Martinus Dobrizhoffer, Historia de Abiponibus De Martini Dobrizhoffer vita (Prologus) In America de rebus Europaeis, in Austriam post annos duos et viginti redux, de Americanis interrogabar identidem. Alios sciscitandi, me respondendi onere ut levarem, ad hos commentariolos lucubrandos animum manumque adieci. Septennium ipsum in quatuor Abiponum coloniis versatus, illorum mores, ritus, superstitiones, militarem disciplinam, acceptas illatasque clades, politicas oeconomicasque rationes, coloniarum recentium vicissitudines cominus inspexi, ac nunc, fide quam elegantia maiori, Latine conscripsi; venia certe dignus: ecquis enim Livii, Sallustii, Caesaris, Stradae vel Maffei amoenitates a me expectet, cui tot annos nullum cum Musis commercium, cum latino sermone nullum intercessit? De Abiponum institutione ac disciplina (II, p. 55) Abiponum educationem delicatam nemo dixerit! Vix natae proles gelido si ad manum sit flumine abluuntur. Cunas, plumas, pulvillos, fascias, oscula, crepundia... plane nesciunt. Levi ex lutrae pellibus lacinia tecti, ubi fors tulerit, cubant modo, modo nefrendulorum more solum perreptant. Quoties equo faciendum iter matri, prolem in mantica, aprugnis e pellibus consuta atque ex ephippiis pendente, una cum catulis, ollis, cucurbitis, etc. collocat. Saepe alias maritus lactentem filiolum, matris e brachiis raptum, equo imponit suo, oculisque liquida voluptate plenissimis equitantem spectat! Balnei gratia flumen pernatans mater parvulum, pectori appressum suo, manu tenet altera, altera ceu remo utitur. Maiuscula si sit proles flumini inicitur, ut natare discat dum ambulare incipit. Puellos vix ab uberibus remotos raro sine sagittis et arcu in forum prodeuntes videas. Aviculas, muscas,... omne animalculorum genus insectantur. Solemne illis in scopum designatum collineare, quod militiae praeludium dixeris. Equo turmatim procurrunt quotidie et cursus velocitate certant. Quae omnia ad corporum integritatem augmentumque incredibiliter conferre quis dubitet? De pudicitia oppugnata (II, p. 223) Quam acerbo in incestos amores odio ferantur Abiponenses feminae, eventus quem refero luculentissime docebit. Abiponum quispiam, adhuc puer sed sacro iam latice tinctus ac Chrysostomi nomine initiatus, postquam per Hispanorum praedia saepe diuque cum infima et infami hominum colluvie versatus esset, eos imbibit mores ut, sui iam dissimilis, barbaros ipsos improbitate superaret. Ad nostram Rosarii coloniam postliminio redux, quidquid turpitudinis alibi didicerat, hic imitatione exprimere conabatur. Ausus est cognatam mulierem, aetate florentem ac nuperrime marito qui in velitatione occubuit viduatam, ad flagitium perlicere! Quamvis, virtute mulieris quam opprimere temptabat fortissime repressus, cogitata haud fecerit, nefandi tamen conatus fama illico pervulgata contubernalium omnium furorem accendit, facinus inauditum, incredibile et apud illos prodigio simillimum acerbissime indignantium.
Femina de oppugnata sua pudicitia identidem conquerens lamentis domum implet et ad impudentiae nefariae vindictam parentes cognatosque exstimulat suos. Nec mora. Appetente aurora armis armatisque perstrepit omne forum. Contra petulci iuvenis parentes itur, ceteris ad alios aliosque iuvandos concursantibus. Pugnatur. Hinc hastis sagittisque viri, inde mulieres pugnis, unguibus, dentibus atrociter impetunt sese. «Haec facies Troiae, cum caperetur, erat!» De callida tigri (I, p. 289) In Sancti Ferdinandi oppido saepe tigris in sepes, ubi ovium grex noctu claudebatur, irrepsit. Sanguinem ex ovibus iugulatis suxit, et, relictis corporibus, earum capita asportavit! Intolerabilis porro impudentia tanta cum nobis videretur, sole occumbente, viginti Abipones hastati, qui perniciosissimam feram confoderent in insidiis collocati fuere. Alter quispiam sclopis manualibus armatus in medio gregis decubuit. Quamvis insidiatores hi abditi vicina in area tacitique laterent, eorum tamen vicinitatem seu odoratu seu auditu sentiens tigris non ausa est more suo sepibus imminere. Desperato demum eius adventu, nocte iam declinante ad sua se recepere tuguria excubitores. Vix terga verterant, adfuit tigris, denasque circiter oves discerpsit. Ad eam investigandam alias quotquot domi erant Abipones pedites sub vesperum excurrerunt hastis utrimque exporrectis, et ad ictum, si spectabilis fieret belua, promptis. Ego, Indis petentibus, sclopo cui praefixus pugio sclopisque minoribus armatus, illorum agmen clausi. Excussa diligenter vicinia, cum nusquam tigris occurreret, re infecta, feminarum sibilis explosi, domum redivimus..! Eadem tamen tigris, sole in occasum vergente, ad decerpendam ex equi cadavere carnis portionem quotidie oppido propinquabat, quin ab insidiantibus Indis intercipi unquam posset...! De psittaco (I, p. 351) ‘Paracauteé’ verum legitimumque psittacum significat qui maiori scilicet prae ceteris ingenio docilitateque pollet ad voces hominum ferarumque facilius feliciusque imitandas. Magnitudine columbae iuniori par, viridibus pennis, sed et flavis, rubris caeruleisque in capite, alis et cauda affatim ornatur. Talis mihi —don Pedro vocabatur— per quinquennium fuit, multis magnisque mecum itineribus defunctus. Vocabula plurima, quin sententias integras Hispanica, Quaranica et Abiponica lingua articulate pronunciabat (cum his enim nationibus per intervalla sum versatus). Cantiunculam hispanicam belle didicit. Tussim praeterea violentam, risum, fletum, latratum, et trecenta alia dexterrime expressit. Hominem te audire iurasses! Quoties eques iter feci vel pedes obambulavi, humeris insedit meis; semper vocalis, semper nugax. Si quando, seu clamorem eius seu pondus iam pertaesus, indo comiti illum portandum tradidi, eius momordit auriculam iracundus et ad me revolavit. Toto etsi die in humeris conquiesceret meis, sole in occasum declinante, iam gallinarum more, quietis avidus, indignari coepit cotidie et alarum iactatione repetitisque auriculae meae morsibus, iter tandem ut abrumperemus me commonefecit. De crocodilo paraquariensi (I, p. 325-326) De crocodilorum nomine et saevitia multi multa scripserunt. Nemini repugno; iniurius tamen sim crocodilis Paraquariensibus, de iis si conquerar. Viginti duobus quos in ea
provincia egi annis ne unum quidem mortalium a crocodilo aut caesum fuisse aut laesum intellexi. Abipones plerique omnes viri, foeminae, pueri, puellae, in diversis tamen pro sexus discrimine stationibus, ardente post meridiem sole, in rivis, stagnis, fluviis, lacubus, crocodilorum stativis, natando lavandoque sese refrigerant quotidie. Nemo unus quidquam iniuriae a circumfluentibus crocodilis accipit. Nemo periculum suspicatur. Enimvero natantium Indorum strepitu conterriti in fugam convertuntur, nigricantes maxime; rufi equidem audentiores putantur ab Abiponibus, periculosioresque. Verum crocodilos, cuiuscumque demum coloris, ut natantes natantibus, sic per campum ambulantes ambulantibus quibusvis prorsus innoxios sum expertus. Saepe iam pelle bubula, iam cymba humili fluvios transmittens, crocodilos arrectis capitibus, scintillantibus oculis, diducto rictu, mihi proxime adnatantes vidi, sed semper innocentes serenus aspexi. In oppido Rosarii vix sclopi ictum a meis aberat aedibus stagnum ingens crocodilis refertissimum. Sancti Ferdinandi oppidum lacunis grandioribus cingebatur undique. Sole occumbente auram recentem captavimus persaepe; qua quidem in deambulatione crocodilos omnis generis ac aetatis obvios fere habuimus, nobisque ad sex septem passus vicinos, quin tamen ab illis ex lacu altero ad alterum commeantibus offenderemur umquam, etsi inermes, sed vel ideo tutiores. Illos equidem a crocodilis potissimum offendi existimo a quibus hi fuerint offensi. Parcunt sibi parcentibus! De bufonibus et ranis (II, p. 338) Pedisequarum instar amphibiorum agmen claudant bufones et ranae, quibus non fluvii modo omnesque lacus et paludes sed et ipsi, quoquo te vertas, campi Paraquariae implentur. Sed quis demum illarum usus? Quae occupatio? Veterem in limo pergunt cantare querelam, cum tamen nulla illis sit in Paraquaria conquerendi causa! Nam illic, e ciborum numero expunctae culinaque omni exclusae, nec amatores habent neque insidiatores. Atque adeo plenissima vitae securitate potiuntur, ranis Europaeis feliciores utique, quae iam elixae, iam frixae, ad oblectandum palatum saepissime, saepe ad valetudinem restaurandam absumuntur, me nemini equidem invidente. Ad ranarum progeniem internecione delendam, optaveram dudum ut ad eas vorandas Indi edacissimi animum adicerent aliquando. Incredibile enim quantum nos in lacuum amniumque litoribus sub dio dormientes tot ranarum coaxantium chorus defatigarit! Ut colorum illis, sic vocum mira est varietas: lenem, clarum, acutum sonum edunt aliae, aliae, fors annosiores, aspero, rauco, gravi boatu stygiis his cantatricibus consonant. Plaustri mali uncti stridor multo tolerabilior cuique videatur. De vulpecula maleodorante (I, p. 301-304) Haec bestia, damulae par magnitudine, castanei coloris, duabus ex utroque latere lineis candidis distincta, ut oculis forma eleganti blanditur, sic foetore incredibili propinquantium sibi nares affligit! Venustas eam commendat; urbanitas minime. Nam in obvium quemque, ictu certissimo, liquorem adeo pestilentem eiaculatur ut eo aspersus canis, veluti aqua ebulliente tinctus, miserabili cum eiulatu humi sese volutet aliquandiu. Oculum si contingat, caecitatem infert certissimam. Si vestem laneam vel lineam, si baculum, si aliud quodcumque conspergat, nulli id porro est usui ob inhaerentem sibi nulla qui arte aspergi queat foetorem. Sunt qui
dicant, suffimento ex lana nigra facto vel diuturna rei infectae sub terra efossione, pestem illam sensim evanescere...! Experientia eruditi id pernegant alii. Patente in campo, si vesicam exoneret vulpecula, mephitis ad leucae spatium a vento defertur. Liquor ille, albescens, nocte oscura phosphori instar lucet, et quacumque transit radius igneus videtur. Si quando irrepens bestia intra aedes succum illum naso timendum sparserit, incolae ad unum omnes, ut orto incendio solent, qua data porta ruunt, in foro vel campo patente, ne foetore suffocentur, liberius respiraturi. Utut igitur imbellis, utut parvula sit haec bestia, a tigridibus, a molossis, a mortalibus universis incredibiliter formidatur. Foetor, cui par nullus, illis pro armis est! (...) Multi de zorrino scripserunt, sed ex aliena relatione plerique. Ego mea, eheu, experientia! Illi ex auditu; ego ex olfactu! Pudet pigetque tristem tragoediae meae memoriam refricare. Ingenuum me esse planius ut intellegas, lector, scribam tamen. Dum ex porto BoniaĂŤris, ubi appulimus, cum quinquaginta aliquot sociis per inmensam planitiem 140 leucarum iter Cordubam Tucumanorum usque faceremus... Duobus cum sociis Hispanis ambulans vulpeculam gradu placido imminentem prospexi eminus. Heus vos, exclamo, quam elegans hoc, quam venustum animalculum! Colori nimium credidimus! Quanta sub eleganti pelli pestis lateret... nemo nostrum perspexit. Ad capiendam bestiam incitato gressu certatim procurrimus; iratisque mihi superis omnibus, cursu Hispanos praeverti! Versipellis enim vulpecula, propinquum me sibi conspicata, deditionem meditantis specie, substitit et veluti captivam sese mihi ultro offerebat! Blandimentis ignotae mihi ferae diffidens, illam arundineo baculo lenissime contingo. Nec mora: levato confestim crure, stygiam in me exonerat pestem! Maxillam sinistram liberaliter permingit undique, cursuque citatissimo fugam victrix capit (quod oculis pepercerit meis, id in beneficiis numerandum). Veluti Iovis ignibus ictus obstupui, mihi ipsi repente intolerabilis. Foetor enim taeterrimus ex maxilla conspersa in omnes corporis sinus vestesque intimas, ac in ipsum adeo baculum diffudit sese. Is momento per campum longe lateque propagatus, quid mihi acciderit sociis meis nuntiavit. Omnes partim equites, partim pedites, sonantissimos inter cachinnos ad spectandum me festinabant. Verum me eminus olfacto, celeritate maiori quam venerant longissime recesserunt. Ceu pontificio ictus anathemate vitabar ab omnibus, ipso etiam tentorio sub quo mihi cum reliquis coenandum fuerat, interdictus!!! Dein... faciem iterum iterumque ac tertio ablui, refricui, tersi. Sed enim totum id Aethiopem lavare fuit! Vestes quas abieceram omnes omnino, etsi in plaustri tecto ultra mensem ventis, imbribus, pulveribus, soli quotidie expositae foetoris tenaces usque nulli porro erant usui... De inter feminas contentionibus (II, p. 159) De rebus nihili plerumque disceptant, rixanturque, ut Horatius ait, de lana saepe caprina vel de umbra asini. Unicum saepe vocabulum quod a cavillante femina enunciatur, ingentis belli semen et classicum fuit! (...) Orta duas inter feminas contentione, altera alteram vel miserabilem, vel plebeiam, vel exanimem forte pronunciat!!! Ingens mox vociferatio exsistet. A verbis ad pugnos venietur. Concurret universum feminarum agmen in foro, non spectandi solum, sed et ferendae opis, ut visum fuerit, gratia. Hae illius, istae alterius partem tuebuntur. Duellum denique in bellum desinet. Tigridum more dentibus in aliena ubera involant, morsu saepe cruentissimo. Unguibus genas laniant, crines manibus evellunt, et quod prima fere aggressione conantur, auriculae extimae foramen, cui spira ex palmae foliis, ornatus gratia, inseritur, miserrime dilacerant. Erebi Furias, Amphitheatri romani feras vel gladiatores, ad certamen crederes concurrisse!
Quid viri interea? Quamvis maritus coniugem, pater filiam sanguine diffluere, vulneribus impleri videant, eminus immoto pede, tacito ore, quietis oculis, haec spectant! Amazonibus applaudunt suis, rident, animis muliebribus tantas inesse iras mirantur. Sed a viro alienissimum putant feminarum in dimicationes sese ingerere vel alterutri parti suppetias venire. Quod si pacis accelerandae spes nulla affulgeat, Patrem adeunt: «En, aiunt, mulieres nostrae rursus iudicio carent hodie! Age, sclopeto illas terreto!» Huius fragore, quin et conspectu solo, perculsae ad sua fugam maturant tentoria. De cataractis (I, p. 195. 206) Iguazú, fluvius est e Brasilia oriundus, per quem saepe Mammaluci, Quaranicas praedaturi gentes olim venerant. Fluvius hic, non contemnendae molis lemborumque maiorum patiens. Quattuor a Paranae ripa leucas emensus cataracta occurrit. Triginta ulnas alta, ex qua formidabili cum murmure fluvius praeceps gradatim devolvitur, tanta aquarum copia resiliente ut spissus vapor, nubis instar, illi loco incubans, a quattuor iam leucis semper videatur. Hac in vicinia nullos commorari pisces, aiunt, immani scilicet aquarum strepitu territos. Navigantes, cum cataractae ―quam Hispani ‘salto’, Quaranici ‘itù’, seu ‘aquam per saxa venientem’ appellant― transitus insuperabilis sit omnino, terra iter faciunt lintresque manibus trahunt aliquandiu. Tribus a cataracta leucis fluvius leucae unius latitudinem retinet, ex quo conice illum iure Iguazú id est fluvium grandem nuncupari. (...) Locum attigimus, ubi Uruquay, primae magnitudinis flumen, Paranae se subdit. Multis hinc atque hinc scopulis, cataractisque impeditus, quae navigationem scaphis etiam mediocribus perdifficilem redunt. Cataracta omnium maxima (...) totum claudit flumen scaphisque, quae a Boni Aëris portu veniunt, transitum interdicit undique. Lintres vero, prosequi coeptum iter ut possint, nautarum humeris terra transportari solent. Navigii genus quod apud Uruquarienses Indos in usu, et hispanico vocabulo ‘balsa’ dicitur, iuvat hoc loco explicare. Lintres duo praegrandes, interdum septuaginta pedes longi, stipitibus transversis valide copulantur. His arundines diligenter connexas, pavimenti instar substernunt. In medio tuguriolum arundineum, pellibus bubulis ad arcendas caeli iniurias tectum assurgit. Remis, non velis, et adverso et secundo flumine navigatur, securitate quam velocitate maiori. Remigibus ad haec opus est sat multis.