met veel glas past bijvoorbeeld niet in een 19e eeuws pand. En een deur met veel versiering past weer niet in een naoorlogs pand. Het gaat om het materiaalgebruik, de detaillering en de vormgeving die per bouwperiode bepaalde kenmerken heeft.
21
de fraaie deur met panelen past bij het 19e eeuwse pand
een rijk versierde deur in warm Engels rood
mooie deur in rustig grijs
een eigentijdse, vlakke deur in grijsblauw
deur in fraaie okergele nis
opgeklampte deur past bij de 19e eeuwse arbeiderswoning
deur past niet bij de bouwperiode van het pand
kunststof past niet in d’Olle kern
#2 voordeuren
De bouwperiode laat een bepaald type detaillering en kleurgebruik zien: 19e eeuwse voordeuren van de sjiekere panden zijn rijk aan versiering, bestaan uit verschillende panelen en hebben soms nog een fraai gietijzeren ventilatierooster. De deuren hebben mooie, diepe NOHXUHQ ]RDOV (QJHOV URRG RI VDI¿HUEODXZ (U ]LMQ RRN VREHUGHU QHgentiende eeuwse deuren, de zogenaamde opgeklampte deuren, die vaak in arbeidershuizen werden toegepast. -DUHQ µ YRRUGHXUHQ KHEEHQ PLQGHU YHUVLHULQJ PDDU ]LMQ JUD¿VFK met een sterk lijnenspel. De kleuren zijn uitbundiger. Naoorlogse en hedendaagse deuren zijn meestal fabrieksmatig. Het zijn vaak vlakke deuren met soms een glasvlak erin. Een eenYRXGLJH YHUWLFDOH SUR¿OHULQJ DOVRI KHW HHQ RSJHNODPSWH GHXU LV NDQ HHQ GHXU DO HHQ YHU¿MQLQJ JHYHQ (Q HHQ IUDDLH NOHXU JHHIW GH deur natuurlijk veel meer uitstraling.
Tips voor het verfraaien van de voordeuren zijn: ‡ past de huidige voordeur bij de bouwperiode van uw pand? Misschien sluit de vormgeving van uw voordeur niet helemaal aan, maar is het wel een fraaie deur. Dan kan een mooie kleur uw pand een heel nieuw uiterlijk geven een blank gelakte houten deur is ook fraai en maakt een warm entree ‡ zoek een kleur uit het Ulrums kleurenpalet, bij voorkeur niet een basiskleur, een voordeur mag best een accent hebben ‡ zorg dat het schilderwerk zeer strak is en bij voorkeur hoogglans ‡ gebruik geen kunststof! Dit doet afbreuk aan het karakter van d’Olle kern
23
19E EEUWS
fraaie kleurrijke deur
opgeklampte deur in hooglans lak
ossenbloedrode deur met melkmeisjes
helderrood met zwart kader
frisblauw en ingetogen grijs
eenvoudige deur in uitgesproken kleur
JAREN ‘30
NAOORLOGS
su et bs mo id oi ie e s!
m
#3 winkelpuien
#3 winkelpuien
Op een aantal plekken in d’Olle kern zie je dat winkels een andere bestemming hebben gekregen. De grote winkelpuien worden niet meer gebruikt. Vaak hebben de ruimtes erachter geen nieuwe functie gekregen. Hierdoor krijgen de voormalige etalages is een zielloze uitstraling. De winkelpuien zijn vaak niet origineel voor het pand. In het verleden zijn grote winkelruiten gemaakt in de panden zodat er veel etalage ontstond. Van oorsprong werd er vaak ook op de beganegrond gewoond en was daarnaast de etalage met de winkel. Na verloop van tijd werd de winkel uitgebreid en werd er op de verdieping gewoond. Er werden dan meer winkelruiten gemaakt. Vaak passen deze winkelpuien niet bij de stijl van de rest van het pand. Doordat de trottoirs vaak smal zijn en er geen voortuinen zijn loopt men dicht langs de gevel. Er is daardoor veel inkijk en dus weinig privacy op de beganegrond. Je ziet nu dat daarom veel winkelpuien zijn dichtgemaakt door gordijnen of zelfs zijn dichtgemetseld. Als u prettig wilt wonen op de begane grond aan de straat is het van belang dat de afstand tot voorbijgangers groter wordt. Dan wordt namelijk de inkijk minder en de privacy groter. En als de kamers aan de straat bewoond worden ontstaat er een levendiger sfeer naar de straat. De inkijk wordt verminderd door: - de afstand vanaf de stoep tot de winkelpui vergroten - de winkelpui te vervangen door een nieuwe gevel met kleinere raamopeningen - door aan de binnenkant van de winkelpui een aanpassing te doen Een andere oplossing is door de inkijk te accepteren, maar door de ruimte achter de winkelpui een functie te geven die minder privacygevoelig is. Bijvoorbeeld een werkruimte of een speelruimte voor de kinderen.
27
de winkelpui sluit niet aan bij de bouwstijl van het pand
fraai pand, maar de luifel sluit niet aan bij de bouwstijl
de luifel en de pui sluiten niet aan bij de rest van het pand
de leegstaande meubelwinkel
door gordijnen geen uitstraling
de winkelruit is helemaal dichtgemetseld waadoor een gesloten beeld ontstaat
#3 winkelpuien
minder inkijk door een hekwerk voor de winkelruit en een strook matfolie
minder inkijk door de grote winkelruit te vervangen door kleinere kozijnen
minder inkijk door aanpassing - bv. hangplanten - aan de binnenkant van de winkelpui
29
voor de gevelverbouwing: een armoedige winkelruit
na de verbouwing: een prachtig raam dat aansluit bij de rest van de gevel
Drienerstraat 24
een keuken is minder privacygevoelig dan een woon- of slaapkamer
de winkelruit is dichtgezet met een kunstwerk
#3 winkelpuien
In deze voorbeelden is onderzocht op welke manier de winkelpuien kunnen worden aangepast zodat meer privacy ontstaat. Per situatie zijn er verschillende mogelijkheden. Soms is er ruimte voor een inpandig balkon (loggia) of een kleine voortuin. Een smalle geveltuin geeft al meer afstand tot de voetgangers op de stoep. Zie ook de tip bij #6 grens kavel/pand met straat.
Tips voor het aanpassen winkelpuien: bepaal eerst wat voor oplossing goed werkt. Op de korte termijn is het afplakken van matfolie of het plaatsen van grote planten misschien al voldoende vervang de winkelpui als u een goede oplossing voor de lange termijn wilt. Dit is wel een grotere investering. Schets (of laat schetsen maken door een architect) een nieuwe gevel. Denk hierbij aan detaillering en verhouding die passend zijn bij het pand. Het is de bedoeling dat het weer een samenhangend geheel wordt met de bovenliggende gevel informeer bij bouwkundige ingrepen bij de gemeente welke procedure gevolgd moet worden om een omgevingsvergunning aan te vragen. Die zal nl. verplicht zijn kies zorgvuldig het gevelmateriaal indien u de raamopeningen wilt verkleinen: een ander materiaal dan de bovenliggende gevel? Of juist iets meer eigentijds? win met de eerste schetsen via de gemeente kostenloos advies in bij de welstandsarchitect Zoek naar oude foto’s van uw pand. Deze laten zien hoe het er vroeger uitzag en kunnen u inspiratie bieden voor een voor wonen geschikte pui
31
de winkelpui sluit niet aan bij de bouwstijl van het pand
fraai pand, maar de luifel sluit niet aan bij de bouwstijl
een loggia, door een nieuwe pui terug te leggen
de luifel verwijderd en een bank geplaatst
een nieuwe gevel is symmetrisch, zoals daarboven
GH OXLIHO YHUZLMGHUG HHQ ZHUNUXLPWH JHFUHsHUG
#4 dakgoten/ daklijsten
#4 dakgoten/daklijsten
Daklijsten- en goten worden ook wel vergeleken met de wenkbrauwen in een gezicht: ze zorgen voor dieptewerking en expressie van de gevel. In de verschillende bouwperiodes zien we daklijsten- en goten veranderen. In de negentiende eeuw zijn bij monumentale panden rijk versierde forse goten toegepast. Vaak is er eerst een lijst van VWXFZHUN LQ YHUVFKLOOHQGH SUR¿HOHQ 'DDUERYHQ ]LW GH KRXWHQ JRRW GLH RRN YHUVFKLOOHQGH SUR¿HOHQ KHHIW 'RRU GH SUR¿OHULQJ RQWVWDDQ HU verschillende schaduwlijnen. Bij arbeidershuizen uit deze tijd zijn de daklijsten en goten soberder, maar nog steeds meer gedetailleerd dan nieuwere daklijsten. Jaren dertig goten zijn veel abstracter. Vaak is het een grote KRXWHQ EDNJRRW GLH RYHUVWHHNW =R RQWVWDDW HHQ JUD¿VFK EHHOG met een dikke schaduwrand onder de doorlopende lijn van de goot. Het kleurgebruik is veel uitbundiger. Soms worden zelfs twee uitgesproken kleuren toegepast in het schilderwerk van de goot. Na de oorlog kwam het fabrieksmatig bouwen op gang. Bij naoorlogse panden zie meestal geprefabriceerde dakgoten van aluminium. In d’Olle kern zie je fraaie dakgoten. Soms met een bijzondere versiering erin. Je ziet echter ook dat sommige dakgoten zijn vervangen door praktische onderhoudsvrije aluminium of trespa beplating. Bij een oud pand doet dit afbreuk aan het karakter, omdat GH ¿MQH GHWDLOOHULQJ QLHW EHKRXGHQ ZRUGW .XQVWVWRI JRWHQ SDVVHQ nergens in d’Olle kern.
35
fraai onderhouden daklijst- en goot, met een donkergroene lijn
prachtige klossen onder de goot
PRRLH YHUÂżMQGH GDNOLMVW HQ JRRW
niet passende aluminium goot bij negentiende eeuws pand
een geschilderde aulminium dakgoot bladdert af
een fabrieksmatige aluminium goot past bij een naoorlogs pand
#4 dakgoten/daklijsten
Het hoofdidee is dat bij onderhoud en vervanging van dakgoten
19E EEUWS
en daklijsten wordt aangesloten bij de bouwperiode van het pand.
Tips voor fraaie dakgoten en daklijsten: onderzoek welke bouwperiode en daarmee welk type goot er bij uw pand hoort overweeg om u dakgoot te laten vervangen als uw goot/ daklijst niet bij de bouwperiode past en in slechte staat is. Pas dan het juiste type en materiaal toe onderzoek, in geval van houten goten, welke kleuren mooi passen. Voor negentiende eeuwse panden kan
JAREN ‘30
ook het beste met de basiskleuren worden gewerkt. Voor jaren ‘30 panden mag meer uitgepakt worden en kunnen ook helderder kleuren worden toegepast schilder nooit de aluminium goot! Aluminium heeft geen schilderwerk nodig en het bladdert na verloop van tijd af gebruik nooit kunststof goten in d’Olle kern! Dat past niet bij de sfeer van het dorp overweeg een aluminium bakgoot als u een naoorlogs pand bezit, die heeft meer uitstraling dan een standaard mastgoot
NAOORLOGS
37
ULMN JHGHWDLOOHUG PHW VWXFZHUN HQ SUR¿OHULQJ LQ KHW KRXW
een rijk beeld met verschillende schaduwlijnen
een overstekende bakgoot
HHQ JUD¿VFK EHHOG GRRU GH VFKDGXZ YDQ KHW RYHUVWHN
een sobere fabrieksmatige mastgoot
door de mastgoot te vervangen door een grotere bakgoot krijgt de gevel meer expressie
#5 voegen
#5 voegen
De meeste panden in Ulrum zijn opgetrokken uit metselwerk.
19E EEUWS
Baksteen is in heel Nederland nog steeds veruit het meest toegepaste gevelmateriaal. De rivierklei was overvloedig aanwezig. De ijzerhoudende klei zorgt voor de karakteristieke rode kleur van de Groninger baksteen. Bakstenen worden met mortel aan elkaar ‘gelijmd’. De openingen tussen de stenen worden daarna netjes afgewerkt door een voeg te maken. Doordat de bakstenen in de18e eeuw kleiner en strakker werden krijgt de voeg steeds meer vorm.
Naast de holle voeg doet
de geknipte en gesneden voeg zijn intrede. Voegwerk in het metselwerk bepaalt in grote mate de uitstraling van het metselwerk.
JAREN ‘30
In de 19e eeuw wordt de geknipte voeg erg populair. In de jaren ‘30 zie je uitgesproken voegen die veel met de plastiek doen van metselwerk: een platvolle voeg of juist een hele diepe voeg die het horizontale karakter ondersteunen. Naoorlogs metselwerk is vaak onuitgesproken en vlak. In Ulrum zie je een aantal fraai metselwerk gevels die gedeeltelijk opnieuw gevoegd zijn, zo wordt het oude karakter behouden. Soms wordt een hele gevel opnieuw gevoegd waardoor het geheel er te nieuw uitziet. Of er wordt een voeg gebruikt die niet past, die te licht is of niet de juiste dieptewerking heeft. Een niet passende voeg doet afbreuk aan het metselwerk als geheel. Een mooie baksteen ZRUGW ÀHWV HQ RQXLWJHVSURNHQ DOV GH YRHJ QLHW SDVVHQG LV
NAOORLOGS
41
de holle voeg werd standaard toegepast
door de terughoudende grijze voeg komt de Groninger rode steen prachtig uit
de verdiepte voeg was standaard
de nieuwe voeg doet afbreuk aan het karakter
holle voeg is standaard, maar heeft weinig karakter
een warme rode steen, maar door de onuitgesproken voeg toch vlak
#5 voegen
Het hoofdidee is dat bij (gedeeltelijk) nieuw voegwerk wordt aangesloten bij de bouwstijl- en periode van het pand, zodat geheel zo fraai mogelijk wordt.
Tips voor het vervangen van voegwerk:
19E EEUWS
de baksteen het beste tot zijn recht komt en het metselwerk als
onderzoek welk voegwerk passend is bij de bouwperiode van uw pand. Kleur en type voeg bepalen een groot deel van het uiterlijk, zorg dat de nieuwe voeg past bij het pand
holle voeg (arbeiderwoningen of achtergevel)
meestal is het niet nodig om al het voegwerk opnieuw te doen. Door alleen het slechte voegwerk te vervangen, krijgt het pand niet ineens een te nieuw uiterlijk. En u laat altijd een paar proefstukjes opzetten met verschillende soorten voegen (verschillende dieptes van de voeg) en in verschillende kleuren. Zo is het beter te vergelijken en te zien wat het beste past bij uw
JAREN ‘30
bespaart hiermee kosten!
baksteen
NAOORLOGS
verdiepte voeg
platvollle, gladde voeg
43
holle voeg (arbeiderwoningen of achtergevel)
geknipte voeg (mounmentale panden of voorgevel)
geknipte voeg (monumentale panden of voorgevel)
verdiepte voeg
schaduwvoeg
schaduwvoeg
platvolle, gladde voeg
schaduwvoeg
schaduwvoeg
#6 grens kavel/pand met straat
#6 grens kavel/pand met straat
In d’ Olle kern grenzen veel panden direct aan de straat. Deze situatie is ontstaan toen de auto ruim baan kreeg ten koste van privé stoepen of voortuinen. Door deze overgangszone tussen uw kavel/ pand met de straat heeft de historische kern een stenige uitstraling. Ook is de privacy door trottoirs direct langs de panden verminderd. Maar misschien nog wel belangrijker is met het verdwijnen van de stoep of voortuin de aanleiding verdwenen om je als bewoner voor je pand op te houden. Dit gaat ten koste van spontane ontmoetingen met de buren, voorbijgangers. Op de grens van pand/kavel met de straat zijn diverse ontwikkelingen die de uitstraling en de leefbaarheid van d’ Olle kern onder druk zetten. Zo is enerzijds op sommige plekken de grens tussen kavel/ pand met de straat niet duidelijk. Door sloop van slechte woningen en het maken van pakeerruimte zijn ‘gaten’ in de straten ontstaan. Hierdoor lijkt d’ Olle kern soms op een slecht gebit. In de toekomst kan dit probleem verergeren als door krimp panden worden gesloopt en kavels vrijkomen. Om de historische kern mooi en leefbaar te houden is het van belang om de straten ononderbroken te houden en te begeleiden met bebouwing of met hagen en bomen. Anderzijds zie je dat op de grens van pand/kavel met de straat hekken of schuttingen worden geplaatst voor privacy en/of veiligheid. Meestal worden hiervoor standaardproducten gebruikt die doorgaans afbreuk doen aan het dorpse karakter. Recentelijk is in het kader van het project Terpen- en Wierdenland met dorpsbewoners het geveltuinenproject opgestart. Dit project speelt zich af op de grens van kavel/pand met de straat. Bewoners worden ondersteund bij de aanleg van een geveltuin zodat d’ Olle kern het door de bewoners gewenste groene karakter krijgt.
47
Noorderstraat met panden direct grenzend aan (te) smalle trottoirs
Kerkstraat met stoeppalen en bloempotten
houten schuttingen in het zicht vanaf entree Lotuspark
‘gat’ in de Noorderstraat bij de bezinepomp/garage Bakker
zeer brede oprit, houten schuttingen in het zicht
toegangshek met een industrieel karakter
#6 grens kavel/pand met straat
Het hoofdidee is om de overgangszone van uw kavel/pand met de straat te herstellen. Het streven is erop gericht dat iedereen een gevel-, voortuin of stoep heeft zodat de straten een groen karakter krijgen. Er ontstaat meer privacy en er ontstaat ruimte voor spontane ontmoetingen met uw buren en voorbijgangers. Eventuele toekomstige ‘gaten’ in de straat, bijvoorbeeld als gevolg van sloop van woningen, worden voorkomen door de aanplant van hagen langs de straat. De vrijkomende kavels zelf kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt als boomgaard. Tot slot worden bestaande schuttingen en hekken die zichtbaar zijn vanuit de buitenruimte vervangen door hagen en hekken met een dorpse uitstraling. Schermen met klimop passen niet bij Ulrum.
Tips voor grens kavel/pand met straat: sluit aan bij het project Terpen- en Wierdenland informeer in geval van een voortuin of stoep naar de mogelijkheden en evt. vergunningen bij de gemeente vraag de buren of de hele straat om ook mee te doen hergebruik bij de aanleg klinkers uit de buitenruimte plant voor een rustig groenbeeld niet teveel soorten aan en combineer een stoep met pot- en klimplanten stem sierhekken of stoeppalen af op de bouwstijl van het pand maak opritten niet breder dan strikt noodzakelijk en parkeer auto’s uit het zicht achter een haag werk vanuit de buitenruimte zichtbare zij- of achtertuinen uit het zicht met een haag pas voor de evt. beveiliging (houten) hekken toe met een donkere kleurstelling scherm evt. in de toekomst vrijkomende kavels af met hagen zodat er geen ‘gaten’ in de straat ontstaan
detail stoep/voortuin met stoeppaal
49
detail stoep/voortuin met gietijzeren sierhek
detail geveltuin
#6 grens kavel/pand met straat
VOORBEELDEN POTTEN EN KLIMMERS OP DE STOEP
diverse potplanten zoals Geranium (Pelargonium)
diverse soorten zoals Blauwe regen (Whisteria sinensis)
diverse soorten Hortensia (Hydrangea)
diverse soorten Stokroos (Alcea Rosea)
diverse hoge hagen langs zij- en achtertuin zoals Haagbeuk (Carpinus betulus)
diverse lage hagen langs de voortuin zoals Haagliguster (Ligustrum vulgare)
VOORBEELDEN VASTE PLANTEN GEVELTUINEN
VOORBEELDEN HAGEN
51
ĞŝĞŶĚĞ ƐƚƌƵŝŬĞŶ ůŽĞŝĞŶĚĞ ƐƚƌƵŝŬĞŶ VOORBEELDEN HEKKEN
gietijzeren hekwerk passend bij pand in bouwstijl Amsterdamse School
donker gekleurd houten toegangshek
VOORBEELDEN BLOEIENDE STRUIKEN IN TUIN
diverse soorten zoals Sering (Syringa Vulgaris)
Sering
diverse soorten zoals Boerenjasmijn
(Philadelphus coronarius) Boerenjasmijn
VOORBEELDEN KLEINE BOMEN IN TUIN OF VRIJKOMENDE KAVELS
Leilinden (Tilia x europaea ‘Pallida’)
diverse soorten (sier)fruit zoals appelbomen (Malus domestica ‘Groninger Kroon’)
subsidieregeling WERK& Ulrum
/ -$ $ , " '$)" ',/(
6,3 =(5 +, 9,.,305. 0: ,5,9@01+: 64 ;6,264:;0., ,0.,5(9,5 =(5 =(:;.6,+ 05 +F 33, 2,95 =(5 $39<4 ;, 65+,9:;,<5,5 )01 /,; :*/03+,9>,92 ,5 6- =,9=(5.,5 =(5 +, =669+,<9 =(5 /,; /<5 7(5+ 5+,9@01+: 90*/; +, 9,.,305. @0*/ 67 /,; ((57(::,5 =(5 7<0,5 =(5 =6694(30., >052,37(5+,5 @6+(; +, <0;:;9(305. /0,9=(5 >69+; =,9:;,92; ,5 05 .,=(3 =(5 -<5*;0,>01@0.05. =(5 E+,;(03/(5+,3F 5((9 E>65,5F +,@, 7(5+,5 4,,9 .,:*/02; >69+,5 =669 ),>6505. 0,9+669 )301-; +, /0:;690:*/, 2,95 4660 ,5 3,,-)((9
**! -./& '" ( ) + '$)" )
,.$& ' ",$++ ) 5 +,@, 9,.,305. >69+; =,9:;((5 65+,9 ( ,0.,5((9 ,,5 5(;<<93012 7,9:665 6- 9,*/;:7,9:665 +0, ,0.,5((9 0: =(5 =(:;.6,+ ) =(:;.6,+ ,,5 .,)6<>+, 6596,9,5+, @((2 4,; <0;@65+,905. =(5 ,,5 >665>(.,5 6- ,,5 :;(5+73((;: =669 ,,5 >665>(.,5 * +, :;0*/;05. $39<4
/0,95( .,56,4+ +, :;0*/;05. + /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. $39<4
=6,9; 4,; =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ((7 #<4( ,5 #65 66.,9)9<.., +, :<):0+0,9,.,305. & " $39<4 <0; , +F 33, 2,95 73(5.,)0,+ 67 +, 2((9; +0, +,,3 <0; 4((2; =(5 +0; >,92)6,2 - =,9-9((0,5 /,; =,9),;,9,5 =(5 /,; ((5@0,5 =(5 +, 7(5+ . 6725(77,5 /,; =,9),;,9,5 =(5 +, :;((; =(5 65+,9/6<+ =(5 /,; 7(5+ / :*/03+,9>,92 :*/03+,9,5 =(5 /6<;>,92 @6(3: 26@015,5 9(4,5 3<02,5 .,=,3),23,+05. +,<9,5 +(2.6;,5 ,5 301:;,5 =(5 /,; /66-+.,)6<> ,5 ((5 6- <0;)6<>,5 +0, @0*/;)((9 @015 =(5<0; +, 67,5)(9, 9<04;, ,=,5;<,,3 ((5.,=<3+ 4,; /6<;>,92 ((5 +, 50,; @0*/;@01+,5 =(5 /,; /66-+.,)6<> ,5 ((5 6- <0;)6<>,5 0 =669+,<9 +, ,5;9,,+,<9 05 +, =669.,=,3 1 >052,37(5+ +,;(03/(5+,3 6- +,;(03/(5+,3 65+,9:;,<5,5+, =669@0,505.,5 2 =6694(30., >052,37(5+,5 05 65)9<02 .,9((2;, +,;(03/(5+,3 6- +,;(03/(5+,3 65+,9:;,<5,5+, =669@0,505.,5 3 7<0 .,=,3 =(5 +, ),.(5, .965+ 4,; 9(4,5 +0, (3: ,;(3(., +0,5,5 =669 /,; >052,37(5+ 4 +6, /,; @,3=,9 +, ,0.,5((9 (3 +(5 50,; 05 :(4,5>,9205. =(5 (5+,9,5 67 ,,5 50,; *644,9*0B3, )(:0: =,990*/; @,3- +, >,92@((4/,+,5 5 +,,35,4,9 ,0.,5((9 =(5 ,,5 7(5+ +0, +,,35,,4; ((5 +,@, 9,.,305. 6 67,5)(9, 9<04;, 0: +, 9<04;, +0, =669 0,+,9,,5 ;6,.(52,3012 0: 7 /66-+.,)6<> ,,5 .,)6<> +(; 67 ,,5 )6<>7,9*,,3 05 (9*/0;,*;650:*/ 67@0*/; +(5 >,3 .,3,; 67 +, ),:;,4405. (3: ),3(5.9012:;, .,)6<> =(3; ((5 ;, >,92,5 8 )01.,)6<>,5 ,,5 67 @0*/@,3- :;((5+ .,)6<> +(; 05 (9*/0;,*;650:*/ 67@0*/; 65+,9.,:*/02; 0: ((5 ,,5 67 /,;@,3-+, )6<>7,9*,,3 .,3,.,5 /66-+.,)6<> ,5 +(; 50,; =63+6,; ((5 +, +,-050;0, =(5 ((5 6- <0;)6<> 9 ((5 6- <0;)6<> ,,5 65+,9+,,3 =(5 ,,5 /66-+.,)6<> (3:4,+, ,,5 67 @0*/@,3- :;((5+ .,)6<> +(; 0: .,)6<>+ ((5 ,,5 /66-+.,)6<> >((94,, /,; 05 +09,*;, =,9)05+05. :;((; ,5 +(; 05 (9*/0;,*;650:*/ 67@0*/; 65+,9.,:*/02; 0: ((5 /,; /66-+.,)6<> : >,92)6,2 /,; >,92)6,2 +F 33, 2,95 ;07: =669 =,9-9((0,5 ,5 6725(77,5 =(5 7(5+,5 ,.$& ' / -$ $ +' !*) ,; :<):0+0,73(-65+ ),+9((.; G
, 9,.,305. /,,-; ,,5 3667;01+ =(5 (7903
;6; ,5 4,; <0;,93012 +,*,4),9
6- @6=,,3 ,,9+,9 (3: /,; :<):0+0,73(-65+ 0: ),9,02;
,.$& ' * '" $ ) * '",* + ,@, 9,.,305. 0: =(5 ;6,7(::05. 67 +F 33, 2,95
,@, 9,.,305. 0: ),:*/02)((9 =669 +, ,0.,5((9 =(5 ,,5 7(5+ ,@, 9,.,305. 0: ;,=,5: ),:*/02)((9 =669 ,,5 ;6,264:;0., ,0.,5((9 =(5 ,,5 7(5+ 5 +0; .,=(3 +0,5; /,; 7(5+ )055,5 +90, 4((5+,5 +669 +, ((5=9(.,9 ),>665+ ;, .((5 >69+,5 5 /,; 7(5+ )301-; 05 0,+,9 .,=(3 405:;,5: +90, 1((9 5( /,; <0;=6,9,5 =(5 +, >,92@((4/,+,5 ,5 6- /,; =,9.6,+,5 =(5 +, 4(;,90(3,5 05 ),@0; =(5 +, ((5=9(.,9 ,@, 9,.,305. 0: 50,; ),:*/02)((9 =669 ;6,264:;0., ,0.,5(9,5 =(5 7(5+,5 +0, 67 +, 05 /,; >,92)6,2 67.,564,5 2((9; @015 ((5.,4,92; (3: E96;;, 20,:F ,.$& ' ,*) -' " , 9,.,305. 0: 65+,9+,,3 =(5 !961,*; $39<4
'63(5. +, :;0*/;05. ),=6,.+ 0: 64 05 /,; ),3(5. =(5 /,; ((5;9,22,3012,9 4(2,5 =(5 +, >6505.,5 05 +F 33, 2,95 :<):0+0, ;, =,93,5,5
**! -./& , . , ) /$.-., '$)" 1*)$)" )
,.$& ' / -$ $ ' .$0$. $. ) (5 ,0.,5(9,5 2(5 :<):0+0, >69+,5 =,93,,5+ ;,9 ;,.,46,;26405. 05 +, 26:;,5 =669 /,; =,9-9((0,5 6- 6725(77,5 =(5 7(5+,5 05 +, =694 =(5 :*/03+,9>,92 ,5 6- =,9=(5.,5 =(5 +, =669+,<9 01 +,@, (*;0=0;,0;,5 >69+; .,)9<02 .,4((2; =(5 +, ;07: @6(3: +0, @015 67.,564,5 05 /,; >,92)6,2
(5 ,0.,5(9,5 2(5 :<):0+0, >69+,5 =,9:;9,2; =669 /,; >01@0.,5 =(5 +, 7<0 =(5 =6694(30., >052,37(5+,5 @6+(; +, <0;:;9(305. =(5 /,; 7(5+ >69+; =,9:;,92; ,5 05 .,=(3 =(5 -<5*;0,>01@0.05. =(5 E+,;(03/(5+,3F 5((9 E>65,5F +,@, 7(5+,5 4,,9 .,:*/02; >69+,5 =669 ),>6505. 01 +,@, (*;0=0;,0; >69+; .,)9<02 .,4((2; =(5 +, ;07: +0, @015 67.,564,5 05 /,; >,92)6,2 ,.$& ' )0, " - #$&&$)" -/ -$ $ 0 ,' )$)" , ((5=9((. 64 /,; =,93,5,5 =(5 :<):0+0, =669 /,; =,9-9((0,5 6- 6725(77,5 =(5 7(5+,5 >69+; 67 ,,5 +((9=669 +669 +, :;0*/;05. ),:*/02)((9 .,:;,3+ ((5=9((.-694<30,9 :*/90-;,3012 )01 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 05.,+0,5+
, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 5,4,5 :(4,5 4,; /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. ,,5 ),:3<0; 6=,9 /,; =,9@6,2 64 :<):0+0, , :;0*/;05. 0: =,9(5;>669+,3012 =669 +, ),/(5+,305. =(5 ,,5 ),@>((9:*/90-; ;,.,5 +0; ),:3<0; '6>,3 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 (3: /,; ),:;<<9 2<55,5 @0*/ +669 +,:2<5+0.,5 3(;,5 )01:;((5 ,.$& ' ,* /, 21 , ,5 ((5=9((. =669 +,@, :<):0+0, 46,; :*/90-;,3012 >69+,5 05.,+0,5+ )01 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 0,9=669 46,; /,; +669 +, :;0*/;05. 67.,:;,3+, ((5=9((.-694<30,9 >69+,5 05.,=<3+ 01 +, ((5=9((. >69+,5 AA5 6- 4,,9+,9, -6;6F: =(5 +, ),:;((5+, :0;<(;0, 6=,93,.+
( 65;=(5.:; =(5 +, ((5=9((. =,9@,5+,5 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ,,5 65;=(5.:;),=,:;0.05. 5 +, 65;=(5.:;),=,:;0.05. >69+; ((5.,.,=,5 )055,5 >,32, ;,94015 4,5 +,52; +, ((5=9((. (- ;, 2<55,5 +6,5 ,5 ;,94015 =(5 @,: >,2,5 ,=,5;<,,3 =,93,5.+ 4,; @,: >,2,5 2(5 (3: .(5.)((9 >69+,5 ((5.,4,92;
, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ),669+,3,5 :(4,5 4,; /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. +, ((5=9((. =669 :<):0+0, ,5 +,3,5 /<5 ),:3<0; :*/90-;,3012 4,, ((5 +, ((5=9(.,9 =(5 +, :<):0+0, 9 @015 +90, 46.,3012/,+,5 ( /,; =,9@6,2 >69+; .,/,,3 05.,>0330.+ ) /,; =,9@6,2 >69+; .,+,,3;,3012 05.,>0330.+ * /,; =,9@6,2 >69+; .,/,,3 (-.,>,@,5 5 /,; ),:3<0; >69+; ((5.,.,=,5 +(; 4,5 )055,5 @,: >,2,5 5( +, +(.;,2,505. =(5 /,; ),:3<0; ,,5 ),@>((9:*/90-; 2(5 05+0,5,5 )01 /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. (3: 4,5 /,; 50,; ,,5: 0: 4,; /,; ),:3<0; ,.$& ' $" ,$)"-",*) ) )0, " - #$&&$)" -/ -$ $ 0 ,' )$)" , ((5=9((. =669 :<):0+0, >69+; .,>,0.,9+ (3: 4,; +, ((57(::05.,5 ((5 /,; 7(5+ 0: ),.655,5 =669+(; +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ,,5 675(4, /,)),5 .,4((2; =(5 +, ),:;((5+, :0;<(;0, =(5 +, >6505.
, ((5=9((. =669 :<):0+0, >69+; .,>,0.,9+ >(55,,9 +,@, >69+; ((5.,=9((.+ =669 ((57(::05.,5 (5+,9: +(5 +, 05 (9;02,3 .,56,4+, 4((;9,.,3,5 , ((5=9((. =669 :<):0+0, >69+; .,>,0.,9+ >(55,,9 +, ;07: <0; +0; >,92)6,2 50,; >69+,5 5(.,3,,-+ 6- 50,; ((5:3<0;,5 )01 /,; +6,3 =(5 +,@, 9,.,305. 01 =6692,<9 >69+; .,)9<02 >69+; .,4((2; =(5 362(3, ),+901=,5 >((9 +, :;0*/;05. =669 +,@, 9,.,305. 4,, :(4,5>,92; ( 669+( :*/03+,9>,92,5 ) 622, #<4( 3<: ,5 65+,9/6<+:),+901- * 6<>2<5+0. +=0,:)<9,(< "6,3 366:;,94(5 + 6<>),+901- "0*/(9+ (=0+: , ((5=9((. =669 :<):0+0, >69+; .,>,0.,9+ (3: ((5 AA5 =(5 +, (5+,9, =669>((9+,5 =(5 +, 9,.,305. 50,; 0: =63+((5 ,.$& ' 0 ,- #,$% $)" -/ -$ $ +' !*) ,5 :<):0+0,((5=9((. >69+; .,>,0.,9+ 67 .965+ =(5 6=,9:*/901+05. =(5 /,; :<):0+0,73(-65+
%669 +, ),7(305. =(5 +, =63.69+, =(5 (-/(5+,305. =(5 +, ((5=9(.,5 0: +, =63.69+, =(5 )055,5264:; ),7(3,5+ ,5 ((5=9((. >69+; 05 +,@, =63.69+, 67.,564,5 (3: @01 =63+6,; ((5 +, ((5.,.,=,5 ,0:,5 =669 /,; 05 ),/(5+,305. 5,4,5 =(5 ,,5 ((5=9((. ,.$& ' **,- #,$!. ) (5 ,,5 76:0;0,=, :<):0+0,),:*/02205. >69+,5 +, =63.,5+, =669:*/90-;,5 =,9)65+,5 (5 +, +669 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ;, ),7(3,5 ;01+:;077,5 >69+; ( ;6,.(5. =,93,,5+ ;6; +, >6505. ) 05@(., =,93,,5+ =(5 +, 67 /,; ;9,--,5 =(5 +, =669@0,505.,5 ),;9,2205. /,)),5+, ;,2,505.,5 -694<30,9,5 ,5 +6*<4,5;,5 * .,3,.,5/,0+ .,.,=,5 ;6; /,; *65;963,9,5 =(5 +, 67 /,; ;9,--,5 =(5 +, =669@0,505.,5 ),;9,2205. /,)),5+, .,.,=,5:
, ((57(::05.,5 6- =,9),;,905.,5 46,;,5 )055,5 AA5 1((9 5( +, :<):0+0,=,93,505. @015 =63;660+ , =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 2<55,5 :(4,5 4,; /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. 67 ,32 464,5; ((5 +, :<):0+0,=,93,505. 5(+,9, =669>((9+,5 =,9)05+,5 %669 ,,5 7(5+ 2(5 4(?04((3 AA5 2,,9 +,@, 9,.,305. >69+,5 .,56;,5
,.$& ' / -$ $ , " ) , :<):0+0, (3: ),+6,3+ 05 (9;02,3 30+ ),+9((.; ;,5 /66.:;, =(5 +, ;6;(3, 26:;,5 4,; ,,5 4(?04<4 =(5 G
7,9 7(5+
, :<):0+0, (3: ),+6,3+ 05 (9;02,3 30+ ),+9((.; ;,5 /66.:;, =(5 +, ;6;(3, 26:;,5 4,; ,,5 4(?04<4 =(5 G
7,9 7(5+ , :<):0+0, 0: 662 ),+6,3+ =669 +6, /,; @,3=,9: 5 +(; .,=(3 @(3 =(5 +, 4(;,90((326:;,5 >69+,5 =,9.6,+ 0; >,3 4,; +, ((5;,2,505. +(; +, 4(;,90(3,5 +669 +, ((5=9(.,9 @,3- >69+,5 ((5.,)9(*/; ,@(4,53012 ((5),:;,+,5 4((2; =,9)6<>,5 .6,+267,9 ,5 /,; ,--,*; .96;,9 3: 4,; 4,,9 +(5 AA5 ,0.,5((9 ;,.,3012 ,,5 ((5),:;,+05. >69+; .,+((5 >69+,5 +, 4(?04(3, :<):0+0,: @6(3: .,56,4+ 05 30+ ,5 =(5 +0; (9;02,3 =,9/66.+ 4,; 4(?04((3 :;,,+: 4,; 7,9 +,,35,4,9 ,.$& ' )0, " - #$&&$)" -/ -$ $ 0 -.-. ''$)" $0;,93012 +90, 4((5+,5 5( /,; <0;=6,9,5 =(5 +, >,92@((4/,+,5 ((5 /,; 7(5+ +0,5; +, /6<+,9 =(5 ,,5 ),:*/02205. ;6; :<):0+0,=,93,505. )01 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ,,5 ((5=9((. 05 64 ,,5 ),:*/02205. ;6; <0;,05+,3012, :<):0+0,=(:;:;,3305. =669 <0;2,905. =(5 /,; :<):0+0,),+9(.
, ((5=9((. 64 ,,5 ),:*/02205. ;6; :<):0+0,=(:;:;,3305. >69+; 05.,+0,5+ =0( ,,5 +669 +, :;0*/;05. ),:*/02)((9 .,:;,3+ -694<30,9 01 /,; -694<30,9 >69+,5 9,3,=(5;, 56;(F: ,5 AA5 6- 4,,9+,9, -6;6F: =(5 +, 50,<>, :0;<(;0, 6=,93,.+ , =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 2<55,5 :(4,5 4,; /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. ),7(3,5 +(; )01 /,; -694<30,9 662 56. 5(+,9 ;, ),7(3,5 )013(.,5 46,;,5 >69+,5 6=,9.,3,.+ ,.$& ' -'$-. ,($%) )0, " - #$&&$)" -/ -$ $ 0 -.-. ''$)" , =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 >,92.96,7 & " $39<4 ),:30::,5 :(4,5 4,; /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. 6=,9 ,,5 ((5=9((. 64 ,,5 ),:*/02205. ;6; :<):0+0,=(:;:;,3305. )055,5 @,: >,2,5 5( +, 65;=(5.:; =(5 +, ((5=9((.
%,9=63.,5: >69+; /,; :<):0+0,),+9(. ((5 +, ((5=9(.,9 6=,9.,4((2;
**! -./& '*. + '$)"
,.$& ' , # $ - ' /-/' 3: =(5>,., )01@65+,9, 64:;(5+0./,+,5 ,,5 :;902;, ;6,7(::05. =(5 /,; ),7((3+, 05 +,@, 9,.,305. 5((9 /,; 669+,,3 =(5 +, =,9;,.,5>669+0.,9: =(5 +, >,92.96,7 & " $39<4 ,5 /,; ),:;<<9 =(5 +, :;0*/;05. @6< 3,0+,5 ;6; ,,5 659,+,3012, ),:30::05. .,3,; 67 /,; ),3(5. =(5 !961,*;
,5 /,; =,9),;,9,5 =(5 /,; ((5@0,5 =(5 +F 33, 2,95 =(5 $39<4 +(5 2(5 >69+,5 (-.,>,2,5 =(5 /,; ),7((3+, 05 +,@, 9,.,305.
opdrachtgever:
Stichting Ulrum 2034 t.a.v. Roelof Noorda w.j.noorda@kpnplanet.nl Snakkeburen 17 9971 CR Ulrum
het werkboek is opgesteld door:
Specht architectuur en stedenbouw t.a.v. Annet Ritsema ritsema@spechtarchitecten.nl Postbus 5224 9700 GE Groningen
Libau t.a.v. Tim Willems-Kruize willems@libau.nl Hoge der A 5 9712 AC Groningen
het werkboek is mogelijk gemaakt met bijdragen van:
colofon
Werkboek dâ&#x20AC;&#x2122; Olle kern, tips voor verfraaien en opknappen panden versie 2 februari 2017 Inhoud, tekeningen en opmaak door Annet Ritsema (Specht Architecten) en Tim Willems-Kruize (Stichting Libau) is samenwerking met Roel Kloosterman, Jaap Tuma, Reina de Vries, Nienke Oosterheerd, Wouter Reukema, Ton Hoogerbrugge, Hielke van der Veen, Jack Ammeraal, Bartele van der Meer (RUG), Coen Germeraad (Hanzehogeschool, Academie van Bouwkunst), Herman Waterbolk (Stichting Libau),
dit werkboek is mogelijk gemaakt met bijdragen van: