Gagavuz Türkçesi Grameri by lale güvenc

ATATURK K.ULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU

TURK DIL KURTJMU YAYINLARI: 657

GAGAVUZTURKqESI GRAMERI ciRi$ - sES BiLGisi - $EKiLBiLGisi - CUMLE - sozLUK METiNORNPKI-ERI

Yard. Dog. Dr. Nevzat OZf nN

ANKARA, 1996

ATATURK T<UTTUR, pfi- vp

rUnT nII

ranlH yUrsnx KURUMU

KURUMU YAYINLARI: 657

Gramer Bilim ve Uygulama Yayrnlan : 18

GAGAV cinlg

- sES

rUmqESi GRAMERi

sflclsi

- $EKIL eiLCiSI - CUMLE - SOZIUK METfN ONNEru-BNI

Yrd. Dog. Dr. Nevzar

OZfnhl

ANKARA, 1996

5846 Sayrh - kanuna gdr.e bu eserin

biitii! yayrn, terciime ve iktibas

haklanTuRK DiL KURUMU'na aittir.

inceleyenler : Prof. Dr. Ahmet Bican ERCILASUN Prof. Dr. Osman Nedim TUNA

ISBN : 975 - 16 - 0795 - 7

iqiNnnxilrn 6Ns6z

ox sdz

KISALTMALAR

Taranan Eserlerin Ktsaltmalarr Mukayesede Kullanrlan Eser ve Makalelerin Krsaltmalan

Di$er Krsaltmalar

ciRi$ GAGAVUZ ADI GAGAVUZLARIN ASLI

PEQENEKLER

KUMANLAR (KIPQAKLAR)

l6 l7 l8 2l 2l

UZLAR (TORKLAR) KEYKAVUS GAGAVUZ DEVLETi OSMANLI HAKIMIYETINDE GAGAVUZ TURKLERI GAGAVUZLARIN BASARABYAYA GOQU GAGAVUZ ISYANLARI HAMDULAH SUPHI VE GAGAVUZLAR GAGAVUZLARIN SON DURUMU GAGAVUZLARLA DI6ER TURK BOYLARI ARASINDAKi YETruLIT

vE iLi$KiLER GAGAVUZ GAGAVUZ GAGAVUZ GAGAVUZ DiN ALFABE

TURKLERiNiN NUNUSU TURKLERINDE SOSYAL HAYAT TURKLER|NiN CBLPNPKLERI VE FOLKLORU

GAGAVUZ TURKQESiNiN

27 27 29 30

3l JJ

rUm DiLi iQiNDEKi YERI sES

uNr-ulen (VOKALLER)

24 24 25

TURKLERINiN VegenrCr YERLER

EDEBiYAT

23 23

BiLGisi

34 36

Goxnriry 40

a 0nliisii e Unliisti

i Unliis0

o tinlUsU

u iinltisii 6 iinlUsti

a unlusu

o unlusu

43 44

u unlusu

UZUN UNI-Ulen (Uzun Vokaller) aa

tlnl0s0

f dtigmesiyle meydana gelen

0nllileri

af > aa detigmesi g d0gmesiyle meydana gelen aa tinl0leri ag > aa deSigmesi

44 44 44 44 44

a$a> aa de$igmesi atr - aS(< k)r > aa de$iqmesi apu > aa de$iqmesi r$(< k)a > aa de[igmesi ug(< k)a > aa depigmesi

h dtigmesiyle meydana gelen aa iinl0leri

45 45

ah > aa degigmesi aha > aa de[igmesi

rya > aa degigmesi uya > aa de$igmesi

46 46 46 46 46

ee iinliisU g dUgmesiyle meydana gelen ee iinl0leri agr > ee depigmesi ege > ee degigmesi e$(<k)i > ee de$ipmesi ige > ee degiqmesi h diigmesiyle meydana gelen ee iinl0leri

ahi > ee degigmesi k d0gmesiyle meydana gelen ee ilnl0leri ek > ee depigmesi eki > ee deligmesi y dUgmesiyle meydana gelen ee iinliileri -, ey > ee de$igmesi iya > ee de[igmesi iye > ee de$iqmesi

ii Unliisii a$r > iideliqmesi ep > ii degigmesi

ahi > aa detiqmesi iha > aa depigmesi k dUqmesiyle meydana gelen aa iinliileri ak > aa deligmesi y diiqmesiyle meydana gelen aa iinliileri ay > aa degiqmesi

g dtigmesiyle meydana gelen

45 45 45

ii iinlUleri

46 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 48 48 48 48

> ii de[igmesi ig > (< k) i> ii deligmesi h d0gmesiyle meydana gelen ii 0nl0leri eh >

deSigmesi

k d0gmesiyle meydana gelen ii 0nltileri ek > ii deSiqmesi y diigmesiyle meydana gelen ii tinlUleri

> ii deligmesi > iy ii deSigmesi

oo 0nl0sii Asli oo iinl0s0 f, d0gmesiyle meydana gelen of > oo deligmesi ofu > oo degigmesi ug > oo deligmesi h dUqmesiyle meydana gelen ohu > oo def,igmesi v dligmesiyle meydanh gelen ova > oo defigmesi y d0gmesiyle meydana gelen oyu > oo de[igmesi uu Unl0stl g d0gmesiyle meydana gelen og > uu de$igmesi ogu > uu degigmesi u! > uu def,igmesi upu > uu deligmesi v d0gmesiyle meydana gelen ov > uu de[igmesi rr 0nl0s0 S d0gmesiyle meydlna gelen

oo tinl0leri

oo 0nltileri oo iinlUleri oo 0nltileri

48 48 48 49 49 49 49 49 49 49 49 49 49 49 49 50 50 50 50 50 50 50

uu Unliileri

50 50 50 50 50

uu 0nl0leri

s0 50

u 0nl0leri

> rr degigmesi rt > rr depipmesi

agr

k)r > rr defiqmesi 'g(< v d0gmesiyle meydana gelen u 0nl0leri rvr > u de$igmesi y d0gmesiyle meydana gelen n Unliileri ayr > u detigmesi ii6 0nl0sii

a6>

irit degigmesi 16> 66 degigmesi

d6 0nl0s0

g d0gmesiyle meydana gelen 611 0nl0leri (e)aE(< k)a > u def,igmesi (e)a$(< k)i > aa degigmesi

III

5l 5l 5l 5l 5t

5l 5l 5l 5l 5l 5l 5l 52 52 52

ig(< k)a > iiii de[igmesi Ug(< k)u > 66 de$igmesi

h diigmesiyle meydana gelen iiii 0nliileri ah > Aa def,igmesi

y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinl0leri 6yd> iiii de$igmesi iya > iiii de$igmesi oo untusu k d0gmesiyle meydana gelen 00 iinliileri eki > 66 def,igmesi y dUgmesiyle meydana gelen 06 iinliileri 6y > ri6 - ii0 - 6 - ii de[igmesi uu unlusu 0 > iiii de[iqmesi g diiqmesiyle meydana gelen iiU 0nliileri 6g > Uii de[igmesi

itgti > UU deSipmesi iige > iiii de[iqmesi >

52 52 52 52 52 52 52 52 52 52 53 53 53 -53 -53

53 53 53

de$igmesi

k diigmesiyle meydana gelen iiii tinliileri ok > uu defigmesi yiik > 00 defigmesi v diigmesiyle meydana gelen iiU iinliileri riv > Uii degigmesi y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinltileri tiy > ii0 deSigmesi 6yii > ti0 defigmesi 0yii > Uii depigmesi

UgU

uNr-u (voKAL) TABLOSU

iriz uNr-ulEn

UNI-U UYUMU uNr-u srRASrNrN DE6i$MESi Kahn srradan ince srraya gegig ince srradan kahn srraya geqig

UNr-u DEGI$MELERi KALrN UNI-UleniN iNCpLVeSi a> ti

a>i r>i u>ii iNcE uNr-uLER|N KALTNLA$MASI e>a

e>u

53 53

54 54 54 54 54 54 55 55 56 58 58 58 59 59 59 59 59 59

60 60 60 60 60

i>a i>r

i>u 0>o GENI$ riNl-UleniN a>l e>i o>u

60 60

DARALMASI

60 60

6l 6t

6>U

6l 6l 6l 6l

DAR UNLULERIN GENi$LEMESI

r>a

i>e u>o DUZ UNLULERIN YUVARLAKLA$MASI

l>u i>u

YUVARLAK uNl-UlgniN DUZLE$MESI

o)a

62 62 62 62

62 62

o>e

u>l u>i

62 62 62 63 64

u>6 ii>e uNr-u DU$MESi

64 64 64

a iinliisii e [nliisii r

a>o e>6

Onliisii

64 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65

i iinltisii u iinltisii ITNI-U TUREMESi On t0reme

i ttremesi u tiiremesi

ig tiireme a tiiremesi e tiiremesi t t0remesi

i tiiremesi u ttiremesi Son tiireme

t0remesi

66 66

e, 6 tiiremesi

tiiremesi

0 tiiremesi

uNsuzlrn

(KoNSoNANTLAR)

b 0ns0z0

66 67

v 0ns[20

d 0ns0ztl

67 67 67 68 68

g 0ns0ztl j 0ns0z0 c 0ns0z0 z 0ns0ztl y 0ns0z0 k 0nsuzil

I iins0zO m 0nstlzU n Uns0z0

69 69 69 69 69 69 69 69 70

p 0nrllz0

r 0nsllz0 s 0ns0ztl

t tlns0ztl f 0ns0z0 h 0ns0z0 ts 0ns0z0 g 0ns0z0 g Uns0z0

uNsuz (KONSoNANT) TABLOSU UNsuz DEdl$MELERI

7l 72 72 72 72 72 72 72 72

TONLULA$MA b > p deligmesi

k > g degigmesi g > c de$iqmesi h > y depigmesi

t > d detigmesi f > v deligmcsi k > v degigmesi s > z defigmesi

73 73

TONSUZLA$MA

> k deligmesi g > k deligmesi ! > h depipmesi c > 9 desigmesi d > t degigmesi v > f defigmesi z > s deligmesi b > p degigmesi y > h depigmesi

73 73

74 74 74 74 74 74 75

srzrcrLA$MA k > f degigrnesi

g > $ degi$mesi

AKtCtLAgMA

b > m def,igmesi k > y defigmesi t > y detigmesi h > I def,igmesi k > n detigmesi

75 75

76 76 76

SUREKSIZLE$ME

76 76

f > p detigmesi j > c de$igmesi I > 9 deSigmesi

76 76 76

GENZELLE$ME r > n degigmesi I > n degigmesi

76 76 77

DUDAKSILASMA h > f degigmesi

> v de[igmesi y > v deSigmesi n > m degigmesi

77 77 77

GIRTLAKSILA$MA

7',|

f > h de$igmesi Dl$SILE$ME

77 77

m > n detigmesi

AVURTSULA$MA r > I degigmesi

78 78 78 78 79

n > I defiqmesi

UNsuz BENZE$MESi Tam Benzegme

ilerleyici benzegme

7.9

-ny- > -nn- benzegmesi -kl- > -ll- benzegmesi

Gerileyici benzegme -ln- > -nn- benzegmesi -yl- > -yn- > -nn- benzegmesi -zs- > -ss- benzegmesi

Yarr Benzegme -ml- > -mn- benzegmesi -md- > -nd- benzegmesi -nb- > -mb- benzegmesi -gg- > -$9- benzegmesi -hq- > -W- benzegmesi A- Kelime Sonunda Tonsuzlarrn Tonlulagmasr p > b tonlulagmasr t > d tonlulagmasl g > c tonlulagmasl

vil

79 79 79

79 80 80 80 80

80 80 80

8t 8t

8l 8l

k patlayrci tonsuzu ile ilgili durumlar l- k patlayrcr tonsuzunun korunmast 2- k UnsUziinUn erimesi 3- gok kelimesi B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz Uyumu

8l 8l 8l 8l

AYKIRILI$MA

82 82 82

-nn- > -nd- ayktrtlagmasr -ss- > -st- ayktrtlaqmast

UNsuz irizlegvEsi -ff- > -f- teklegmesi

83 83

-kk- > -k- tekleqmesi

-ll- > -l- teklegmesi

-mm- > -m- teklegmesi -rr- > -r- teklegmesi -ss- > -s- tekleqmesi -tt- > -t- teklegmesi -vv- > -v- teklegmesi -zz-> -z- teklegmesi

83 83 83 83

84 84 84 84 84 84

uNr-uleguE vE UNSUZLE$ME KORUNAN I.TNSUZ uNsuz DU$MESI S dUgmesi

h diigmesi ig seste -h- dtigmesi Son seste -h diigmesi

85 85

86 86 86 86 86 86 87 87 87 87 87 87 88 89 89 90

k diiqmesi ig seste -k- diigmesi Son seste -k diigmesi I dtigmesi n dUgmesi r diigmesi ig seste -r- diigmesi Son seste -r dUgmesi t diigmesi

ig seste -t- dUgmesi Son seste -t d0gmesi v dtiqmesi y diigmesi

Unsiiz Tiiremesi On seste Y-

ig seste -y- tUremesi Son seste -y t[remesi On seste hig seste -h- tiiremesi On seste v-

90 90

VIII

seste -v- tiiremesi

9l 9l

m tiiremesi n tUremesi

t tUremesi s tiiremesi

yER DEGi$TiRME (coQU$ME/METATHESE) Yakrn Yer DeSigtirme UnsUzle Unsi.iz arasrnda ml > lm yer degigtirmesi (r >) lh > hl yer degigtirmesi vr > rv yer deligtirmesi nh > hn yer degigtirmesi UnlUyle Unsiiz arasrnda rs > sr yer degigtirmesi ye (< a) > ey yer deligtirmesi ur > ru yer deligtirmesi lm > mr yer deligtirmesi Uzakyer degigtirme UnsUzle iinsiiz arastnda r-t > tr yer deligtirmesi l-n > n-l yer degigtirmesi Unltiler arasrnda yer degigtirme a-(r >) i > i-a yer deligtirmesi ii r.. .. UnlU-tinsUz ve iinsiiz-iinsiiz yer defigtirmesi

92 92 92 92 92 92 92 93 93 93 93 93 93

93 93 93 93 93

93 93 93 93

HECE KAYNA$MASI

BiRLE$IK KELIMELERDE GORULEN SES OLAYLARI

95 95 96 96 96 96 96 96 97 97

2. 3. 4. 5.

Birlegik kelimelerde Unl0 diigmesi Birlegik kelimelerde UnlU deligmesi Birleqik kelimelerde UnlU benzegmesi Birlegik kelimelerde Unsiiz deligmesi Birlegik kelimelerde iinsiiz tUremesi

HECE YUTUMU -yi, -yu, -yii hece yutumu

-di hece yutumu -el- hece yutumu

VURGU

97 97 99

Kelime Vurgusu CUmle Vurgusu HECE

r00

$EKiL BiLGisi (MoRFoLoJi) KELiME YAPIMI

l0l

isimden isim Yapma Ekleri

t0r

+ag

l0r

+ak

l0r

+Ar, +gAr

r0r

+(A)rAk

t02

+cA

102

+Ct

+clk, +cAk, +cA(A)z

t02 t02

+dal

r03

+en

103

+GA +kt +LA(yl,e)n, +yle(i)n, +cil6(6)n

r03 104

t04 t04

+ll +LtK

r05

t06

+man +msl +nca

t06

+ncl +sl

106 106

+slz

r06

Jsul

107

r06 r06

'+tl

107

+Z Yabancr kaynakh isimden isim yapma ekleri

t07 t07

+dar

107

+istan

107

+ru +(y)ka +zdn isimden Fiil Yapma Ekleri

107 107

+(A)l+(A)r-

r08 t08 r08 r08 t08

+dA-

109

+t+irgen-

t09 r09

+k+krr-

t09

+LA.

109

+sA-

lr0

+A-

t09

lu ilr

*stFiilden lsim Yapma Ekleri

ill lil

-Ak -amak -bag, -mAg

ilr X

-9 -e -esi

ill llt

-gA

n2 n2 n2

tt2

-ga9

-GAn -GI -Glc -GIn

ll2 lt2 n2

-l -lcl -(t)k -(l)m -ln

r 13

-mal

il5 il5 il5 il5

il3 l14

lr5

-man

-mlk

-tl

u5 Fiilden Fiil Yapma Ekleri

I 15

-AIA-

il5

-ar-9-

l16 l16

-Dlr-Gun-gut-

il6 il6 il6

-t-

-(r)D-

l16

-(t)l-(l)n-(l)r-

lt7 n7 n7 tt7

-(l)*

-se-

il8 il8 il8 il8 il8

-tlz-

I t8

-mA-ms6-

-p-re-

KELIME TORLERI

isiv

lt9 lt9 lt9 il9

r) Basit (Yahn) isim 2) T0remig isim 3) Birlegik isimler

l) Madde ismi(Somut isim) 2) Mdnd ismi(Soyut isim)

120 120 120

isve celeN QEKiM EKLERi qoKLUK EKi HAL EKLERI

121 121

t2t

Yahn Hdl (Nominatif Hdli) ilgi Hdli (Genetif Hdli) Yiikleme H6li (Aklcuzatif Hali) Ydnelme Hdli (Datif Hdli) Bulunma Hdli (Lokatif Hdli)

121 122

t22 r23 r23

Uzaklaqma Hdli (Ablatif Hdli) Vdsrta Hdli (instrumental Hdli)

123

Egitlik H6li (Ekvatif Hdli)

124

YOn Gdsterme Hdli(Direktif Hali)

125

HAL EKLERI RResmoeKi GOREV DEGi$iKLiGi Y0nelme hdli yerine yapma hdli (Datif yerine akkuzatif) Yapma hdli yerine ytinelme hdli (Akkuzatif yerine datif) Y0nelme hdli yerine bulunma hdli (Datif yerine lokatif) Uzaklagma hdli yerine bulunma hdli (ablatif yerine datif) Bulunma hdli yerine ilgi hdli (Lokatif yerine genetif) Bulunma hdli yerine uzaklagma hdli (Lokatif yerine ablatif) Yahn hdl yerine uzaklagma hdli (Nominal yerine ablatif) Yahn hdl yerine bulunma hdli (Nominal yerine lokatif; Yahn hdl yerine yOnelme hdli (Nominal yerine datif) Vdsrta hdli yerine uzaklagma hdli (instrumental yerine ablatif) Vasrta hali yerine ydnelme hdli (instrumental yerine datif)

Ydnelme hdli yerine vdsrta hdli (Datif yerine insffumental) ilgi h6li yerine ydnglme hdli (Genetif yerine datif) Vdsrta h6li yerine bulunma hili (instrumental yerine lokatif) Uzaklagma hdli yerine yiikleme h6li (Ablatif yerine akkuzatif) Hdl ekleri arasrndaki gOrev de[igikli$i tablosu

ivplir

eEKiMi

125 125

126 126 126 121 127 127 127 127 127 127

128 128 128 128 129 129

129

iyelik Eklerinde Yr!rlma

r30

SORU EKi

l3l l3l

AiTLiK EKi SIFATLAR

NITELEME SIFATLARI

132

BELiRTME SIFATLARI

t32 132 132

igdret Srfatlarr Sayr Srfatlarr

Astl sayt stfatlart

IJJ

Stra sayt stfatlart U legtirme sayt stfatlart Topluluk sayt stfatlarr Kesir sayt srfatlart

r33 133 IJJ

134

XII

134

Soru Srfatlarr Belirsizlik Srfatlan

134 134 r35

ZARFLAR YER-YON ZARFLARI ZAMAN ZARFLARI HAL ZARFLARI MiKTAR ZARFLARI

136 137

137

ZAMiRLER

137

$AHrS ZAMiRLERi $ahrs zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosu $ahrs zamirlerinde olumsuzluk ve soru $ahrs Zamirlerinin Edatlara Ballanmast

DONU$LULuK znuini i$ARET zAMiRLERi

138

r38 138

r38

t39

igdret zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosu SORU ZAMiRLERI Ne soru zamiri Kim soru zamiri Kag soru zamiri

BELiRSiZLiK ZAMiRLERi FiiLLER Oznelerine Gdre Fiil Qafilan Nesne Alma Durumuna G0re Fiil Qahlan FiiL QEKiMi

140 140 141

l4t 141

142 142 142 143 143 143

144 144

$ahrs ekleri gekim tablosu

$EKIL VE ZAMAN EKLERI HABER KiPi QEKiMLERI

145 145 147 149

Genig Zaman Qekimi

$imdikiZaman Qekimi Gelecek Zaman Qekimi G6riilen Gegmiq Zaman Qekimi Ogrenilen Gegmiq Zaman Qekimi

l5t 153

TASARLAMA KiPi tEKiMLERi

154 154

Emir Qekimi istek Qekimi $art Qekimi Gereklik Qekimi

155

158 159

EK-FiiL Ek-fiilin geniq zaman gekimi Ek-fiilin gOr0len gegmig zaman gekimi Ek-fiilin 0srenilen gegmig zaman qekimi Ek-fiilin gart gekimi Ek-fiilin Katmerli Birlegik Qekimi pi illnniN BiRLE$iK QEK|MLERI

159

r60 160

l6r 162 r63 163

163

Hikdye Birlegik Qekimi

XIII

hikdyesi hikdyesi hikdyesi hikdyesi Ofrenilen gegmiq zamanrn hikdyesi istek kipinin hikdyesi Gereklik kipinin hikdyesi Rivdyet Birlegik Qekimi $imdiki zamanrn rivdyeti Genig zamanrn rivdyeti Gelecek zamanrn riv8yeti Ogrenilen gegmig zamanrn rivdyeti lstek kipinin riviyeti Gereklik kipinin riv0yeti $an Birlegik Qekimi $imdikizamsnrn garfi Genig zamanrn lartr Gelecek zamanrn gartr G0rUlen gbgmig zamanrn $artr Gereklik kipi qart gekimi Katmerli Birlegik Qekimi -DIr Ek-Fiili BiRLE$iK FiiLLER etyardrmcr fiilinin kullanrhgr ol- yardrmcr fiilinin kullanrhgr et-, ol- yardrmcr fiillerinin fiille kullanrlmasr isimle kullanrlan diper yardrmcr fiiller Tasviri Fiiller ver- tezlik yardrmcr fiili $imdiki zamanrn

Genig zamanrn Gelecek zamanrn G0r0len gegmig zamantn

164 164 164 164 164 165 165 165 165 165

166 166 166 166 166 166 167 167 167

167 167 168 168 168

169 169 169 169

169

bilyeterlilik fiili, olumsuzu, var nicd./nasrl, yok nicd//nasrl kahplarr 169 kal- s0reklilik yardrmcr fiili 170

fiili

yaz- yaklagma yardrmcr yabancr kOkenli isimlerle yardrmcr fiillerin

SIFAT.Fi|LLER -An (< -gan) -Ar -Drk -du -mAz -ml$ -(y)AcAk ZARF-FI|LLER -A

-drk srfat-fiilinden yaprlan

-DIk9A

kullanrlmasr

170 170

I7I 171

t7l l7l 172 172 172 172 172

zarf-fiiller

XIV

173 173 173

-dIktAn -DIynAn -dUcAAn(An)

t73 173 174 174 174

-6r -miiz

-l -lncA(n,A)

175 175

-lncAk

-lp-

t7s t75 t76

-kAnA -mAdAAn

-(y)ArAk iSIM.FIiLLER

176 176

-mAk/AmAA -mA

l't6

-lg

t77 r78

177

EDATLAR UNr-sil4r-pR

t7t

Duygu 0nlemleri Seslenme 0nlemleri Sorma iinlemleri G0sterme 0nlemleri Cevap iinlemleri

t78 179 179

r80 180

l8l

BAGLACLAR

r8r

Srralama Ba$laglan Denklegtirme Batlaglarr Kargrlagtrrma Baflaglan Ctmle Baglaglan

l8r 182 183

a9an al

183

lelem//allele//all6

184 184 184

ama

ancak ani

185

aniki baare/ lbaaril lbarikim (<

185

bari+ftip;

beki//bekin

r85 t85

bile

186

bolay

t86

da/ldal/td.llte

187

erlleerl/eerlem

rE7

r87

makar ki negin ki

t87

onu$tan osa

t87 r88 r88

187

osaydr//osrydr (< osa idi)

189

sansrn//sanki

r89

siiyl im

zerii/ I zeriiml lzereci

189

SON QEKiM EDATLARI Miktar ve Ydn edatr Ydn edatlan Vdsrta ve beraberlik edatlart Benzerlik edatlan

190

r90 190

t9l 192 r93

Tekrar Edatr Hdl Edatr Sebep Edatlan

193

r93

Bagkahk edatlarr Son gekim edatlanntn hdl ekleriyle kullanrlmast

t94 194

KELiME GRUPLARI TEKRARLAR (i KILEMELER)

195

Aynen Tekrarlar E9 Anlamh Tekrarlar Ztt Anlamb Tekrarlar Eklemeli Tekrarlar

196

Ses yakrnh$rna dayanan

197 197

\97 198

tekrarlar

iyEIir GRUBU isiv rRvr-AMASt

198

199 199

SIFAT TAMLAMASI

200 200 200

TAKISIZ TAMLAMA BiRLE$iK iSiM UNvRN GRUBU BiRLE$|K KELIME BiRLE$iK FiiL BAGLAMA GRUBU

20t 201 201 201 201

EDAT GRUBU UNI-PVI GRUBU

20t

FiiL GRUPLARI isim-FiilGrubu

202 202 202

Srfat-FiilGrubu

Zarf-FiilCrubu KISALTMA GRUPLARI

202

isnat Grubu

202

ilgi Grubu (Genetif Grubu)

202 203 203 203

Y<inelme Grubu (Datif Grubu) Bulunma Grubu (Lokatif Grubu) Uzaklaqma Grubu (Ablatif Grubu)

XVI

cUrr4LE (SENTAKS) TEMEL UNSURLAR Yiiklem

Yer Tamlayrcrsr

204 204 205 205 20s 206

Zarf

207

Ozne

YARDIMCI UNSURLAR Nesne

c0MLE QE$irLERi UNSURLARTNTN DiZiLi$iNE GoRE CUMLE QE$ITLERI D0z Ctimle

Devrik Ciimle Kesik C0mle

vOKLEM|NiN ciNsiNe coRE cUMLE QE$ITLERI FiilCiimlesi isim CUmlesi

208 208 208 209 210 21

2l 21

ANLAMLARTNA CoRE CUMLE QESITLERi

Olumlu Ciimle Olumsuz Ciimle Soru Ciimlesi Unlem Ciimlesi YAPILARINA GORE CUMLE QE$iTLERi Basit Ciimle Dar ctimle Geniq ciimle Birleqik C0mle $an birlegik ciimlesi i9 ige birleqik ciimle Ara s6zler (i9 cumle) Agrklama birlegik ciimleleri Ki'li (ani ll aniki) birlegik c0mle Srrah Ciimleler Ballagsrz srrah birlegik ciimle Ba$lagh srrah ciimle Karrgrk Birlegik CUmle

2l 2t2

COMLE TAHLiLi

220

sozr,ux

225

soNUc

262 269 270

SUMMARY

BiBLiYoGRAFYA EKLER Karamanlrca Alfabe Basarabya Gagavuzlan' nrn kul Iandrlr alfabeler Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi ile ilgili yayrnlarda kullanrlan alfabeler

XVII

213 213

213 213 213 213 213 215

2t5 2t6 216

216

2t1

2t8 218

2t8

278 278 279 280

agav uz

Tiirkgesi' n in Latin K0ken I i Yeni Al fabesi

yollan haritasr Gagavuz Ti.irkleri'nin yagadr$r yerleri gdsteren harita GOg

METiN

6nxexleni

XVIII

28t 282 283 284

6N sdz Gagavuzlar, dil, din ve kiilt0r yaprsr baklmrndan kendine has bir takrm 6zellikleri bulunan bir Tiirk toplulu[udur.9. yLzyida Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ldnelen Tiirk akrnlan ve Selguklu-Osmanlr T0rkleriyle devam eden Tiirk ftit0hatl, Balkanlar ve orta Avrupa iglerinde gok sayrda Tiirk btilgesi mel,dnna gerirmigtir. Gagavuz TErkleri, y$z yrllarca devam eden bu akrn ve fetihler srradrnda Hrristiyanlagan TUrk boylarrnrn bir bakiyesidir.

T0rkge konugmalan ve eski Ttirk geleneklerinden bir krsmrnr siirdurmeleri sebebiyle Hrristiyan milletlerle, Hrristiyan olmalarr sebebiyle de Miistiiman Tiirklerle mn olarak kaynaqamamrglar, biiy0k g0glerin araslnda srklgrp kalmtg bir toplum olarak gok srkrntr gekmiglerdir. Dobruca'dan Basarabya'ya, Kuzey-Do[u Bulgaristan'a, Yunanistan'a, Makedonya'ya, Romanya'ya, Ukrayna'ya ve Rusya iglerine, hatta Kazakistan'a ve Krrgrzistan'a kadar uzanan Gagavuz yerlegim alanlarr Bizans, Selguklu, Osmanh, Bulgar, Romen, Rus hikimiyetleri altlnda kalmlg, dini bakrmdan da Yunan, Bulgar, Romen, Rus kilise miicddelelerine sahne olmugtur. Gagavuz T0rkleri, bu miicadeleler ve gdgler sebebiyle da$rlmrg, onemli bir krsmr def,igik Balkan milletleri iginde erimigtir. Bu gtin Moldavya'da200 bin, Bulgarisan'da 50-60 bin civannda Gagavuz'un varlrllndan sOz edebiliyoruz. Moldavya'da Qadlr, Komrat, Bucak, Valkaneg gibi merkezlerde yagayan Gagavuz Tiirkleri 6zerk bir cumhuriyet olma yolundadrr. Bulgaristan'da ya$ayan Gagavuz Tiirkleri yakrn zamana kadar stiren Slavlagtlrma politikalan sebebiyle biiy0k kayrplara uframrqlardrr. Gagavuz T0rkleri zengin bir sdzlii edebiyata sahiptir. Bu edebiyat mahsulleri ilk olarak; Mogkov, Naregiya bessarabskix gagauzovlRadlofll "Proben" (Bd. l0.St. Petersburg, I 904) adlr eserde yayrnlanmrlttr. Moldavya'nrn Romanya'ya balh oldutu 1930'lu yrllarda Mihail Qakrr, ksarabieald Gagauzlardn Istorieasd, Dua Chnabd, Gagauzqa-Romence lafl* gibi Gagavuzlar'a din, dil, k0lti.ir konusunda krlavuzluk eden eserlerini Romen harfleriyle T0rkge olarak yayrnladr. Bulgaristan Gagavuzlan'ndan Atanas Manof, T0rker Acaro$lu'nun Tiirkge'ye aktardr$r , "Gagauzlar (Hfistiyan Tiirkler) " adh dnemli eserini verdi. Manof, bu eserinde Gagavuzlarr, dil, folklor, edebiyat, killtiir, tarih gelenek baktmmdan tanltlr. Gagavuz TUrkleri'ni asimile etmek veya devlet politikalan dolrultusrnda kullanmak isteyen Bulgar, Yunan, Rus ve Romen bilginleri ve devlet adamlannrn gabalan Qakrr ve Manofun bu gahgmalarryla boga grkar. Gagavuz Tiirkleri, 20. y0zyrlrn baglanna kadar okuduklarr, Yunan harfleriyle

Tiirkge yazrlmlg Karamanhca eserlerden hem din? bilgiler almrglar, hem de Anadolu Tilrkleriyle olan kiiltiirel baglannr siirdiirmiiqlerdir. Hamdullah Suphi Tanndver Romanya elgiligine atanlnca bir siire kesilen ballar yeniden kurulur. Yagar Nabi Nayrr'rn Balkanlar'daki gezisi ile ilgili intibalannr nakletti[i Balkanlar ve Ttirkltik adh eseri, Gagavuzlan T0rkiye giindemine getirir. T0rkoloji ile ilgili ilmi toplantrlann mtidavimi, gergek bir Tiirkiye 69r!,r olan Mihail Guboglu, uzun yrllar Gagavuzlar'rn bir temsilcisi

ile olarak tantnml$ ve sevilmiitir. Son yrllardaki geliqmelerden sonra Gagavuz Turkleri perde demir Yrllardrr artmaktadrr. gegtikge giin baflantrlar TUrkiye Tgrkleri arasrndaki gerisinde yagadr[r mahk0miyeti bitiren diler Tiirk boylan gibi Gagavuzlar da tarihi ve fUltUrel t<ot<terini aramaya, gergek kimliklerini bulmaya gabalamaktadrrlar. Gagavuz fUikqeii; Tiirkiye Tiirkgesi, Azerbaycan Ttirkqesi ve Tiirkmen T0rkgesi ile birlikte Batt, GUney-Batt veya OSuz grubu olarak adlandrnlan giveler arasrnda yer alrr. A$rz dzellikleri baktmtndan Balkan TUrk a!'rzlanndandlr' Gagavuz Tiirkgesi igin ilk resmi alfabe, D. N. Tanasoplu ve L. A. Pokrovskaya tarafindan, Rus alfabesi esas altnarak 30 Temmuz 1957'de belirlenmigtir' L. A.Pokrovskaya, Grammatika cagauzkogo Yaaka, Fonetika i Morfologiya, (Moskva,l964) adh Gagavuz TUrkgesi gramerini yayrnlar: G. A. Gaydarci, E. K. Koltsa' L. l. poLrovskaya, B. P. Tukan'rn katkrlarr ve N. A. Baskakov'un redakttirlugii ile Gagauzkogo-Russko Moldavskiy slovar, (Moskva, 1973) adlr Gagavuzca - Rusga Mo'idauanla S6zliik yayrnlanrr. Bu sdzliik ismail Kaynak-A. Mecit Do$ru tarafrndan Gagauz TiirkEesi Sdztii{ii, (KiiltUr Bakanhsr I 1294, Ankara,l99l) adryla TUrkqe'ye

Wlodzrmterz Zajaczkowski, Jezyk t Folklor Gagauzow z Bulgartt (frakow, 1966) adh eserinde Bulgaristan Gagavuzlartntn anonim halk edebiyatt mahsullerini ve krsa gramerini yayrnlar. Bu eserde yayrnlanan metinlerden hareketle "Vocabulaire Gagaouze Franqais" (Folio Orrentalia 1965) adlr siizlii!0 ortaya koyar. Gagavuz Ttirkgesi ve diger Balkan Ttirk alrzlarr iizerinde yaprlan mukayeseli ilk galtgma Tadeusz Kowalski'nin "Les Turcs et la Langue Turque de la Bulgarie du Nord Est", (Polska Akademiya, Rocznrk Orrentalistyczny, Krakow, 1936) adlt makalesidir. Bu makale Omer Faruk AkUn tarafindan "Kuzey-Do{u Bulgarislan Tilrkleri ve Tiirk Dili" (Tiirk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.lll. nu.3-4, 3l Mart 1949) adtyla Ti.irkge'ye gevrildi.. Bizim galrgmamrz; Giriq, Ses Bilgisi (Fonetik), $ekil Bilgisi (Morfoloji), Ctimle Bilgisi (Sentaks), Stizltik, Ekler ve Metin Ornekleri bdl0mlerinden meydana gel-

9"uiil-i9ti..

mektedir.

Girig boltimiinde ilk olarak Gagavuz adr hakkrndaki gOriiqler de$erlendirildi. Gagavuz Tiirkleri'nin etnik yaprsr, tarihleri, yagadrklan yerler, niifuslan; edebiyatlan, give ijzellikleri, diSer Tiirk giveleri ve boylarr arasrndaki yerleri gibi konular ele alrndt. Gagavuz TUrkleri'ni ve Cagavuz Ttirkgesi'ni oftaya grkaran tarihi ve sosyal gartlar de$erlendirildi. Ses Bilgisi'nde Gagavuz Tiirkgesi'nin ses 0zellikleri yer yer Anadolu ve Rumeli aSrzlan, tarihi ve ya$ayan TUrk giveleri ve Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi ile kargrlagtrrrldt, ses denklikleri gdsteri lrneye gal

rgr

ldr.

$ekil Bilgisi'nde ke',me yaprml, kelime t0rleri, kelime gruplarr, isim ve fiil gekimi anlattldr. Bir krstm eki';r'in ve Gagavuz T0rkgesi'ne has unsurlarrn tarihi ve giintimiiz Tiirk giveleri, Anadoh ve Rumeli a$rzlarryla ilgisi ve yakrnlr$r aragtlrrldr. Yabancr etkiler ayrrca degerlendr ildi.

Ciimle Bilgisi, Gag vuz T0rkgesi'nin en karrglk cephesidir. Bu bakrmdan Gagavuz Tiirkgesi stiz dizimi bir istem iginde tasnif edilmeye gahqrldr. Bu tasnif gergevesinde ciimle tahlilleri yaprldr. Siizliik'te, taranrlan netinlerde gtiri.ilen ve agrklanmasr gereken kelimelerin kargrlrklarr verildi. Odiing kelin 'lerin kaynaSr ve Gagavuz Tii*gesi'ne girig yolu teorik olarak izah edildi. Gagavuz Ti kgesi'nin tarihi ve yagayan Tiirk giveleri ve Tiirkiye

Tiirkgesi ile ilgisini ortaya koyan nrahalli ve arkaik kelimeler; Derleme, Tarama, give ve lehge sdzliikleriyle kargrlagtrrrldr.

Ekler, Gagavuzlar'ln kullandrlr, Gagavuz dili ve edebiyatr derlemelerinin yaylnlandr$r alfabeler, Karamanlrca eserlerin alfabesi ve Gagavuzlar'tn son olarak kabul ettiSi Latin esash alfabe ile biri 969 yollarmr, digeri bu g0nkii Gagavuz TUrkleri'nin yagadr[r yerleri gOsteren iki haritadan meydana gelmektedir. Metin Ornekteri, Ses Bilgisi, $ekil bilgisi, Ctimle Bilgisi ve Sdzliik bOliimlerinin meydana getirilmesi igin taranan l9'u kril harfli, ikisi Romen harfli 2l eserden ve Wfodzrmrerz Zajaczkowski'nin Jezyk r Folklor Cagauzow z Bulgaru adll Bulgaristan Gagavuz Ttirkgesi'yle ilgili eserinden, Karamanlr harfleriyle istanbul'da yaytnlanrntg incil yani Evangelion'dan ve yine Karamanh harfli, basrldr[r yer ve zaman belli olmayan bir ilahi Kitabndan segildi. TUrkiye Tiirkgesi'ne herhangi bir Anadolu ve Rumeli a$zr kadar yakrn bir give olan Gagavuz Tiirkgesi bir bUtiin olarak deSerlendirilmeye galrgrldr. Dilin milli kimligi belirleyen en 6nemli unsur oldugu dikkate ahnarak Cagavuz TUrkleri'nin gegmigten giiniimUze varlrgrnrn teminatr olan dilleri, Tiirk dilinin mantrgr iginde ele alrndr. Daha Once deSigik aragtrrmacrlar tarafindan ortaya konuldu$u halde, metinlerde tesbit edemedi[imiz hususlar, kaynak gdsterilmek suretiyle aktanldr. Bizim tesbitlerimize gdre farklrlrk arz eden fonetik ve morfolojik 6zelliklere de kargrlagtrrma yoluyla yer verildi. Doktora tezi olarak hanrlanan bu eserin basrlmasr igin rapor hazrrlayan Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'un raporunda belirttiSi hususlar doprultusunda gu de$igiklikler yaprldr: Ses Bilgisi ve $ekil Bilgisi'nde gdri.ilen bazr tanrm ve 6rnek uyuqmazlrklarr giderildi. Ciimle Bilgisi'ne Gagavuz Tiirkgesi'nin ciimle Ozellikleriyle ilgili bir deSerlendirme eklendi. Ornekler harf srrasrna gdre dizildi. G0zden kagan ciimle bozukluklarr diizeltildi. Fiil gekiminde kullanrlan qahrs ekleri tablolagtrnldr. Krsaltmalar bdlijmiinde yer alan eserlerin tam kiinyesi verildi. Kelime gruplarrndaki eksiklikler tamamlandr. Yine eserin basrlmasr igin rapor haarlayan Prof. Dr. osman Nedim Tuna'nrn raporunda belirttili hususlar dogrultusunda eserde gu deSigiklikler yaprldr: Eserin igindekiler ktsmr yeniden diizenlendi. $ekil Bilgisi'ndeki 6rnekler, eklerin farklr qekillerine gore stralandr. Ekler, alfabetik straya kondu. Yabancr eser ve qahrs adlarrndaki iml6 hatalart giderildi. Yaprm ve gekim eklerindeki farklr gekiller formule edildi. 6n sesre y-, h-, v- konusu d0zeltildi. Farkh yerlerde gOsterilen aynr turden ekler birlegtirildi. Daha 6nce sdzluk bOlumunde bulunmayan bazr kelinreler s6zltile dahil edildi. Eserin bir doktora tezi olarak hazrrlanmasr srrasrnda yakrn ilgi ve destesiyle bana yol gOsteren doktora hocam Prof. Dr. Tuncer Gulensoy'a, raporlarryla gJko,"r"rcve prof. nemli katkrlarda bulunan de$erli hocalarrm Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'a Dr. osman Nedim Tuna'ya, bazr kaynaklara ulagmamr sa[layan prof. Dr. Harun G0ngdr'e tegekkUrlerimi ve saygrlarrml sunuyorum. Nevzat 6zkan

KISALTMALAR Taranan Ererlerin Krssltmelarr:

D.C.

Aydmruk,64 s. ($iir); Filioglu, Vasi; Kipinev, 1990 Bdcecik,l I I s. (Qocuk $iiri); Zanet, Todur; Kiginev, l99l Ballada Tilrkilleri, 190 s. (Derleme); Durbaylo, M. A.; Ki$inev, l99l Canavar Yortulart,3lT s. (Nesir); Bulgar, Stepan; Kiginev, 1990 Cana Yaktn, 127 s. ($iir); Gagauz-Qebotar, Petr; Kiginev, 1989 Dev Adamm Oolu,6l s. (Masal): Bulgar, Stepan; Kiginev, 1990 Dua Chuabd Gagauzlar igin,64 s.(Nesir); Crachr, Mrharl; Chrgrnau,

D.o.

Dutttm Omilrddn,l42 s. ($iir); K0sl, Mina; Kiginev, 1990

G.F.

Gagauz Folkloru,260 s. 1969

c.l.

Gagauzlardn lstorieasd,40 s. (Nesir); Clachrr, Mrharl; Chrgrnau, 1934 s. ($iir); KOs[, Mina; Kiginev, 1990 Ilkvoz Titrkitsit,2g0 s. (Antoloji); Kurollu, Stefan; Kiqinev, 1989 Kanmcal*,46 s. (Qocuk $iiri); Zanet, Todur; Kiginev, 1989 Masallar,l0g s. (Masal); Babollu, N. i.; Kiginev, l99l Prozo,3l0 s. ( Nesir); Karagoban, Dimitriy; Kiginev, 1986 Sabansddrsrn Giin,35 s. (giir); K0s6, Minat Kiginev, 1990 Tilrkilkir, 139 s. ($iir); Kolsa, Mihail; Kitinev, 1989 Umutlar,93 s. ($iir); K0sfl, Mina; Kiginev, 1988 U:un Kervun, 415 s. (Roman); Tanaso[lu, Dionis; Kiginev, 1985 Urek Dalgax, 133-204. s. ($iir); Marino$lu, F€dor; Kiginev, 1990 Zamanryddrsm Evim.67-132 s. ($iir); Zanet, Todur; Kiginev, 1989

A. B.

B.T. C.

c.Y. D.A.O.

H.O.

l.r. K. M. P.

S.G.

T. U.

U.K.

U.p.. z.E.

935

Hazr OI,l l0

(giirilesir,

Derleme); Babaoplu, N. i.; Kiginev,

Mukayesede Kullanrlan Eser ve Makalelerin Knaltmalaru

AAKD ARA

Anadolu Adtzlarmda Konson DegiSmeleri; Cafero$lu, Ahmet; TDAY Belleten 1963 Anadolu ve Rumeli Afitzlarmda Unlii DegiSmeleri; Caferoflu, Ahmet; TDAY Belleten 1964

DLT DTA

Divanil Liigati't-Tiirk Dizini; Caferollu, Ahmet; Ankara, 1972 Dinler (Makedonya) Tiirk Adzrl Eckmann, Janos; TDAY Belleten 1960

Tilrkiye'de Halk A{zrndan Derleme Sr)zlilEil', Ankara, 1963-1982 Erzurum A{z4Olcay, Selahattin; Ankara, 1966 Eski Tiirkqenin Crameri: Gabain, A.von; Ankara, 1988 Es ki Uygur Tilr kges i Sc)zlii!il: Cafercplu, Ahmet; Ankara, I 969 Giiney Ban Anqdolu A{rzlar4 Korkmaz, Zeynep; Ankara, 1956 Giimilqhane Kiiltilr Ara$ttrmalart ve Ydre Af,ular4 San, Sabri 6zcan; Ankara, 1990 Kumuk ve Bqlkar Lehgeleri S()zlitgii: Gyula, Nemeth; Ankara, 1990 Kuzey-Do{u Bulgaristan Tiirkleri ve Tiirk DrTi; Kowalski, Tadeusz; E.F. Tilrk Dili ve Edebiyatr Dergisi, S.3-4, 1949 Kuzeydo{u Bulgaristan Tilrk Apulan; Dalh, H0seyin; Ankara, l99l Karsilastrmah Tiirk Lehqeleri Sdzlii!rt;Ercilasun, A. 8., v.d.; Ankara,

EA ETG EUTS

GtsAA

GKAYA KBLS

KBTT KDBTA KTLS

1993

KYA NYA PKT RiA RAU

Kiitahyqve Yr)resi A$tzlarr; Gtilensoy, Tuncer; Ankara, 1988 NevSehir ve Ydresi A{tzlar4 Korkmaz, Zeynep; Ankara, 1977 Polath Krrm Tiirkqesi; Yiiksel, Ztihal; Ankara, 1988 Rize ili A{utarr;G0nay, Turgut;Ankara, 1978 Rumeli Afiularmm Ses Bilgisi Uzerine Bir Deneme; Giilensoy, Tuncer; TDAY Belleten 1984

Urfu A{24 Urfah Kemal Edip; Ankara, l99l

Yarkend A{zt; 6zkan, Nevzat; Kayseri, 1990 Yeni Tarama SdzliiEiii Dilgin, Cem; Ankara, 1983

YTS

Diler Ksaltmalar: age.

adt geqen eser adr geqen makale

agm.

At.

Almanca Arapr;a

Ar. ark.

arkaik

A.U. BDT

Ankara Universitesi

bk. Bul.

Bqkmtz

c. qev.

cilt

B apmts

Dev let ler To p

Bulgarca qeviren D iyaner isleri Baskanl gr Dil ve Tarih-Co{rafua Fakiiltesi

DiB DTCF

G.U.

Edebiyat Fakiiltesi Eski Tilrkqe Farsqa Fransuca Gazi Universitesi

ing

ingilizce

E.F. E.T. Far.

Fr. .

islav Dilleri istanbul Universitesi Hazrrlayan italyanca

isl.

i.u. haz.

lulu{u

K.B.

Ki.iltiir Bakanlr{t

Krt.

KarStlastrmtz

KTB MEB

Kiiltiir ve Turizm Bakanlt{t Milli E{itim Bakanltfit Milli Egitim Genqlik ve Spor Bakanlt{r Milli Folklor Arastrrma Dairesi

MGSB

MiFAD Rom.

Romence

Rus.

Rusqa

sayt

su1'fa

TDAY TDEK

Tiirk Dili Arastrmalan Tilrk Diinyast El Kitabt Tiirk Dil Kurumu

TDK TKA TKAE T.T.

Tii r k

Kiiltiiril

Tii r k Kii I tii

A raS

riini)

Tiirkiye Ttirkgesi

Tiirk.

Tiirkqe

yay.

yaymlarr

Yun.

Yunanca

ras

hllt{r

malar t t

rma

Enst

itiisii

GIRI$

GAGAVUZ ADI Gagavuzlarla ilgili aragtrrmalar yapan pek gok ara$trrmacl, Gagavuz adrnrn etimolojisi iizerinde birbirinden farklr gdriigler 6ne sUrmiigtiir. Gagavuz aaryta itgiti gtiriig ve agtklamalart sadece kelimenin ses yaplst ve morfolojisiyle srnrrh kalmamlg, t<eti_ menin ortaya gtkrgt yantnda Gagavuzlar'rn etnik yaprsr ve kUlt0r 6zellikleriyle ilgiii alanlara da ydnelmigtir. Gagavuzlar'rn bir topluluk olarak varlrlr, Xl. yiizyrla kadar uzandrsr halde, XVIU. yUzyrhn ikinci yansrna kadar hig bir tarihi veya edebi kaynakta Gagavuz adrna, rastlanmamaktadrr.r Gagavuz adr ilk olarak l8l7 tarihli Rus nufui sayrmrndaki belgeterde gegmektedir.2 Aragtrrmacrlann biiyiik bir krsmr Gagavuz ll Gagaiz adrnda, birbguz // Guz // Uz kelimesinin varlrsrnr tespit etmektedirler. Atanas Manol Cagavuz kelimesinin etimolojisiyle ilgili gdrtigleri gOyle degerlendirmektedir: Radloft A$uz veya O{uz-Uz kelimelerine Uzlar'da bir kabile manasl ilbde eden Ga yahut Gaga kelimesinin getirildigini diigiinmektedir. A. Mogkov, Uz veya O{uz kelimesinin bagrna getirilen Gaga slz'f,n'f,n Uzlar'a mensup bir kabile manaslnr ifide ettigini ileri siirmektedir. Dimitrov, bu kelimenin Sanskritqe'de nesil manasna gelen Ga veya kuvvetlendirilmig gekliyle Gaga kelimesinden geldigini ve soziln anlamrnrn {Jzlar'tn ahfadt, ha I efl er i gekl inde agr klanabi lecegin i sriyliiyor. Mladenov, son zamanlarda Tiirkiye'de de ilgi gdren Gdk-uz birlegik kelimesini <ine sUrmektedir. Atanas Manof,, bu gdriig ve diiqiinceleri delerlendirdikten sonra, bizzat Gagavuzlar'rn anlayrqlanna dayandrlrnr sdyleyerek gu tezi ortaya atryor: "Gagavuz kelimesindeki Ga yahut Gaga eski muhtelif Oguz boylarrndan birine mensup kabile iffide eden bir ek delil, sadece bir iinvandrr. Bu Unvan, Gagavuzlar'a Karakalpaklar'tn Hrristiyanlagtrrrldrklan zamanrn baglarrnda verilmigtir. Bunlar Rus steplerinin srnrr bekgiligini yaparlar ve Kalauz, smtr bekqisi adrnr taqrrlardr. Daha sonralan O$uzlar'dan veya Ttirkler'den Hrristiyanlr$r kabul edenlere de bu ad verilmigtir. Bu s6z Ortodol<s Hristiyan Ofruz manasrna gelmektedir. Eger Ga veya Gaga Hwistiyan-

Mihail Cubotlu ,"Prqf Protoiren (llaspapaz) Mihail (leachir (lv|.Qakrr I86I-I938)' n \liiniiniin 50. ytlt niinasebetiyle". 'Iiirk Diinyasr Ara$trrmalan. Haziran 1989. S. 60. s.59 Mihail Gubotlu,"()ugavuzlann Asltna Ait l.'arctziyeler ve Kendi Fikirlerint'. Xl. Milletlerarasr Tiirk Tarih Kongresinde sunulmug bildiri dzetleri (21-26 Eylul l98l), s.54-55

lagmrg Oguzlar igin defil de, her hangi bir Oguz kabilesi igin kullanrlmrg olsaydr, Cagavuzlarla ay-nr soydan gebn, fakat Miisliiman olan Gacallar igin de Cagavuz denilmesi gerekirdi."3 Manolun bu agrklamalarr Ga srfatrnrn kullanrhg gekli ve amaclyla ilgilidir. Gagavuzlar ve Gacallar igin farkh adlar kullanrlmrg olmasrna ra[men bu iki ismin ilk hecesinin Ga oldu[unu ve bu benzerligin boy adryla ilgili olabilece[ini sdylemeyi gerekli g6riiyoruz. Miistecip Ulkiisat da Opuzlar'm Hrristiyanh[r kabul edenlerine Gagavuz adr verildipi diigiincesini paylagmaktadrr.a M. Qakrr, Radloffa katrlarak Ofiuz veya Uz Tiirkleri'nden Gaga, Gagu veya Gogu ad:r;, ta$ryan bir boyun Gagauz adryla anrldrklannr s6ylemektedir.s Azerbaycan Tiirkii Abbas Abdullahofilu, Gagavuz adrnda Ogaz kOkiin0n bulundu[unu kabul etmekte, aynca Krrgrz (<Krr-gz ll guz) Kazak (<Kuz ll guz ak), Uygur (<Uyguz) boy adlannrn da. Oguz adryla ilgili oldu$unu d0gtinmektedir.6 Gagavuz Tiirkleri'nden D. N. Tanaso$u da Gagavuz adrnr iki bdliimde ele alarak; "Gag eski Otuz dilinde hak yani asil, c)z demektir. Auz ise O!,uz anlamrndadrr"T de[erlendirmesini yaplyor. Gag kelimesinin Hak sdz0yle ilgili olduSunu d[gUnenlerden biri de A. Mecit Dofru'dur. Dogru'ya gOre, Miisliiman Oguzlan bdtrl dinli kabul ettikleri igin Hrristiyan Osuzlar kendilerine hak dininde olan Oluz manasrnda Hak O{uz demiglerdir. Ruslarrn "H" sesi yerine "G" sesini kullanmalarr sebebiyle bu kelime Gagavuz gekline girmigtir.8 Gagavuz adryla ilgili bir di$er tinemli de[erlendirme Gagavuzlan Keykavusla birlikte Balkanlar'a gegen

TDrkler' e dayandrran aragtrrmacr I ar tarafi ndan yapr lmaktadrr. Bu iddiayr ilk ortaya atan Paul Wittek'tir.e Bu gOriige Halil inalcrk da katrlmaktadrr.r0 Kemal H. Karpat konuya Gagavuz isminin telaffuzu bakrmrndan yaklagarak, bu ismin kaynaft olan Keykavrrh yakrn olarak Gagauz geklinde teldffuz edilmesini istemektedir.rr Bu iddia, Gagavuzlar'rn bagta /<- 0nsiiziinti, Anadolu alrzlannda oldulu gibi g- telaffuz etmedikleri t2 ve II. izzeddin Keykavus tebdsrna dnceleri Gagavuz

denilmesi gerekirken bunlara Selguklu TUrkleri denildi$i gerekgeleriyle kabul edilmemektedir-r3

Atanas Manot. Cagauzlar (Hvistiyan Tilrkle4, (gev. T0rker Acarotlu), Ankara. 1939. s.33-35 4 5

M[stecip UlkUsal, Dobruca ve Tilrkler, TKAE yay., Ankara,l987, s.30 Mtharl Crachrr, BesarabiealA Cagauzlardn lstorieasd, Chrqrnau, 1934 Abbas Abdullahoflu, "Gagauz Tilrk Edebiyatr Uzerine Bir Nege St)2", Tlirkistan S.10, yrl:3, 1990, s.29-30

Tiirker Erotlu, "Gagauz'filrkleri Hakkuda Deniz Tanaso$lu ile Rdportaj", s

A. Mecit Dopru. "Gagauzlann Folklor

Milli Folklor, EylUl,

1991,

39-40

tlir0 Kongresi Bildirileri" l. cilt, Paul Wittek, "Les Gagauzes

Antropomik Ozelllikleri"

,IV. Milletlerrr{sr Tllrk Halk Klll-

Genel Konular, K.B. yay Ankara, 1992, s.l7-19

Les Cens tle Keykaus", Rocznik Orientalistyczny,

XVIL l95l.l952,

s.12-24 l0

lt t2 l3

Halil inalcrk, ''Dobrudja", Encyclopctlie islam c.lt., Leiden, 1965, s.610 Kemal H. Karpat. "Cagauzlarm Tarihi MenSei",l.Uluslararasr Tllrk Folklor Bildirileri, l. cilt, Cenel Konular, K B. MIFAD yay. 16, Ankara, l9?6 Atanas Manot, age.. s.33

Harun Gongdr, Mustaf'a Argungah, Cagauz Tilrkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk EdebiyatL K. Ankara. 1991. s.7

1300

Faruk Siimer, Gagavuzlar'rn Keykavus'un tebaasrndan geldi$ini kabul etmekad olarak kullantlan Gr)k Opuzlar ismini kullanabileceklerini diiqiinmekte, buna dayanak olarak da o[uzlar'rn Batr G0ktiirkler'in bag temsilcisi oldu[unu sOylemektedir.'o Bu g0r09 Ahmet cebeci tarafindan da paylagrlmaktadrr. cebeci, Gdkttirk kafanhpr dOneminde yaygrnlagan Gr)ktilrk, GdkmoPol, Gdkbeyaz gibi birleqik isimlerde oldupu gibi Xt. ynryida Balkanlar'a yerlegen Uz-O{uz Tiirkleri'nin bu srfatr korumug olabileceklerini diigiinmektedir.'' Yagar Nabi Nayrr, bazr Tiirk give ve a[rzlannda Gok soziiniin, Gog geklinde telaffrrz edildipini bu sebeple Gagavuz Ttirkleri'nin adnn Gdk O{u/dan gelebilecegini le beraber Gagavuzlar'tn son zamanlarda popiiler bir

sdylemektedir.r6 Gagavuz adryla ilgili diSer bir kag g0rtig de qtiyledir; Zeki Velidi Togan, Kako Uz yahut Aga l$uz kelimeleri iizerinde durmaktadrr.rT Vecihe Hatibo[lu,Gagavuz sOzUnU Kara{uz // Gara-Guz kelimelerine baplamakta, guz slztJnin O$uz'la alakasl bulunmadrsrnr, Gara-Guz'un r metateziyle Gagauz olabilecegini du$Unmektedir.r8 Ahmet Bican Ercilasun, Gagavar kelimesinin Posof ve Ardahan,da kpgakOrt,uz asih Meshet Ttirkleri igin kullanrlmasrndan hareketle Gagavuz adrnrn Krpgak-

lar'la Uzlar'tn kaynagmastndan Gaga-uz geklinde ortaya grkabilecelini stiylemektedir. Gagavuz adrnrn, "Ktpqak illkesinden gelen O{uz" anlamrnda kullanrlmrg olabilece[ini diig0nen Ercilasun, Gaga kelimesinin Anadolu a$rzlarrndaki "kuru esmer" anlamrnr da dikkate alarak bu adrn "kuru, esmer O{uz" geklinde aglklanabilecegi ihtimali iizerinde de durmaktadrr.re

Gagavuz adryla ilgili bu gtiriiqler toplu olarak degerlendirildiginde iki nokta dikkati gekiyor: Birincisi bu adtn boy-kavim veya kisi adrndan getirilmesi, ikincisi de adrn iki krsma aynlarak incelenmesidir. Kavim adr olarak o{uz / uz,boy adl olarak ne oldugu tam tespit edilemeyen Gag veya Gaga izerinde duruldulu gdriilmektedir. Keykavus ve Kalavuz adlnrn Gagavuz'a ddntigme ihtimali zayrftn. Bdyle bir durumun gergeklegebilmesi igin gerekli olan fr- > g- degigiklipi Gagavuz Tiirkgesi'nde Anadolu ve Rumeli aSrzlannda oldugu gibi yaygrn degildir. Aynca tarihi bilgiler de bu ihtimali gok zayrfl atmaktadrr. O$uz kavim aQSna kara, gdk, hak gibi srfatlarrn getirilmesi konusuna gelince; T0rkler'de gcik ve knra sfatlarnn boy ve hdnedan isimlerine getirildigi ve bu srfatlann mensubiyet ve ditlik bildirdi$i bilinmektedir. Bu iki srfattan hangisinin; hatta O{uz veya Krygak kavimlerinin bir kolu olduSu sdylenen Gag veya Gaga boy adlanndan hangisinin hangi tarihi ve sosyal sebeplere baplr olarak Oguz adryla birlikte kullanrldlgr yeterince ag*lrsa kavugmug sayiamaz. Hak Oiuz tezi, digerlerine g0re daha zayrftrr. Bir kere "hek" Tiirkge bir kelime depildir. Ustelik Hrristiyanlaqan lJz, Opuz kitleleri ve diger l4 t5

t'l l8

Faruk S0mer, "Gagauzlar'm Aslt

ll.",Tllrk

Dllnyf,st Tarih Dergisi, S. 53, Mayrs, 1991,

Ahmet Cebeci, "Gagauzlann Tarihi. Dili, Folkloru Hakkmda", G.U. Ankara, 1985, s.209-221

s.5

tgitim Fnkultesi Dergisi, c.l,

S:1,

Yaqar Nabi Nayn, Balkanlar ve Tiirklilk, Ankara, 1936, s.87 A. Zeki Velidi Togan, Unumi Titrk Tarihine Cirr;, istanbul, 1946, s.159 Vecihe Hatibo[lu, "Tark Tqrihinin Baqlangrcr", A.t]. DTCF Tllrkoloji Dergisi, c. VIll, Ankara, 1980, s.5

Ahmet Bican Ercilasun "Gagauzlardan Yeni Haberler", 1987, s. (31) 479

Tlirk Kiiltiiril, c. XXVII, S.316,

Afustos,

TUrk boylan, kendi rtzalanndan gok, esir edildikleri Bizans ve Rus din ve devlet adamlan tarafindan bu dine girmeye zorlandrklan igin Htristiyan olmuglardrr. Daha dnemlisi Gagavuzlar'daki gok renkli ve zengin isldmi literatiir ve inanq izleri en azrndan 6nemli bir krsmrntn daha 6nce isldmiyet'i kabul ettiklerini ortaya koymaktadrr. Bdyle bir toplulu$un kendine Kur'an dili Arapga'dan altnan bir kelimeyle hak,kendinden daha gtiglti ve biiyiik bir medeniyete sahip olan MiislUman soydaglarrna hak olmayan O{uz demeleri hem manttsa, hem de tarihi gergeklere ve sosyal gartlara uymamaktadrr. Gagavuz adtnrn iki krsrmda incelenmesi ve ikinci klsmrn IJz / O{uz kavim adryla agrklanmasr en mantrklr yoldur. Ancak ismin birinci ktsmtntn bugtin igin tam anlamryla agrklandrfr soylenemez. Bu konuda yaprlacak daha ktiklii ve herkesin kabul edebileceli delillere dayah bir agrklamanrn, daha genig aragtrrmalarla ortaya grkacaSrnl umut ediyoruz. Gagavuz adlnln yazrhgrnda ikiz Unlii kullanrlmasrnr Genel Tiirkge'nin ses 0zelliklerine uygun bulmadrgrmrz igin ve d6E-, dE- gibi kelimelerdeki g > v deBigmesiyle

ortaya grkan ddv-, c)v- kullanrglannr da 96z 0n0ne almayr gerekli gordiifiimtizden "Gegavuz" yaztltgrnr tercih ettik, zaten bu iki iinlii arasrnda sOyleyigte hissedilir bir "v" sesi dikkati gekmektedir. Gagavuz Universitesi Rektdrii Prof. Dionis Tanaso$u, Gagavuz kelimesinin buttin Turk yazr dillerinde "Gago{uz" geklinde yanlry okunmasrnl istemektedir.2o Bu imldnrn da isabetli olacagrnr ifdde etmek isteriz. Ancak Gagavuz Tiirkgesi'nde ,,!,,,harfinin neredeyse kayboldugunu, bu sebeple 6zellikle GagavuzTiirkleri arasrnda bu yaztlrg ve sdyleyigin yerlegmesinin bir azzor olaca$rnr da hatrrlatmaktafaydagdriiyoruz.

GAGAVUZLARIN ASLI Gagavuzlar dilleri, dinleri ve diser kiiltiir dzellikleri bakrmrndan 6b0r Tiirk topluluklarrna gore bir takrm degigik dzellikler tagrdrklanndan; asrllanna Ve bu giinkti duruma gelinceye kadar gegirdikleri de$igikliklere dair pek gok g6rug ortaya atrlmrgtrr. Gagavuzlar't Uz // O[uz ashna dayandlran ara$tlrmacllann en baqrnda bu sahada yaprlmrg ilk onemli galrgmalarr gergeklegtiren v. A. lvtogkov gelir. Mogkov Gagavuzlar'rn 1064 yth yannda Tuna'yt gegerek Balkan topraklanna yerlegen O$uz Ttirkleri'nin torunlarr olduklan sonucuna varmrgtrr.2l Atanas Manof; Gagavuzlar'r sadece O{uz kavminden gelen Hristiyanlar toplulu$u olarak adlandrrrr.22 Mihail Qakrr, Gagavuzlar'rn Selguklularla ilgisini reddetmektedir. Bunu gOyle agrklar: izzeddin Keykavus'un yanrnda Anadolu'dan gelen Selguklular KavarnaVarna vilayetinde Gagavuzlarla beraber yagamrglardrr. Gagavuz padigahh$rna yrtz yil tabii olan Selguklular, bu devleti yrkan Sultan I. Bayezid tarafindan, Dobruca'yaTatarlar'tn arastna Krrrm'a ve yeniden Anadolu'ya dafrtrlrrlar. Gagavuzlar Hrristiyan olduSu igin Dobruca'da btrakrlrrlar. Qakrr, Gagavuzlar'rn Kumanlarla ilgisini de reddeder.

Dionis 'l'anasollu. "Yunus Entre ve Gago{uzlar", Ortadolu Gazetesi. 22 Mays, 1993, s.2

Valentin Aleksandrovic Moqkov. "Turetskie Plemena Balkanskon Puluostrovei'izvestiya Russkogo

Geogr., Obqc5tvo. 1904 Atanas Manof. age. , s. 35

lrecec, Mogkov ve Radroff gibi kendis-inin de Gagavuzlar,tn ,,Tilrk LJzrar,dan, Tilrk

O{uzlar'day geldipine" inandrgrnr siiyler.23

Ibrahim Kafesoflu da bu gdriigii kabul eder.2a Baskakov ise diper bazr Tiirk boylannrn ka'gtrlrnr dug0nmekle beraber Gagavuzlar'rn osuzlar'dan geldigi

kanaatini paylagtr.2s Gagavuzlarla ilgili pek gok tinemli ara$trrma"ve terciimeye imza atmrg olan M. Tiirker Acarollu, Baskakov'a katrldr[rnr, yani Gagavuzlar'ri oguzlar'dan geldilini iffide eder.26 Turk tarihi aragtrrmacrlanndan A. zet<ivelioi togai da Gagavuzlar'tn Krygaklarla birlikte Trakya'ya geqen Oduz (IJz) kitlelerinin kahntrsr olabilecegini diigiinmiktedir.?7 Bulgar Tarihgisi G. D. Balaggev, seyyid Lokman o{uznamesrne2s dayanarak Gagavuzlar'tn atalartnrn IL izzeddin Keykavusla Anadolu'dan g69en Selguklu iurkleri oldupu g0rtig0nii ortaya atar. Paul Wittek, Yazrcrc[lu Selqukndmeslnde verilen bilgilerle bu g0r09ii kuvvetlendirerek Anadolu'dan gelen Selguklu Tiirkleri'nin Dobruia,ya yerlegip burada belirli tesirler altrnda Hrristiyanlagtrklannr soyler.ze Faruk Siimer, paul Wittek'e aynen kafilmaktadtr. Siimer'e gdre Gagavuz adr Keykavus'tan gelir. Gagavuzlar, izzeddin Keykavus'un yantnda gelip Dobrucaya yerlegen ve gegitli imillerin tesiri ile Htristiyanh$a giren Selguklu Tiirkleri'nden gelmektedirler. Gagavuzlarrn kuzeyden gelen Pegenef Uz (O[uz) ve Kuman Tilrklerlnden geldigi iddiasrnr Dobruca ve y6resinde bu Tiirk boylanna ait bir tek yer adrnrn bulunmadrlr diig0ncesiyle , reddeder.3' Gagtmuzlar'tn tarihi mensei konulu bildirisinde de[igik gdriiqleri deperiendiren Kemal H. Karpat Gagavuzlar'tn Anadolu'dan geldikleri teorisi de Kuzeyden geldikleri teorisi de, Rumeli'de osmanhlar'dan gok dnce Tiirk bulundupunu ortaya koyar demesine ra!men, Paul Wittek'in Gagavuzlar'rn Anadolu'dan geldili yolundaki diiqiincesine katrlmaktadlr.3r Bulgaristan Gagavuz Folktoru hakkrndalnceLmeler yapan ve isldm Ansiklopedisi'ndeki Gagauz maddesini yazan Wlodzrmrcrz Zajaczkowski en yaygrn tezin Gagavuz,l^ar'l Tiirk O$uz boylannrn ve Selguklular'rn torunlan sayan tez oldu$u sonucuna vartr-32

Gagavuzlar'tn ashyla ilgili iigiincii ve belki de en tutarh tez, bagta Tadeusz Kowalski olmak Uzere pek gok yerli ve yabancr ara$trrmaclnrn savundufu Gagavuzlar'rn

de$igik Tiirk boylannrn karrgmasr ve kaynagmasl ile ortaya grktrklan diiguncesidir. Kowalski bir takrm g0riig ve iddialarr degerlendirdikten sonra Gagavuzlar'r iist iiste Ug tabakadan mUteqekkil mdden

24 25

M- Crachrr, age., s. 2l ibrahim Kafesoglu,Tilrk Milli N.

filizi gibi teldkki eder. Buna gOre;

Killtiiri),TKAEyay. 46, Ankara, 1977, s.176

Baskakov. Tyurskie lazr*/. Akademiya Nauk SSSR institut Yazrkoznaniya, Moskva, 1960, s.132

M. Tiirker Acarollu, "Gag,avuzcu'da Takma Adlar-SoyadlarcYer Adlart", lV. Milletlerarasr Tiirk Killtliril Kongresi bildirileri, Halk Edebiyatr. Ayn Basrm, Ankara, 1992, s.l

A. Zeki Velidi'Iogan,

29 30

3l 32

age., s.158-159

Seyyid Lokman Otuznamesi igin bk. Harun Giing0r, Seyyid Lokman O{uznamesi, raptrrmahrr, S.44, Ekim, 1986, s.9l-103 Paul Wittek, agm., s.4-5 Faruk SUmer, agm., s.4-5 Kemal H. Karpat, agnr., s.172 W

lodamrcrz Zajaczkowski,

"G a gauz", s.97 I

Tiirk

Diinyasr A-

l- En eski tabaka, kuzeyden geren bir Tiirk toprulupunun kalmfisrdr. 2- ikinci tabaka Osmanhlar'rn geliglerinden daha onceki bir dewe uzanan giineyden gelen kuvvetli bir gruptur. 3- Uqiincti tabaka Osmanlt devrinin T0rk kolonilerinden ve Tiirklegmig unsurlarrndan tepekkiil etmigtir. ilk tabaka ile kanqan ikinci tabaka giineyden gelen dil karakterinin izlerini butiin topluluga yaymlghr. Gagavuzlar'rn Hrristiyanhg, mengei Tuna otesi olan eski tabakadan gelmektedir. Gagavuzlar'la pek gok ortak Ozelli$i olan Deliorman Turkleri'nin M0sliimanhgl ise gtiney kaynaklr ikinci ve UgUncii tabakadan gelir.33 Bu gOr0ge temel tegkil eden en eski tabaka, yani Kuzeyden gelme teorisi Qek tarihgi Jirecek tarafindan Kuman asltna, Bulgar Mladenov tarafindanTsparuh Butgar-

lan, Kumanlar ve o{uzlar'a dayandrnlrr. Mradenov Gagavuzla/m lsil Gagavitar, Bulgar cagavuzlan diye ayrrlmalanna Bulgar Gagavuzlan'nm Asparuh Bulgarlart'ndan, Astl Gagavuzlar'tn ise Kumanlar'dan gelmig olmalanntn sebei olabilecelini One stirmektedir. Qek arkelogu gkorpil Kardegler de Gagavuzladrn apparurl

Bulgarlart'ndan gelebileceSini d0g0nenlerdendir. Bulgar Petko R. Slevclkov pegenek ve Kuman;,Romanyalr St. Gegrkesku, Kuman ye o$uz mengeini kabul etmektedir.34 cl. cahen", Mihail Gubo[1u36, Mustafa Ekincikli3T, p. Golubovskry38, Gnll[ yoloflu3e Gagavuzlar'rn kuzeyden gelen Uz (oEu4 pegenek, Kry7ak (Kuman) oymaklannuikangmaslndan geldi$i dtiguncesini savunmaktadtrlar. Harun Giingiir ve Mustafa Argungah da Kowalski'nin goriigune katrlarak, "Gagavuzlar, Peqenek, (Jz ve Kumanlar'la Anadolu selguklu Tiirklerlnden meydana gelmig, onlartn sentezi olan bir Tiirk toplumudur"4o sonucuna varmaktadrr. Gagavuzlar'tn asltna dair bu gtiriigleri toparlarsak gunlan s0yleyebiliriz: Gagavuzlar, dil velultiir Ozellikleri baktmtndan biiyiik Olgiide Oguz T[rkleri'ne yaklagmakla beraber, galgmamrzrn gramer bolumiindeki mukayeselere bakrldl[rnda da goriilece$i gibi; Gagavuz Tiirklesi, Karadeniz'in kuzeyindeki Knm Tiirkleri'nin ve giineyindeki Trabzon,-Rize, Giimiishane gibi Pegenek, Kpgak izlerinin kuvvetli oldu[u yerlegim merkezlerinin dil 0zellikleriyle bi.iy0k yakrnltklar g0stermektedir. Aynca, Gagavuzlar arasrnda gok kuvvetli bir islami kiiltilr bakiyesl oldugu dikkati gekmektedir. Bu husus sadece Osmanl idaresinde ya$amrl olmalanyla agrklanamaz. II. izzeddin Keykovusla birlikte Balkanlar'a gegen ve "Saru Saltuk fevt oldrytndan sonra milrted ve ahriyan oldtlar'At denilen Ttirkler de Gagavuzlar'tn astl ntivesini tegkil eden Hrristiyan Tiirklerle kangmrgtlr. Selguklu 33

34 35

Tadeuzs Kowalski. "Kuzey-Dogu Bulgaristan Tiirkleri ve Tijrk ve Edebiyatr Dergisi, c.3-4, 3l Marr 1949, s.499-500

Dili",

1qâ&#x201A;Źv.

O. F. Akun), E.F.

Tllrk Dili

Yagar Nabi Nayrr, age., s.90-95 C I . Cahen, Points de

doute Sur les Gagauzes, Napoli,l gE2

3't

Mihail Cubollu,Cagauzii in Lumina lstoriei,Buimamrg doktora tezi, Bucure$tr, l93g-1940 Mustafa Ekincikli, Tilrk Ortodokslar (Baglangrqtan Milli Miicadele sonuna kodar), Basrlmamrg doktora

tezi, Kayseri, 1990, s 83-86 P. Golubovskry, Pegenegi. Torki, Polovtsi, Do nq$esviy Tatar,lX

39 40

Xlll v., Kiyev, I gg4

Ciillu Yologlu. "Bucagdan Sesler", Illlluz, S.l, 1989, s.56 Harun C0ngor, Mustafa Argungah, age., s.4

Yazrcrotu Ali, Selqukndme, Topkapr Sarayr, Revan Ko9k0, 1390-1391,444

ftit0hatrndan ve osmanlr hdkimiyetinden gok rince Anadolu'ya yerlegen ve geqitli sebeplerle Hrristiyanlaqan, Karamanlr alfabesiyle Tiirkge bastrklarr Hrristiyanlrga dair kitaplar ve incillerle Gagavuzlar'tn Tiirkge dini egitim almasrnr saglayan Tiirklei dea2 zaman iginde yaganan 969lerle Gagavuzlar'a karrgmrg olmahdrr. Gagavuzlar'rn billikte yagadrklarr ve din bakrmrndan yakrn iligkileri bulunan

Bulgarlar ve Yunanltlar da Gagavuzlar hakkrnda; bUyiik tilgtide bu topluluk Uzerinde hdkimiyet kurma diigiincesine ve devlet politikalarrna uygun teoriler ortaya atmrglardrr. Mihail Qakrr, bu iddialar hakkrnda gu bilgileri vermektedir: Bulgarlar'a gdre Gagavuzlar TiirkleEmiS Bulgarlar'drr. Osmanh Sultanrnrn Varna, Balgrk, Dobruca vildyetlerinde ya$ayan Bulgarlar'a Bulgarca'yr yasaklayan ve Tiirkqe konugrnayl zorlayan fermanr iizerine Gagavuzlar Bulgarca'yr unutarak Tiirkge dlrenmek zorunda kalmrglardrr. Zaptiyeler Bulgarlara siirekli "Gaga uz ol, gagauz olasmu, Tiirkqe laf edesiniz zira dyleferman geldi sultan'dan, bu yerlerde bulgar diti isitilmesin, kitn Bulgarcu laf ederse dili kesilecek" diye bagrrrrlarmrg. Bdylece Bulgarlar, Bulgar dilini unuturlar ve Gagauz olurlar. Rum iddialarr da Bulgar iddialarrndan pek farkh degildir. Rumlar'a gdre, Ga-

gavuzlar Tiirklesmis Rumlar'dr. osmanh Tiirkleri Anadolu ve Balkanlar'da yagayan Rumlar'a Rumca konuqmayr yasaklamrglar ve Tiirkge konuqmalarr igin ferman yayrnlamrglar, bu fermana baglr olarak "cagauz olastn, senin dilin uz olsun, padisahlft ctitiyle laf edesiniz, sade TiirkEe, osmanlrca kullanm" demigler. B0ylece Gagauz kelimesi bu donemde Rumlar'a sdylenen "Gagan uz olsun" s0zUnden grkmrgtrr. Hangi Rum Anadolu'da Rumca konugursa zaptiyeler dilini keserlermig. O zamandan beri Anadolu Rumlarr

Turkofon, Gagauz olmuqlar; Rumca'yr unutarak riirkge o$renmiqler. Bu zorluklardan kurtulmak igin -dg Anadolu'dan Varna, Dobnrca vildyetlerine grig etmigler, Mihatl Qakr, bu iddialann aksine, Gagavuzlar'rn Yunanistan , Bulgaristan, Moldovya ve Rusya'da birlikte yagadrklan milletlerden yakrnlrk gormek igin Rum, Bulgar, Romen veya Rus gibi g6ri.inrnek zorunda kaldrklarrnr ifade ediyor.a3 Tiirklegmig Rum ve Bulgar olma iddialan, aynr mantrkla iki ayrr sonuca varmasr sebebiyle birbirini yalanlamaktadrr. Ayrrca aynr gartlara tdbi olan diger Bulgar ve Rumlar'tn bdyle bir yasak olmasrna ra[men nasrl dillerini ve kult0rlerini siirdiirebildikleri, nastl bu gUne kadar Rum ve Bulgar olarak gelebildikleri itirazrnr da beraberinde getiriyor. Bulgar Mutacief, Gagavuzlar'tn Bulgar asrllr olduklarr iddiaslyla yetinmiyor, T0rkge konugan Mtisl0manlar'rn da Bulgar k6kenli olduklannr sdylUyor.to Gagavuzlar'ln Hrristiyan olmalarr, Rum ve Bulgar din ve devlet adamlalnrn dikkatlerini bu topluluk iizerine gekmigtir. Hatta zaman zaman Rumlarla Bulgarlar'rn Gagavuzlar 0zerinde bir hakimiyet kurma miicadelesine girdikleri g6riilmektedir. Bizans kilisesinin papaz slntfint Rumlar'rn olugturmasr Bizans topraklarr tizerinde helenizmin etkili krlrnmast gabalarrna destek sallamtStt. Fatih'in 1453'te istanbul'u fethetmesi ve 42 43 44

Mehnret l:t'02,. IIrisla),anluSan Tiirkler.Ankala. I 983, s.3-4. 3 1.32 MrharlCrachrr, agc.. s. 16. 18,23

Peter Mutaciel', Die .lngeblichc Jahrundert. Sol'ia. 1943. s. I l9 Kenral Karpat. agm..

liin

varulerung van Seldchuc Tiirken intlie Dobrudchu

l(r7

im t'lll

arkastndan Osmanh slntrlart iginde yagayan Hrristiyanlarrn temsilcisi olarak Fener patrikhaneslni kabul etmesi, Bizans dOneminde oldu$u gibi, osmanh ddneminde de Rum Papaz stntfintn tesir sahastnr genigletti. Papazlar marifetiyle yayrlan bu helenistik taaruuzdan di[er Balkan kavimleri gibi Gagavuzlar da etkilendiler. Milli kilisesini kuramayan Gagavuzlar alfabeleri de olmadr$rndan, Rum dilini ve alfabesini dsrenmek zorunda kaldrlar. 1589'da Rus kiliseslnin, 23 $ubat 1870'te Bulgar kiliseslnin kurulmasr i.izerine, 1770'li yrllarda Gagavuzlar'tn bir krsmrrun Moldavya BucaVa g0g etmelerinden sonra Dobruca'da kalan Gagavuzlar Bulgar kilisesinin niifuz sahasrna girdiler. B0ylece Gagavuzlar tesir sahast iginde kaldrklan Rum ve Bulgar kiliseleri tarafindan kuvvetli bir propagandaya tdbi tutuldular. Bu durum Yunan ve Bulgar tarihgi ve etnologlarrnrn kilise mensubiyetine bakarak Gagavuzlar hakklnda TiirkleSmiS Rum veya Bulgar olduklan iddialannr ortaya atmalanna sebep oldu.as Gegmigte, Gagavuz topraklannrn dogu krsmrna Bulgarlar hdkim olurken batlslnl ve deniz sahilini de Yunanhlar iggal etmigti. Kar$r tarafin elinde bulunan ve geri kalan bdlgeleri de ele gegirmek igin bu iki taraf Gagavuzl-ar'rn kOkeni konusunda faraziyeler geliqtirdiler.

Bulgarlar, Gagavuzlarla 6det ve ananelerinin benzegti[ini, Gagavuzlar'rn kendilerinden b0yiik dlgtide etkilenmelerine dayanarak onlann Tiilklegmiq Bulgar olduk-

lannr savundular. Yunanhlar ise kullandrklan dini terimlerden hareketle kendilerine giire Gagavuz kelimesinin etimolojisini yaparlar. Gagavuz adm, Gagavzs olarak telaffuz ederler. Kelimeyi bu gekliyle ikiye bcilerek Gag veya Geg krsmrnr Arnavut kobilelerinden birinin adt,vus krsmrnr ise Yunanca inekanlamtnda agrklarlar.a6 Politik amagh bu Bulgar ve Yunan iddialannrn aksine, Gagavuzlar'rn, kuzeyden ve giineyden Balkanlar'a ve Rusya iglerine gelip yerlegen Tiirk boylannrn kahntrlan olduklarr bilinmektedir. Bu g09 ve fetih dalgalan PeEenek, Kuman, Uz, Selguklu ve Osmitnlr Tilrkleri vasttasryla birbirini takip eder.

PECENEKLER Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlala ve Bizans iglerine ytirUyen Ttrk boylarrnrn ilk halkasrnr Pegenekler olugturmaktadrr. Pegenekler VIII.-XI. astrlarda dnceleri Balkas Golu civarnda, agagr Str Derya ile (idil) Volgaboylarrnda, sonralart Gilney Dogu Avrupa ve Balkanlar'da yagamr$trr. Divdnii Liigdti't-Tilrk l. s.488'de Becenek boy adr. O{,u:lurdun bir bo1', Rum yakmrnda oturan Tiirkler'den bir b<iliik olarak agtklanmaktadrr. Pegenekier, Rrs ve Bizans kayrtlarrna gdre yiiryrllarca bu iilkelere akrnlar d[zenlemiglerdir. Aynca Huzarlar, Uzlar (Torklar) ve Kumanlarla (kp7aHay' miicadele eunillerdir. Rus ve Bizans politikalarr dolrultusunda zaman zaman Rus ve Bizans ordusunda digel Tiirk boylarrna kargr savagmrglardrr. Peqenekler sekiz uru[dan meydana gclrr: .1. Yardrcrtim 2.Kuvurgrqttr (Ktiverci-Q'ur) 3.Kapuksmyula 4.Surukulbay (Kiilbey)

'' i'

I1,u,,,,(rur1gor. "ltlrrttt-BulgarKilisefuliicadeleleri

rdlrk. li)91

::ll

c.r iiavcr.\slau. "Rus lntpunuorlulu trriltal{n.

veGagauzlar",TiirkKiiltiirii,S.344,yll:XXIXA-

t22t-7-13(2--l)

Co!,rafya (lemiyetinin Haberleri, XL

S.17. Nrsart 1982. s.22-l-224

cilti Tiirk Diinyasr Arag-

S.Borotalmat 6.Yaztkopen T.BulaEopan S.Karabeyai Bizans imparatoru Konstantin Porphyrogennetos'un eserinde verdifi bilgiye gdre, Pegenekler ijnce Yayrk ve idit Uoylannda yagtyorlardt. Komgulan Hazarlar ve Uzlar'dr. Hazarlar, ticarete yatkrn bir topluluktu; Pegenekler'in ticaret yollannr tutmalarr ve smrrdaki yerlegim yerlerini tehdit etmeleri iizerine Hazarlar Uzlar\a birleqerek Pegenekleri bu bOlgeden grkardrlar ve yerlerine Uzlar yerlegti. Bu yenilginin arkasrndan Pegenekler Macar yurduna geldiler. Macar-

lan yendiler ve iilkelerine yerlegtiler. Macarlar da daha batrya gdgti.iler. Bdylece Pegenekler, Don'dan Tuna'ya kadar olan bdlgeyi yurt edindiler. Bu bilgiler Arap kaynaklannca da onaylanmaktadrr.n* 895 yrhndan baqlayan Uz baskrsr sebebiyle Pegenekler DeSt-i Ktpgaft'r terk etmeye baglamrglardr. 1030 tarihlerinde ise Krpgaklar idil boylanna gelirler, siirekli batrya y0riiyerek Don boylarrndan Uzlar'r grkanrlar. Uzlar da Pegenekler'in UstUne yiiriir ve Dneper nehrinin sol sahilini ele gegirirler. iggal ettikleri bdlgelerin biiytik bir krsmrnr kaybeden Pegenekler, agaSr Tuna boyunda toplanrrlar. l0l8'de Pegenekler ile Bizans araslndaki Bulgaristan'rn ortadan kalkmasr iizerine evvelce dost ve miittefik olan Pegeneklerle Bizans bir biri igin tehdit tegkil eden iki komgu olurlar. Krpgak baskrsr sebebiyle Pegenekler Balkanlara ve Bizans topraklarrna ydnelik akrnlarrnt artrrrrlar. Karpat eteklerinde ve Transilvanya'da oturan bu g0nkii Ulah ve Moldovanlar'rn atalarr daghk bolgelere gekilirler. 1026'dan sonra Pegenekler'in giderek yo$unlagan Balkan akrnlarrna 1036'da gdriilen iig Bizans akrnryla yeni bir cephe daha agrlrr.ao Aynr yrllarda Kumanlar tarafindan kovalanan Uzlar, Volga ve Don nehirlerinin batr taraflarrna ydnelmigler ve buralarda Pegeneklerle kargrlagmrglardrr. 1040'tan sonra Oz0 ile Tuna nehirleri arasrnda bulunan ve 13 uru[dan te$ekktil eden Pegenekler'in bagrnda Kilter ofilu Turak (Durak // Tirek) adh bir han vardr. Uz hUcumlarrna kargr gekingen davranan Turak'rn savagmak yerine Tuna boyundaki sazhklara gekilmeyi tercih etmesi iizerine 20 bin kigilik iki Pegenek uruf:u Balgaro{lu Kegen'in t}nderliginde, Turak kuvvetlerinden ayrrlrr. Bu durum ig savata sebep olur. Kegen, 80 bin kigilik Turak'a ballr kuvvet kargrsrnda tutunamayarak 104811049'da Bizans'a srgrnmak zorunda kalr. Kegen, iki ceddi ve 20 bin Pegeiekle birlikte Hrislryan olur. Kegen ve adamlarr Dobruca'da bulunan l'una tizerind.eki Drister kasabast yakrnlanndaki hudut bOlgesine srnrr muhafizr olarak yerleqtirilirler. Turakla Kegen'in miicadelesi bundan sonra da bitmez. Turak ve yanrndakilerin Kegen'in iskan edildigi bdlgeye bagansrz bir hticumundan sonra, Kegen Bizanslrlar'rn da yardrmryla Turak'r ve beylerini mallup eder. B0ylece Turak ile birlikte 140 Pegenek komutanr Bizanshlar'rn eline esir dii;er. Bizans, Turak'a baflr Pegenekler'i askeri alanda kullanacafirnr d0gtinerek bunlara dokunmaz. Bulgaristan'daki bog bir alana yerleqtirir. Turak ve di{er Peqenek komutanlart istanbul'a getirilerek orada Hristayunlastrtlr. Bulgaristan'da Sofoa ve Nig taraflarrna yerlegtirilen ve giftgilikle ugragmalan igin bog arazilere iskan edilen Pegenekler bu iglere ahgamadrklanndan srk srk isyan ederler. Bizans't gUg durumlara sokarlar. Sonunda Pegenekler, Bizans ordusu kargrsrnda maglup

Akd", Nimet Kurat, "Pegenekler". islam Ansiklopedisi c.IX, s.535-542 Nimet Kurat, Pegenek larrht, istanbul. l9-17, s.33, 37

"ae Akd", Ak.l.,

Nimet Kurat, age.. s.127-130

olur; dnemli bir krsmr di[er Ttirk boylanyla kartqarak Rus, Bizans ve Macar topraklanna da$rlrrlar. Giineyden gelen Tiirk baskrsrnrn gittikge altmasl iizerine Bizans,l049'da iginde Pegenekler'in de bulundugu l5 bin kiqilik bir kuvveti harekete gegirmigse de Uskiidar yaklnlannda bu hareketten cayan Pegenekler, bopazr atlarrnr yiizd0rerek gegip Tuna civanndaki boydaglarrna kalrlrrlar. Bizanshlar'rn kendilerine ayrrdr!,r yerlegme alanlanna kargrlrk Pegenekler ve belki Uzlar'dan bir krsmr bazr askeri hizmetler gdrmugler, bu arada Romanos Diogenes''^n Malazgirt'te Selguklu Tilrklerlne karqr savagan askerleri arasrnda bulunan PeEenek, Llz ve Kumen Tilrklerlnden bir krsmr Bizans ordusunu terk ederek Alparslan'rn ordusunun saflanna gegmiglerdir. Bizanshlar geri kalan Tiirklere, Tiirk tdresine uygun olarak and igirmigler ve bundan da olumlu sonuglar almtglardrr.5o

Pegenekler, Balkanlar ve Do{u Avrupa'da derin izler brrakmrglardrr. Bugi.inBulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Gilney Rusya'da bir gok yer ismi Pegenek hitrrasl ta$rr. Meseld Tuna'nrn son mecraslnda Dobruca'da bugiin Romenlerin yagadrpr Htrsova ile Magin tepesi araslnda Ttirkler'in Pegenek dedikleri Pegenjaga adlr bir kdy vardrr. Ayrrca eski Srrbistan'da Kragujevac vilayeti Gruja kazasrna balh Pegenogo adh bir kOytin olduSu bilinmektedir. Yine aynr gekilde Leskovac'a yakrn bir yerde Peqenevce denilen bir k0yiin olduf,u bilinrnektedir. Romanya'da ise Mehadia ile Orsovo arasrnda PegeneSka diye anrlan bir Romen kdyii bulunmaktadrr. Bug0nkU Polonya'da halen korunan PeEenek kc)y isimleri vardrr. Ortaga$da

bu isimler daha canlrydr.sr

KUMANLAR (KIPqAKLAR) Kumanlara, Ruslar Poloycy. isldm kaynaklan Kpqak, Almanlar Falb, Ermeniler ChardeS adtnl verirler. Bu kelimeler sdz konusu milletlerin dilinde beyaztmst sart veya aEtk sarr anlamrna gelmektedir. Kumanlar'rn bu adlarla, anrlmasrnrn sebebi saglarrnrn sarr olmasrdrr. Kuman adr, bir beye ait 6zel isim olmahdtr.s2 Kumanlar gok genig bir alana yayrlmrq, farklr Ulke ve bdlgelerde hakimiyetler kurmug eski ve kdklii Ttirk boylanndandrr. Son donemde yaprlan aragtrrmalar Xl. asrrda Karadeniz'in kuzeyine ve oradan Balkanlar ile Giiney Kffias iilkelerine yayrlan Kumanlar'r, islam kaynaklartnda antlan Yukan irtig boylarndaki Kemak / Kemek uru$unun bir ana kolu olarak gdstermektedir.s3 Daha 6nce de iffide edildili gibi Qek K. Jiregek, Xl.-XllL asrrlarda Balkanlar'a yerlegen bu Kumanlar'r Gagavuzlar'rn atasr olarak kabul etmektedir. Kumanlar difer Tiirk boylarrnrn kendi aralanndaki ve bu boylarrn Bizans ve Ruslarla olan iligkilerinde 6nemli roller Ustlenmiglerdir. 29 Nisan 1091 Lebunium Muharebeslnde Kumanlar Bizans'rn yanrnda Pegenekler'e kargr savagrrlar ve Bizans'r btiytik

Akdes Nimet Kurat. "Pegenekler", s.539-543 Atanas Manof. age., s.l0 Mehmet Ertrz. age.. s.3 5t

5l 53

Akdes Nimet Kura|, f'eEenek 1'arihi. s.240 Akdes Nirnet Kurat. age.. s.184 Fahrettin Krrzrollu. Krpquklar, T'fK ya-v. Vll. dizi.

sa.l2l. Ankara. 1992.

s.82

bir

ma$l0biyetten kurtararak, Pegenekler'in imhdsrna sebep olurlar.

savag,

Pegenekler'in siyAsi olarak etkilerini kaybetmeleri sonucunu dogurur.5a

1224 yilnda bu sefer Kumanlar, Mogollar'a kargr Ruslarla ittifaka girerler, fakat bu sava$ta yenilirler. Yenilgi sonrasrnda eski mtittefikleri Bizans'a sr$rnrrlar. Srgrnanlardan bir ktsmt Hrristiyan Uzlarla birlegirler, bir ktsmr ilk Bulgarlar'a ve Miisltiman Pegenekler'e (Gacallar'a) kangrrlar, geri kalan biiyiik topluluk ise Trakya ve Makedonya'ya inerek oralarda Bizanslrlar'rn kendilerine verdikleri topraklara yerlegirler. Balgaristan'da Kuman adrnr hatrrlatan Kumanite, Kumanovtsi, Kumanova-Quka gibi yer Kuman, Kumanov, Kumarudn gibi kigi adlan bu giin de yagamaktadrr.ss Balkanlar'da Kumanlar'rn en derin izler btraktr$r co$rafua Romanya olmugtur. Lfsl6 Rasony, "Rumania" adrmn Kumania adndan geldiSini iddia etmektedir. Mo$ol istilasrndan sonra bu giinkii Romanya'da Kumanlar'rn rolii Romenler'inkinden daha fazladrr. 1330'da Basaraba adlr bir Tiirk Romenler'in ilk hiikiimdar siildlesini kurmu$tur. Basaraba, Cengiz Han'n 5. veya 6. kugaktan torunu ve Tok-Tamer'in o[ludur. Bu isim eski Gagavuz yurdu Basarabya'da yagamaktadrr. Romanya'da ya$ayan Qangolar'n Kumanlar'rn halefleri olmasr muhtemeldir. Romen argivleri XIV. asnn sonlannda baglamasrna ralmen XV. ve XVI. ytizyrl argiv belgelerinde zikrolunan Romen devlet adamlarrnrn adlarr arasrnda pek gok Kuman adrna rastlanrr. Akbas, AkkuS, Aslan, Azgr, Balaban, Balak, Barak, Belecir, Berendey, BerkiS, Bibars, Bilik, Bttguk, Buga, Buldur, Bolsun, BonEak, Borc;ul, Bulmaz, Bura, Buzdugan, Qakan, Qege. Qolpan, Qura Qurtan, Qutur, Dorman, Gurban, it, Kara, Kuraba, Karahzil, Karaiman. Kazan, Kuman. Kumandar, Orda. Ordubas. Orcmis, Panadur, Soltan, $iStnan, Temirtas, Temis, Tobuk, Togrul, Tok, Tokntan, Toksaba, Tolaba, Tonguz, Tortaba, Turuntay, Tuttarkan, Ulan, v.6. Merkezi Biikreg olan Kara Ulakh /Eflak (Bizans'ta Blak) bdlgesi de,1241'de kayrtlanna gdre Blaklar, Kumanlar iilkesinden adrnr almtgttr. Yine S. Sturluson'un olen Romanya'da Teleorman, Darehlui, Turlui (turlu<tuzlu) Arges, Baragan gib"i yer adlart da TUrkge kdkenlidir.s6

UZLAR (TORKLAR) Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ydnelen Tilrk boylan arastnda Gagavuz Tiirkleri'nin etnik yaprsr iizerinde en derin izleri brrakanlar giiphesiz Uzlar'dtr. 10. ytizyrlrn sonlannda Kuzey Rusya'ntn Suzdal Rostov bOlgesinde bulunan

Uzlar'rn hareket sahasr Orta irlin batrsrn dan Sura ve Oka tle Don nehirlerinin baglanna kadar yayrlmrgtr. Ruslar, lJzlar'a Tork diyorlardr. Suzdal'da Torki ve Torqina adrnr tagr-

yan kdyler, Uzlar'rn bu bolgedeki hdkimiyetinin belgeleridir. Uzlar'tn esas kitlesinin aSapr Don boylanndan Dneper nehline dolru hareketleri Kuman baskrsr alttnda cereyan etmiq olmahdrr'. 1060 tarihlerinde Orta Dneper boyunda artrk kalabahk Uz topluluklan mevcuttu. Uzlar'rn, bu ka'labahk gdriintiileri Ruslar'r rahatsrz eder ve Uzlar tizerine bir

t' Akd., Nimet Kurat, Peqenak Tarihi. s.211-227 ss Atanas Manol, age.. s.l l-12.5(r tt' L6rl,i Rasony. Iarlhre Tiirkliik.TKAE 83. Ankara. 1988, s.150-l5l 1'ay.

ibrahim Kafesollu. agc.. s.l

Fahrettin KrrzroPlu. age.. s.98

sefer agarlar ' Llzlar bu kalabahk Rus hiicumundan kurtulmak igin Tuna istikametine gekilirler. Kalabahk bir kitle hdlinde Pegenekler'in bulundugu btiigeye uurrrfur.it lo?+1065 yrllannda Balkanlar'a gegen, selanik ve Mora,ya maar in-en lJzlar'tn muhtelif kollan soluk, hastahk ve krtltk yiiziinden zayrflar. Bu suretle Pegenekler de eski d09manlartndan 69 almak isterler ve bir go$unu dldUriirler. Sa! kalanlardan bir krsmr Bizansltlar tarafindan Makedonya ve bagka yerlere iskan edilirier.s8 Diger bir krsmr da geriye diinerek Rus stntrlart iizerinde yerlegirler. 1080 yrhnda Ru-s prensi Vlaclimir Monomak bunlarr toptan imha eder. Bdylece Uzlar siyasi istikldllerini kaybederek, Deliofman taraflannda ya$ayan ilk Bulgartar, Pegenekler ve t0rl0 kavimler araslna yayrlrrlar.

ayrt olan ve Karakalpalr -bagka grupBunlardan da srnlr bekgiligi yapmaya

adr altrnda Rus hdkimiyetine gegen bir ve Kalauz adryla anrlmaya baglai. Bunlar Hrristi-

yanhpr kabul ederek, Rus tebdsr hdline gelirler. 1224 ytlnda Kumanlar ve Ruslar'dan kurulu ordunun Mo[ollar tarafindan imhast iizerine, Rusya iglerinde yagayan Uzlar, kitle hdlinde ve aileleriyle birlikte 969

ilk Bulgarlar'rn yagadrklal Dobruca'ya gelip yerlegirler. Bunlardan Hrristiyan olanlar Karadeniz ktyrlarrna, Silistre, Mankalya, Kavarna, Balq*, varna gibi daha igerilerdeki merkezlere yerlegirler.sn Bugiine kadar Uzlar yahut Oguzlar halinde kalarak milliyetlerini ve dilleri Tiirkge'yi korumuglardrr. Bu gunkii Gagavuzlar'rn b0yi.ik gogunlulu Uzlar'n geri kalanr pegenek ve I' uman Ttir kler I nden H rri stiyan hSr kabul edenlerin torunlarrdrr.60 Ytizyrllarca Karadeniz'in kuzeyinden Rusya, Bizans ve Balkanlar'a seferler dri,:enleyen gok biiy0k TUrk kitlelerinin, Karadeniz'in giineyinden Anadolu'ya ve Balkanlar'a gelen TUrk boylan kadar kahcr olamamalannrn sebebi, kabileler halinde kalmalarrdrr. Millet olma guurunun zayrf kalmasr, ig miicadelelere yol aEmtq; hatta Ruslarla ve Bizanshlarla igbirligi yaparak birbirlerini imha etmeleri gibi gok korkung sonuglar doSurmugtur. Sayrca dahaaz olmalarrna ralmen Macar, Bulgar, Romen, Strp gibi milletIer bug0ne kadar gelebildikleri halde; aynr ddnemde bu milletlerin atalarrnrn birkag katr nUfusa sahip Pegenekler, Kumanlar, Uzlar gUglii bir devlet kuramadrklanndan bu boylardan gelen btiytik kalabalrklar gayri Tiirk unsurlar arasrnda erimiqlerdir. Giineyden gelen ve de$igik zamanlarda Hrristiyanlagan veya Miisliiman olan Tiirk boylan ile kaynagan bazr Tiirk unsurlan da, k0gUk Milslitman Tiirk topluluklart ve Hristiyan Gagavuzlar olarak bugUne kadar gelebilmiglerdir. etmeye mecbur kalarak Tuna'yt gegerler. Pegeneklerle

KEYKAVUS Giineyden gelen Tiirk gdglerinin ilk dnemli halkasrnr Keykavus ve beraberinde gelen Tiirk kafilesi olugturur. Akdes Nimet Kurat. 111yay.. Ankara, 1972, s.66 58

59 60

)'L'lll. yiizl,tlhrda Karadenizin Kuzeyinde Tijrk Kavimleri ve Devletleri.TTK

Akdes Nimet Kwat, "Peqenekler". s.540 Atanas Manof-, age..

Akdes Nimet Kurat, Peqenek 7-arihi. s.l5l Akdes Nimet Kurat, " P eqe ne kler ", s.540 Akdes Nimet Kurat, /l''.- 1'l'lll. yiiryrllarda Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, s.76 Atanas Manof. age.. s.l

Hiilegi), Mololistan'da oturan Ka$an'rn buymfuyla 1258'de Selguklu iilkesini ikiye bdlerek II. izzeddin Keyknvus ve IV. Riikneddin klryarslan arasrnda pay eder. Krlrgarslan'rn veziri iran asllh Muiniddin Siileyman Pervdne'nin tahrikleri ile arasr agrlrr. Keykavus yaprlan sava$ta yenilince 1261'de ailesi ve hiikiimdann kardeg iki yakrn gevresiyle birlikte Mihail Paleolog'a iltica eder. II. izzeddin Keykavus ve komutanfanndan Ati Bahadur, imparator Paleolog'a "Biz Tilrkilz, siirekli olarak ;ehirlerde oturmaktqn srktltru. E{er bize krl* ydrede bir yer verirseniz. Anadolu'cla bulunctn hi:lere tdbi gc)qer evlileri ga{rru" der. Bu iste$i kabul eden VIII Paleobg, Anadoltt'dan gelecek olanlara Dobruca'yr tahsis eder. Tiirkler 1263-1264 yrhndan itibaren bu btilge.ve lerlelir. Bu kafileler u.urtndu meghur San Saltuk da Dobruca'ya gelir.ur Dobruca gok eski ve kdklfl bir Tiirk yerleqim alanrdtr. ilk gtig ve fetihler. M.O. 5. yiizyrlda baqlayrp 13. yiizyrla kadar siirmiiq, fakat bu bdlgedeki kuwetli Tiirk varlr[r 19. yuzyrla kadar devam etmi$tir. Dobruca, dopudan battya akan Tiirk boylan igin Balkanlar'a agrlan tabii bir rota, diigmanlan tarafindan Tuna dtesine sUriilenlere bir srsrnak olmugtur. B0ylece Hunlar'tn izinden (M.S.408), Avarlar (679), Peqenekler (1048), O{uzlar (1064) ve Kumanlar (1091) gelmigtir. Bunlardan Kumanlar'tn Osmanfihtn geliqine kadar Dobruca tarihinde siyasi ve etnik alanda en biiyUk rolii oynadr[r g6riiltr.62 Qegitli zamanlarda yerlegmig T0rk boylanntn varh!,t, Anadolu'dan gelen Tiirkleri de bu btilgeye gekmig olmahdrr. Keykavus ve ona tdbi olanlann Dobruca'ya yerlegmesinden sonra geligen olaylar, Paul Witt.t ve onunla aynr gOriigleri paylagan Faruk Siimer tarafindan, ibn-i Bibi Seyahatndmesi'ne, Yazrcrc{,lu Ali Selgukndmesihe ve Seryid Lokman O{uzndmes/ne dayanr larak gdyle anlatrlmaktadtr: istanbul'da verilen bir ziyafette, bazr yaktnlan Keykavus'a imparatoru devirerek yerine gegmesini telkin ederler. Bunun haber allnmast iizerine, imparator, Keykavus'un komutanlanndan birini OldiirtUr, Ob0r0niin gdziine mil gektirir. Geri kalanlarrn ise Hrristiyan olmalan gartryla canr ba$rglantr. Sultan ve opullan Mesut ile Geyumers (Wittek'e gdre Kayomert/ bir kalede hapsedilir. Keykavus'un annesi imparator'un krz kardegi oldu$undan iki kiigUk gocuSu ile birlikte Kara Ferya'da bir kalede 6zel ikamete ahnrr. Keykavus ve iki o!lu, Altrnordu h0kiimdan Berke Han taraftndan

kurtanlrr. Fakat, Keykavus'un annesi, ollunun kagarken dldiiSiinii

duyunca

i.iztintiisiinden kuleden atlayarak ciltir.

Berke Han Dobruca Tiirkleri'nden bir krsmrnr ve Sart Saltullu yantnda DeSt-i Krygalla g6t[rUr. izzeddin Keykavus 1280'de $ltince o$ullarr Mes'ud ve Geyumers ,// Kayomert Anadolu'ya geger. Sart Sqltuk da Berke Han'n buyrupuyla gevresindekilerle birlikte Dobruca'ya ddner. Anadolu'ya gelip Selguklu' tahttna geqen Mes'ut imparator'dan kardeglerinin ve Rumeli Tiirkleri'nin durumunu sorar. Imparator kardeg-

Yazrcrollu Ali.Selgukname. Topkapr Saralr. Revan kdgkii. I390-I39I ibn-i Bibi' el-Evdmiril'l-Atd'iyefi'tLlmuri'l AId'iy1'e'(haz AdnanErzi).'rrpkrBasrm'Ankara' 1956' s.613,640, 735.742.

Bu kaynaklarr degerlendiren, Paul Wittek, agm.. s.l4-15; Faruk Siimer. agm., s.ll-12 ve bu bilgileri ozetleyen; Halil inalcrk, "osmanh imparatorlufiu'. TDEK III Tarih TKAE yay.. Ankara. 1992. s.457'de aynr gOro$leri paylagtr.

Halil inalcrk, agm., s.610

lerinden birini yanrna alrnrg, db0riinii Karaferye beyi yapmrgtrr. Rumeli T0rkleri'nden bir krsmr Karaferyebeyine katrlmrg, geri kalanr ise Dobruca'da kalmrgttr. Dobruca'da kalan Tijrkler Sart Saltuk ile orada yagarlar. imparator'un yanrndaki gehzad'e kagmaya tegebbi.is ederse de yakalanrp hapse atrlrr. Patrik devreye girerek

$ehzade'yi imparatoCdan ister. imparator, Patrik'in bu talebini kabul eder. Patrik de $ehzade'yi vaftiz ederek kegig yapar. $ehzade bir miiddet Ayasofua'da Patrik'in hizmetinde kaldrktan sonra, Sarr Saltuk Patrik'ten $ehzade'yi ister. San Saltuk'un veli oldu!,unu bilen Patrik $ehzade'yi ona gdnderir. Sarr Saltuk'un yanrnda islam'a gegen $ehzade, onun dervigleri arasrna girer. Sart Saltuk, $ehzade'ye Barak adnt verir ve onu Sultaniye'ye gOnderir. Baraklilar adlyla anrlan dervigler onun miiritleridir, tekkesi bu giin de mevcuttur.63 Evliya Qelebi'nin verdili bilgilere gdre' San Salruk, Hau Bektag-t Veli mlj'ritlerjndendir. Hacr Bektag, San Saltuk'u 0g yiiz dervige bag ederek, Rum diyannda seccade sermek izere Sultan Orhan'a g0nderir. Asrl adr Muhammed Buhari'dir. Seved Nikola adlr bir rahiple tanritlktan sonra onu dldtr0r; onun elbiselerini giyer ve ben San Saltuk'um diye nice insanr islam'a kazandrrrr. Dobruca krahnrn yardrm istemesi Uzerine krahn tilkesindeki insanlan yiyen ve en son krahn krzrnr da yiyecek olan ejderhayr tahta krlrcryla 6ld0riir. Bu baganya bir papaz sahip gtkrnca, kral gergek kahramanr bulmak igin ikisinin de bir kazanda kaynatrlmasrnr ister. Sarr Saltuk bu imtihandan da bagarryla grkar. Dobruca krah San Saltuk'un bu mucizeleri kargrsrnda yedi bin adamryla isldm'a girer. San Saltuk'un Oli.imUnden 6nce ettigi vasiyete baglr olarak yedi tabut hanrlanrr ve yedi 0lkeye gdm0liir. Rus, Leh, Qek, isveq krallart iilkelerine, Edrone kralr Edirne'ye, Bo|dan ve Dobrucq krallarr da kendi topraklarrna bu tabutlarr g0merler. Bu tabutlarrn gdmUldiikleri yerler bu giin de ziyaretgdhtrr. San Saltuk, Tiirkler arasrnda Baba Sultan, Saru Saltuk Sttltan, Kaligra Sultan gibi adlarla anrltr. Kaligra, Latince yedi bagh ejder demektir. Hrristiyanlar ise Sarr Saltuk'u Seved Nikola olarak tanrr ve hepsi de ona inanrrlar.6a Evliya Qelebi'nin efsanelerle karrgmrg olarak verdipi bu bilgileri Koprillil de bir iilgtide onaylayarak, "Sart Saltuk dyle her hangi bir dervis delil tahta hlrcryla iilkeler .fetheden bir kahranutn, bir din nasiritlir." demektedir.6s Sultan lzzeddin Keykavus'un ardrndan 1263 - 1264 yrllarrnda Bizans'a gegen ve oradan da Dobruca'ya yerlegen San Saltuk Keykavus'un soyundan bir gehzadeyi dervig olarak yetigtirmekle kalmamrq Rumeli Tiirkleri ve Hrristiyanlar arasrnda efsanevi bir ulu kigi olarak tanrnmrgtrr. Bir bagka ilging iddia da Gagavuzlar'rn M0sliiman Ttirklerle birlikte Sarr Saltuk Baba tekkesine gelen ziyaretgilere hizmet ettikleridir.66 Sarr Saltuk srk srk Hrristiyan azizleri ile kangtrrrlmrg, fakat Osmanlrlar da onun mezarlannr ziyaret yeri olarak kullanmaya devam etmiglerdir. Faruk SUrner, agm.. s.9-12. s. 3-5 Paul Wittek. agm.. s.l5-17

Evliya Qelebi, SeyahahAme. Runeli-Solkol ve Edirne, (haz. ismet Parnraksrzollu). K'l'B yay.. Ankara I

65 6(t

984. s.75-79

M. Fuat K0prulti.Tiirk Edebiyartndo ilk Mutasawrfar,DlB yay.. Ankara, 1966, s.216 Ahntet Cebeci. "Osmanlr Devleti'nde Gog,auzlar". Tlirk Kllltiiril, S. 354, yrl: XXX. Ekinr. 1992. s.587 (

l0) 20

Keykavus ve Sarr Saltukla birlikte Rumeli'ye g09en Tiirkler'in bir krsmr Halil Ece ile Karasi iline geger. Valilik yapan $ehzade ve oSlu Miisliiman olarak dliir, fakat daha 6nce Yazrcrcllu Allnin ifddesiyle de sdylendiSi glbi Sart Saltuk'un 0liimiinden sonra bu $ehzade'nin torunu ve o bdlgedeki Miisliimanlar 1350'lerde Hrristiyanlagrr.6T

GAGAVUZ DEVLETi 136-5 yrllannda Dobruca'da Hrristiyanlaqmrg bir TUrk ailesi denetiminde ba$rmstz bir devlet oftaya glkar. Bu devletin srnrrlarr Tuna deltasndan Varna'nrn guneyindeki Emine Burnu'na kadar uzanmaktaydr. Devletin bagrnda ilk olarak Ballk bulunmak-

taydr. ilk baqkent Kalliakra'dr. 1368'de Varna baSkent olur. Baltk'tan sonra devletin bagrna bir Slav adr taglyan Dobrotik geger. Dobrotik'ten sonra hiikmettigi biilge Dobnrca eli adnt alrr. Dobrotik'in dlUmiintin ardrndan da tahta Yankn grkar. Vanko, f Murad'tn vdsiligini kabul eder. 1298'de bdlge Yildrm Bayezid tarafindan fethedilir.6s Fethedilen biilge iginde bulunan Karaferye'de Keykavus'un soyundan gelen Lizakos

hiikmetmektedir. Lizakos tebdsryla birlikte Zihne'ye nakledilir ve Zihne valiligi Lizakos'a verilir. Lizakos, Yrldrrmt'n Malatya ve Erzincan seferine katrlrr. Bu savaglardan yorgun dUgtince de vergiden muafivet belgesi alarak Zihne'ye yerlegir ve burada ke;ig olarak 6liir. Bu belge daha sonra da birkag kez yenilenir.6e

OSMANLI HAKiMiYETiNDE GAGAVUZ TURKLERi Gagavuz Tiirkleri'nin Osmanh hdkimiyetine girdikten sonraki durumlalnr delerlendiren _ Mihail Qakrr; "osmanh riirkler gok inan gok hatdr vermisler. -" Gagauzlara" diyerek, osmanhlar''rn, Gagavuzlar'a deper u"iargini berirtir. Atanas Manoi "ofuz (Gagavuz) devletinin osmanlilar'm eline gegmesinden sonra cagavuzlar'm ve ilk Bulgarlar'tn bir krcm isldmiyet'i kabul etmistir. Di{er bir ktsmt ise Tilrkler'e karSt Miisliintan gdriinerek uzun bir mtddet Hristiyanlrklarmt korumuSlar, ctit ve drs gc)riinilS olarak Tiirkler'den farkh olmadtklarmdan dinlerini gizlemekte giiEtiik qekmetnislerdir " 7r diyerek osmanlr hdkimiyetini karanhk bir d6nem olarak gorurl Aslrnda Manot b0y0k dlgtide Osmanh dOnemiyle ilgili turkulerden etkilenerek bdyle bir sonuca varmr$ olmalrdtr. Balkanlar'daki Hrristiyan milletlerin hepsinde ortak gtirtinen bu ha!\ baladlan Osmanlr dclneminde halkrn gekti$i rzdrraplan anlatrr.T2 Ballada TiirkiileriT3 adlr eserde bir b6liinr "osman Zulumnuk Zimannarr igin Balladlar"a aynlmtgtrr. Bu bcilUmde Osmanlr askerinin ve pagalarrnrn sevimsiz bir dtig-

u'^ Fron Babinger. 68 llalil inalcrk,

"Sart Snltrk Detle". isla,mAnsiklopctlisi t.X.s.220-221

"Dobrudjn",s.6l0-(rl

6.)

lodzrmrerz Za.j aczkorvsk i. " G a ga u : ". s.97 Ahnrct Cebeci. agnr.. s.585 (9) MUstecip Ulktisal. agc.. s..1 l-.j2

Faruk Siinrer. agrl.. s.,1-5 Paul Wittek, agnr.. s. I 8- 19 Milrail Crachrr "Besurrtbieald Cagau:lardn istorieasd,,, s.27

70 tl Atunu, Manof. age.. s.2(r 72 Wlcrdzrmterz Zajaczkorvski,

"Gagau: Folkloru".l. Uluslararasr

cilt Genel konular. MiFAD yay. 16. Ankara. 1976,s.234 '-3 M. A. Durbaylo. Ballatta Tiirkiileri. Kiqincv. 1991, s.90-124

Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, l.

man ve zulmeden bir otorite olarak gtisterildigi gOruhektedir. Bu tutumda, ortak Balkan halk kiilttiri.intin Gagavuz tiirki.ilerine yanslmasl drgrnda, komiinist yiinetimin Tiirk dtigmanh[rnr tahrik ve tegvik etmesinin payrnrn oldu$u da sdylenebilir. Atanos Manofun tespit etti$i Varna Tilrkilsil'nde: Diigman ve kdfir moskoi Denizden ve karadan

Toplardan srk giillei sagar, Korkar Osmanh toplanndan, Ve Moskof hiicumdan kagar.

BizYamaliz, Varnanrn etrafi gadrr, iginde Osmanh yatrr. GAur Moskof bilmez hatrr

BizYarnaliz.Ta mrsralannda Osmanh'dan yana tavrr ahnrp, Ruslar yerilirken 1969'da yayrnlanan Gagavuz Folkloru adlr eserdeki aynt tiirkiide sadece mtsralar de[igmiyor, tutulan tarafda deSigiyor.

Varnedii kannr yag akar igindii Osmannr basar Qok analar evlatlannr Brakar. Varnenin etrafi gadtr igindii Osman yatrr -Kiiiimil Moskov ver bir yardrm!

Vu.n"nin umudu deniz OlUrsak, dinimiz temiz.

Moskovdan geldi bir omuz Biz Varneliyz, 9Uk0r!75

Aynr turkunun bu iki varyantlntn birincisindeki'kifir Moskof ikincisinde "luirimil Moskaf'olur. Bu iki kelime bile de[igikligin mahiyeti hakkrnda yeterli bilgiyi vermektedir.

Argiv belgeleri ve demografik yapr tizerine yaprlan araftlrmalar, ortaya gok daha farkh sonuglar gtkamaktadrr. Ahmet Cebeci'nin Defter-i Hdkfrni veya Tahrir defteri adr verilen defterlerin Silistre Sanca$r'na ait olan 561 numaralt vakf defteri ile 83 ve 86 numaralr mufassal defterler'den grkardr$r bilgiler Dobruca ydresinde bulunan

to Atun* 75

Manof, age., s.I l5 N. i. Baboglu. Gagauz Folklora, Kiginev, 1969,s.21-22

merkeze ba$h Durbalt ve Sart Mahmud kdylerinde Gagavuz Tiirkleri ile Miisluman TUrkler'in birbiriyle ig ige yagadrfrnr giisteriyor. Aynca Silistre'de Hrsova'da, Soi;anlrk k6yiinde Varna'da Kavarna kiiyiinde, Balq*'ta, Sr){iltgilk k<iytinde, Keligre (Kaliakra) kalesinde ve daha pek gok yerde 16. y.y.da Gagavuzlarla diler Tiirkler aynr mahallelerde, aynt sokaklarda komquluk etmektedir. Bu gUn ise niifusunun yansl Gagavuz olan Varna'da birkag ihtiyann drgrnda Ttirkge'yi bilen kalmamrgtrr.T6 Osmanh'nrn son ddneminde merkezi otoritenin bilgisi ve iradesi drgrnda mUslim, gayrr mUslim halka zulm eden ye Krcqlrlar diye tanrnan Pazvando{lu Osman, Macar Ali, Kambur Ibrahim. Qrtak Veli, Kara Feyzi, Kara Mustafa gibi pek gok egkrya Srrp isyancrlar ve Bulgar getecileri ile i9 birlipi yaparak defalarca isyan etmiqler; halk devletle bu geteler arasrnda kalmrg; devlet ise bir yandan bu getelerle savagmaktan, 6b0r yandan a1'nr dOneme rastlayan Mr sr'tn Napolyon taraftndan iggali gibi felaketlere kargr koymaktan, adaleti eskisi gibi tanzim edemez hdle gelmiqtir.tt Bagrmsrzhk sevdasrna dtigen Balkan milletleri de bu terslikleri ve devlet iradesinin drgrnda ortaya grkan durumu isyan hareketlerini yti'nlendirmekte kullandrklarr gibi, baprmsrzhk sonrasr durumu pekigtirmek igin Ttirk ve Osmanh dtiqmanhgrnr tiirkiiyle, destanla, hik6yeyle, romanla ve diger propaganda araglarryla yaydrlar. Bu milletlerle iq ige yagayan Gagavuzlar da bu propagandalardan oldukga etkilenmig gdr0nmektedir. Son zamanlarda bu gergekleri ve tarihi hatalan Gagavuz aydrnlan ve halkr tamamryla anlamrgtrr.T8

GAGAVUZLAR'IN BASARABYA'YA G6qU Osmanlr Devleti'nin 18. yUzyrlda dagrlma durumuna gelmesi, ozellikle Balkanlar'da isyanlarrn artmaslna paralel olarak rahat ve huzurun kagmasr, halktn korunmasrz kalmasr 0zerine Tuna boylarndan Karadeniz'in giiney bat$na ve Varna, Kavarna. Balq*, Silistre vilayetlerine yayrlan ve Dobruca'da yo$unlagan Gagavuz nUfusu, 17341739 ve 1768-1774 ytllart arastnda yaprlan Rus savaglanndan etkilenmig, Bulgarlar'rn aynr ddnemde baglayan yer deSigtirmesine balh olarak Balkan yartm adasndan Tuna yoluyla Rusya'ya gdgmUgler; I80l-1812 yrllan arastnda Basarabyala yerlegmiglerdir. Gagawzlar ilk defa 1770 yrhnda Basarabya'da iki koloni, iki k<iy kurarlar;1818 yrhnda da Bucak'a yerleqirler. 1809 yrhnda Keybey (Kobey) l8l I'de Komrat, KurE, QeSmekdy, Etulya, Karakurt, Eski Troyan, BeSgc)z ve Kongaz'dayerlegim bdlgeleri agarlar.Te

GAGAVUZ iSY.TNI,NRI Rus hakimiyeti altrnda bir stire sulh iginde yaqayan Gagavuzlar, Qarllgrn Ruslagttrma politikalarr yaygrnlagmaya baglayrnca 6 Ocak 1906'da Komrat'ta isyan baglatrrlar. Fakat Basarabya'ntn bagka yerlerinden destek alamadrklarrndan Qarhk kuvvet-

76 7'7

78 79

Ahmet Cebeci. "Osmanh Devletinde Cagauzlar". s.589 (10)

EnverZiya Karal.OsmanltTarihi c.V, TTK yay., Ankara, 1988, s.154 A. Cevat Eren. "Pazvando|Iu Osman", islam Ansiklopedisi c.IX, s.532- 535 D.N. Tanasoglu. "Gagauzlarm istoriyast ", Ana stizii. l0 Agustos 1991, s.9-10 M,harl Crachrr, "Besarabieald Gagauzlardn istorieasd", s.24 D.N. Tanasofllu. "Gogau:larm istoriyast". s.9 W lodnmrcrz Zajaczkowski, "Gagau:". s.97 I Kemal H. Karpat, agm.. s.65 23

leri isyanr basttrtr.80 lglT-1920 arasrnda ikinci isyan baglatrlrr. Romanya'ntn Basarabya'yr iggal etmesi sonucu Rusya'ya srSrnan Gagavuzlar sUrgiinde tegkilat kurarlar. 1930'lu yrllara gelindilinde Stalin'in baskrsr artar. Bu drinem Gagavuzlar igin sessizlik ddnemi olur.sr HAMDULLAH SUPHi VE GAGAVUZLAR Uzun siiren Osmanh hakimiyetinden sonra Gagavuzlar, Anadolu'daki kardeqlerini Hamdullah Suphi Tanrbver'in gahsrnda yeniden tanrrlar. Fethi revetoLlu, Hamdullah suphi igin haarladrgr biyografik eserinde, Gagavuzlarla ilgili olarak gunlan yanyor: "Hamdullah Suphi, 12 Haziran 193 I'de Romanya'nrn bagkenti Biikreg'te 6nce birinci srntf elgi olarak gOreve baglamrq, 28 Haziran 1939'dan itibaren biiyiik elgi olmugtur.

Hamdullah Suphi gdreve baglar baqlamaz Gagavuzlarla ilgilenir. Dobruca ve Basarabya kdylerinde inceleme gezileri yapar. TUrk dilini, gelenek ve goreneklerini unutmamr$ olarak bulduSu Gagavuzlarla iyi iligkiler kurar. ilk olarak 30-40 kadar Gagavuz gencini Tiirkiye'ye orta ve yiiksek tahsillerini yapmak iizere gdnderir. Yirmi altr Gagavuz kasaba ve kdyUnde Tiirkge 6$retim yapan okullar agtrrrr. Bu okullara Dobruca Tiirkleri'nden ve Mecidiye Miisliiman Semineri mezunlanndan ii$retmen tayin ettirir ve TUrkiye'den getirttigi ders kitaplarrntn okutulmasrnr safilar. Romanya Krah MiSel ve Ana Kralige Elena'nrn giivenini kazanarak Musliiman ve Hrristiyan Tiirklerle daha yakrndan ilgilenme konusunda desteklerini alrr. Bunlarla da yetinmeyen Hamdullah Suphi, Gagavuzlar'r Marmara bolgesine gdtUrerek asimile olmaktan kurtarmak ister. Bu konuda Cumhurbagkant ismet inr)ni)hin de onayrnr alrr. 1939'da ll. Diinya Savagr'nrn baglamasr iizerine bu planrn uygulanma imkdnr ortadan kalkar. 1940'ta Basarabya'nrn 1944'te de Dobruca'n'n Kuilordu birlikleri tarafindan iggal edilmesi Gagavuzlar igin yeni bir ddnemi baglatrr. Hamdullah Suphlnin on iig yrlhk Romanya bUy0k elgili$i gdrevi 5 Araltk 1944 'te sona erer."82

GAGAVUZLAR'IN SON DURUMU Basarabya I 0 $ubat 1947'de Paris anlasmast ile Rusya'ya ba$lanrr. Gagavuzlar, Sovyetler Birligi idaresi iginde 1957'de yeniden bir dalgalanma ya$ar. Fakat l96l'de bu hareket de bastrrrltr'.

GorbaEov'un idaresinde baglayan agrkhk ve yeniden kurma faaliyetleri Gagavuzlar arastnda da bir hareketlilik ddnemi baglatrr. 1987 yrhnda Gagavuz aydrnlarrnrn bir araya gelmesiyle Gagavttz Halk Hareketi kurulur. 1989'da yaprlan ilk kurultayda Stefan Bulgar bagkan segilir. Gagavuzlar, 20 APustos 1990'da Moldavya'dan ayrrlarak ba!,rmsrz bir devlet kurduklarrnr agrkladrlar. ilk genel segim 26 Ekim 1990'da yaprldr. Gagavuzistan Milli Parlamentosu toplandr. Gcik mavisi iizerine yaldult hir bozkurt bay bayrak olarak ka80

D.N. Tana.ro!|u" "(iagau: Feyyaz Sa$lam. "Gagau:

la r

tor i1,a5

Ya:arlar Birli{i Baskanr Stephan Bulgar: Kiiltiir l4erkezimiz Tilrkil'e lle Dahu

Srkr isbirtipi lstiStalv". Nlilli Kiiltiir. S. 90. Kastnr. 1991, s.l8-19 Fethi 1-evcto!lu, llandullah Strphi 'l-unrbver. KTB yay. 658. Ankara. 1986, s.28, 206-210

bul edildi. Gagavuz Parlamento baqkanlrltna, 52 yaqrnda bir mUhendis olan Stepan Topal segildi. Moldavya Cumhuriyeti, 1994 yrh ortalarrnda Gagavuzistan'rn idari yetkisini Gagavuz halkrna devretme kararr aldt. Bu gergevede, "Gagavuz Yeri'nin Ozel Yasal Statiisii" tizerine hazrrlanan kanun tasarrsr (Nr.344-XIII) 23 Aral* 1994 tarihinde kabul edildi.

Ozerklikle ilgili esas kanun gtkmadan 6nce Moldavya Anayasast'na Gagavuzlar'rn yaqadrpr bdlgelere "Ozel Statii" saglayan ll3. madde eklendi. Daha sonra Moldavya Parlementosu Gagavuz yerinin dzel statiisiine dair kanunu 69 evet, 2 hayrr ve l6 gekimser oyla kabul etti.

Kanuna gdre; Gagavuz Yeri'nin resmi dili Gagavuz Tiirkgesi, Romence ve Rusga'drr. Ozerk cumhuriyet olarak belirlenen Gagavuz Yeri'nin srntrlan 5 Mart 1995 tarihinde yaprlan referandumla kesinlegtirilmigtir. Bu referandumda minde Gagavuz Yeri'ne katrlma karan grkmrgttr. Bunlar:

yerlegim biri-

Qadrr, Kontal (bagkent), L'alkaneS gehirleri ve Aleksevaha, Avdarmq, Battqi, BeSalma, BeSgdz, Bucak, ()esmekov, Qokmeydan, Dezginci, DudeSti, Etulya, Ferapontevka, Gaydar, Joltay, Karbali, Ka:ayak, Kryqak, Kirsova, Kongaz, Kongazcikttl de Jos, Kotovkoe, Kc)selia Ruse, Kriet Lung,a, Tomave Yeni Etulya kdyleridir. I I Haziran 199,5'te tekrarlanan segimde oylann o/o 64'iinti alan Gneorghi Tabus nik bagkanl rga segi ldi.83

GAGAVUZLARLA DiGER TURK BOYLARI ARASINDAKi YAKIN-

LrK VE ir,igXilen

Gagavuzlar, eski bir stntflandtrmaya gOre Tuna Gagavuzlart ve Basarabya Gagavuzlart olarak ikiye ayrrlrr. Bu srnrflandrrma yagadrklan btilgeyle ilgili olmaltdtr. Bulgarlar, Tuna Gagavttzlarr'nt Bulgar Gagavuzlan ve Asil Gagavuzlar diye ikiye ayrrrrlar.8a Bu tasnif ise siyasi amaghdrr. Prof. Miletig'e gOre Bulgar Gagavuzlart kendilerini Bulg,ar sayarlar, Asil (Hakiki) Gagavuzlar ise Tiirk hakimiyeti safina gegenlerdir. Bu sebeple bunlara Rum Gagavuzlart da denir.ss Gagavuzlarla dil ve ktilttir bakrmrndan yakrnlrklarr olan baglrca Ttirk topluluklan dini bakundan iki grupta toplanrr: l- Miisliiman Tiirkler: Gocallar, Tozlttklar, Gerlovlar, Kutlbaslar, Yiiriikler.

2- H lristiyan T iirkler : M a kedo ny a G agav uz lar t, K a r a m a n I il a r, Su r gu q I a r.8u Gacctllar; Deliorman Tiirkleri, Qrtaklar gibi adlarla anrlan Mi.isliiman bir T0rk toplulu$udur. Kuzey Do{u Bulgaristan ye Ganey Dobntcq'da yagarlar. Gagavuzlarla dnemli yakrnlrklarr tespit edilmiftir. Ancak Gacallar hakkrnda da bir takrm farklr gorUgler vardrr.

t' Gun.l.rn Peker, "Cagauz Ozerktik Si.ireci: Diin ve Bugiln", Avrasya Etiidleri, 84 Hasan Eren, 'Gagau:lor". Tiirk Ansiklopedisi c.XVl, s. I l0 *t "Rus imparatorlu|u Co{ra.fyo Ceniyetinin Haberleri, t'L. cilt". s.221 86 A. Ditugor" Tiirk Diline Genel lJir llakr;. 'l l)K yay.. Ankara. 1964,s.124 Fuat Bozkurt. Tiirklerttt Di1l. lslanbul. 1992. s.197

S.2 yaz, 1995, s.36-45

Paul Wittek, Gacallar'tn Gagavuzlarla aynr soydan geldilini diigiinmektedir. Wittek'e gdre, Gacallar muhtemelen $eyh Bedreddin'in grkardrpt Deliorman isyanlnda Hristiyan Gagavuzlar arastndan yeniden MUsltiman olan gruptur. Gacallay'n konugtugu Tiirkge*dini yakrnhk sebebiyle, osmanh riirkgesi'ne Gagavuz Turkgesi'nden daha yaktndrr.87

Balkan Tiirk a$rzlan iizerinde mukayeseli aragtrrmalar yapan Tadeusz Kowalski, Deliorman Ttirkgesi dedi$i Gacal apnyla Basarabya Gagavuzlarr'nn aptz 6zelliklerinin tek bir diyalektolojik grup telakki edilecek kadar birbirine yakrn oldufiu sonucuna vanr.t* Arkeolog $korpil Gagavuzlar gibi Gacallar'n da Asparuh Bulgarlart'ndan geldiSi iddiasrndadrr.8e

Atanas Manof ve Miistecip Utt<iisal, $korpil'in goruqiinii reddederek

Gacall ar'

Miisliiman Pegenekler oldulunu dUgUnmektedirler.s

Evliya Qelebi, Qrtaklar dedigi Gacallar hakkrnda gunlarr

sdylemektedir:

"Tatar, Bulgar, Eflak ve Bofidanlilardan do$muS Dobruca'da ya;ayan bir topluluktur. Bunlar ilk olarak orhan Gazi'nin o{lu Siileyman Pasa'nm askerlerinin soyundan gelmiSler, daha sonra buralara Yildmm Bayezid Tatarlan yerleStirmiS, bunlarla Bulgar, Eflak, Bofidan kularmm evlenmesinden Qtak adt verilen topluluk dofmustur. Kadmlarr yassr baslr olup renkli quha ve kirliva abast ferace giyerler. Gayet dindar, drtillii, terbiyeli kadmlardrr. Biitiin halh Hanefi mezhebinden olup nomazt devamlt hlarlar. Bolluk memleket oldufiundan her yolcuya ilgi gdsterir, ikram ederler. Yumusak htrylu, halim selim tabiat sahibi insanlardr." Evliya Qelebi bu toplulufun etnik yaprsr gibi dillerinin de karrgrk oldu[unu Anadolu Ti.irkleri'nin bunlan kolay anlayamayacalmr s0yler.er Balkanlardaki diSer Miisliiman Tiirk topluluklanndan Gerlov ve Deliorman Ktzilbaslan Osmanh Ttirkgesi'ne ve k0lttiriine ba$hdrrlar. Tiirk-Bulgar karmasr olan Tozluklar da Gerlova dolaylannda otururlar. Yc;rilkler, Osmanh Ttirkgesi'ne baglr Balkan a[rzlanndan birini konugurlar. XIV. yiizyrhn sonunda Yrldrrm Bayezid zamantnda Anadolu'dan Balkanlara g0g etmiglerdir. Gagavuzlar'rn drgrnda kalan Balkanlar'daki Hrristiyan Tiirkler'den Makedonya Gagavuzlan, Makedonya'nrn giineyinde ya$ayan 4 bin kisilik bir topluluktur. Karamanlrlar, 1927'deki ntifus desigimiyle Balkanlar'a gdgen ve 9o$u Yunanistan'da yapyan bugiin de Anadolu T0rkgesi kullanan insanlardrr. Surguqlar, Edirne dolayrnda yaSayan 7 blr kigilik bir topluluktur. Pegeneklerin torunlandrr. Szr bir Pegenek oymalrdrr, bu ad guQ < gut$ < guz < O{uz 5r.klinde yani Sur Ofiuzlan olarak agrklanmaktadrr.e2

8'7

88 89

9l 92

Paul Wittek, agm.,

s.23

-24

Tadeusz Kowalski, agm.. s.492

K. $korpil, Byzantinoslavica, Prag,l933, s.180'den naklen, A. Manof, age., s.l4 Miistecip UlkUsal, age., s.l3 A. Manof, age., s.30, M. Ulkusal. age., s.30 Evliya Qelebi, age.. s.53.70 A. Dilagar, age., s.124-125 Fuat Bozkurt, age.. s.197

Gagavuzlar, yagadrklan biilge ve zaman iginde kurduklan bazr iligkiler sebe-

biyle Tatar Tilrkleri ile de yakrnlagmrglardrr. Gagavuzlar araslnda, igkili, mezeli garap yerine krmrz igmeyi telkin eden bir Tatar oyunu oynanrr. Aynca "Ne alathyorsun? Tatarlar mr kovaltyor?" sOzii Tatar akmlartyla ilgili hatrralart yanstttr.e3

Mihail Qakrr, 1907'de Moskova'dan Kiginev'e gelen metropolit Makari'nin IJygur Ti)rkgesi ile Gagavuz TUrkgesi arasrnda ilgi kurdulunu anlatmaktadrr.ea GAGAVUZ TURKLERi'NIN YA$ADIEI YERLER 18. yUzyrhn ikinci yarrsrna kadar Kuzey-Do[u Bulgaristan'da yagayan Gagavuzlar, bugnn Moldavya'nm giineyinde Basorabydda Komrat, Qadr, Kangaz, Tarakliya bOlgelerinde; I 908- I 9 I 4 yrllannda ktigiik bir Gagavuz toplululunun gttgtUgU Do{u Ka-

ve Taskent (Ozbekistan)'te, Bulgaristan'tn Varna, Dobruca, Vombol ve Topolovgrod, Romanya'nrn Dobruca yakrnlannda bir kag yerleqim merkezinde, Yunanistan'tn Kesarya adh gehrinde, Makedonya'nln giiney-do[us-unda, (Jkrayna'nrn giineyinde Zarporoje ve Odesa (ismail) gevresinde yagamaktadrlar.e5 Tiirkiye'de Edirne'ye ba[h bazr k0ylerde Gagavuzlar'tn yagadrlr sdylenmekte ise de bunu ispatlayacak bir bilgiye veya"biz Gagavuzuz" diyen bir toplulu$a rastlanmadr.

zakistqn, Frunze (Krrgrzistan)

GAGAVUZ TURKLERi'NiN NUFUSU

1930'lu yrllarda Balkanlan gezen ve intibalannt Balkanlar ve Tiirkliik adh eserinde anlatan Yagar Nabi Naytr, 1936 rakamlarryla Bulgaristan'da 50 bin, Basarabya'da 300 bin Gagavuz'un iurkliiklerini sapasa[lam koruduklannt s6yliiyor.e6 Bu giinkii BDT iilkelerinde, eski Sovyetler Birli$i'nde 1989'da yaprlan son ntifus saytmrna gore 197.164 Gagavuz Tiirkii yagamaktadtr.eT

G. Nikolayevig Topuzlu'nun 19 Mayrc 1990 tarihli Ana s6z0 gazetesi'nde yayrnlanan yazrsrnda Gagavuzlann BDT iilkelerindeki dalrhmr gtiyle gOsterilmektedir.

1979

Moldavya Ukrayna Rusya

Kazakistan Beyaz Rusya Ozbekistan

94 95

t38.000 29.398 4.176

%79.6

1989

153.458 %78 32.017 %16.23 10.057

752 152

lll

978 r88 240 206

Giircistan

ll9

Azerbaycan

131

105

Tiirkmenistan Litvanya

187

280

Atanas Manof, age., s.3l

Mrhatl Ctachrr, Besarabieald Gagauzlardn istorieasd, s.27 W \odnmrcrz Zajaczkowski, " G agauz ", s.97 I Enver Mahmut, "Gagauz Tilrkleri", Tiirk Kiiltiir0, 5.335, yrl: XXIX, Mart, 1991, s'147(19) "Rus imparatorlu{u Co{rafua Cemiyetinin Haberleri, XL. cilt"' s.221'222

Ya5ar Nabi Nayrr. age. s.6l

"sovyeller Birli{i'nde l9B9 niifus saymt sonuqlan "' Yeni Dligiince, 5.433' s

Estonya Toplam

4l 173.il7

69 197.738 Topuzlu'nun bu yayrnrna bazr Gagavuzlar'rn, nUfuslarrnrn bu rakamlann iistiinde oldugu yolundaki itirazlan iizerine yazar, bu diiglinceye hak verir ve pek gok Gagavuz Tiirkii gibi ana-babastntn Rus kendisinin de Bulgar olarak niifus kayrtlarrna geg-

tigini sd'yler. Yagar Nabi Nayrr'rn yagadrklan yerleri tek tek sayarak sadece Basarabya'da 300 bin Gagavuz'un yagadr$rnr s0yledigi dikkate ahnlrsa 1990'h yrllardabu say11;n 200 binlerde olmamasr gerektiSi gayet aqrk bir gekilde gdriiliir. Gagavuz T0rkleri'nin %o7S'ini barrndrran Moldavya'da yalayan milletlerin nUfus durumlan ve oranlarr yine 1990 saylmrna g6re g6yledir.e8 Moldavya Moldovan

4.335.360

2.794.749

Ukraynlar

598.280

% % % %

Ruslar Gagavuzlar

562.069

r00 64.5 r 3.8

Bulgarlar

153.458 88.4 t 9

Museviler

67.799

o/o

1.5

Di[erleri

70.500

1.6

3.5 2

Gagavuzlar'tn nUfuslart hakkrnda diler yazrlanlar da birbirini tutmamaktadrr.

D. N. Tanaso!lu, Moldavya'da 200 bin, Bulgaristan'da 60 bin civarnda, Romanya'nrn Dobruca bdlgesinde 5-6 bin Gagavuz Ttirku'niin yagadrSrnr sOylerken,ee Ahmet Bican Ercilasun, Rontanya ve Bulgaristan 'dakilerle beraber toplam Gagavuz niifusunun 200500 bin kadar oldugu diigtincesindedir.t0o Moldavya ve diger BDi iilkelerinde ya$ayan Gagavuz Tiirkleri hakkrnda giivenilirligi tartrErlsa bile elimizde bazr rakamlar bulunmaktadrr. Halbuki 6nemli bir Gagavuz niifusunun yagadrgtnr bildilimiz ancak birbirinden oldukga farklr rakamlardan bagka elimizde bir bilginin bulunmadrgr Bulgaristan'daki Gagavuzlar'tn durumu daha karanlrk ve karrgrk gdrilnmektedir. Atanas Manof, 1930'lu yrllarrn Bulgaristanr'nrn Gagavuz Tiirkleri'ne bakrqr-

nr; "Bu giln belediye istatistiklerinin millllet siitunlannda Gagavuzlar igin yer ayril-

mamqktad tr. Onlan Bulgar hanes ine kaydederler " geklinde aqrklar.

r0l

Bulgaristan'dan Ti.irkiye'ye gOgmiig Mehmet Qavug, 340 binto2 Ahmet Tacemen 250-300 binto3 Gagavuz Tiirkii yagadr$rnr, ancak bunlarrn din yaklnlr$r sebe-

Ang"lg"u Stepan l)etrovi9. Ana siizii.2l Nisan 1990 Erof,lu, "Gagarr: Tiirkleri tlakktntla Deni: Tonoso{lu ile Rdportaj",Milli Folklor. Eyliil, 1991. s.4l 100 Ahnlet Bican Ercilasun . Gagau:larclan I'eni Haberler. s.29

'o Tiirk., 'o' 'ot

Atunu, Manof. age.. s.39

M.hnr"t ('avu;;. "Brrlgari.snn'daki ,l.lilti.4:rnltklar". Tilrk Kiiltiirii. yrl: XXV. S.290. Haziran, l9g7 s.343

'ut

A|.,,r.,"t 'l'acenren. [)ulgorisran

Tilrkleri 1878-]gg0. Adana. 28

1991. s.

biyle bUyUk 6lg0de Bulgarlagtrrma politikalarrntn etkisi altrnda kaldrklarrnr soylemektedirler.

Bu agrklamalardan genel bir sonuca varmak gerekirse, Bu giin

Gagavuz

Tiirkleri'nin niifusunun 500 binin iizerinde olduSu sOylenebilir. Moldavya'da yafayan Gagavuz Ti.irkleri'nin bu gtin daha demokratik bir gOriintiiye kavugan Bulgaristan Tiirkleriyle Ozellikle de Gagavuz TUrkleriyle dil ve kiiltiir ballannr artrrmalan gerekmektedir. Di[er Ttirkler'e saf,lanrlmaya gahgrlan epitim ve k0ltilr haklarrndan Gagavuz Tiirkleri de faydalanabilmelidir. Bu sadece Bulgaristan'daki demokratiklegme agrsrndan de[il, hakkr ve hukuku gaspedilen difer milli aanhklar gibi Gagavuz Tiirkleri'nin de milli kimliklerini bulmalan bakrmrndan da oldukga Onemlidir. GAGAVUZ TURKLERI'NDE SOSYAL HAYAT Gagavuzlar araslnda eskiden beri yaygrn olan ig ve ulragma alanlarr; giftgilik, bahkgrhk, ipek b0cekgili$i ve ba[crhktrr. Mazbut ve ata erkil bir aile hayatr hdkimdir. Kavgacr olduklan halde intikamcr degildirler. Mihail Qakrr Gagavuzlar'rn dindar olduSunu ancak ateizmin ve geleneklerden kagrgrn, komiinistlerin etkisiyle tizellikle gengler arasrnda yayrldrlrnr soylemektedir.re Mihail Qakrr'rn anlattrlr t93}'lu yrllarda Bulgaristan'da Gagavuzlar zengin bir sosyal hareketlilik igindedirler- Hattabazr Bulgar aileler Gagavuz Tiirkleri'nin Adet ve geleneklerine y6nelmiglerdft.to5 Hamdultah Suphihin uyandrrdrSr Tiirkliik ve Tiirkiye sevgisi bu dOnemde Romanya'ya ba$h olarak ya$ayan Gagawzlar araslnda bir milli heyecan haline gelmigtir. Giyimleri gelenekleri, drg gOriintg ve karakter tizellikleri baklmrndan Osmanh Tiirkleri'nin izlerini tagrmaktadrrlar.r06 Bu giinkU Gagavuzlar, gegmiye defalarca oldufu gibi, yeniden toparlanma ve milli kimliklerini bulma gabasr igine girmiqlerdir. Tiirkiye ile hem siyasi hem sosyal alanda ig birliSi yapmak istemektedirler. Atatiirk dOneminde oldufiu gibi, Gagavuz gengleri, diser Ttirk iilkelerinden gelen dlrencilerle birlikte bagta Ankara ve istanbul'daki iiniversiteler olmak uzere pek gok yiiksek 0lrenim merkezinde e[itim gdrmektedirler. TRT yayrnfan Moldavya'ya kadar uzanmakta ve ilgi g0rmektedir. Ldtin alfabesine gegilmiqtir. Cagavuz bayra[rndaki hozkurt, Gagavuz Tiirkleri arasrndaki kdklii geleneklerin, Canavar yortuslt adryla kutlanan bayramlarrn bir uzantrsrdrr.r0T Turkler'de, folklor etkinliklerinde g0r0len al giymek, kara giymek, dokuz yil, dokuz dere gibi motifler miigterek O{uz kultijriinun miraslarrdrr.rns Kdroglu, Astk Kerem, $ah ismail, Nasrettin Hoca Gagavuz Ttirkleri'nin bu g0nkii sosyal yaprlarrnr yeniden kurma konusunda rehberleri ve yeniden doguglannrn timsalleri olacaktrr. Gagavuz Tiirkleri, Ti.irkge e$itim yapan mill? Gagavuz okullarr agarak, radyotelevizyon programlarr yaparak, tiyatro, folklor ekipleri, m0zik orkesffalarr kurarak, Hdtr ilyas festivalleri, tombarlak masa toplantrlan diizenleyerek yeni bir gelecefe hazrrlanmakta ve sosyal dengelerini yeniden kurmaktadrrlar.

to' r05

l06

Mihuil Ctachr, Besarabieald Gagauzlardn Istorieasd,s.lg, 27, 38 -furker Acaroglu), Varlrk, S.r 17, l5 Mayrs 1938, s.715 A,rton Stragimirol "Cagauz f!ayarr", (qev. YagarNabi Nayrr. age., s.71,75

tot St"pun Bulgar,Canavar Yortulan, Kiginev, tot "Gagauz Tiirkiilerinde Todr. Zanet,

Hatk

1990, s.312

Oguzluk Ruhu",23-25 Ekim 1991, Kayseri

Kurultayr

Tiirk

Diinyasr

cAGAVUZ

rUnxlnni'xiN cnlpxnrlnni

vE FoLKLoRU

Gagavuz Turkleri, Hrristiyan olmalanna rapmen 6det ve gelenekleri baktmrndan bagta Anadolu Ttirklil!il olmak iizere Tilrk diinyan ile gok Onemli bir miigterek kiil-

tiir

zenginli$ini paylagmaktadtr. Gagavuzlar; hayvanlannt Anadolu, Azerbaycan ve Tiirkistan Tiirkleri gibi da$lamak veya kulaklarlna en agmak suretiyle igaretlerler. Ziraatgi bir toplum olan Gagavuzlaf rn harmqn Sekilleri de Anadolu Tiirkleri'nden kalmadtr Gagavuzlar'da Hrristiyanlrta balh olarak bir gok dini deyim Yunanca ve Rusga'dan gegmigtir. Buna ralmen Mtisliimanhktan alnan Allah, cennet,

cendem

(<cehennem), oruQ, giincid gibi dini terimler; Kudfls'e gidip mukaddes yerleri gOren erkeklere haa, kadnlara haaka denmesi Anadolu Ttirklii[0niin ve gegmigte ya$anm$ olan Mils lilmanl* devr inin izleridir. Miisliiman Tiirkler gibi, Gagavuz Tiirkleri'nde de muska takna ddeti yayglndrr. Fakat Gagavuzlar muskayt daha gok hagla beraber taglr.'Aynca gOmle[e veya $apkaya dikildi[i de olur.

Gagawz diipiinlerinde Anadolu'daki diiliinlerde olduf,u gibi sa{dtq gok 0nemlidir. Diiliinleri saSdrglar idare eder. Evlilik Oncesinde aileler arastnda anlaqma saplanamazsa, o$lan krzr kagrnr. Buna kaEkm denir. Diiliinlerde at yarqr yaptlrr. Birinci gelene sa[drg qarap hediye eder. Yarrq bitmeden diip0n baglamaz. Ayrrca diiSiinlerde gilreS yaprlr

Qocu[un ilk digini giiren, gocu[a hediye verir. Hediye alan gocu[un diglerinin ipne gibi sivri olaca[tna inanrlrr. Gagavuzlar gelenekleri itibariyle Orta Asya, Anadolu, Giiney Sibirya Tiirkleri ile hatta Mo{ollarla biiyuk benzerlikler gdsterirler. Baba evinde en son en k0giik kardeg kahr. Biiyiikler evlenip evi terk ederler ve yeni evler yaparlar. Diler Tiirk boylan gibi Gagavuzlar da misafirperverdirler. Evin en giizel yeri misafire ayrrlrr. Olti evinde ziyaretgilere can pidesi daprtllrr' Allahltk adryla bir kurban kesilir. Bu kurbanlar ayrt otlar, kimse onlara dokunmaz, hatta kurtlann bile onlarr yemedigine inanthr. Bir kiiyde 6-7 Allahltk bir araya gelince masrafr koy tarafindan kargrlanan bir tizel baklct tutulur. Kurbanlar sahibi tarafindan kesilir. Sa[ budu rahibe, geri kalanr misafirlere ikram edilir. Bir de yaz oruglarr sonunda kesilen kurban vardtr.'0e

Eski Tiirk dininden ve geleneklerinden kuwetli izler taflyan, Hakoslor'rn folklor, zenginlikleriyle Gagavuz kUltUrU arasrnda benzerlikler tespit edilmigtir. Mesela Hakaslardaki "Han ktzt mahtanga" (Han kur 6!ilniiyor), "oolan ktstm n (ofilan ktzm ttirlciisii) gibi turkiilere benzeyen Gagavuz folklorundaki "Qil<sana Mari Ldnko" ttirkusii, Hakas folklorundaki "Abahulah" masah ve Gagavuzlar'daki "Ayr kulakh gocuk" masah, her iki toplumda da kahramanlar igin hikiyeler anlattlmast bazt 6nemli miigterekler-

dir.llo

'* tto

wlodr,1n,.1-2 Zajaczkowski, "pryczynki do etnografri Gagauzkow", Rocznrk Onentalistyczny, Tom XX, Warszaw4 1956, s.354-360 Gullu Yoloflu, "Cagauz - Hakas Folklor Baalantilan", Ana sdzll, 27 Nisan 1991' s.4

Gagavuz Tiirkleri'nde zamanla ilgili kabul ve inanglar Anadolu halk kiiltiiriiyle benzerlikler g0sterir.

Yrlm aylan; ocak-bii0k ai, gubat-g0c0k ai, mart-babu, nisan-gigek ai, mayrsmaiz aikelebek, haziran-Ay petro ai, temmuz-Ay ilia-orak ai, a$ustos panayd oruculobut ai-harman ai, eyltil-istavroz ai, ekim-ekim, kasrm-canavar yortularr, arahk-hristos orucu-krrm Haftarun gilnleri ile ilgili scizler;

Pazar

: Papazlaryaztyazar. Pazartesi : Piinir haftauveya hafta baslar. Sah : Sallantr, yani galryilmaz. Qargamba

Qarsaf dokur.

Pergembe : PeSkir dokur.

Cumaa : Cum cum eder yani e{,lenir. Cumaertesi

: Hafta

biter.

Onemli zaman adlarr Seksen (Afanos gijinldr): Kasmm sel<seninci giinii. Bu giin igin " seksen tarlaya tohumu at sen" denir. Doksan: Kasrmm doksarunct gilnil. Yaz baglangrcrdrr. Bu gi.in "Doksan yaza

konsan" denir.

Ylj'z: Yiize basmca herSey dilz olur. Bu giin igin "Yilze basttk dilze bast*" denir.

Yiiz on: Kasrmm yilz onuncu giinii tarlaya git ve sabanrn yarundaki yerini al. Bugtin igin "Yiiz on tarlarun basma kon" denir.ttl

DiN Gagavuzlar Ortodoks Hrristiyan'drr. Gagavuzlar'rn ne zaman Hrristiyan oldugu konusunda kesin bir tarih s0ylemek zordur. Ancak Kuzeyden gelen Pegenek, Kuman, Uz Tilrklerlnin I l. y0zyrhn ortalanndan itibaren Bizans din ve devlet adamlan marife-

tiyle Hrristiyanlagtrnlarak Anadolu ve Balkanlar'da iskan edilmig olduklarrnr biliyoruz. Bu Hrristiyanlagmrq TUrk topluluklan, daha sonra Hrristiyanlagan di[er Tiirklerle b0tiinlegmigtir. lI. izzeddin Keykavus'un beraberinde Balkanlar'a gelip yerlegen ve daha sonra Hrristiyanlagan Tiirkler de bunlardandrr.

. Mihail Qakrrr12 ve Atanas Manofir3 1930'larrn Gagavuzlan'nrn iyi Hrristiyan oldupunu sOylemektedir. Ancak bagta ll. izzeddin Keykavus'un adamlartndan Hrristiyan olanlar ve Sqrr Saltuk lldnkten sonra Hrristiyanlaganlar kuvvetli bir isldmi lciilti)rii, daha sonra Gagavuz olarak anrlan Hrristiyan Tiirklere tagrmrglardrr."o Gagavuz Tiirkleri'nde Hrristiyanhkta olmadr[r halde kurban kesilmesi, fakirlere yardtm edilmesi ve bunun Miisli,imanlardaki zekdt lil

tt2

gibi sevap kabul edilmesi, domuzun pis sayrldrf,r

"domuz

Atanas Manof, age., s. 82-86

Mrhatl Crachrr, Besarabieadd Gagauzlardn Istorieasd, s.3-19

ll3 Atanas Manof age., s.3l il4

Harun Giing6r, "Gagauzlar'm Hdstiyanlrfu Kabulil ve inanrylarmdaki islami [Jnsurlar Meselesi",

Dllnyasr Aragtrrmalarr, Arahk. 1983, s.254 31

Tllrk

diiilnil" adryla oyunlann oynanmasr, yol, kiiprii, ge$me yaptrmanln yaygln bir ddet olmas\ dlillerin ytkanmau Miisli.iman Ttirklerle ortak ddetlerdir.r15 Gagavuzlar arasrnda yaygrn olan; bir gingenenin, bir at hrstztnrn ve bir papazn Oldiiriilmesinin giinah sayrlmamasr, cehenneme ilkin papazlarn gireceSi inancr, sabahleyin bir papazla kargrlagrlagmantn u$ursuzluk getirecegi d0giincesi papazlara duyulan tepkiyi ifade etmektedir. Papazlara duyulan husumet masallara, frkralara aks etmigtir.l16 Bu durum Gagavuzlartn atalartntn Hrristiyan olmadan 6nce Hrristiyanlar'a kargr uzun siire miicadele ettiklerini, hatta Hrristiyanhlrn kargrsmda olan bir dine, M0sliimanh[a bafh olduklannr ortaya koymaktadtr. Gagavuzlar'tn beraber yagadrklart Slavlar, Rumlar, Romenler; Allah kelimesi yerine istisnastz Boje, Theos ve Romn, Romnezeu tdbirlerini kullandrklan hdlde Gagavuzlar Allah sdz0nii kullanrlar. Allah inancr konusunda da Mtisliimanhk'tan izler tagrmakla birlikte trinity, yani Ortodoks Hrristiyanhpn iiglemesini, Hz. isa'nrn Allah'rn o[lu oldugu gdrtig0n0 kabul ederler. Gagavuzlar'rn diniterminolojide ve 19. yti4yrhn II. yartstna kadar dyinlerde Rumca'yt kullanmalarrna ve Ortodoks-Rum kilisesine ba$h olmalanna ra$men, e[itim dilleri Bulgarca'drr. Bunun sebebi; Gagavuzlar'r Bulgarlar'rn egitim, Rumlar'tn din yoluyla asimile etme gayretleridir.rrT 1054 y:i'nda Hrristiyan kiliseleri Ortodoks ve Katolik olmak 0zere iki ana mezhebe aynhnca o zaman Dobruca b6lgesinde bulunan Gagavuzlar, Ortodoks Bizans kilisesinin etki sahasrnda kaldrklanndan Ortodoks oldular.lls Bizans kilisesinin papaz srnrfinrn Rumlar'dan kurulu olmasr, istanbul'un fethinden sonra Fener Rum Patrikhanesi'nin biifiin Hrristiyanlar'tn temsilcisi qlarak kabul edilmesi, Gagavuzlar'r Rumlar'rn helenistik emeller do[rultusunda yaptrklan propagandalara maruz brrakmrgtrr. Bdylece Rumca 6yin dili olmug, dini e[itim Rumca yaprfmtgtr. 1870'te Bulgar kilisesinin kurulmasr Dobruca'da kalan Gagavuzlan bu tarihten itibaren Bulgar kilisesinin etki alanrna itmigtir.rre Rum kilisesine bagh olmalart sebebiyle Gagavuzlar mdnen Rum idaresine kabul edilmigler, bu sebeple de Rum okullanna ve Rum kiliselerine devam etmiglerdir. 11L Yoahim iinvantyla Fener patripi olan, Varna Rum metropolitinin 1867 yrhnda patriklipe verdipi bir rapordan anlaglldrgrna gdre "Tilrk1e konuSan Elenler" diye bahsedilen Gagavuzlar Yama'da papaz Konstantin'in yOnlendirmesiyle ilk defa Bulgar okuluna gitmeye baglarlar.r20

Gagavuzlar'da dini edebiyat geligmemigtir. Dini kitaplarrn basrmrna Sen Sinod (synode)'un miisade etmesiyle birlikte kitap basma izni ilk olarak I907de verilmig, ilk basrlan kitap da t918'deyayrmlanan Psaltr olmugtur.r2r

tls ttu

ll7

t't ilq^ t2t

YaSarNabi Nayrr. age., s.78-79 Stefan Bulgar, "Krk giin", Canavar Yortulan, Kiginev, 1990, s.219 Atunu, Manof, age., s.6o-61 K"rnal H. Karpat, agm.,s.l73-174

Hurun GUng6r, "Yunan-Bulgar Kilise Mi)codeleJeri ve Gagauzlar ", Aralrk, 1991, s.732 (22) Osman

Tiirk Kliltlirii,

S.344, yrl: XXIX,

Nuri Peremeci, Tuna Boyu Tarihi, istanbul,1952, s.205

Atanas Manol, age., s.28 Melkdre Mollova, "Sur le terme " Karaman" et les recherches sur les "Karamarts", Gllney Amqlrrmalarr Dergisi. S. 8-9 (1978-1980). isranbul, I980

Dolu Avrupa

1935'te Dua Chuabd yayrnlanrr. Bu eserde, duanrn yaprldrpr yere ve zamana gdre dualar ve kilise qarkrlan tasnif edilmigtir.r22 1927de ivan Todorov St. Tomova kril harfleriyle Yuhanna incilini, 1934'te

Mihail Qaktr Romen harfleriyle Matta incili'ni Gagavuz Tiirkgesi'ne gevirmiglerdir. Rumeli ve Anadolu'nun gegitli yerlerinde yayrnlanan Karamanlrca kitaplar Gagavuzlar' rn dini epitimini tamamlayan eserler olmugtur.r23 Karamanhca kitaplar sadece dini bilgileri de!,il beraberinde zengin bir dini-milli halk kiiltiiriinii de Gagavuz Tiirkleri'ne tagrmr;trr. Lazar iistiine tiirkii gibi epik-dini tiirkiiler, ibrahim taraftndan kurban edilen ishak, Meryem ana ve azizler, vaftiz konulu ttirkiiler hep Karamanhca kitaplarla Gagavuzlar arasrnda yayrlmrgtrr.

r2a

ALFABE Gagavuz TUrkleri, uzun bir sUre yazrh bir edebiyata sahip olamamtglardrr. Ancak Yunanistan, Bulgaristan, Rusya ve Romanya'da yagayan Gagavuzlar yagadrklan Ulkelerin alfabesiyle Tiirkge kitaplar yayrnlamrqlardrr. E[itimlerini de bu Ulkelerin dilleri ile yapmrglardlr. Gagavuz Tiirkleri, Osmanh Devleti'nin tebdsr olduklart zamanlarda Anadolu'daki Hrristiyan Tiirkler'in ve Tiirkge konugan di$er Hrristiyanlartn Karamanlrca (Grek hafleriyle yazrlmrg Turkge kitaplan) kullandrklan bilinmektedir.r25 Bu kitaplarrn muhtevasr go[u zaman azizlerin hayatr, dualar, Bi.iyiik iskender gibi tanrnmrg kigilerin efsanevi r26 hik6yeleri ve Anadolu halk hikdyeleridir. l9l8 yrhna kadar Basarabya'da yagayan Gagavuzlar Rusga kitaplan okuyup, Rusga O[renmiglerdir. 1907 yrhna kadar Rusya'da ve Basarabya'da Gagavuz T0rkgesi ile

tek kitap yayrnlanmadt. 1904 yrhnda Profesdr Protoirei Mihail Qaktr dualan ve Evanghelia'yr Gagavuz Tiirkgesi'ne aktardr. Aynca faydah kitaplarrn Gagavuz Tiirkgesi'nde yayrnlanmasr igin gayret sarf etti. 1907 ytltnda gerekli izni alarak Kiginev'de Slav harfleriyle bastrrdr. 1909 ve l9l0'da Ai Evangheliea Slav harfleriyle yayrnlandr.

l9l9'dan sonra Gagavuz gocuklarr Romen okullannda Lqtin Romen harJleri g0rmiiglerdir.tt' 30 Temmmuz 1957'de SSCB Moldavya SSC Yiiksek Sovyeti'nin karanyla D. N. Tanaso{lu ve L. A. Pokrovskaya tarafindan Rus alfabesine bir kag harf ilave edilerek kril esash Gagavuz alfabesi haztrlandt.r28 Bu giin Gagavuzlar

ile efitim

t22 t23

t24 125

Mrharl Crachrr, Dua Chtabd. Gagauzlar igin, Chtptnau, 1935 Harun Giing0r, "Yunan-Bulgar Kilise Mijcadelesi ve Gagauzlar'\ s.733 (23) W

lodnmrerz Zajaczkowski,

" G a gav u z

F o I k I o ru",

s.23 7

Mefk0re Mollova, agm.. s.220 Mehmet Er0z, age.,s.4l

r26

Atanas Manof. age.,s. 106

121

Mrharl Crachrr, " B e sarab ie ald C a gau: ktrri n i s to ne asd ", D.N. Tanasop,lu. "Gagau:lartn istoriyasr ". s.lO

128

Hasan Eren, "Gagauz Tiirkgesi", Tiirk Ansiklopedisi c.XVl, MEB yay.. istanbul, 1968, s.l l0 Wlodzrmrerz Zajaczkowski. "Gagauz ". s.972 L.A. Pokrovskaya, "Kartkiy Oqerk Granmatika Gagauzkogo Yaz*a",Gagatzkogo-Russko-Moldavskiy Slovar. Moskva. 1973. s.613 33

s.3 5-3 6

Ttirk D0nyasr igin hazrrlanan Latin esash ortak alfabeyi kabul etmiglerdir. Ana s0zii gazetesi bu alfabeyle yayrnlanmaktadrr.

EDEBiYAT Gagavuz Tiirkleri'nin zengin bir halk edebiyatr vardr: ftirkiiler, maniler, masallar, sayrlmaklar, sdyleyi gler, bilmeceler, atasOzleri v.b. Gagavuz halk edebiyatrnda manzum eserlerde vezin ve kafiye mukayyettir, yani oturmug ve diizenli de[ildir. Bazr bOliimlerde belli bir d0zen iginde giden gekil 0zelliklerinin bazen devre drqr kaldrlr gdriiliir. Gagavuz anonim halk edebiyatnda AStk Garip, Kdro{lu, Kerem ile Aslt, Arzu ile Kamber, Tilrkmen kut adh halk hikdyelerine buttin veya pargalar halinde rastlamak miimkiindiir. Frkra tipi olarak Nastradin (Nasrettin Hoca) ve benzer bir tip olarak Kurnaz Kc)se fikalanna rastlamak mi.imki.indiir. Bu edebiyat mahsulleri Gagavuz TUrkleri'ni Tilrk d0nyasrna baflayan kdprUlerdir. Gagavuz TUrkleri, tarih, dil ve kUlflir bakrmrndan bir pargasr durumunda bulunduklarr Anadolu T0rkl0[0'ntin seving ve felaketlerine ilgi duymuglar; Ozellikle biiy0k miicadelelerin yagandrgr devrelerde Anadolu T0rkliig[ ile aynr havayr tenefftis etmiglerdir.

Tiirklilk tuuru: Her Gagauz evladr, Diigmana g6liis gerdi, Tabancalar patladr. Diiqman gabuk yenildi. Hey diigman kara diigman, Tiirktiir soyumuz tem izd ir kanrmrz, Diigman kargrsrnda. Ben kimsesiz kaldrm.

ismimibilirler, Ne oldulumu bilmezler. Ben Tiirk evladr vatansz kaldtm. Bana Urum, Bulgar derler, TiirkliiltimU hep gekerler, (gizlerler) Vatantm da vardrr. Soyum kanrm Tiirkt0r.

Ama bilmezler. Plevne igin: Karadeniz akmam dedi,

Ttirk Tuna'yr vermem dedi, Karadeniz bulanrr,

Ttirk Tunayr geger. Qrktrm baktrm kim gelir, Osman Paga bize gelir, 34

Yagasm Osman Paga ! Diigmannan daSrtsrn dala taqa, Krhcrnr vurdu taga, Tag gatladt bagtan baga.

Qanakkale igin: Qanakkale iginde vurdular beni, Ah genglilim yazrk ince belime, Olmeden mezarakoydular beni, Ah gengligim ince belime, Etme, Bulganm etme piqman olursun. Ah genqlilim yazrk gizel belime!

Bulgar nefreti: Arpa ektim bigerim, Yolum diye gegerim, Ben Bulgan sewnem Cezamneyse gekeriml2e

Sultan Aziz tiirkilsii, Yemen tilrkiisil, Alisimin kaslar4 Aman doktor, BaStm afrryor gibi tUrkUler Tiirkiye ve Gagavuz Tiirkleri'nin ortak sdyledili tiirk0lerdir. Son zamanlarda da diigiincesi ve giirleri ile Yunus Emre'nin Gagavuz Tiirkleri'nin ilgi merkezi hlline geldigini gdriiyoruz. Yazrh edebiyatln ve fikri silkinmenin 6nctis0 Gagawzlar'r irgad eden Mihail Qakrr 9u eserleri kaleme almrgtrr. Aya (Ayozlu) Evanghelea /

incil

Dua Chttabd Gagauzlar igin

Psaltir (Dint tiirkiller) Gagauzca-Tilrkge Gagauzlar iqin hem Tiurclear iqin Chilisea Evangheleasd Chilisea istorieasd Liturgta (Kilise duasl Laslov (Kilise kitabl Molebin (Af duast)

Mohitrennik Ahatist (Aya Marya duax Tilrkiisii) Besarqbieald Gagauzlaran istorieasd D ic t io nar G agauzo (t wc o) -ro mant3o Kril kdkenli Gagauz alfabesiyle gopu a[rzdan derlenen, Dimitri Karagoban, iti taf (gii$, 1963, Yanrkltk, 1968, Bayrltmak, t969, v.b.

ttn Yut* t30

Nabi Nayrr, age.. s.85,103-104

Mihuil Gubollu, "Gagauzlartn Tarkqe Dili. Edebiyatrve Tarihi Hokkmda Ara$ttrmalar", Beginci Milletlerarasr Tlirkoloji Kongresi. istanbul. l3-28 Eylul 1985, Tebliller, Tiirk Dili c.lt, istanbul.l987. s.65

Dionis Tanasollu, Bucaktan Sesler, Kiginev, 1959, Qal Tilrkilm, 1966, Uzun Kervan (Roman), 1985 v.b. eserler Qagdaq Gagavuz Tiirkgesi edebiyatrna dnciiliik etmigtir. A$ustos /988'den beri yayrnlanan Ana sdzil gazetesi fikir ve edebiyatta pek gok geligmenin sdzcUs0 durumuna gelmigtir. Gagavuz Tiirkgesi edebiyatrnda kaynalr milli olmayan, fakat oldukga yaygln gdriinen Balkan milletlerinin ortak edebiyatrndan, tlzellikle Bulgar folklorundan aktanlan bazrlarr T0rk d0gmanlrlr sagan tDrkUler de mevcuttur.

GAGAVUZ TURKCESi'NiN TURK

nili

iqiNoEKi yERi

Gagavuz Ttirkgesi, Ti.irkge'nin givelerini yOnlere g0re gruplandrrdrgrmrzda Giiney, Giiney-Batt grubuna, tarihi Ttirk kavimlerine gdre gruplandrrdr!,rmrzda ise O{uz grubuna dahi I edilebi lir.'3' Gagavuz Tiirkgesi kendi iginde iki aprza ayrrlrr: a) Merkez agzr: Qadrr'-Lunga ve Komrat b0lgelerinde konugulur. Yazr dili, merkez apana dayanrr. Gagavuz Tilrkgesi'nde g0rUlen arka damak iinliisti "aqrk e(ci)" merkez agzrnln bir tizelli$idiri g,ecci, evci, bcin, scin v.b. Aynr gekilde arka damak iinliisii "d" damerkez a$nna hasttr. Bu a$tzda "h-" ve "-v-" i.insUzii korunur. b) Giiney ag,zr: Valkanep bdlgesinde konugulur. Yazr dilinin bi,iyUk dlgiide merkez a$nna dayandrrrlmaslna ragmen G0ney apztntn bazr ses Ozellikleri de gdz 6nUne ahnmlgtrr. Bu ses iizelliklerinden bazrlan gunlardrr; Giiney agnnda iki iinl0 arastnda iins0z diiqmesi g6riiltir: burdeim, ziet, koeyim, aul. Unlii yanrnda "1,-" Uns0z0 dUger ve uzun 0nliiler ortaya grkar: boyle > biiiile,

sdyle> sddle-siLille,

iyi > iiv.b.

"-v- " ijnsiizii dUger veya iinlUlegir: avcr > auct, duvar > duar, swan > suan, "h-" Ons;jzi. di.iger: hava > ava, hakkrna > akma, harman > arman, hdy0k >

ililk v.b. Merkez alzrnda, yazr dilinde oldu$u gibi, gimdiki zaman eki -dr,-er'dir. Giuney a$zrnda ise -ry, -ir.'eki kullanrlrr.r32

Tilrk qivelerini gruplandrran dilciler, Gagavuz T0rkgesi'nin di[er giveler iqindeki yerini ve di[er givelerle olan yakrnlrlrnr q6yle deferlendirmektedir: ivlartti Rasanen Tiirk qivelerini yedi grup iginde deferlendirir: L Quvaq Dili ll. Yakut Di:; Ill. Kuzey-Dogu grubu IV. Kuzey-Batr grubu V. G0ney-Dogu grubu Vl. Giiney-Batr grubu Vll. Orta veya Ttilkmen -Krpgak grubu t3l t3:

Alat. "lairk $ivclerinrn'lasnill". Makalcler I, l'KAti yay.. Ankara. 1987 [-. A. Pokrrrvskaya. "Gcrgou:kt1, lu:tk". Yazrki Naradov SSSR II 'fyurskie Yazrki. Moskva. Re$it Rahnreti s. I

3(r

[-. A. Pokrovskaya. "Kratkil'Oq'crk (]ronmutika Gagttuzkogo Yuztku". s 612-(rl3 F. R. Zeynalov. T iirktlopiyantn Esusfurt.Ilakii.l980. s.165

966.

Rdsiinen, Gagavuz Tiirkgesi'ni, bu gruplardan Giiney-Batr grubuna sokar. Bu qive grubunun fonetik Ozellikleri; ol < bol, da{lr < taglrg kelimelerinde gtirtilen de[igmeler, k., k, p, q, I UnsUzlerinin asli ktsa 0nliilerden sonra birinci ve ikinci hecelerde korunmasl; asli uzun i.inliilerden sonra aynl durumda ve sijzlerde son hece de dahil olmak iizere bu iinsiizlerin yumugamasrdrr. Bu gruba gu giveler dahil edilmiqtir: I - Tilrkmen: Hazar denizinin dolu ve giineyi 2- Azeri; Kafkasya ve iran 3- Osmanlt: Anadolu, Balkanlar, Krnm'rn giineyi 4- Gagavuz: Kuzey Dolu Bulgaristan, Moldavyal33 Baskakov, TUrkge'yi Batt Hun grubu ve Do{u Hun grubu olmak iizere iki ana dala aytrrr. Bu dallan da kendi iginde tarihi T0rk boylannrn adlarrna gdre gruplandrnr. Batr Hun grubunu Bulgar ve O{uz kollanna ayrrrr. Gagavuz Tiirkgesi'ni O{uz kolu iginde bir alt bdliim olarak aldrlr O{uz- Bulgar bOlUmU iginde gdsterir. Oguz-B

gar brj liimi.i

a. Tarihi Siveler:

Pegenek

2-Uz b. Gilniimilz Siveleri i- Gagavuz

2- Balkan Ttrkleri.r3a Baskakov, tUrl0 siyasi btiliinmelere tdbi olan Gagavuz Ti.irkleri'nin konu$tugu

a[rzlarrn hepsinde Oguz Ttirkgesi'nin dzelliklerini tespit etmekle beraber, Yagadrklarr iilkeye gdre Gagavuz Tiirkgesi a$rzlarnda bulunan islav (Rus, Bulgar, Ukrayn) Romen ve Yunan dillerinden alrnan unsurlara da dikkat geker. Gagavuz T0rkgesi'nin alt tabakalarnda Eski Bulgar, Uz, Kovu, Berendey, Turpey, Boyut, Kasprt veya Kara klobuk ve Pegenek Tilrkleri'nin give ve a[rzlarrndan yadigarlar bulunmaktadtr. Bu unsurlara Kuman Tiirkqesi ve Osmanlr Ti)rkterfnin dil 6-

zellikleri kangmrgtrr. Baskakov, SelEuklu-Osmanh Tilrkqesi hin Anadolu'ya giriqi gibi Gagavuz Ttirkgesi'nin de Oguz Ttirkgesi'nin ayrr bir kolu olarak Hazar denizinin kuzeyinden Karadeniz'in kuzey kryrlannr aqarak Giiney Rusya bozkrrlarr boyunca batrya g0g etmi$ ve Tuna'ntn agaEr bdlgelerinde yerlegmi$, hatta Makedonya'ya kadar uzanmlg oldupunu belirtir. Gagavuz Ttirkgesi, Hazar denizinin kuzeyinde Oluz kitlesinden aynlan TUrk boylannrn ilerleme alanlarr boyunca Bulgar ve Kryqak unsurlarr ile kangmrgtrr. Dobruca'ya ve di[er Balkctn topraklartna yerlegtikten sonra, bu b<ilgeleri yurt tutan SelEuklular ve Osmanlilar vasrtasryla da Anadolu unsurlarr ve Arap-Fars Dillerlnden gegen kelimelerle yeni bir gehre kazanmrgtrr. Bu sebeplerle bu giin Gagavuz Ttirkgesi, bir taraftan Tarihi Tiirkiye Tilrkqesi'ne, di[er taraftan Bulgar, KrpEak, Karaim, Ktrm Tiirkqeleri,ne yakrnlrk gdsterir.

Martti Rasanen, "lllalerictlien Zur ktutgest'hioe cler \'ilrkischen Sprachen". Stu<lia Orientalia, edidit Societas Orientalis l:'ennicu. XV..

tlclsinki.

1949. s.2(r - 3 I

Baskakov, "K voprcsu o kkts.sifi okatsii tyurkskih yaztkov". Akademiya Nauk SSSR Otd. Litsraturu Yazrka. 1952. xi. 2. s.l2l-13.{

'to N. A.

Romen, Rus, Bulgar, Yunan Dillerlhin ballanttlan sonradandtr ve O{uz Ti)rk4esi bakrmrndan Gagavuz Tiirkgesi'nin ses diizenini ve sOz dizimini bozmuqtur.

Baskakov, O{uz Tilrk4esihe dayandrrdrpt Balkan Tilrk4esi'ni, Osmanlt

Tiirkgesi'ne dayandrrdr!,r Rumeli Tiirkgesi'nden aynr. Balkan Tiirkgesi, Osmanlr Tilrkqesi'nden 0ncedir. OSuz Tiirkgesi'nin bir kolu; Hazar, Ktrtm, Tuna yoluyla Balkan-

lar'a girmig, orada Pegenek-IJz unsurlanyla kartgmlg, sonra XIV. yiizytlda GiineyDolu'dan gelen Osmanlt TilrkEesi ile temas etmig ve bdylece ikinci bir kangma meydana gelmigtir.r3s

Gerhard Doerfer, Balkanlar'da yaiayan TUrkqe'yi iki ana gruba ayrrtr ve Gagavuz Tilrkgesi ile Bulgaristan Tiirk a!,nlarm Tuna Tiirk4esi olarak adlandnr. Balkan Ti)rkqesi adrnr verdipi gruba ise Dobruca Tatarlqnhn Nogaylaln ve Bosna'da yagayan Tiirk topluluklannrn a[rzlannr dahil eder. Gagavuz Tiirkgesi'ni, bazt Bulgaristan Tiirk a[rzlan ile Kuzey Anadolu'daki Trabzon, Rize, Kars, Qoruh a$rzlanntn ayntst olarak kabul eder.r36 Atanas Manof, Gagavuz Tiirkgesi'ni tarihi Tiirk givelerinden ilk Bulgar ve ile, yagayan Tiirk givelerinden Gacal ve Tiirkiye Tiirkgesi ile mukayese Ti)rkgesi Kuman Tiirkgesi ile Gagavuz Tiirkgesi arasmda d > O ses denkli[ini ilk Bulgar eder. Aynca gdsterebilecek; ditan > ilan, digetik > iitlik gibi drnekler verir. Kuman Tilrkqesi'nden verilen drneklerden en garplct olant kcttsan kelimesidir. Bu kelime tarihi Tiirk givelerinde ve Karadeniz a$tzlarrnda kagan

haqan- aEan Sekilletinde gOriiliir. Gagavuz

Ti.irkgesi'nde aqan Sekliyle ciimle bagr ba[lacr olarak kullanrlmaktadtr'

Tadeusz Kowalski, Gacal (Deliorman) Tiirk4esi'nin Gagavuz Tilrkqesi'ne gdre Osmanlt (Tiirkiye) Ti)rkqesi'ne daha yaktn oldu!,unu s6ylemektedit. Bunu, Gacal Tilrkleri 'nin dini ortakltk sebebiyle Csmanlr Ti.irkgesi'nin dahafazla tesirinde kalmastna, bu yolla Gagavuz Tiirkgesi'ne gdre iptidai vastflanndan uzaklagmastna ve Gagavuz Tiirkgesi uzerindeki agtn Slav dilleri etkisine baflar. Bazt farklanna ralmen Gacctl ve Gagwuz Ti)rlgeleri'ni Tuna Tiirkqesl ortak adryla anar. Gagavuz ve Gqcal Tiirkgeleri'ni fonetik ve morfolojik olarak defierlendirdikten sonra bunlartn Osmanlt (Tiirkiye) Tilrkgesi'nin bir a{n oldufiu sonucuna varlr. Tuna Tiirkgesi adrnr verdili bu iki givenin Karadeniz'in kuzeyindeki Tiirk 9iveleriyle, ilgisine igaret eder. Aynr tesirlerin Kuzey DoSu Anadolu a[tzlartnda da mevcut olmasr, Kowalski'yi Batr Karadeniz bdlgesi gibi Do$u Karadeniz bOlgesinin de Kuzey ve Giiney Tiirk uniurlalnrn bir kavgak sahasioldugtisonucuna g6tiirUr.r37 Sonug olarak; Gagavuz Tilrkgesi, O{uz grubu Tiirk Sivelerindendir. Tilrkmen, Azeri, Ti)rkiye Tilrkgeleri gibi Tiirk diinyastnln Giiney-Battsrnda yer alr. Gagawz Tiirkleri'nin etnik yaprsr gibi konugtuklan qive de Pegenek, Kuman, ilk Bulgar Uz Tiirkleri'ne has 6zellikleri bi.inyesinde tagrmaktadrr. Selguklu Tiirkleri'nden bir grubun Dobruca'ya yerlegmesi ile baglayan giineyden gelen Tiirk tesirleri hldtrm Bayezid'in Gagwuz Devleti'ni (Llzi eyalet) ele gegirmesiyle devam etmiS, Fatih'in Balkanlar'da kurdupu kesin Osmanh h?kimiyetiyle yopunlagmtqtrr. Bu ddnemde Gagavuz TUrkgesi;

t'5 136

ttt

A.Dilugur. age., s. l2o-125 Gerhard Doerfer, "Das Gagaustscfte". Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1959,s.262

Tud.u.. Kowalski, agnr.. s.494-495. 498-500

Hrristiyanlaqttnlan M0sl[man topluluklar, Osmanh ki.iltUr dili ve bu k0ltiir gevresi iginde geligen Karamanlrca eserler vasrtasryla lrapga, Farsga kelimeler almrgtrr. Ortodoks Bizans kilisesine hakim alan Rum papazlar, Osmanh idaresinde de agrhklannt siirdtirmiiqler Ortodoks Hrristiyan olan Gagavuzlan Helenistik faaliyetleri do$rultusunda Rumca d[renmeye ve ibadet etmeye ydneltmiglerdir. Gagavuz TUrkleri'nin yaqadr[r btilgede yOnetimin el deligtirmesi ve 19. yiiryrlda yblunlagan gdglerden sonra Rzs, Bulgar, Romen dilleri ve kiiltiirleri etkisini gittikge artlrml$, ddeta Gagavuz Tiirkgesi'ni asimile etme konusunda bir yanga girmigtir. Yagadrklarr bdlgeye gdre bir, bazen iki dil ttlrenmek zorunda kalan Gagavuz Tiirkleri, bu dillerin ifdde mantrf,r ve ctimle diizeniylb Ttrkge'nin c[mle diizenini ve ifhde mantr$rnr birbirine kangttrmrglar, bdylece Sfav etkisi, ddiing kelimelerle srnrrh kalmamrg, sental<sa da niifuz etmigtir. 20. yiizytltn ilk yansrnda baglayan Gagavuz Tiirkgesi'ni bir yazr dili haline getirme gabalarr bu yUz yrltn ortalannda kesin bir sonuca ulagmlgtrr. Yi.iz yrllarca bir konu$ma ve sdzlii edebiyat dili olarak kullanrlan Gagavuz Tiirkgesi, 20. ynzyil gibi kavramlann gegitlendi[i ve karmagrklagtrgr bir zamanda birden bire yazr dili haline getirilince, yeni kavramlann kargrlanmasr igin demir perdenin hakim dili Rusga'ya bag vurulmug, bu dilden Rusga astllt ve bu dile batr dillerinden giren gok sayrda kelime ahnmrgtrr. Bu giinkii Gagavuz Tiirkgesi, bir ydn0yle tarihi Tiirk givelerine has pek gok arkaik 6zelliSin ve kelimenin kullanrldr$r, bir baqka ydn0yle de tarihi ve sosyal gartlann getirdili bazt zorlamalarlafonetik, morfoloji ve sentaks bakrmrndan Slav dillerinin ve bu dillerle gelen Ban dilleri kaynakh kelimelerin aprr baskrsr altrnda varhlrnr siirdiirmeye galrgan

bir Tiirk givesidir. 'l-iirkiye ve Gagavuz Ttirkleri'ni meydana getiren T0rk boylannrn ortakhk gdstermesi, aynr devletin srnrrlarr iginde birlikte yagamalan ve Gagavuzlar'rn Anadolu Tiirkl0fii'ntin bir devamt olan Balkanlar TiirkliitU ile yakrn iliqkilerini her ddnemde siirdiirmeleri gibi sebeplerin yanrnda, Gagavuz Ti.irkgesi'nin ve Tiirkiye Tiirkgesi'nin Oguz Grubu T0rk givelerinden olmalan sebebiyle de Gagavuz Tiirkgesi, Tiirkiye Tiirkgesi'ne oldukga yakrndrr; hatta Tilrkiye Tilrkgesi'nin bir a{n gibidir. Uzun bir aradan sonra Ttirkiye ile Tiirk Diinyasr arasrnda yeniden baglayan iligkiler, pek gok alanda oldulu gibi Tiirkge bakrmrndan da dnemli sonuglar do[uracaktrr. T0rk Diinyasl ortak Tiirkge'nin temel ahndrlr bir kiiltiir hamlesiyle hem yabancr tesirleri ayklayacak, hem de siyasi, sosyal, ekonomik ve k0lt0rel iligkilerini daha saflam bir temele oturtacaktrr. Bu iligkiler ve yakrnhk gergevesinde Gagavuz T0rkgesi'nde i[reti duran bir taklm yabancr tesirlerin de zamanla kaybolaca$rnr umuyoruz.

sES

BiLcisi (roNIPrix)

UNLUlnn ToKALLER)

iinltilerin G agav uzTtrtgesi'n in fonetifiyle ilgil i olarak yapr lan aragttrmalarda rastlasaylsl ve niteligl konusunda birbirinden farkh bazr gOriiq ve de$erlendirmelere *uktuytr. Once bunlarln ele altnmasr faydah olacaktr'

L.A.Pokrovskayalg64yllrndayayrnladr$lgramerinde'9normalQ,\o,tt, uzun aa, tt, oo, ut), ee, ii, do, i)il, dd, 18 Unliidenr, 1979'da yayrnladltt uzun gramer Ozetinde bunlara ci krsa ve dd uzun iinliilerini ekleyerek, l0'u normal, l0'u d, 5'i !, il, 6, 4!6 ara t, a, o, u, 4'ii kaltn Doerfer; Gerhard IO Untiid"n s6z etmektedir.2 GagaR. Zeynalov, F. Tiirkii Azerbaycan bahsetmektedir.3 iinliiden ince ii, d, i, ci-e 13 vuz Tiirkgesi'nde 9 normal, 9 uzun l8 0nlti bulundu[unu ve bunlardan d drglnda biitiin iinl1lerin Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki tinliilere benzedipini s0ylemektedir.o Kotenko Valentina Gagavuz Tfrkgesi'nde, 8'i normal a' t, o, tt, e, i,6, il,8'i uzun aa, u, oo' uu' ee' ii'

e, i, c), ii,

d,9

16 unliinun bulundufiunu ifade etmektedir.s Gagavuz okullannda okutulmak iizere hazrrlanan "Gagavuz Oitt l.-S.ci klasslar iqin" adh ders kitabrnda l0'u normal a, l, o, u, d, rj, e, i, a, i, 9'u uzun aa' tt, oo, uu, (j(j, ee, ii, 6(), iiij 19 0nlii oldu$u belirtil-

6d,

ilil

mektedir.6 Bulgaristan'daki Gagavuzlar'dan derledi[i folklor metinleri iizerinde incelemeler yapan Wlodzlmlerz Zajaczkowski, 8'i normal q, L o, u, e, i, 6, il,8'i uzun a, r, o, u, e, i, a, i; olmak izere 16 iinlii tespit etmigtir.T TUrkiye Tiirkologlanndan Fuat Bozkurt, Gagavuz Tiirkgesi'nde 9 i.inliiniin bulundu[unu belirtmekte, uzun iinl[lerin asli olmadrlrnr, bu giinun GagavuzTiirkgesi'nde, -E-,:C- ve -y- iinsiizlerinin diigmesi sonucu ortaya grktr$rru s6ylem-ektedir.s Aur"n Eienn- ve Tiirker Acarolluro Gagavuz Tiirkgesi'nin 8 unlusuniin a, t, o, u, e, i, c), l bulundu$unu s0ylemekte ve uzun iinlUleri I

4 5

L.A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yanka Fonetika i Morfologiya, Moskva 1964, s.23-25 L.A. Pokrovskaya, " Kratkiy Oqerk Grammatiki Cagauzkogo Yanka", Gagauzkogo-Russko-Moldavskiy Slovar, Moskva, 1973. s.613. Gerhard Doerfer, " Das Gagaustscfre", Philologine Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1959, s.264 F. R. Zeynalov, Tiirkologiyanm Esaslar\ Bakii, 1980, s.156

Kotenko Valentina, "Gagauz FonetiEinin Bazt Problemleri",23-25 Ekim 1991, Kayseri, Kurultnyr'nda okunan bildiri.

Tiirk Diinyasr

N. P. Arabaci, L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoflu, Gagauz Dili 4.-5. ci klasslar igln, KiSinev, 1959, s.29 7 8

Wlodzrnrrerz Zajaczkowski, Je:yk t Folklor Cagauzotl z Bulgarr, Krakow, s.8 Fuat Bozkurt. Tiirklcrin

Dili. istanhul. I 992.

s. I 94

i . l'iirk

Ansiklopedisi c.XVl. ME B. yay.. istanbu l. I 968, s. I 09 l0 Tiirker Acarotfu. "Caguu:ca'da Takna Atllar Soyadlan Yer Adlarf lV. Milletlerarasr Tilrk Halk Kiiltiirii Kongresi Bildirileri. Halk Edebiyah, Ayrr Basrm, Ankara, 1992, s.3 Hasan Eren, "Gagauz Tiirkges

bu givenin bir 0zelligi saymaktadrrlar. Asli uzun iinlUyU kabul eden aragtrrmacrlar, asli uzun iinlUlerin yanrnda Unstiz diigmelerinin sebep oldu$u uzunluklarrn; Arapga, Farsga cidiing kelimelerdeki uzunluklartn korunmasrnrn Gagavuz Tiirkgesi'nde gdrulen uzun Unliilerin diSer iki Onemli kaynagrnr tegkil etti[ini belirtmektedirler. Gagavuz Tiirkgesi'ndeki iinliiler konusunda cine st.irtilen bu gcir0g ve delerlendirmelerin bdylesine farklrlrklar gdstermesinin en cinemli sebepleri, 30 Temmuz 1957'de belirlenen alfabeye zarnan iginde yeni harflerin ildve edilmesi ve bazr iinlu 6zelliklerinin ayn bir harfle gdsterilip gdsterilmemesi konusunda farklr goruglerin bulunmasrdrr'. Altz aragttlmalarr yapan araqtrrmacrlarrn tespitleri ise tamamen derleme yaptrklarr bdlgenin alrz 6zellikleriyle ilgilidir. Gagavuz edebiyatr metinlerinden hareketle yaptr[rmrz tespitlere gdre Gagavuz alfabesinde l0 iinlU (vokal) vardrr. Bunlar; a, e, i, o, u, r, d, ci, o, il i.inltileridir. Bu i,inltilerin uzunlarr dal, aa, ee, ii, oo, uu, tr, dd, (i(i, ()A, rili iinliileridir. Un

liileri

G agav uz al fabesindeki srras ryla tanryal rm

Normal tinliiler: a, e, i,

t, d, ii, o, il.

a iinliisii

Tiirkiye Tiirkqesi'ndeki a gibidir. Kalrn, diiz, genig bir iinltidUr. e unlusu

Anadolu alrzlannda ve tarihi Ttirk givelerinde yaygrn olarak gririilen d gibidir. a iinlilsUnden iki derece daha dardrr. Bagta bir y- ulamasryla soylenir. Yazr dilinde bu dzellik gdsterilmez. Bunu delillendirmek igin Gagavuz Ttirkgesi sozlUSunde yesesiyle baglayan kelimeye yer verilmedigini sdyleyebiliriz.rl TUrkge'nin diger tarihi ve yagayan qivelerinde oldu$u gibi 6n ve ig seste, kelime kOkiinde bulunur. Bo$umlanma noktasr,

i .' .i ijnliileri

arasrndadrr,

dilin 0n diglere temasryla

s0ylenir.

en (i.T.128) okunugu yen, ek (T.13) okunuqu yek, erd (T.22) okunugu yerii, epi

1i.T.3l ) okunugu

yeqi.

i iinliisii Tiirkiye Ttirkgesi'ndeki i gibidir. ince, diiz, dar bir ijnltidiir. o iinliisii Kalrn, yarr geniq, yuvarlak bir dudak 0nllis0dUr. Bu iinlii sOylenirken dudaklar tam agrlmaz. T0rkge kelimelerde ilk hecenin drgrnda kullanrlmaz. Kelime bagrnda er tinlils0yle birlikte "o geklinde sOylenir. " on, " orada gibi.tT

G. A. Gaydarci, E. K. Koltsa. L. A. Poklovskaya, B. P. Tukan, Redaktor. N. A. Baskakov. GagauzkogoRussko- Moldavskiy Slovar. Moskva, 1973 Tiirkgesi. ismail Kaynak. A. Mecit Dopru,GagauzTilrkgesinin Sc;zlii{ii. K. B. yay. l, Ankara, l99l e Unliisiintin rl i.inltisiinden iki derece daha dar oldugu konusunda bk. KBTT, s.493 L. A. Pokrovskaya. " Krutki1, Oqerk Grammatiki ()agauzkogo Yaztka". s.616

oynddr (D.O.44), Da oldr orda laflar (D'O'70), yorulmusun' bozmqsm (K.2le). u iinliisii Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki a gibidir. Kaltn, dar, yuvarlak bir dudak tinlUs0diir. r

iinliisii

Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki r gibidir. Kaltn, dar, dtiz bir

dii

tinliisiid0r. Kelime

bagrnda genellikle y- tUremesiyle birlikte sdylenir: rsladrm (P.220), ymadma (i'T.92), yrsttn (i.T. 200)'

5 iinliisii Ka1n, dar, dtiz bir dig eti Unli.isi.idiir. a-t arasr siiylenir. Ttirkiye Tiirk-gesi'nde kargrhsr yoktur. Bulgarca'daki b ve Moldovanca'daki I tinliisiine benzer.r3 Merkez agnnda ve yazt dilinde gdriiliir. Gagavuz Tiirkgesi'ne 14 -17. yilzyrllarda Bulgaristan'da Bulgarca'nrn etkisiyle girmigtir.'a Tiirkge kelimelerde fiil gekim eklerinde kullantlrr: srtddr (T.95), konacdk (D.O.107), duydnm (D.O'10). $imdiki zaman gekiminde -ryor eki y diigmesiyle -rcr gekline girmig; arkastndan genig zaman ekiyle benzeqerek -lar olmug ve nihayet -rir qeklini almtq olmaltdr. Ek-kok benzegmesiyle kelime kdk ve gOvdesinde orta hece [nliisU olarak da kullanrlrr: suld-dr (T.92), yolld-drsm (T.86) oynd-dru (K.26). Rusga ddilng kelimelerde bagta ve ortada kullalmtr: akzamen(M.26)"imtihan ", dkspo nat (P. 1 69)"numune e$ya", dksfoz (i.T.1 50) "kendi kendine". Fransrzca'dan Rusga'ya gegen kelimelerde gOrtilen I iinliisii Rusga'da genellikle ri Unliisiiyle kargrlanmrg, Rusga'dan ahnan bu tiir kelimeler Gagavuz Tiirkgesi'nde de Rusga'daki imlAya uygun olarak ri tinliistiyle yazlmrgtrr. Fransrzca dconomique > Rusga dkonomika > Gagavuz TUrkgesi dkonomiko (i.T.290) "ekonomi". Fransrzca podsie > Rusga podziya > Gagavuz T0rkgesi podziya (i.T.216) "edebiyat, giir". Fransrzca poetique > Rusga podtik > Gagavuz TUrkgesi podtik (i.T.2l l) ilgili". "giirle Fransrzca epitophe > Rusga dpitafya > Gagavuz Tiirkgesi dpitafiya (D.6. 88) "mezar kitabesi". Franslzca ethique > Rusga dtika> GagavuzTiirkgesi dtika(p.l4S) "ahlak". . Fransrzca dtiguette > Rusga dtiketka > Gagavuz Tiirkgesi atiketko (p.299) "etiket". ri iinli.istinii Latin k0kenli alfabelere ve rizellikle Tiirkiye Tiirkgesi alfabesine aktaran aragtrrmacrlann birbirinden farkh igaretler kullandrklarr goriilmektedir. Bu iinlii

]l t O Pokrovskaya, "Kratkiy 'o Kot"nko Valentina, agm.

Ogerk Crammatiki Gagauzkogo yaz*a,,,s.615

gok a'ya et6, teti , Ar8, rc, ete harfleriyle g6sterilmigtir. Kahn bir 1nlil olmasl ve ,'dan yakrn olmasr sebebiyle biz bu harfi ri ile gdstermeyi tercih ettik' â&#x201A;Źt5,

d iinliisu, Mihail Qakrr'rn Romen harfleriyle yayrnladr[r metinlerde de

harfl eriyle gdsterilmif tir : mdndar I de r I ar (D.C.l

Qe)

I ) "mundarltyorlar"'

ii iinltisti

ince, dUz, genig bir dil-damak iinliisiidiir.Bu iinl0 Azarbaycan, Bagkutl, Tiirkmen, Uygur Ttirkgelerinde kullanrlan a veya Tiirkiye Tiirkgesi'nde Tatar, Kazak, kullanrlan e gibidir.2o Karaimce Quvaqga'da da gtiriilen iinlii damaksrlaqmast Bulgar-ve I

Krpgak etkisine baglanmaktadtr.2 d UnlUsU kelime bagrnda kullanrlmaz. Kelime kOk ve g0vdelerinin otta ve son heceferinde bulunur. Kelime gekim eki aldrltnda yerini e unli.isune brakr. geca (i.T 36), geceyci (i.T.36), nri, nedcin (i.T.36). . Romen harfleriyle yanlan eserlerde a UnlUsii, ea iinliisiiyle gdsterilmigtir: bcin (T.122) bian (D.C.21), zerci (C.236), zerea (D.C.2O), sevcin (D.0.13), sevean (D.C.20) sendcin (M.104), sendean (D.C.20). 'a24,

Qeviri yail ve yazl dili alfabesine yaprlan aktarmalarda ci igin, e, a, Q2t, elt, e ve ds harfleri kullanrlmrgtr. Bu iinliiyU, Anadolu ve Rumeli A$rzlannda A.

Cafero$u'nun yazr dilindeki e igin kullandrgr ve aynca Gagavuz Tiirkgesi'nde de kullanrldrgr qekliyle ri ile gOsterecepiz. 0

iinliisii

Yan genig, yuvarlak, ince bir dudak tinliisiidiir. Genellikle ilk hecede bulunur. Kelime bagrnda ii veya i-y arast bir sesle birlikte s0ylenir. iaki;t "cikiiz, idbiir26, y6ldi) (C.23i).

"dlmdd,

t' Aht.t Bican Ercilasun,)rneklerle

Bugtinkti Tilrk Alfabeleri, K. B. yay. 281, yeniden diizenlenmiq ll.

bs., Ankara, 1989,s.| 1, 122

,. '" tt 't l9 20

2t 22 23

Tiirk Dili Edebiyatr Ansiklopedisi c.III, istanbul, 1979, s.270 Abdiilmecit Dolru-ismail Kaynak. age., a maddesi v.d. Enu., Mahmut. "GagauzTiirkgesi" .Tlirk Kllltiirii, S.335 yrl: XXIX, Mart 1991, s.150 Tuncer Giilensoy. "Gagauzlar".

H.*n

Cting0r-Mustafa Argungah, Gagauz Tiirkleri Tarihi, Folkloru, Halk Edebiyarr, K.B. yay., Ankara, 1990 \Nlodz,mrerz Zajaczkovski, age., s.8 L. A. Pokrovskaya,"Grammatika Gagauzkogo...',, s.26 A. Dilaqar, Tiirk Diline Genel Bir Bakq,TDK yay., Ankara, 1964,s.121 Ahmet Bican Ercilasun, age., s.l l-122 AbdLilmecit Dolru-ismail Kaynak, age., e maddesi. 'a ile g0sterildili yerler igin bk. Tuncer

GUlensoy, agm., s.269

Enver Mahmut, agm., s.150 (22) W lodnmrcrz Zajaczkowski, age. Metin krsmr. ile g0sterildili yerler igin bk. Harun Gung0r-Mustafa Argunqah, age, s.Vlll

Anadolu ve Rumeli alrzlarrndaki a igin bk. Ahmet Caferollu, Anadolu ve Rumeli afularmda De{ismeleri, TDAY Belleten 1964 TDK yay.240, Ankara, 1964, s.g L. A. Pokrovskaya, " Grammatika Gagauzkogo...,', s.2B

l]nlii

iinliisii

Dar, yuvarlak, ince bir dudak iinlus]idiir. Yaztda gOsterilmemesine ra!,men

genellikle kelime bagrnda y ulamasryla sOylenir.27 yiizi)m - i)zilm (T .24), yilk - iik (K' l5), yilstiind

UZUN

ilstiinci (K' 15)'

t-lNLLllfn (Uzun Vokaller)

aa, ee, ii, oo, uu, t+ dd, cici' dci, iii) Bo[umlanma siiresi normal i.inliilerden daha uzun olan iinliilerdir. Gagavuz Tiirkgesi foneti$inin en Onemli 0zelliklerinden biri uzun tinliilerin yaygtn olarak bulunmasrdrr. Uzun Unliiler iig ayn sebebe ba$lr olarak agrklanmaktadlr. a) Asli oldulu dtigUniilen uzun iinliiler.

b) 6dun9 kelimelerde bulunan uzunluklann korunmast. c) f, C, h,ft, y tinsiizlerinin diigmesiyle meydana gelen uzun iinliiler. aa iinliisii

Gagavuz Turkgesi'nde Eski Ttirkge'den geldi[i ifade edilen uzun Unliiler korunmaktadrr. Aynr gekilde Azeri, Tiirkmen, Ozbek Tiirkgeleri'nde ve Yakut lehgesinde de uzun Unliiler giiruliir. Bu tiir uzun tinliiler genellikle ilk hecede bulunur.28 Gagavuz Tiirkgesi'nin asli aa tinliileri gu drneklerde gtiriilmektedir. aaramaa (C.40), aad (C.3ll), kaar (C.Y.59), aara (C.Y.27), aaq karma (C.292) yaarm (C.Y.82), aardma (i.T.33), baarryltk (H.O.5), aaz (D.6.62), saarardr (C.32),yaalasm (i.T.165), aacttm (i.T.124), gaargalar (M.48), kaaz (i.T.263). Arapga ve Farga ddiing kelimelerdeki uzunluklar da korunur: amaanet (G.F.36) < Ar. em6net, zaabitlert (i.T.153) < Ar. qdbil, saat (i.T.126) Ar. saat, aalem (T.32) < Ar. dlem, taaza (D.6.1 l6) < Far. tdze, maqvi (T.l0l)

Ar. mdvi. Uns0z diigmesi ve ses grubu de$igmesiyle ortaya grkan aa tinliisU:

f diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:

af > aa defigmesi vaatiz (C.37) < Yun. vaftiz.

diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri: a[ > aa defigmesi baa (5.G.29) < ba$, daa (5.G.29) < daE, saadry (i.T.236) < sagdrg, baacaazrmua (i.T.228) < bagcagrzrmva, baalt (s.G.l3) < ba[h, aalaycaa'(.r.zis'1'<

t' tt

KBTT. r.4g2 l|]u, Tekin, Ana Ti)rkqede Asli Llzun Llnlriler, Hacettepe Universitesi yayrnr, Ankara 1975, s.79-g0

W lodamrcrz Zajaczkowskr. age. s. 8 Osman Nedim Tuna, "K()ktiirk Yazfu Belgelerinde ve llygurca'da lJzun Vokaller,', IL bs., Ankara, 1988. s.213-282

TDAy Belleten

1960

Turkmen Turkgesi'nde uzun tinlu igin bk. Argrn Tekin, Tilrlonence Dit Bilgi, Turkmen DEB. l9gg, s 23 Gagavuz Tiirkgesi'nde uzun unlu bulunmadrlr gdrugu igin bk- Fuat Bozkurtlage., s.194

Turkge'de asli uzun iinluniin bulunmadrlr gorii$u igin bk. Tahsin nanguJglu, Tilrkge'nin crameri, istanbul, 1974. s.39 Muharrem Ergin. Tiirk Dit Bitgisi, istanbul, 1990, s.42_43, 55

aglayacagr, ycnmur (i.T.134) < yagmur, saaltk sigmal. yaayar& (i.T .134) < ya$ardr.

(i.T.164) < sa$hk, saamal (i.T.168) <

apa> aa de[igmesi k|rbaadan (Lr.lss) < kurba$adan, aqcm (i.T.196) < a$acrn, kogmaa (i.T.152) < kagma(< k)a. apr

- a! (<k) r t

aa defigmesi

Eitlaaidan(C.147) < gitlagrndan, kulaam (i.T.125) < kulaSrm, Eaar (i.r.2l) < ga!,rr, daantk (i.T.276') < da$rnrk, dalcaa: (i.T.284) < dalcag:rz. baaslamaa (i.T.292) < bagrglama! (<k)a, gursaan (P.ll3) < gursa$ (<k)rn, kedi koymaa yaladt (K.12) < kaymag (<k)t, sever trmanmaq (H.0.33) < trrmanma$(<k)t, asaalarr (P.152) < agalrlal' aaz

tme (i. T. I 29) < alzma,

r (i.T . I 52) < a!r, yapaa

(.r )

0S) < yapa$r.

afu > aa defigmesi aah (M.56) < agulu.

-f- iins0zU diiqmeye gok mUsait bir Uns0zdUr. Yukanda g0r0len aa iinlilleri bu art damak tins0ztin0n erimesiyle onaya grkmaktadrr. Anadolu ve Rumeli aprzlarrnda da gok fazla g0riilen -f- iinsiiz diigmesi iinlii uzamasrna yol agar.

drt, ydmr, azrna2e, aalar, annadacaam, bdlardtto, doddnt, yald.3l

r!(< k)a > aa deligmesi garaa (i.T.152) < garrS(<k)a, yamagqaa (C.198) < yamaggr!(<k)a, varlaa (i.T.20 I ) < varh[(<k)a.

u[ (< k)a > aa defiqmesi (H.D.34) < gotug(<k)a, boncaa (H.O.45) Qotaa .. (D.O.4l) < dostlug(<k)a, pulaa (8.T.79) < pultug(<k)a.

boncug(<k)a, dostlaa

h diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri: ah > aa de[igmesi

padisaa (D.A.O.2l) < Far.pddig6h, sabaa (i.T.6g) < Ar. 9ab6!r, eyvollaa (M.58) < eyvallah (<T0rk. iyi + Ar. vailahi), yaaru (i.T.r65) < Far. ya\ni,'maasul (i.T .202) < Ar. mahs0l . baasct ktndu* (p. I 95) . nr.UatrS, ,oo^"i (D.O. I 3) < Ar. rahmet. aha> aa defiqmesi

laana (8.r8) < yun. rahana. taa rdhat, paah

NyA. r.r07

30 KiA.

(D.6.ilr) < daha, raada (i.T.r45) < Ar. (i.T.l5s) < Far. bah6+l r. kabaarltlar, (i.T. lg t) < Ar. kab6hat+h.

r36

Alr,r',"t cat'erofilu, Anatroru iileri Apr:rartntran Derremeler. istanbur, l95 r .

s. r.{7

ahi > aa defiqmesi < sqabi (C|[l) < Ar. sihib, aaret (B'T'29) Ar' dhiret' iha > aa de[igmesi nasaat @.O'132) < Ar. naqihat' diigerek a tinit<l untti arasrnda ve sonda erimeye qok miisait olan -h- unsiizu

liistinii uzatmaktadrr. Anadolu ve Rumeli agrzlannda da gok fazla gOriilen bir olayrdtr.

ses

tatu, anatur, dmet, gdfe32, gavd, fisildaf3, nasdt' kabdt' l6na' dd'34

iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:

a[ > aa defigmesi

brqa beni (C.168) < btrak, braadilar (C'78) < brraktrlar'

unsuzuniin tinlulegerek komgu iinliiyti uzatmasl

ve hece kaynagmast

Anadolu ve Rumeli a$tzlartnda da az gdrtilUr.^dSam, kakacdsr n, b rdp (<brrakrp)."

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri: ay > aa defigmesi kaari (C.Y 89) < Ar. gaYri. rya > aa defigmesi acaardt (P.39) < actYardt'

uya > aa defigmesi: koraaltm (H.O. l7) < koruyaltm.

insiizlerinin d0gmesiyle af, ay, uya, ,/a ses gruplarlndan ao uzun iinlusilniin meydana gelmesi her zaman gdrUlen ses olaylan degildir. Bu drneklerin valra

koruyaltm, acryardt gekilleri daha yaygrndrr.

iinliisii Bu 0nlii daha gok 0nsiiz dtigmesi ve ses grubu de$igmesiyle ortaya grkar. Arapga ve Farsga Odting kelimelerde uzun e UnliisU bulunmamaktadlr. Bu sebeple ee

korunan ee Unl0sU yoktur.

T0rkge kelimelerde ee 0nlUsii bulunan sadece

iki

Ome$e rastladrk. geerili

(i.T.l2), geeri (C.20) bu iki drnegin de normal iinl0 ile kullanrglan vardrr; geri(T.67), gerili (C.135). ee i.inliisiinU ortaya grkaran ses olaylan gunlardrr; 32 33

34 35

KYA. s.65 GBAA. s.8l DTA. s.197

GBAA. s.8l

diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri: ee de[igmesi basgeezim (8.T. 85) < baggaltztm.

I iinstziiniin aPr >

efe > ee defigmesi tien (A.56) < Far. lelen, beenersin mi (l'T.91).

e!(<k)i >

ee de[igmesi jO), iireendci (i.T.23) elceezim (O.O.t

< yiirelinde, doSeendci (i.T.148) < < gergegini, dirseeni(i'250) (i.T.238) gerqeeni d69e$inde, (P'18) < < dirsegini, direenci (M.65) < dire$inii, eteendci (c.128) < etesinde, ^deendcin Odeginden, edeendci (M.43) < yede$inde. tiifeeni (i.r.rsz) < tiifelini,

ses grubu nomalde riri unltisune donusmektedir; evcddz (c.149) < evcegiz, inia (H.0.26) < inegi, qiqa(i (H.o.33) < gigegi gibi. Kelimenin sonuna bir ek geldiginde ise, r)c) > ee olmaktadt: evcciciz, evceez-dci (C.149) drne$inde oldu$u gibi.

e,i

i[e > ee defiqmesi ceer (D.O36) < Far. ciger.

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri: ee defigmesi zeer (C.193) < Ar. zdhir.

ahi >

k iinsiiziiniin diiqmesiyle meydana gelen ee 0nliileri: ek > ee defigmesi imeeler (C. I l5) < yemekler.

eki > ee deligmesi dteeyil (P.144) < dteki yrl.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri: ey > ee de[igmesi peeda (i.T.64) < Far. peydd, beegir (i.T.186) < Far. beygir < b6rgir. iya > ee deligmesi zeeda (H.O.56) < Ar. ziyAde, tabeet (C.Y I l6) < tabiyar < Ar. tabfat. iye > ee defigmesi

needini (D.O.t30) (i.T.190) < Ar. terbiye.

< Ar.

niyet. =eet (D.O.103)

< Ar. eziyet,

terbeeleri

-y yarr iinl0sii, iinlUlegmeye gok mi.isait bir iinsUzdiir. Kuzey Dogu Bulgaristan T0rk agrzlannda. giiv6, nerdiu gibi Ornekleri vardlr.

-tu KDBI'.\.

r.61

ii iinliisii GagavuzTiirkgesi'ndeiliinliisti;g,h,k,ytinsiizleriyleolugmugheceve grkmaktadtr. ii 0nkomgu iinliileile meydanagelen ses gruplannln de[igmesiyle ortaya fazla giiriilmez; i a[rzlannda Anadolu desigiklikleri liisiiniin ortaya grkrgint ,ug'l-luyun ses bulundutu iinliisiiniin e d0nii90r; iinliisiine grupla.t ii ,es ve tinlosiiniin Uutunaugu trec-e hece ve ses gruplan ise ee iinliisiine dOniigtir. G-agavuz Tiirkgesi'nde goriilen e tinliistintn bulundufu hece ve ses gruplannm ii iinliisiine dOnUqmesi Kuzey T0rkgesi ktikenlidit. beg:be!4ey Kaz-an Tatar ve Klrgrz

Tiirkgeleri'nd" pi, Altuy, Teleiit ve Lebed T0rkqeleri'nde Di geklinde kullanrltr. Krnm Turkiesi'nde ae ti (<qey), alikim (<aleyknm), kidi (<keydi), timtl maga (teyme mafla) ornekleri gorulmektedir.

Asli ii iinliisiine rastlanrlmadr. Kuzey Dopu Bulgaristan Tilrk aprzlarnda < Yun. trigen'den geliyor olmahdrr.

gdriilen38 diiren (C.Y.77)

Ses defigmeleriyle ortaya grkan

ii iinliileri:

diipmesiyle meydana gelen ii iinliileri:

alr > ii deligmesi giirmrylar (8.T.45) < gatrrmrglar. epi >

ii defiqmesi

diistirmisim (i.T.164) < de$igtirmisim, (8. 120) < kesece[iz, diil (T .70) < de[il.

iildi (i.T.202) <

eSildi, kesiciiz

e! > ii defiqmesi diidi (C.99) < degdi, iiri (i.T.164) < egri.

i! > ii de[iqmesi giineerldr (P.229) < gignerler, iinci (P.105) < igne, iirener (P.l 13) < igrenir, cii (i.T.22) < lil. f iinsUzUntin iinlUlegmesiyle ilgili 0rnekler, Balkanlar Tiirk agrzlannda da yaygn olarak gtiruliir. ilenmek, it, ine, iri, gidem, dil, bildi v.b.3e ig (<k) i > ii defigmesi gdzellii (H.0.44) < gozelligi, kemii (i.T.149) < kemigi, piligiim (K.21) <

piliggigim, kesiciim (C. F.60) < kegicisim. h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ii iinliileri:

eh > ii defiqmesi kiile (P.219) < Ar. kehle, piiriz (P.222) < pehriz < Far. perhiz.

" 3e

KBTT, s.496,497

KDBTA,,.16 RAtt. s.94 KDBTA. s.62 DTA, s.197

k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ii iinliileri: ek > ii deligmesi ,,ft (C.Y.70) < ekqiao, iisiler (H.O.107) < eksilir.

y iinsiiziiniin dtigmesiyle meydana gelen ii iinliileri: ey > ii celigmesi hiiba (P.152) < Ar. heybe, Qiiz (i.T.261) < geyiz < Ar. cihdz, siirelmciri (P.98) < seyrelmek, p iinir (i.T.6l) < Far. peynir < Far. payntr Kuzey Dolu Bulgaristan TUrk aftzlannda da oldukga yaygrndtr: girek, pinir, iisin, ibe,

,idan, sirei, mirem, sitan.ot iy > ii deliqmesi giidi (H.D.a5) < giydi, giimni(i.T.152) < giyimli.

iyi > ii deligmesi

iitli

usak (K.18) <

yi[it

ugak,

iilik (G.F.156) < iyilik.

oo iinliisii

Bu iinlii de, o iinliisU gibi ilk hecede bulunur. Asli oo uzun tinliisii ve Farsga 6diin9 kelimelerde g0rUlen oo iinliis0 yanrnda E, h, r, y iinsiizlerinin d0gmesiyle meydana gelen oo iinl0sU de vardlr. Aslioo iinliisii tooz (D.6.128). toomruk Q.6.26), moor (C.135), booz (P.39), ates ktoru (i.T.76), koorunsun (C.Y 94), boorcu (i.T. I 36). Farsga zftr, Gagavuz Tiirkgesi'nde zoor (C.147) olarak kullanrlmaktadrr.

I iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinliileri: o! > oo defigmesi dooradrm (B.T.ll2) < dogradrm, doorudan (i.T.152) < dogrudan, oolum

(H.O.35) < o$lum, oglan (i.T.t68) qekti de kultanrhyor.

ofu > oo defigmesi oot (i.T. t 73) < ogul.

u[ > oo deligmesi booday (c.F.64) < bugday.

Ayn, dmek igin bk.DTA. s.197 Bu dmekler igin bk.KBTT. s.490

KDBTA. s.22 DTA. s. 198 RAt'r, s.94

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo ohu >oo defiigmesi toom (D.6.9) < Far. tolum.

iinltleri:

ova > oo defigmesi koo layca k (C.Y.8 I ) < kovalayacak.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinliileri: oyu > oo deligmesi koolaEdr

(i.T.l2) < koyulagrYor.

Ol?d:Jy agrzlannda

iinsUziiniin erimesiyle ortaya grkan oo iinlUsii vardtr:

olum, cloru, olaK. uu iinliisii n4 Unliisiintin asli olarak giir[ldUgi.i bir tek Ornele rastlayabildik; uuhtmastnnan (i.T.194) < ulumasr + ile + n oo tinltisiine dontigen biltiln hece ve ses gruplarr hatta bazen oo 0nl0sUyle drnegi bulunan kelimelerdeki hece ve ses guruplan az Unliistine de ddnUgebilmektedir.

iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinliileri:

o[ > uu defigmesi duuradt (8.T.145)

doSradr, duudurdr

(i.T.

193)

dogdurilr, uusun

(i.T.t73) < ogsun. opu > uu deligmesi

suuklamqtr (C.125) < so!,uklamrgtr, yuurmaa (D.O.59) < yo$urmak, duusu (S.G.7) < dogusu, buuSdrsrn (C.l I I ) < bogugiirsrn, uuSturdular (C.127) < o[ugrurdular, suulntak (P.76) < soSulmak, buulan adam (i.T.123),yuurt (P.l I I ) < yogurt.

u[ > uu defigmesi uuraytp (C.105) < ulrayrp, huura (C.129) < bugra, tuula (C.26) < tugla. ufu > uu defigmesi

yollad ,zun uurtna (i.T.202) < uguruna, uuhudan (i.T.247) < ulultudan, kuuyruum (i.T.169) < kuyrulum, boncuu (s.G.5) < boncugu, duuduuna (c.y.52) < dogduguna, bttulanrp (i.T.89) < bugulanrp, uunmae (p.53) < ugunmak.

v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinl0leri: ov > uu de[igmesi kuudum (8.1 06) < kovdum. uu; Balkanlar Turk agrzlarrnda da gok rastlanan dirr-, tilm (< Far. tofum) silk, dilru, rral (< ogul).43

42 xin.

s.so. GBAA.

DTA, s.r9l.

nlu,

s. I

l. KyA.

s.24-43. DTA.

t9l . RAtr. s.94

s.q.t

-s0

bir tinliidur:

ir,

bul-, yirrt

tt iinliisii veya d0qmesiyle ortaya gtkar' Asli rr iinliisii E, v, y iinsiizlerinin iinl0leqmesi bulunmamaktadtr.

iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen

aft > tr deligmesi (8.T. 20) < basaca!,r2, g rard r (c. ssi : qagr rr dr, b as u tz < yapacakttn' (G.F'2 l5) yapocu4m 1

alaca$rz,

tt iinliileri: ql

ilz (8.T .120) <

r! > rr deligmesi sumddr(G.F.244)<stlmryor.ftinsiiziiniini.inliilegmesiKuzeyDosuBul.

garistan

riirl

"grr;oa

tir

oaiasttarian

ses

olayd

sur, gir, sirtmaqaa.

tg(<k)r>udefigmesi

igor",,*tC.e.lZj

< stgancts (<k)rm, u$actlm (G'F'56)' kafaqundan (G'F'60)

kafacrg (<kjrndan, saalu (i.T.258) (G.F.62), srr (i.T.154) < sr$rr.

saghS (<k)t, anaarmm (G'F'62)

anactftmtn

v finsiiziiniin diiSmesiyle meydana gelen tt iinliileri tvt > n deligmesi kttrma (C.12) < ktvtrma "bir geqit tath". y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen tI iinliileri ayt > u deligmesi

Alm altrnnarr krymun heni (B-T.85) < ktymaytn. ri6

iinliisii

$imdiki

zarnan d unlusiinun

fiil

krikundeki iinluyle benzegmesi sonucu oftaya

grkar. Gagavuz Ttirkgesi'ne has bir uzun iinliidUr.

a6> 66 de[igmesi baslddr (i.T.75) < bagla doora

6r, aarddr (K.10)

< ara*

6r, doorddr

(i.T.l8l ) <

dr.

tA> 66 deligmesi acddr (i.T.170) < acr + 6r, t(tnddr(i.T.251) < tanr + 6r. gimdiki zamanrn birlegik gekiminde dd > aa olur:. yasaarsam (C.Y.73), tantmaardm (C.Y .97), yalabaordt (P.4 I ).

iiii iinliisii Genel Tiirkgedeki ee uzun i.inlusiine denktir. Asli aa unliisu, fia (C.228) nnleminde gtirulur. Bu iinlu 'g, h, y nnsnzlerinin erimesi sonucu diftonglagan 0nlulerin ben-

KDBTA. s.2o R,q,ti. s.qt

ze$mesiyle, Arapga kelimelerde ise d > cirj iinlii defigmesiyle ortaya gtkar: lcjtizm (c.l5l) < l6zrm, kiamil (G.F.22) < kdmil. ince srradan fiillerde mastar eki -mcic) olur. Kim isteer diisntiiii banditlerin b o I S ev i kler i n e I ine (C.228). $imdiki zamawn birlegik gekiminde ee > eiri olur: okieirscim (P. 198), istcitir(P.173), istcidrdim (C.Y. 60). scin p iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 6n iinliileri

(e)ii!(<k)6> iiii deligmesi Eisd(i (S.G.l8) < 9igaS (<k)6, derncid (i.T.262) < demdsii.

(e)AE(<k)i > iiii de[igmesi

erctit): (D.O.29) < yerce$iz, tekerldci (i.T. 166) < tekerlii!,i, verdiccitinrin (G.F.226) < verdicafi+ile+n. kiir<icint (i.T.296) < kiirii$im, bdctiei (K.41) < bdcd$i, evceezdci (C.149), dircicin (D.A.O.l8) < dirtilin, evcciciz (C.149) < evc6$iz, evceezdci (C.149), dirati (D.A.O.l8) < diriifi. iE ('x)a > iiii defigmesi tetcid (C.303) < tetiga, /bdd (S.G.5) < ibiga.

iiE(.r)e > iiii defigmesi krirlciri (D.o.138) < k<irltig(<k)a, kiit(iti (K.3s) < kiitiiga, iiQiincilldd ( H.o.l8) < iigiinciilii$6. h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri ah > iiii defigmesigiindci (i.T. 164) < Far'. giinah, giineh, islad (C.148) < Ar. rsl6h.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri iiyii > ?iii defigmesi bu giindcin

iitiiii dooru (i.T.158) kaynagrrrmay iinstizU kullanrlmamrg.

iya > iiii defigmesi ihrcidr (C.176) < Ar. iftiydr, ihtaarlaycdz

(C.l7j)

zcjtjnruk

(i.t.Zat) < par.

ziydn + Llk.

6ti iinliisii istikrarlr bir uzun iinlii depildir. Asli olarak kdr)r (C.Y.39), kddselerin (G.F.5) kelimelerinde g6riiliiyor. Bu kelimelerin k6r (G.F.226) ve kdse gekilleri de vardrr. k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 06 iinliileri eki > 6ii defiqmesi 6td6gilnkii (P.247\ < oreki gunkii.

y iinsiiziiniin diiqmesiyle meydana gelen 66 iinliileri dy t 66 - iiii - ii - ii defigmesi {s

stiylii> s66l(i -silillci - sdl(i -silld, btiylii > bdald - biiiila - bdla - billa, 6ylii> d(ilci -ilil\d - dld -iilct.

iiil iinliisii Gagavuz Tiirkgesi'nde ilk hecede gok rastlanan bir 0nliidUr. ilk hece iinsUzleri kolayca eriyip Unlulegtigi igin uzun UnlUler genellikle baqta olmaktadtr. Asli olarak siiiulen (i.T.167)"bir bitki adr" orneginde goruliir. o genig Unlusii ve bu Unlunun iginde bulundugu heceler daralarak uzunlagmaktadr. iiil iinlUsU g, k, ,, y, 0nsiizlerinin erimesi ve iinlii benzegmesi yoluyla ortaya grkmaktadrr.

ii > iiii deliqmesi smna (D.6.35), siiiindiirsiinnar (i.T.224) < son-.

iinsiiziin0n diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri

6g >

iiii delipmesi iiitrendim (i.T.l4-5) < olrendim, dtiiimazdi iiiilen (S.G.l4) < dplen, iiilretti (C.Y.6) < 6gretti.

(i.T.l6l)

< do[mdzdi > dovmiizdi,

6gii > iiii defigmesi dililar (A.18) < d6g0liir > d0viiliir, ijilt (D.A.O.Z) < 6giit, siiiis (p.177) < s6$ii9, strz (i.T.137) < sogift, iii)nerdi(i.T.t56) < 6[0nerdi, grr;(H.0.5s) < gtiliis,

'iiilttiim (P.258) < 6gun0m, diiil$ (i.T.288) < d0su9 > d6vrig. Bu ses de$igmesinde, g iinsUzii erimekte, komgu iki iinlii arasrnda gerileyici iinli.i benzegmesi ortaya grkmaktadlr.

iifie > iiii deligmesi biiiirek (i.T.146) < biiletek.

iigii > iiti defigmesi ,.,,^,. ,._,. lutiiiinii Kugucugum.

(i.T.223) < bolugtinu, diii)n (i.T.64) < dugiin, krigr;cuun (K.2t < )

k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri tik > iiii defigmesi iiiisilrcirdi (c. t25) < 6ks0rdrdi, iiiisiiz (c.y .t I < oksiiz. )

yiik > iiii de[igmesi iiiisefti (P. I I 7) < yUkselrti, iiiisek (i.T.156) < yuksek.

4-5

L. A Pokrovskaya.

ra nun

o t i ka

Ga ga uzkogo..., s.36

-53

v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri iiv > iiii de$igmesi giiiide (i.T.153) < g6vde. y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri tiy > iiti defigmesi kiliilerdci (H.O.55) < k0Ylerdii. Oyii >

iiii deligmesi

ililk (8.65) < hOyiik.

iiyii > iiii defiiqmesi biiiitil (i.T.B2) < buyulu, biliilem(i(i @.0.65) biiyulemiiii, biiilnd (M.24) < biiyiigUnii. Bulgaristan'daki e- alrzlarr, gakgr a$rzlan ve Yugoslavya'daki Ttirk aprzlarnda aynr ve benzer ses de$igmelerinde ri normal iinlU olarak kalr: kii, sille, iiren, dti, ilsii:ls, biile, iisiirab Dinler (Makedonya) aSrnnda fi iinliisii uzundur: dili)s,giliis, siiiltl1 Kuzey-DoSu Bulgaristan TUrk a$rzlarrnda da gu drnekleri vardtr: sfit,dfrn, i1n, sfrmek v.b.a8

Gagavuz Tiirkgesi'nde uzun iinlUler eg sesli kelimelerdeki anlam aynh$rnr gOstermek gibi bir gdrev de 0stlenirler: aa7, ag- (doymamrp, a9-), kaar, kar- (kar, kar-), aart, aft- ( srrt, arka; fazlalag-), aaz, az (organ, miktar), baagla-, baqla- (affet-, bagla-),

buul-, bul- (bo[ul-, bul-), slrr. srr (sr$rr, srr), uur. Lll'- (u$ur, vur-),

iilik-, ilik (iyilik, ilik), been-, ben (begen-, ben), diiUn,diin (dilgUn. zaman zarfr),

stiiit, siit (s6giit, siit).ae Uzun tinliilerin. her zaman e$ veya yakrn okunuglu kelimeleri birbirinden ayrrdr!r sdylenemez. aag, aag- ( agag, a9), aan, aan (arr,agrr), dooru, dooru (at rengi, dogru).so

46 47 48

49 50

RAtr. s.92 DTA.

l9l

KDBTA. s.59: Bulgaristan (iagavuz'fiirkqcsi uzun tinltiler bakrmlndan, Moldovya Gagavuz f iirkqesi ile

tam anlamryla u1'uqmaktadrr. Krg. igin bk. W. Zajaczkowski. age., N. D. Arabacr, [-. A. Pokrovskal,a. l). N. fanasoglu, age., s..53 Gerhard Doerfbr. age.. s.26.1

s. l4_ I 7

UxlU (voKAL) TABLosu Bo$umlanma siiresine gOre

Qrkaklarrna Dile gdre giire Alt geneye gdre

Unliiler Kaltn ince 6n slra arka srra Normal

Uzun Unl0ler Kaltn 6n srra

Geniq

Dit

Ince arka srra aa

Yarr Geniq

Dar

Yan Genig

Dar Yuvarlak

Dudak

iriz UNT,ULER (DiFroNG) Aynr nefes baskrstyla boSumlanan iinliilerdir. Tiirkge'de asli ikiz iinlu yoktur. Ancak ses dtigmeleri ve ses de$igmeleri ile ortaya grkar. Bu tiir ses olaylan drgrnda rastlanan ikiz iinliiler, Arapga ve Farsga'dan ahnma kelimelerde gdriilur: muamele, tabiat, faiz v.b. Azeri, Ozbek,Tiirkmen,Yakut, Karagas Tiirkgeleri'nde bulunan ikiz iinliiler, Ana Ttirkge'deki asli uzun 0nltilerin zamanla ses de$igmelerine u$ramaslyla ortaya grkmrgtrr: Yenisey yaa.tlarnda iic)z < 6z "kendi", yakut suok < y6l, Ttirkmen duyz < tuz, Karagas ey$ < A$, Ozbek diy-< ti- v.b. drnekleri g0riiliir.5r Kelimelerin sdyleyig de$eri bakrmrndan TUrkgede tig tiirlii ikiz Unlii vardrr: Algalan ikiz iinlii; ikiz unli.inun birinci rigesi, ikinci ogesine g6re daha baskrlr, daha geniq ve s0rekliyse bunlara algalan ikiz iinl0 denir. Yiikselen ikiz

iinlii; ikiz

0nliin0n ikinci iigesi,birinci cigesinden

daha

baskrh,daha genig ve siirekli sdylenirse bunlara yiikselen ikiz iinlii denir. Eqit ikiz iinlii; ikiz iinl0niin iki Ogesi de aynr baskryla,aynr geniglik ve sUreklilik iginde bogumlanrrsa bunlara eqit ikiz tinlU denir.

Z"yn"p Korknraz. Granter'l-erinrleri S(i:til|ti. TDK yay. 575, Ankara, 1992. s.g5 55

Gagavuz Tilrkgesi'nde algalan ve yiikselen ikiz iinli.iler; E, v,

y iinstizlerinin

diigmesi veya 0nliileqmesiyle ortaya grkar: kaet (G.F.l3l) < Ar.$dyet, yauz (G.F.72) < yavuz. Algalan ikiz UnlUlerin birinci 6gesi bazen bir uzun Unltiyle g0stâ&#x201A;Źrilir: duuar-

kan (D.6.80) < dogarken, duuan usaan (i.T.142) < dogan uga[rn, kuuardt (P.127) < kovardr, saurdrlar (i.T. 143) < savurdrlar, buuaymr; (P.218) < bo$aymrg, g1reim (G.F.215) < gdreyim.

Yiikselen ikiz iinliilerin de bazr hallerde ikinci 6gesi bir ikiz unluyle goste rilmektedir: krcemet (G.F.32) Ar. krydmet.

Cagavuz Tiirkgesi'ndeki

bazr ikiz Unliiler, Krpgak Tiirkgesi'nin etkisiyle

meydana geldigi belirtilmek izere Ktpgak tipi ikiz iinlil olarak ifrde edilmektedir.5z T0rkiye Tiirkgesiyazr dilindeki TUrkge kelimelerde ikiz Unlii kullanrlmamaktadrr. Ancak Anadolu ve Rumeli aSrzlarmda iins0z de$igmelerine ba$h olarak pek 9ok

algalan ve yiikselen ikiz iinlu ortaya grkmaktadtr: koiin, yourd, niayet, ciara, cierimiz,

tuof

buria.s3

IJNI,U UYUMU Tiirkge kelimelerde. kelimenin ilk hecesinde kahn bir 0nlti varsa, takip eden hecelerde de kalln iinlii; ilk hecede ince bir iinlii varsa sonraki hecelerde de ince UnlU bulunmasrna biiyilk iinlii uyumu denir. Buna gtire Ti.irkge kelimeler kallnhk-incelik

sralt kelimeler ve ince sralt kelimeler olarak iki grupta toplantr. Turkge kelimelerde kelimenin ilk hecesinde yuvarlak bir iinlii bulunursa sonraki hecelerde de duz-genig veya yuvarlak-dar iinlti bulunur. ilk hecede diiz bir iinlii bulunursa sonraki hecelerde de diiz iinlU bulunur. Bu uyuma da yuvarlakltk-diizlilk veya kilgilk iinlil uyumu denir. Buna g0re de Tiirkge kelimelerde ilk hecenin drgrnda genigyuvarlak iinlti bulunmaz. bakrmrndan kalm

Tiirkge'nin en 6nemli ses kanunu olan

bu iki iinlU uyumu,

Gagavuz

Tiirkgesi'nin tinliilerine gdre gdyledir:

itk hece

sonraki heceler

ar6,t erdri e, il, i a,6, u ikinci a,5, u ikinci

i o u

heceden sonra heceden sonra

6 (Gagavuz TUrkgesi'ne has olan bu iinlii T0rkge kelimelerde bagta bulunmaz. Rusga'dan altnma veya Fransrzca'dan bu iki dile gegmig kelimelerdeki 6- yerine kullanrlrr.)

L. A. Pokrovskaya. "Gagau:cu ve Tarihi celisimi". (gev. Nikolay Vasilyev), biyatr Dergisi , S. I , Haziran I 995, s.37

Kl'A.

s.29-30

NYA. s.43

Tiirk Lehgeteri ve Ede-

I bulunur.)

ti ii

(Bu 0nlU de bagta bulunmaz, nadiren orta hecede genellikle son e,ii, ti e, f,, ii

hecede

ikinci heceden sonra i ikinci heceden sonra i

Uzun tinliiler de benzedikleri normal tinliin0n tdbi oldupu kurallara uyar. Gagavuz Tiirkgesi'nde TUrkge kelimelerin b0yiik ve ktigtik tinlii uyumuna

bUy0k Olgiide uyduklarr g0rUltir. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde ses deliqiklipine uSrayarak Unlii uyumu drgrnda kalan alma (K.16), kardas (M.68) gibi kelimeler, Gagavuz Tiirkgesi'nde asli ses Ozelliklerini korurlar.

Eski Tiirkge'deki -g iins0zleri dtigerken,Tarihi Tiirkiye TUrkgesi'nde bu Unstizlerin d0ltiigu hecelerin iinliilerinin yuvarlaklagtrgr gOriiliir: kapu (D.6.74) kelimesi bdyle bir ses Ozelligi ta$rr ve k0giik iinlti uyumuna uymazi karpuz (P.194) kelimesi ikinci hecedeki yuvarlak 0nliiyii korurken, Ar. bdrOd > baril (C.270) geklini alarak ktigUk

iinlii uyumuna uyar. o Unl0siintin etkisiyle, fr UnsUz0nUn erimesi sonucu komgu olan ei UnlUleri yuvarlaklagtr ve iiteki kelimesi, (itdd (C.106) geklini alrr; bOylece iinlU uyumu bozulur. biitiirlil (P.208) < bu tiirlii birlegik kelimesinde ise ikinci unsurun iinliileri birinci unsurun iinlUs0nii kendilerine benzeterek 0nlii uyumunu sa[lar. daba$lau genellikle kahn Unliiltidi.ir ve iinlii uyumunun drgrnda kafu. Scin da mt giilersin beni be? (P.214). +kl eki ise kalrn srralr kelimelere kahn 0nliilii olarak gelir: yukardoh (C.Y.

90),7oktanh (A.6). Arapga ve Farsga'dan altnan bazr 0dting kelimeler, ilerleyici ve gerileyici gnlg benzegmesiyle iinlU uyumuna uyar: nryan (i.T.160) < Far.ni96n, barabar (i.T.265) < Far. berdber, teneleri (p.22) < Far. d6re, dusman (i.T. ls) < Far. diiqm6n, di.igmen, kazal (p.l9l) < Ar. $azel, rcrannanmry (i.T.106) < Ar. hicran + lan-. Tiirkge kelimelerde meydana gelen bazr iinlU de[igmeleri de tinlti uyumunu bozar: giirmtslar (8.T.45) < gagrrmrglar, gikardm (B.T.97) < grkardrm, irote 1o.6.ey < rrak.

T0rkqe kelimelerde iinl0 uyumunu bozan en dnemli sebep; ince srradan kelimelere kalln unlul0, kahn srradan kelimelere ince iinliilii eklerin gelmesi, yani ek-k<ik

Unlii uyugmazlrgrdrr: genim bcin ozman $enkuna (D.6. l6), bayldre (8.T.29), dizedansa,gezr)rkon (8.T.128), scryer, (C.277-),_pii/ramrq 1i.t.to+;, dayrcire (p.r52),'iirtrukta (D.i.o.s) <

y,"*flf"' U. t

sevmezkan_(D.6-ll). gericiykan evci, denizci gideciyiz J), yarceezim (P.37), aartyer (B.T.g3), dilnnr)ym (C.179).

(B.T.r0), Kisineviakr

-kan zarf fiili, +LAr gokluk eki,+ln ilgi eki, +dan (<delin) edatr, _Ar genis

zaman eki,

+Ll isimden fiil yapma

eki, +LIk isimden isim yapma-eki, +c"l,qz (<cigizi

kiig0ltme eki, +DA bulunma hdli eki, +tl aitlik eki, +1 UitincU teklik gahrs .Li ti-ntti uyumunu bozabilen baglrca eklerdir. Bu ekler Tiirkge kelimelerde uyumu bozduklarr gibi, alrnma kelimelere de kahnhk, incerik uyumunu bozacakgekilde gelebilir.

d"ginedatl eklegir ve biitun kslimelere -dan Sekliyleeklenerek iinlti uyumunu bozar.

e.6.22)

ritmmt (P.205) < Yun.ritm, ihtacirlamrylar (i.T.122) < Ar. ihtiydr, cqnabine < Ar.cenab, cestlart (i.T.223) < Fr. jest, gilnrihlardan (D.O.22) < Far. giinah,

guneh.s5

Cenel Tiirkge'de ekler, duruma gdre iki gekilliden sekiz ayrt gekilliye kadardrr. Bunun sebebi iinli.j ve iinstiz uyumlartdrr. Bazr givelerde bir taklm ekler uyum drgr kalabilir. Gagavuz Tiirkgesi'nde iinl0 uyumunun bu bakrmdan zaafa u$radtfr gorulur.

Eklerin kelime k6k ve gdvdelerine getiriliginde kahnhk incelik uyumuyla ilgili imldnrn yeterince oturmamr$ oldu$u dikkati geker. Daha dnemlisi pek gok kelime uyan ve uymayan farklr gekillerde kullanrlrr: 0nlii uyumuna sevdci (D.O.38)

sevda (D.O.34), turnelcir (C.82)

turnam (C.82),sdltimey-

cam (C.83) - sdlcimeyccirz (C.83), qaardr (T.14) - Eiirmtslar (8.T.45), irak (D.6.9) yrak (T.20) dcicirdilcir (c.40) - dcicirdilar (c.74), ymanamadrm (1.T.106) - inansan (G.F. 86). T1rkge kelimelerdeki Unl0 degigmeleri yuvarlakhk-diizliik uyumunu bozabilmektedir: babo (G.F.122) - babu (T.22)s6, dcidu (G.F.122). OdUng kelimelerde kelimenin ikinci hecesindeki yuvarlak iinliiniin korundu[u

gdr0liir: balkon (C.65) < Fr. balkon, vagon (C.66) < ing. vagon, saburlar (G.F.89) < Ar. sab0r (Gagavuz T0rkgesi'ne, Arapga'daki sabr anlamtyla gegmigtir.), sabun (T32) <

Ar. sdb0n. Gagavuz Tiirkgesi'nde; bir krsmr belli bir kurala balh olmayan ses olaylart sebebiyle, iinlU uyumlart zaman zaman ihlal edilse de, genellikle kahnhk-incelik ve yuvarlakhk-diizliik uyumlarrnrn devam ettigi goriilmektedir.

UNt U srRASrNrN DEGi$MESi UnlU srrasr bakrmrndan, Ttirkge kelimelerin ince ve kalrn srrahlar olmak 0zere ikiye aynldr$rnr sdylemiqtik. Bazr kelimelerde kahn srradan iinl0ler, ince srraya; ince srradan kahn srraya gegebilir.

Kalln slradan ince slraya

r.....r... > u....u...u

r...r...a >

gegig

i.....i..... gicik (i.T.177) < grcrk, cimbiz (K.41) < crmbrz. u.....ti....ii.... biiriinciik (i.T. 109) < buruncuk "ipekli". i...i...4... pihtilc)nmeydi (2.8.102) < prhtrlanmayaydr.

ince srradan kahn slraya gegig

e...e... > a...a... panQa panQa (P.220) < penge penge. tt...u... > o...u... qolluk (Z.E.l2l) < gdlluk. Bulgaristan Gagavuz Ttirkgesi'nde de ek-kok tinliilerinin uyugmazlrgr yaygrndrr. Bk. W. Zajaczkowski. ' s.l0-f l. giderlar,daylertle,gelmiskan. ge:erkan,kane, lre. istersan, bosarsen, elnon, seninan, tle baglacr da uyuEmazhk gosterir. bir z/n. hir Sey da v.b. ikinci hecedeki yuvarlakla5nra 6 du<iak tinsiizuniin etkisiyle gergeklegir. Birinci hecedeki 6 dudak unsiizuniin etkisiyle bu kelime hoba (('.277\ geklini de alabilir. age

ii...e...i...

i...i... )

u...a...r... gurladt (P.210) < g0rledi. crtt (8.60) < cirit.

r...r....

Stra defiiqikli$i iinliiler kadar iinstizlerle de ilgili bir olaydrr. Orneklerde de g0rUldiigii gibi iinsiizlerin art damak Unsiiz0 hdline gelmesi i.inliileri de art unliisii, yani kahn iinlii hdline getirmekte, i.insiizlerin 0n damaksrlagmasr da iinltileri 0n Unlti yani ince iinlU hdline getirmektedir. Bu ses olayrnda k, k, t, C, y, b, p, c, g insfizlerinin birbirinin yerini almasr veya bolumlanma noktasrnr degigtirmesinin biiyiik etkisi vardrr.

UNI,U DEGi$MELERi Gagavuz T0rkgesi, iinlii deSigmeleri bakrmrndan oldukga renkli bir gdriintU arz etmektedir. Unlti deSigmeleri iki sebebe ba[h olarak ortaya grkar. Birincisi Unliilerin 0nlUlere etkisi, ikincisi iinsi.izlerin Unliilere etkisidir.5T

KALIN a>e:

UxIUuniN

iNCELMESi

Bu iinl0 degigmesi komgu hecedeki ince iinlUniin etkisiyle ortaya grkmaktadrr.

kirez (K.14) < Yun. kiraz tabiet (D.O.123) < Ar. tabi"at, eki (C.Y77) < yaki, tezge (i.T.223) < T.T. tezgdh < Far. dest-gdh, $efteli (i.T.109) < T.T. $eftali < Far. peft-dl0, tenti (D.o.72) < Far. d6ne.

a>e; Genel likle alrnma kelimelerde gtiriilUr:

sefta

1i.t.lsl

et-, ycir (i.T.277)

< T.T.siftah < Ar. istiftdh, ziinetnrislcir (i.T.243) < Ar. ziy6n +

< Far. y6r.s8

a>i: drnegi azdr'.

asis

(P.289) < Ar. l3A9!6q.

r>i: Pek fazla yaygrn degildir. gikarmaa (B.T.l -50), irak (O.6.9).se

u>ii: Yaygrn depildir.

iirtlukta (D.A.O.5) < yurtlukta, miiniis (T.

9-5) <

Ar. mOnis.

Tiirkqe'nin diler kollarr ile olan benzerliklerini g0stermek iqin. Cagavuz 'liirkgesi'nde gortilen iinlu deligmelerini Balkanlar. Anadolu ve Rumeli alrzlanyla ve dif,er bazr givelerle kar5rlaStrrmayt gerekli gdruyoruz. 58 59

ARA, s.6, gardeq (umumi), egrri (Afqar). qenra (Ankara) v.b. ARA, s. I 3. Karadeniz bdlgesinde oldukga yaygrndn: pigaklcir. kari. bo1'uli. dqarr (1-rabzon\. RiA, s.57-58-108-l l2-l l3l cazi. dayi. nasi, aktlli. koyli. pirak. cani. gobani. dofrusi, kunis, karSi v.b. RAtt. s. l0l: act.tatli. alti. ya:r. GKAYA. s. 128. acr. hoci. tlicu 1<rlrca). i/r!, iqrlg 59

ixcs UxL0lnniN

KALTNLA$MASI

e>a:

OAUng kelimelerde ve birlegik kelimelerde g6rtiltir. candbet (M.34) < Ar.cendbet, canabina (i.T.75) < Ar. cenib, barabar (1.T42) < Far.berdber, kazal (P.96) < Ar.i4azel, alvau (C.134) < Ar. l.relvd + u, na$ey (M.43) < ne + $eY.

e>u: iki ornekte vari cuvap (C.YJ) < Ar.

cevdb, dadu (C.176)

< Tiirk. dede >

Rom. dedu, Bul. dedo, Rus. ded.

i>a: Arapgadan 0dUng ahnan bir kelimede gOriiliir. daqrci (2.8.76) < Ar. d6"ire.

i>I: Benzegmeyle ortaya gtkmlg bir 0rne$i var.

yabam (G.F.162) < yabdni.

i >u: Az rastlanrr.Arapga iidiing bir kelimede tespit edildi. musaafir (i.T.4l) < Ar. mis6fir.6o

6>o: Farsgadan Odiing ahnan bir kelimede var. Colda (2.8.76) < Far. qdl + de.

cENi$ UxlUlnniN DARALMAST

a>t: y iinlilsUniin bulundu$u

veya komgu oldugu hecelerdeki a iinluleri ve I iinliisiine yakrn olup benzeqmeye ugrayan a iinliilerinde gOriiliir. arabryt (8.T.143) kaygm bakry (P.98), parryt (8.T.99),portryt bana agasm (8.T.80) < Rus. porta, "kapr", qanlh (K.17), yar$a kuSu (8.16),orryr (8.T.152), konttrma (P.243) < kantarma, "bir gegit at gemi".6r

e>i:

leri vardrr.

Bu Unlii de$igmesinde de ytins0ztiniin ve iinlii benzeqmesinin gok agrk etki

bidz (i.T.t7) < Ar. beyaz, kirpig (D.O.l0t) < kerpig, sijpiirgiyi (8.T.6l) < s0piirgeyi, $irit (K.44) < 9erit, qlif (i.T.64), alev, tenekiylcin sartlt (D.o.]03), qekmeci

ARA, s.3; Musa.fir (Trabzon). ARA, s.7; almrya. yaptcanr (Giresun). sacryak \Bafra.Razgrrat) 60

(C.156), meci (P.240) < imece, iye (P.112) < e|e, diydim (i.T.44) < de[dim, karqnani (P.82), siyrek (M.45),mindir (D.A.O.l6) < minder.62

o>u: v, r iinsiizleri yanrnda darlaqlr. Komgu !, v iins[zleri de bazr hdllerde diiger veya deSigir: bugacft (C.231), buva (H.O.2.5), buvazmda (C.65),

ilk hece

Unli.isii o;

kuvaladr (C.l l9), suvan (P.163), kuvancft (K.13), uasmda (l'T.241), kara urman (8.T. 126), buynuz (T.30).61 o > u ye o > n de$igmesinin Rumeli aprzlarrnda yaygln olmast iizerinde Bulgarcada'ki o > z degigmesinin bir etkisi olup olmadrsr aragtrnlmaktadtr.6a

6>ii:

hece Unlijsii d; f, t, y, l, n iinstizleri yantnda darlaprr: dd billd (M.90) (C.293), driymtistiilar siindiirmiisldr (M.10), kiiysiinci (M.107), i)/kesindd (D.6.104).e'

ilk

DAR UNLULERiN GENi$LEMESi

t>a: Fazlayaygn ddgildir. krlangaglar 0.f .292) < E.T. karhgag, tamazluruz (P.176) < tamrzhgrnrz, patlacan (i.T.206) < Ar. bddinc6n, Far. bddingdn,fiskan (M.8 I) < frqkrn.66

i>e: Komqu hecedeki iinliiniin genigletici etkisiyle ortaya grkar. sefta (.f .351< T.T.siftah < Ar. istiftdh, tabeet (i.T.95) < Ar.tabicat, kenever (p.152) yun. kenevir, baane.-(C.Y.59) Far. b6ri. zeftlenmdd (C.25) < Ar. zift+le+n-, Vedin (8.T.126) < Vidin67, kelemeyi (C.56) < Ar. kelime + yi, giceyez (8.T.152) < gidece[iz.

u>o: Yaygrn degildir: kolag olmuS (B.T.28) < kulag "sa'lmrg", bostan (H.O.SS) hazvoncular (j.T.239) < Ar. hd2ir0n + cular ,'haztr yiyiciler".

< Far.

b0stdn,

ARA,s.l0; genellikle ilk hecede g6rijlur),ingd(Ciresun),yirli (Bahkesir),yrdr. yirindrin,/rrr,,{ (CUney Batr Anadolu).

ARA. s.l4-l 5l ava (Qankrrr). 6uga: ((oruh), guvala (Ankara),szvar (Uzunk0prti). Rumeli Atrzlarrndaki drnekleri igin bk. RAil. s. I I l; ava. buva. kuvalanak. iuos. buynu, kuva, qinku. ulak (< oplakl, DTA. s. I 9 I : buv. duv. kuv . suvan. suuk. G. Hazai' "Rumeli Apalanntn Tarihi O:erine". TDAY Beileten r960, Ir. bs.TDK yay. 183, Ankara. 1988, s.207-210

66 61

ARA. s' I 5 Anadolu Agrzlarrnda s.eyrek goriilmesine rasmen Rumeri alrzlarrnda yaygrndrr. KDBTA. s.'19., kii. siir. tilen. Rn(1. s.92t hiile, iisii:, iisi)r. ki), siile-, tiren_, dt _. Anadolu a8rzlarrnda seyrcktir. ARA.

s. l2: garlangus (Batia) < ktrlangq, ahar (Denizli\ < ahr. Rumeli atrzlarrnda yaygrndrr. RA[]. s.r 12. sefte (<siftah). eqenek (<iy-), gezqek (<qinrgek). barent (<bari), er -(<in-).

ottz UxlUt-rRiN vUvIRLAKLA$MASI: a>o: Biri b- dudak tinsiizuniin dbUrii yardrmcr fiildeki yuvarlak o

iinliisUnlin

etkisiyle ortaya grkmrq iki tirne$i vardtr: boba (C.227), Allaa roz olsun (B.T.43) < Ar. rd2i.

e>ii: Bir iirne[i vardtr: gc)Emelcir

(D.O.l4).

t>u: b,

leri vardrr:

p, v dudak Unsiizlerinin yuvarlaklagtlncr etkisiyle ortaya grkmlg Omek-

suvazladtm (i.T.92), bugaym (B.T.54) < brgak suva (i.T.126), punar (2.E.12r.68

i>ii: b ve m dudak iinstizlerinin

rm,

kumu (C.Y.l2) < krmtz,

yuvarlaklagtrrrcr etkisiyle

ve gerileyici ben< Ar. m0nis

zeqmeyle baliir (C.209) < Ar.billor, ilerleyici benzegmeyle miinils (T.95) Orneklerinde gdrUl0r.

YUVARLAK uNr,ulnniN DUZLE$MESi:

o>a: Bir Ornegi vardrr: kila (P.220) < Yun. kilo.

o>e: Kaybetmek birlegik fiiline benzeyerek ortaya grkan bir 0rne$i var: kaybelmeyincd (C.20) < kaybolmayrnca.

u>t: Dudak Unsi,izleri yanrnda 0nlii-tinsiiz uyugmazh$ryla olugur: bizaaya (K.18) < buzagrya, brda (C.137), mmdar (D.O.100) < Far. murddr, Mrsa (C.18) < Ar. M0sd.

u >i: Bir drnekte gdr0liir: mqqmile (P.296) < Ar, ma"mfil.

u >:i: y etkisiyle

olugmug tek

drneli vardrr.

uydyor (8.T.84).

ARA,

s. I 3- I 4: Karadeniz alrzlarrnda yaygrndrr: baluk, ya:uk (Trabzon), kasuk, .fundugum, fursrit, aklum. ahrnri, kucagunru (Rize1. yayylur. pundr (Bafra). yTS, s. 40; buftar, bfiar.

ti>e:

l08l

(1.T. komgu hecedeki iinlunon etkisiyle ortaya grkmrq bir d,r'ncgi vardr' ene: < Far. hen0z.

Unlti degigmelerini roplu olarak deg,erlendirdi$imizde Cagavuz Ttirkgcsi'nin

Unlii de$igim tablosu r;OYledir':

e, ci, t, t, tt

h>u e-> a. i, u, ti

l>a,i.tt i> ct, e, t, tt o>u,e, ll o

-'rl,

u>a,tii.o .. t'9 u>e UxlU DU9MESi (iagavuz Tiirkgesi'nde iinlii dtiqmeleri ilk, orta ve son hecede gOr0lmektedir. S6yleyig kolaylrgr sa!,lama yanrnda. hece tekrarlarrndan kaqrnma, iinsi.izlerin iinliiler iizerindeki etkisi iinliilerin baglrca dtigme sebepleridir. Genel T0rkge'ye gOre iinl0 dUgmelerinde gdriilen en orjinal durum, iins0zle baglayan kelimelerde ilk hece iinIiisilniin diigerek kelirnenin gifl iinstizle baglamasrdrr: braul'tp (i.T. I I ) < brrakrp, krau (D.O.65) < krralr. h tezik (p.21 3) < hi lezik. Gagavuz Tiirkqesi'nde gcirii len bag hca iilr ti dtigrneleri 9un lard r: I

'r)

W-Zajaczkouski'nin (agc..s.8-l0l llulgaristan (iagavuz Tiirkgesi'ndc tespit etrigi unlti Jcgifnlcieri $unlardrr'.

e. u)'ile. ttne. haSe. burnte, hurme. ),urc. wtve, yunturle, kore. orte. peree. dimtS, gitirDot.. ihali, iS < e; bn'enntis. hiyoz. Jiyil, pil,nir. yinez..t itlt.

e' t'

o>l.btn:.bu1tru:,trurar< do$ar.srr',rr. ii!itk.uttt.lr,rrrt<donuk, huturria.sufi.u. i . ii: dinfi < dovrnck. gtlgd < giilgc. giiijncc.,(r7r,e < k0)e,.rr'i,r- < son. stiyle r.:.b.

t, tt .- e: nalleytr. ktkclttr, v<tnelor(.:yot)u)()r). t > u : habunm:. bubatnr:, bucuk, canu < canrr. canti. t. i .' u :.fustan < listan. punor.

u 'il

: hubu -b(th.,

tr > r, i : gtbuk

-gib*. dollurmu; -&trdurmt;,

ytnttrtu - lttnUtrtu.

t', i : Q, S, ),iinsiizleti Bulgarislan Cagavuz

c>i t>e,tr,i i)rr

o > r/

lannxla untpgik. qikrr.

f iirkgesi

kortnus -koynrt$, karSt, baStn,

ahyim..vil <ytl. yilan,

tln!i.i dcpiSinr tablosrr tla ;o1.ledir:

0>r?

u>t.i

otu,nur -ournrry. kupt - iupu.

),tltlr

v.b.

a iinliisii Ortada ve sonda diigmektedir. Orta hece Unlusunun diigmesi

iinlii tekrannr 6nlemek igindir:

r etkisiyle ve srk

inancaam (i.T.252), ordan, burdar (K.36), nezmqn (D.O.ZS). e

iinliisii

Ortada ve bagta diigmektedir. e tinlusti de bagta, unlti tekrarrndan ve y Unstiziin0n etkisinden dolayr diigmektedin meklermiq erdd (D.A.o.l I ) < emeklermiq yerde, zeetlenmeklcirldn (i.T.g2) < .

eziyetlenmelerle. Ortada e iinlfisil r iinsUzU etkisiyle diiger: nerdd (C.Y .45), nerdt)n (C.y. I 02). r

iinliisii

Bagta,ortada ve sonda dUgebilmektedir. Bagta .r ve

siyle diigmektedir:

dig tinsiizlerinin etki

qrlr (K.43) < rgrkh, Silak (i.T.82) < rgrlak, srgaanntk(C.2S0) < rsrrganlrk. Qokluk ekinden sonra 3.1.9.+ l eki erimektedir:

insannarna (i.T.269) < insanlarrna,yukarsma (i.T. 126). Orta hecede I diigmesi drnekleri qunlardrr: den

ardrmry (M.52) < agrrdtrmrg, ayktladrk (i.T.25l) < aykrnladlk, "kestirmegittik", sayleer (P. 173) < sayrhyor, kwrak (i.T.266) < krvrr + ak. Sonda r, y ve z tinsiizii yanlnda diiger: AIla raz olsun (G.F.44), dryar kapusu (P.249), Kalmqr bir tekerlek Ordy burdy gezer tek (8.40). 6 ve r iinsiizleri yanrnda d0ger ve kelime gift Unsiizle baglar. braadtlar (C. I l4) < brraktrlar.

i iinliisii Ba$ta,ortada ve sonda diiger. Bagta ra ve s 0nsiizleri yanrnda dti$mektedir: l- yardrmcr fiiliyle yaprlan Sart gekiminde diiger: tobonnar sa kalsm pak (K.25). Yabancr sdyleyiglerin etkisiyle d09er: Stanbol(B.T 47) < istanbul. rz Unsiizii yanrnda dUger: meci (P.240) < imece. Kelime kaynagmalarrnda diiger: ne iS'7in laf olmaz(M.54). Ortada, orta hece Unliisii olarak diiger: Desll (M.5) < besili, naafle (C.174) < Ar. ndfile, benzin (D.O.99) < beniz+in. ilk hecedeki i dtigmeleri sebebiyle, gift iinsiizle baqlayan kelimeler vardrr. blezik (P.213), Brin da braz diizeneyim (i.T.210) "ben de biraz siisleneyim". Sonda y etkisiyle diiger: nerey (C.Y 83) < nereyi.

u iinliisii Bagta ve ortada dU;er. Ba$ta tek

drneli var:

< fala (D.6.lot).falad* (i.T.248) ufala-'

Ortada orta hece iinliisti olarak diiger: (A' l8)' ustraylan (C.182) < Far'usture, kobza (l'T '85) <..kopuz' Avugloytp "<'boyunduruk, t*artm (C.86), burnum (K.18), yavklum (D.0.50) < boyndruk (C.S6) < yavuklum, koynum (i.T. 125) koyun + um.

UNt U rUnBIuesi Gagavuz

f iirkgesi'nde iinlii

ti.iremelerinin 0n tiireme, i9 ttireme ve son t0reme

drnekleri vardtr.

6n ttreme

Tiirkge'de r, / gibi iinstizler kelime bagrnda bulunmamaktadrr. Baqka dillerden 6diing a|nan ketimelerde goriilen bu tUr kelime bagr iinsiizlerinin yanrnda iinlii strastna uygun dUpecek bir iinlii tUremektedir.

i tiiremesi ilaicsdz (D.C.2l ) < Ar. ld' ik + sir. u tiiremesi [Jrum (i.T.135).70

ig tiireme Gagavuz Tiirkgesi'nde igtUreme drnekleri fazladr. TUreyen iinliiler komgu hece iinl0leriyle aynr cinstendir. T0reme iki heceli kelime k0klerinde orta hece tegekkUl edecek qekilde ortaya grkmaktadrr. a tiiremesi : Tatari'nin kadtnqsr (B.T.94) < kadrn. e tiiremesi : Serebet (G.F.38) < Ar. gerbet. r

tiiremesi

kutrak(i.T. I 89) < krsrak. i tiiremesi

hasiret (P.21) < Ar. hasret.

Kuzey-Dotu Bulgaristan lvlilino alzrnda baSta d.u.ii turemelerinin 0rneli oldukqa fazladr. Krg. igin bk. KDBTA., s.86i ilazm, ilen. ilinon, irecep. ramazan, rakr, urus, urum, illuzgar. Bulgaristan Cagavuz T0rkqesi'nde bagta e ve i tiiremesi g0ruliir: W. Zajaczkowski, age.. s.l2; erendelenmis. ileyik <Ar. l6t'ik.

u tiiremesi:

komususunu (C.24)

(D.O.

52) Ar. "amm *

komqusunu, kulubunu (i'T'198)

< kulpunu,

Qmuca

ca.

Ar. sdhib kelimesi, iyelik ifadesi taqrmadrlr ve *slz olumsuzluk eki aldl[r durumlarda da 3.t.g. iyelik ekini korumaktadrr. Kelime bu hdliyle bir ig tUreme gdrUntfisti kazanmaktadtr.

saabisizliktcin (P.l l8), saabi (C.137). Son tiireme

-kan zarf-fiilinden sonra ve isim tamlamalanna benzetilen stfat tamlamalannrn sonunda gtiriilUr. Bunun drgrnda da son tiireme drnekleri vardtr. a tiiremesi

kobze (i.T.B5)

< kopuz, senkana (D.6.16), yurta (L1.K.22) < yurt

"ota$,

yurt". e, 6 tiiremesi:

maamile (P.269) < Ar. mi'mirl, diisiiniirkend (C.80).71 r

tiiremesi

dev adamr (D.A.O.43).

ii tiiremesi r tiiremesinde oldu$u gibi srfat tamlamasr isim tamlamasryla karrgrr; iigiincti

giinii (8.T.144).

UNsUzlnn (KoNSoNANTLAR) Unsiizler solulun ses yolunda bir engelle kargrlagmasryla glkan seslerdir. Akci$erlerden gelen soluk, ses yolunun daralmasr, kapanmasr veya agrlmaslyla bir Unstiz sese dOniig0r.

Gagavuz Ti.irkgesi'nde

Unsiiz vardtr: b, v, d, g, j, c, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t,

./, h, ts, 9, s.

Ayrrca 0ns0z kabul edilen ve Rusga'dan ahnan kelimelerde aynen korunan harfler de gunlardrr; e (yo), lO (yu), fl (ya).

UnsUz+UnlU

Bu harfler TUrkge kelirnelerdeyo, yu,

yayazir.

Qift unsuz 1// (ic) de Rusga kelimelerde korunur. Turkge kelimelerde yq qeklinde iki 0nsiizle gosterilir. Sertlik bildiren 1 vâ&#x201A;Ź lumugsklrk birdiren r, igaretleri de sadece Rusga,dan

altnma kelimelerde kullanrllr'. Daha dogrusu kelimenin Rusga'daki imldsl korunur. Bu linsiizler, T0rkge kel imelerde ku I lan r lmaz.72

t' -

GBAA. s.5l.vcrrtkana. gidtiktinri..ltktkana. Ky.{. s.45,endirirkene. biyandana. yefiidene N. D Arabacr. L. A. Pokrovskaya. D. N. Tanasoglu. age. s.25-35_54_55 L. A. Pokrovskay a. G ru m nu I i ka G a gavu: ko go I uz tka.... s.2l L. A. Pokrovskaya,"Kratkiy Oqerk (irannotrkr...". s.6l5

ti6

Unsiizler Gagavuz Tiirkgesi alfabesindeki strayla gunlardtr: b iinsiizii

Tonlu, patlamah bir dudak-gift dudak iinsiiz0diir. Bagta ve ottada bulunur. Sonda bulunmaz'. -b >-p olur: cuvap (G. F.174) < Ar'. cevdb, hesap (C.106) < Ar. hesdb. v iinsiizii

Tonlu, patlamalr bir di9-dudak iinsiiziidiir. Tiirkgedeki v iinstizlerinin tamamrna yakrnr tUreme veya E, g, b 0nsUzlerinden gelen 0risiizlerdir.T3 Tiirkiye TUrkgesi'nde vurmek fiilinin ilk hecesinde tiireyen v tinsiizi.i kullantlmaz. Bu fiil Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki gekliyle rrr (S.G.l2) olarak kullantltr.

maz'.

-d

d iinsiizii Tonlu, patlamalr bir dig iinsiiz0dtir. Bagta ve ortada bulunur. Sonda bulun> -/ olur. imdat (C.Y59) < Ar. irndAd, mahet (P.164) < Ar. ma"bed.

g tinsiizii Tonlu. patlamalr bir damak iins0zUd0r. iki ayrr qekilde bolumlanrr. Kalrn yanrnda, aga (D.A.O.40), gaarga (C. 169), damga (D.A.O.40) iirneklerinde oldugu iinlti gibi art damakta; ince Unlti yanrnda ge('a (i.T.36), glt (P.36), giirgenci (G.F.146) 6rneklerinde oldugu gibi dn damakta bogumlanmaktadrr. Batr Tiirkgesi'nde en eski zamanlardan beri ig ve orta seste 6n ve art damak iinsiizleri yava$ yava$ diiqmiig ve tasfiye edilmigtir; kurug > kuru, sartg > sart, gerig > qeri, emgek > emek, ilgeril > ileri, tanglag > tarla, yazrylrg > yazil\ yatgurmak >

yatrmakv.b.

arasrnda ise bunlarrn gatrfmasr ve biiztilmesi ile hece yivni, sc)giinmek > si)nmek, bagtr.sak > barsakla. T0rkiye T0rkgesi'nde yaztda korunan fakat sdyleyigte biiy0k iilgiide yutulan tonlu, siirekli, damak Unsiizii f; Gagavuz Tiirkgesi'nde kaybolmugtur. Bu 0ns0z. siiyleyige uyularak yazr dilinden tasfiye edihnigtir: diiiin (C.156), cerlerim (P.228) < Far. ci[er, aactndan (G.F. l05) < a!,acrndan Kelime ortasrnda bazen ! > y olur; diydim (i.T.44), iye (P.172) < ege.

iinsiiz0

iki tinlti

diigmesi meydana gelebiliryegl rmi >

iinsiizii Tonlu, srztcr bir dig darnak tinsiiziidiir. T0rkiye T0rkgesi gibi Gagavuz

TUrkgesi'nde de7 0nsiiz0 yoktur. Odung kelimelerde kullanrlrr:

Jena (C.58) "6zel isim", Jandarlar (D.O.20) < Rus. jandar "iandarma",.s/u7< ba (C.58) Rus. slujba "memuriyet", de.iurnq, (C.173) < Rus. dejurney "eczane".

t' to

Ahnl.t Cafbroflu. "|'iirkgede ",-" morfemi".'Iiirkiyat Mecmunsr, c.XVl. 1971. s.27-38 Tuhrin Banguollu. age.. s.58-59

c iinsiizii Tonlu, kapanmah bir dig-damak tinsiiziidUr. 30 Temmuz 1957'de kril kOkenli Gagavuz Turkgesi aifabesi tespit eiildiginde bu iinsuz dj(Jtx) iinsiizuyle giisterilmiqti,Ts *imaii gibi. Daha sonra Moldovan alfabesindeki c ('X') harfi ahnarak bu 0nsiiz tek bir igaretle g0steri lmeye baglanmt gtrr.7 z iinsiizii

Tonlu, srzrcr bir dig iinsiiziid0r. Bazr hallerde z >

kumr (C.Y.l2)

olur:

< krmrz, sincir (D.6.62).

y iinsiizii Tonlu, srzrcr bir dil ortasr-damak iinsiiz0dUr. Konugmada e- Unliisiinden 0nce yan iinli.i olarak sdylenir: fakat kril kdkenli Gagavuz Tiirkgesi yaztstnda gOsterilmez genig iinlUler yanrnda daraltrct bir etkisi vardtr: orry (8.T.152) < orayr, arabryr (8.T.143) < arabayt, siyrek(M.45) < seyrek. k iinsiizii Tonsuz patlamah bir dil arkasr-damak Unsiiziidiir. Sonda, iinsiizle baglayan bazr eklerin yanrnda diiger: kiiEiicilk (C.294). ufuctk (C.175), qocuum (C.175). Kalrn ve ince iinli.iler yanrnda bogumlanma noktasr deSisir:Krlara, orak, bakarak (T.35) 6rneklelinde art-damakta; diiSktin, kim qemrek (C.175) orneklerinde 0ndamakta bo$umlanrr.

I iinsiizti Tonlu, akrcr, bir avun-dig eti i,insUz0diir. Tiirkge kelimelerde bagta bulunmaz. Ancak yansrmalarda ve Odiing kelimelerde bagta bulunur: le$ (i.T.233) < Far.l69e. laf (i.T.98) < Far. ldf leh (C.2tS) < Rom. left',attrn veya giimiig para". lampa (C.2 l8) < Yun. lampas. / iinsUzii de kalrn ve ince Unliiler yanrnda iki ayn noktada bolumlanrr: nasrl ayrilmry (G.F.125), lobut (T.32) gibi kahn iinlUlU kelimelerde dilin art-damakta gukurlagmasryla; Ieen (A.56) < Far.legen, islek (G.F.125), gdzdl (c.156) gibi ince unliilu kelimelerde dilin On-damakta gukurlagmasryla bofumlanrr. / iinsiizii; ister 0n, ister ar1 damakta boSumlansrn akci$erlerden gelen hava avurtlara garpar. Bu sebeple bu Unsiize avurt veyayar Unsiizu de denir. / tinsiiz0; ig seste genizsi-digeti r iinsiiz0 dntinde gerileyici benzegmeye ulrar samanruklar (D.O.6S), annamddrtm (K.16)t diySitsinncir (G.F.160), oino, (G. F.r64). ig seste genizsi-dudak iinsuzu m <intinde gerileyici yan benzegmeye u$rar: gamru (C.y 56), dtiinnilk (i.T.166), kumnukta (C.y 72).

''N ,UL

D. Arabacr. L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoglu. age., s.26

A. Pokrovskaya, "Kratkiy Oqerk Cramnatiki...',

s.6lj

m iinsiizii

Tonlu, aktct, genizsi bir gift dudak UnsiizUdUr. TUrkqe'de kelime baglnda bulunmaz. ig ve son seste bulunur: meyva (i.T.90) < Far. mive. mrndar (D.O.100) < Far.murddr, moQuga (M'90) < Rom. moguga "sopa" . mance (C.Y34) < it. mangina "yiyecek" v.b.

n iinsiizii Tonlu, akrcr, genizsi

bir dig-digeti UnsUziidiir. Tiirkge kelimelerde ne soru zamiri ve ondan tiiremis nasil, nice, nerede, niqin gibi kelimelerin drqrnda kelime bagrnda bulunmaz. Bazr Anadolu ve Rumeli a$tzlannda oldu!,u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de yer deSiqtirme yoluyla r iinsiizU 0n sese gegebilir: naalet kapek (P.172) < Ar. ldnet. Bunun drglndaki r- 0ns0zleri ddiing kelimelerde gdriiliir: neytron (2.E.102) < Rus. neltron, ing. neutron "nOtron", nol'(8.80) < Rus. nol' "srfrr", nafile (i.T.l 30) < Ar. ndfile. p iinsiizii Tonsuz, patlayrcr bir gift dudak iinsiiziidiir. Bagta, oftada ve sonda bulunur. Sonda, UnlUyle baglayan bir ek gelirse p > b olur: ing. klup > klubun (C.190), yalap > yalab* (G.F.136 ).

sonda

r iinsiizii Akrcr, titremeli, bir dig-damak iinsiiz0diir. Tiirkge kelimelerde ortada ve kullanrlrr. Odting kelimelerde r iinsUzii OnUnde iinlii tiireyebilir: Ihrum (i.T.135). Dudak Unsiizleri yanrnda diigebilir, fakat komgu Unlii uzamaz: debeStirerek (P. I 57) < depreqtirerek, gdz kryar (D.O. I I 2) < g0z krrpar.

s iinsiizii Tonsuz, slztcr bir dig iinsiizUdUr. Bagta, ortada ve sonda bulunur. Sonda bazen s > z olur: Ar. mikass > T.T. makas > makaz (i.T.225), herkes > herkez (i.T. 163).

t iinsiizii Tonsuz' patlayrcr, bir dig, dig-eti Unsiiziidiir. Bagta, ortada ve sonda bulunur. Son seste -/, iinltiyle baglayan bir ek gelince genellikle tonlulagarak -d olur: kiyat (<ka!rt) > kiyadt (p.t43), biiift(<biiyi.it)> butide(p.er,aart> aarirn,(D.o.70).

f iinsiizii Tonsuz' patlaytct bir dig-dudak iinsiiziidiir. Bagta, ortada ve sonda bulunur. Bazr hdllerde -f-, p- olur.. ptrtldak (8.-56), pmdrk (8.56). h iinsiizii Tonsuz, srzlcr, bir glrtlak iinsiiziidiir. Cagavuz Tiirkgesi'nde iki turlii

vardrr. ikisi de grrtlaktan gelir, fakat birinde s0rtiinUr. Bu iinsiiz Arap alfabesindeki

(f,)

"yl6i1

I iinsiizii arkasr art-damafa yaklagrr veya

iinsUz0 gibidir.

i9i

ses

Digerinde ise akciserlerden gelen soluk alrzda hig bir yere garpmadan ve a$tz organlan bu sesin boSumlanmasrna hig bir katkrda bulunmadan glkar. Ses dilinde

buna ah sesi denmektedir.TT Gagavuz Tiirkgesi alfabesinde bu edilmez.

iki ses birbirinden ayrrt

h iinsgzii iinliilegmeye gok uygun bir iinsiizdtir. Bu sebeple bagta, ortada ve sonda di.iger; go[unlukla komqu iinltiy0 uzatr. Bazen de h >

h > f olur.

toom (D.0.9), Ar. kehle (bit) > kiile (P.219) Ar.sabdtr > sabaylen (C.12) Ar. zeytin > zihtin(C.15),y$tm (i.T.195) < htstm, Ar. r0h > ruf (C.227), Fan ser[oq > sarfo$ (C.Y.70). h unsuzunun korundu[u ijrnekler: h6yUk

> iiiik (8.65), Far. tofum >

hayti(C.13),htzh(K.ll), horoz(K.|})^foroz(D.A.O.23),herkezi(i.T.163). ts iinsiizii (u) Tonsuz, kapanmah bir dig 0nsUziidUr. Genel Tiirkgede bu iinsiiz iki ayrr 0nsiizle, /s geklinde gdsterilir. Gagavuz TUrkgesi'ne Rus asrlh kelimeler yoluyla girmig, yanslma kelimelerde ve Rusga'dan ahnma kelimelerde kullanrlmtgtrr. gru vts(M.43), htsrdarak (C.130), tsink (C.135) < Rus.tsink "ginko", /srgara(C95) < Rus tsigara "sigara", tsement (D.O.l0l) < Rus tsement, "gimento", mototsikla (D.O.88) < Rus mototsikla "motosiklet". g

iinstzii

Tonsuz, kapanmah, dig-damak iinsiiziidiir. Bagta ortada ve sonda bulunur. Sonda, iinltiyle baglayan bir ek geldiginde tonlulagrr. orug > orucuna (C.94), ug> ucunq (C.95).

I iinsiizii Tonsuz, stzrcr bir dig-damak iinsiiz0diir. Baqta, ortada ve sonda bulunur.

Gagavuz Tiirkgesi'ndeki gruplandrrrlabilir:

iinsiiz gdsterdikleri geqitli ozelliklere g6re g6yle

I) Bo$umlonma noktnlarrno gAre: t) Dudak iinsiizleri a) Qift dudak iinsiizleri: b, m, p b) DiS-dudak iinsi.izleri: v,f

2) Di; iinsiizleri a) DiS: d, z, l, n, s, t, ts b) DiS-damak:

3) Damak a) Dil ortasr:

lanrr.

c, r, 9,

y,h

b) Dil arkasr: g,k, 4) Grrtlak: h 5) Geniz: cift dudak 0nstizti m; dig 0nsuzii n aynl zamanda genizde bo$um_

N"uinSelen.So-1'1ef i{ Scshilinti ,!krr.stik SeshilinrveTiirkiyeTiirkgesi,TDK yay.,Ankara, 1979.s. 104

6) Avurt: Dig tinsiizii olan l; aynr zamanda avurtta bo$umlanrr Ses yolunun durumuna gdre: A) Ses tellerinin durumuna gdre: l) Tonlu iinsi,tzler: b, v, d, g, i, c, z, y, l, m, n, r; b, d, g, c tinstizlerinin tonsuz kargrhklan vardrr: p,t,k,g 2) Tonsuz ilnsiizler: k, p, s, t, f, h, ts, g, g B) Ses yolundan havanrn grkrglna gtire l) Patlayrcr iinsiizler: b, d, g, k, p, t 2) Kapanntalt iinsiizler: c, ts, g 3) Akrcr iinsilzler: y, l, m, n, r 4) Surct iinsiizler: v, j, z, s, i h, I

II)

III)

Temas derecesine gdrel

v, j, z, y, l, m, n, r, s, I h, 2) Siireksiz iinsiizler: b, d, g, c, k, p, t, ts. g I

) Silrekli iinsiizler:

UNSUZ (KONSONANT) TABLOSU

llo!umlanma

Tenras

ticlecclerirrc g0re

Dudak

noktalarrna Scs

lrrlunun

durunrrrna gdrc I

lavannr -{drc

Ses tellerine

oSilu

gdre

glklflna

Dit

Damak

gofe

;3ih Dir o"?i;* "o*,

'l onsuzu olan

tonlu Patlatrrr Tonsuz Tonsuzu olan

Tonlu Kapannralr

Srzcr

'l onsuz

'l onlu

'l onsuz

Aklu:

onlu

lonlu Tonl,,

v genlz

o*fl

Tonlu

".11,,

Grrtlak

i;xsUz DEGi$MELERi:

TONLULA$MA

gelmeTonlulagma, tonsuz UnsUzlerin kendi kargrhklan olan tonlular haline

sidir.

gunlardtr: Gagavuz Ti.irkqesi'nde gdrillen tonsuzlagma olaylartntn bagltcalan > v,slz. v, k> > d,.f> g, Q c, h> Y, t p > b defigmesi

bit h""" bitltgmesinde gdriiliir:

ncibacam (i.T.80) < ne+ yapacagrm'

k > g deligmesi

es*ifUrtge'Aen beri tarihi bir geligme iginde suregelen bir ses olaydtr.Te Gagavuz Tiirkgesi'nde kelime bagrnda ve oftasrnda 0n-damak iinsiizleri arastnda g0rUliir:

genger (P.205)

kenger, gi)me (P.183)

kiime, gegirge (i.T.259) <

gekirge.so q

> c de[igmesi

Baqta bir

orneli var: canta (i.T.197) < ganta.

h > y defiqmesi Bagta diigmeye uygun h- i.insiizi.i yerine y 0nsiiz0 tiirer. ilk hecesinde e bulunan kelimelerde y de$igmesi veya tiiremesi yazrda gdsterilmez. Gagavuz Tiirkgesi'n-deki bu y'leqme Slav etkisine baplanmaktadrr.

yrsm (i.T.t95) < hrsrm cayil (K.41) Ar. c6!il. t > d defiqmesi Bagta

giiriiliir. Ornegi fazladr. Tarihi Ttirkiye TUrkgesi'nde gdriilen d- pek

gok kelimede korunmugtur. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde tonlulagan bazr d- 0nsiizleri Anadolu ve Rumeli a$rzlarrnda devam etmektedir. Farsga'dan 6dUng bir kelimede l0nsiizii tonlulaqarak d- olmugtur. dad (i.T.24), dadasrn (M.61 ), dakmry (H.O.54), dembel(P. 199) < Far tenbel, dan (8.18), dansu (B.18) "rgrkslz".8l

> v defiqmesi Kelime oftasrnda gOriilen bir tinsiiz depigmesidir:

"19

Cagavuz Tiirkqesi'nde gOriilen tinstiz deligmelerini Anadolu ve Rumeli Alrzlarr ve Balkan Turk Alrzlarr ilc karqrlaEtrrmayt bazt scs denkliklerinin tespiti ve Cagavuz Ttirkgesi'nin diler Turk qive ve agrzlanyla ilgisini ortaya koymak bakrnrrndan t'aydalr buluyoruz. Muharrenr Ergin, age.. s.95

AAKD. s.t14'.

s. l3: gogli (Aydrn). g(t,? (Odcmi$). g4t (Ordu, Ciresun, Trabzon), geqi (Marag, Elaag). RiA. gendi, giSi. galahalrk. garsilanta. gemuk < kemik, goyun < koyun (Rize), GKAI'A, s.143.. gendi,

gerrii (Gtimilghanc). Krg. AAKD. s.8. datlt (Bor. Arnasya). dutnalt (Kutamonu, Qorum, Amasya). RAij. s.llJ. (Elezanova. Llarima).

tlatldan (Rozino).

clara

Kqvkaz (i.T.269) < Kafkas, kava (8.T.84) < Ar. kufr.tt

k > v defigmesi

Kelime ortasrnda gOriilen bir drneli vardr: avSamnein (G.F.219) < akqamleyin. s

> z deligmesi

Bagta ve sonda g0rUlen bir iinsiiz depigmesidir. Kelime bagrnda, Far. sunbul >

TT. siinbiil > zilnbiil (D.A.O.42) drne$inde gdrUliir. Kelime sonunda -t UnsiizU dtigtince, kelime sonu iinsiizti olan -s tonlulagtr: serbez (M.22) < Far. serbest, raz geldi (i.T. 200) < Far. + Ttirk. birlegik fiil rdst gelKelime sonunda giirUlen diler -s > -z drnekleri de qunlardrr: makaz (i.T.225), herkezi (i.T. 163) < Far. herkes , kavkaz (1.T.269) < Kafkas, haliz (C.Y .76) < Ar. [61is.83

TONSUZLA$MA Tonsuzlagma, tonlu Uns0zlerin tonsuz kargrhklan ile de$igmesidir. Gagavuz Iiirkgesi'ndegdr0lenbaghcatonsuzlagmaolaylart gunlardtr: E> lt, S> k, g> h, c> Q,

d>t,v>f, z>s,b>p,y>h. g > k defigmesi

Arapga'dan 6dUng ahnan kelimelerde bulunan tonlu art-damak iinsUzii gayrn

(f), tonsuz art damak UnsUzU ,t'ya gevrilir. Bu ses olayr kelime bagrnda gOriiliir. karez (M.24) < Ar. !are2, kayrit (C.259) < Ar. $dyet, kaard (i.T.105) < Ar.gayri, kurbet (C.Y.S) < Ar. gurbet, kazal(P.96)> Ar. gazel.sa g

> k defiqmesi

kkadar yaygrn deSildir.

kez (2.E.104) < gez, kedik (M.71) < gedik.

[ > h defigmesi

Ortada bir Orne$i vardrr. kihad (8.T.106) T.T. < kagrd < Far. k6gi7. c > 9 defiqmesi

Baqta ve ortada drnegi vardrr. Fazla yalgrn de$ildir. Pengere (i.T.103), gezalddrsmu (P.l 33), oga!,rmut (P.24q.8s

Krg. AAKD, s. l9r 0rneSi azdr'. vagat (Balrkesir, Tokat) Ortada daha yaygrndrr: Qivfi (Mu$la), havta, navaka (Balrkesir), pvak (Giresun), Sevtrili (Afyon) v.b. Rumeli'deki G aBzrnda kelime bagrnda yaygtndrr: RAtl, s.l l8: vr:/r < hrzh, yes > f'es, vrrsz < hrrsrz, vayda < fayda, vilcan < tllcan, vatma < Falma, vare < fare v.b.

84 85

Krp. AAKD, s.20-21', kelime bagrnda yaygrndrr. ztilvi < selvi, zdbah zopa < sopa (Caziantep. istanbul), zcikzrin < seksen (Qorum) v.b.

sabah, zdbcib

< sebeb (Edirne),

Krg. RiA. s.87. kayret. kurbet, karanri, karson. kaliba Balkan TUrk aprzlarnda ise bir kag kelimenin 17 , kazel < gazel. Rumeli alrzlarrnda gok azdrr; bk. RAil, s.120; penqira Anadolu Agrzlarrnda daha yaygrndrr. Bk. GKAYA, s.148 planqi. boyaqi, yolqiv.b. l-lA, s.2l;deveqi, gillgi, koyunqv.b.

drgrnda gor[lmez: RAI'I, s.l

d > t defiqmesi

Baita ve sonda drnegi vardr'. ret eder (C.192) iirneginde, Arapga redd kelimesindeki gift iinsiiz teklegelek tonsuzlagrr. Ti.irkiye Tiirkgesi'nde Ozellikle birlegik fiillerde ortaya grkan iins0z ikizlegmesi bu Ornekte gdriilmemektedir. Aynca 0nl0 tins0z benzegmesine gdre

iki ijnlii

arasrnda tonlulagmasr gereken

/ 0nsi.izi de bu kurala uyma-

maktadrr. Bagta gririilen cirnekleri; tcstd (K.19) limeleridir.86

< Far.

deste, tikennerza

(8.T.46) ke-

v > f defigmesi Ortada ve sonda gdr0ltir../> r, degigmesinden daha yaygrndr. Otada, Sefta (i.T.144) < Ar. gev!, kofo (P.2t), aliflener (i.T.3l), alifsiz (C.y.2t), cafayur (c.F.92) < Ar. cevdhir rirneklerinde gdriiliir. Sonda daha az rastlanrr: pilaf (P.177), aliJ'

(c.t

l7).87

z > s de[igmesi Kelime sonunda gririiltir. Orneli azdrr. gezeris (D.0. I l7), kumrc (C.Y.l2) < krmrz. b > p defigmesi Bagta ve ortada gdriiliir. Sonda D > p de[igikli$i riirkge'nin ayrr bir ses 6zelli$i oldu[u igin ayrrca deserlendirilecektir. Gagavuz Tiirkgesi sonda tonsuz patlayrcr 0nsiizlerin bulunrnasr kuralrna da btiyiik dlgiide uymaktadrr. Bagta 6 > p Tiirkge kelimelerde gciriilen bir Unstiz degigmesidir: pud yaa (D.A.O.30) < but ya$r, pazlama (i.T. t78), pinmis (M.B), debeStirer (P.93), qepiE (.T.l3l) < gebig "kegiyavrusu", pel (U.K.4t) < bet.88

y > h deligmesi zihtin (c.l-5) < Ar. zeytin.

SIZICILA$MA Patlayrcr ve akrcr 0nsUzlerin gegitli sebeplerle slzrcr iinsUz haline gelmesine stzrcrlagma denir. Ornekleri gunlardrr:

k,k>g>@,k>.fQ>s. Gagavuz Tiilkgesi'nde stzrctlagma olayr gok az rastlanan bir 1nsiiz de$igme-

sidir. Anadolu ve Rumeli alrzlarnda gok rastlanan k > h stzrcilagmasr g6riilm"r. yin" yaygrn bir srzrcrlagma drnegi olan k, t >g de$igmesi ise g 0nsuz0nun iinli.ilegerek kaybolmasr sebebiyle devrini tamamlamrg gririinmektedir. Ozellikle mastar eki -mAk ydnelme eki -A ahnca -mAA Sekillerini alrr. 86 87

Krg. iginbk. tiA.s.23l riken. rik-,

Krq. AAKD.

/ol-.GKAl.A, s.l4g.,tiken,tiiken<dtkkanv.b.

l8: oltada

ya1'grndrr: htitftir (Kilis) < halvet; cafoir (Nigde), < cevahir gufa > kova (Giresun). Sonda sel.rektir. ultll' < alev (Kararrran). nof (Terekeme), RAi]. s. I 18, ba5ta bii kaq ornekte g0rUliir. (j a$ztnda./it t ut1. los ita t. s.

Karadeniz agrzlarrnrn bir ses t)zelligidir. bk Rirf. s.86; parhag < bakrag. ._ bryak. pirak .. bnak. paqi < bau. pesuk < begik. porcrl < boncuk v.b. LrA. s.22; po:mah, ., bozmak. perkirmalr < berkitnrck ( urfa).

Zor seni durgutmao insannqa deyni gekmiiii (D.O.89), Onu savasardtlar oturtmua erine (C.178).

iki tintti arastnda

srzrcrlagarak

iinsiiziine dOniigen

/<, /<

iinsiizii

Gagavuz

Tiirkgesinde Unliilegerek kaybolur. Bu ses olayr kurallagmrgtrr. parmak + lm > panna$rm > pormaam (G.F.69), ayak + rm > ayalrm ) ayaam (G.F.69), hatrr ekmiik + i > hatrr ekmii$i > hatr ekmcici (D.6.72), Bucak + rn > Bucalrn > Bucaan (D.O.68), gdlmiik + e > g6lmiiEa > golmcid (K. l2), kaymak + r > kaymagr > kaymaa(K.12), mamucuk * um > mamucu$um > mamucuum (C. l0l ), yatacak + t zaman > yatacagl zaman> yatacaa zaman (C.217), iipsft + imi > tiregimi > iireemi (C.100), ddeyecek + im > ddeyecegim > odeycdm (C.5). Gagavuz Tiirkgesi'nde g6rUlen az sayrdaki srzrcrlagma drnekleri qunlardrr: k > f defigmesi doftorlara (C.41 ) < Fr. doktor. g

defigmesi

ge{/i (B.T.l l0) < gegti.

AKICILA$MA Patlayrcr tnsi.izlerin akrcr iinsiizlere dOniigmesine aktctlagma denir. Gagavuz Tiirkgesi akrcrlaqma bakrmrndan da fazla bir gegitlilik gdstermez. En yaygrn olanr kaybolmaya yiiz tutan f iinsiiziiniin yerini y akrcr tinsiiziine brrakmastdrr. Ozellikle dikkat geken husus fr > f degigmesi yerine t > y degigmesinin olmasrdrr. Ornekleri gunlardrr: b

>m,k>!,8ry,h>l,k>n.

b > m defiqmesi bana nruuno bulan (D.O.l -5) < Far. bahdne.

k > y de[iqmesi Degigme aslrnda; k > g > y geklindedir. ig seste g6riilUr. Bu 0nsUz deSigmesi, uzun iinliiler konusundaki pek gok drnekte giiriildiigii gibi, daha ileri bir agamaday yarr UnlUsUniin komgu Unliiy0 uzunlagtrrmasryla ikiz iinlUlerin ortaya grkmasrna yol aqar: iysitdrdi (C.61) < eksilirdi. alacdydm (i.T.157) < alaciiktrm, kemiciynrin (C.l2l ) < kemicik+i + ile+n, brayrp (C.68) < brrakrp, pinecey: (i.T. 249) < binece!,iz.8e

Anarlolu afrzlarrnda onreli lazladrr. Krq. AAKD, s.13dysik (Atyon), ri;1,q/ (Ordu-Kastanronu), oyslir(Bolu). KiA, s. ll6: seFerr. ga)i. gotilreceyseni: (Kars). Rumeli agrzlarrnda az rastlanrr: DTA, s.195: e1,sik. eysi(Makcdonya). R.{tl. s. I l9', a1'sam (Lonrec, Plevne. Beglez).

> y defigmesi k > E > y i.insuz degigmesinde de anlatrldrgr gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde iins s0zii ya iinltilegmig veya y unsiiziine dOnugmtigtur. ilk hece 0ns0zti yumuiama e$ilimindedir. Ozellikle g iinsUzii biiyiik 6lgUde komqu iinliiyii uzatmaktadrr. Uzunlulun ortaya glkmadr$r durumlarda ise yerini yarr Unlii y UnsiizUne brrakrr. Bu Unsiiz degitik-

lipinde hece iginde bulunan r,i iinli.isUniin de etkisi vardrr: srymazdt (P.208) < sr$mazdr, iyrenerdi (C.llS) < igrenirdi, giydem (S.G.g) < gipdem, srydramadtm, iyri (C.39) < epri, ayleyrcie (G.F.23) < aglayarak.tu h > I defigmesi salpet (i.T.23)

Ar. guhbet.

k > n deliqmesi ansrdtm (i.T. 193) < aksrrdrm.

SUREKSiZLE$ME Akrcr veya srzrcr olarak gtkan, yani sUrekli s6ylenebilen bir iinsiiziin, pat-

layrcr ve kapanmah, yani sUreksiz sdylenen bir 0nsUze ddnUgmesidir. Ornekleri gun-

lardrr:/> p,j>c,$>E.

f > p de[iqmesi Bagta gdriiliir: ptnd* (8.56) < fndrk, prildat (8.56) < finldak.er

j > c defigmesi candarlar (i.T.I86) < g

Rus. -iandar.

defigmesi

Mukdem kilisesi qimgir direkli (B.T.l3 I ) < gimqir.

GENZELLE$ME

A$tz. akrcrsr r ve I iinsiizlerinin genizde bo$umlanan ddntigmesidir. Ornekleri gunlardrr: r > n, l> n.

m veya

tinsiiztine

r > n defigmesi

mmdarlodtk(D.O.l0l) < Far. murdar+ ladrk. I > n defigmesi sensele (D.O.g) < Ar. silsile, nezetli

(i.T.207) < Ar. lezzet + li.

AAKD, s.l2:aycig (Bolu) < alag.kayr (Edirne). kryat(Antalya) <kagtt,ayla (Amasya, Eskigehir)<

agla' Ria' s.90; a1'lgnst1., < eSlenceler, i1tne, deyis iRize) Balkan Turkgisi'nde j unsuzu iinliile$mektedir. KDBT, s.88; srrr, diil < depil. maza, sijiit < so$iit, diiitme v.b. Krrrm Tiirkgesi'ndeki Ornekleri igin bk. pKT. s.39 saynar',9i!ner", baylay " ballryor,'. sryrr ,'srSrr',, tiyecek"degecek".iynenten "igneyle", tuymennr,,d[fmeni,,. uyretter,,0!ieteier,'. Uygur TUrkgesi'nde ve alrzlalnda yaygrndrr. Krg. igin bk. yA, s.47: peket < takat, pizik f1kr. ptrsat < firsat, parobi < Farabi. payda < fayda. pener < lener.

felek. pr*r <

< lizik, pilek

DUDAKSILA$MA Farkh bolumlanma noktalanndan grkan llns0zlerin dudak unsiizlerine dOn0gmesidir. Ornekleri gunlardrr: h>"f, E> v,y> v, n> m. h > f deligmesi Bagta,ortada ve sonda gOrtil0r. Yayglndrr. Bu 0ns0z depigikli[inde korngu o, u, il, yuvarlak 0nl0lerinin grrtlak iinstlz0n0 dig-dudak ilnstizilne gevirme etkisi agrktrr: forozlardan (D.A.O.23) < horoz, qufa (P.83) < Far. 90h6,/oru (C.43) < Yun. horu, sarfos &f .77) < Far. sarhoq , ruf (C.227) < Ar. r0lr, kiitaf (2.8.126) < Far. kulih, tafta (i.T 126) <tahta.e2

f > v deliqmesi

Ig seste arsayda 0rnefi vardrri yumry (C.Y.9l) < yrgmrp,

yttltydr (C.31) <

yr[rhydr. y > v detigmesi. btiver (8.76) < b0yer. n > m deligmesi Orta ve son seste gtirUliir. 6rne[i fazladv: katm (C.173) < kahn, kanmca (K.29) < kannca, kursum (i.T.187) < kurgun, tav$am (D.O.80) < rav$an, rurumcu (C.f 50) < turuncu, saksaam (G.F.l l2) < saksa[an.

cTRTLAKStLA$MA Farklr bopumlanma noktalanndan glkan 0nsilzlerin glrtlak unsiizii fr'ye ddniigmesidir . ornepi f > h' dir. f > h deligmesi Bagta g0rUlen bir ses deligm esidir: holluk (P.258) < Bul. pologe3

luk,

ho I lu kl anmak " bagr bog

gezmek".

yun. fol +

Di$siLE$ME

Farkh bo[umlanma noktalarrndan grkan Unsilzlerin dig iins0zilne donugme-

sidir.Orne[i m>n'dir.

m > n deligmesi Ortada ve son seste g0rtll0r, Yeterince Ome$i vardrr.

yalm (Z.E.l 13) < yahm, balgan (D.0.t04) < balgam, knilcm (C.143) < krvrlcrm, biiriinciik (P.156) < burtimc0k, "ipek kumag", Sindi (1.T.75) < gimdi.

nt "

AAKD, s.15; foruz - forus (Bolu), cufu (Ordu),sar/ag (Ciresun) Balkan Ttirk a1tzlarndalazla g6rulmez. RAt''. 120. niifiir (C alzr). miifto,g 1l'rfu.renl. Hasan Eren."Tiirkge Folluk Kelinesi I'izerine", 'IDAY Bclleten 195E. ll. bs.. Ankara, t9E8. s.l3- l5 77

AVURTSULA$MA Farklr bo$umlanma noktalarrndan grkan iinsUzlerin avurtlardaki soluk temasryla / Uns0ziine dOniigmesidir. Ornekleri:

r > l, n> / degigmesidir.

r > I defigmesi

seste g0rUlUr. tiizgdr (H.O.108) < Far.

rizgdr.

n > I defigmesi Orta ve son seste gOrUlen bir iinsiiz de[iqmesidir: sanst (C.45) ( sanstn < santrsrn, Samdal (P.216) Ar. gem'+ Far. dan > T.T. pamdan, filcan (C.67) < Ar. fincan. Gagavuz TUrkgesi tinsiiz degigim tablosu:ea

brp,m c>Q

9>c,t

d>l f'h'P''

g>k E>h,v,v h > v,I,J

j>c k>fg,n,v,v l>n m>n n>l,m p>

r> l,n,s S>: f>q t>d v>f y>h,v zls UNsUz BENZE$MESi Bo$umlanma noktalarr birbirinden farklr veya yan yana s0ylenmesi zorluk yaratan sesler kelimenin sdyleniqini kolaylagtrrmak igin, bazen yazr dilinde de, fakat 6zel I ikl e alrzlar da bi rbiri ne yakl agtrrr I rr veya benzegtiri I ir.

e'l

Bulgaristan Ciagavuz'l'iirkgesi'ndeki iins0z degigrneleri iqin bk. W. Zajaczkowski. age.. s.l4-17: b > p. ptn:rJ>l:td,tefil.tefter,rcsrc,tiikrin: c>g:penQera: p>b:ne),abacan:f>vzkavasrnda:m>n: kntlcm < krvrk;rnt: n > l: 1.2;sl/: n > mi karnrca, kurSun: k> h: tohtur, mehtebe.

Gagavuz Tiirkgesi i.ins0z benzegmesi bakrmrndan oldukga zengindir. Bazr [ins0z benzegmeleri kural lagmrgtrr.

UnsUz benzegmesini tam benzegme ve yakrn benzegme olarak

iki

grupta

incelemek miimkiindtir.

Tam Benzegme Benzegen iinsiizlerden daha ilerde olan, geride olan linsiize benzerse ilerleyici tam benzeSme,geride olan 0nsUz ileride olan 0nsiize benzerse buna da gerileyici tam benzesme denir.

ilerleyici benzegme -nl- > -nn- benzegmesi:

Gagavuz Tiirkgesi'nde kurallagmrg bir iins0z benzeqmesidir. -r iins0ziiyle biten kelime ktik ve grivdesine gelen +lAr gokluk; +llk, +ll isimden isim; -/l isimden fiil yapma ekleri kelime kdk ve gdvdesinde bulunan -r iinsi.iziiyle benzegir: karannaa (H.O.l4), dannar (i.T.3), aydtnnrk (K.33), kanru (M.33), annadilmaz (C.Y32), innemcici(i.T.126),ekinnc)ci(S.G.l7), annadrydt(i.T.156), aarastnnar(i.T.153), keskinniinci, derinniind (S.G.9) yannattt (C.185), yannry (D.O.75), bunnar (M.66), onnardan (P.244), seninnen (C.Y.88), sizinnen bile (P.234).e5

-ny- > -nn- benzegmesi: dmna (D.6.36) < Ar. drinyd.

-kl- > -ll- benzegmesi: silh (P.216) < rqrkh.

Gerileyici benzegme -ln- >- nn - benzegmesi: 6rne$i azdr'. ctnnt.srnda (C.Y.10) < alnrnda. -yl- > -yn- > -nn- benzegmesi: Vasrta bildiren ile + r tinlii ile biten birkelimeye geldiginde, r- iinlUsiil,yan 0nli.isiine ddnUqerek, -1,/e $eklini alr. -nl- > -nn- benzeSmesinin etkisiye de yl- > -);n- > -

rre-i

benzegmesi ortaya grkar:

Bulgaristan Tiirk aSrzlarr iqin bk. tJnril lloev. Ilulgaristan Tilrk.4lrlarmcla igses Konson Benzesnesi. Bilimsel Bildiriler 1972. TDK 1'ay.. Ankara. I 975, s.2 I 5-228 . t erannik. unnart < otlan^ yonn ts. kagannar' deligannt sogonnor. annanruk v.b. Bulgaristan Gagavuz 1'0rkgesi igin bk. W. Zajaczkowiki. ige..

s.16, annatna:, tlortntt. )'uns!nnur. kannar, sanunntk, roplannnar, unnon, gelinnen- nnadolu

A$rzlarrnda da yaygrndrr. Ornckler iqin bk. Ahmet Caf'crollu. "Anadolu A{t:larmdi iq ses Ilnsii: BenzeSmesi", '[DAY Belleten l95tt. Il. bs.. Ankara. 1988. s.5l tlumannarda (Sivas). ganna (Divrili), yorgunnuktan (Uzun koprt'r). ikindtnne (Dcnizli) < ikindinle. serinnet (Karamanlr). Diger 'liirk 5ive ve altzlarr igin bk. PKt'. s.11 . onnun. bunnur. uiinatltii nr etli; lPolath Kn'rm 1'tirkgcsi). D'l A. s.95: btrnnar, onnar. dehkanni. unnu ([)itlcr a$zr). RAti. s.|30 gannr. giinniik. onnar. ko1,unnu. ornann*. tt1. gunnuk. virannrk (Gakgr alzr).

o sevindirdi bizi kicimil peetleilnnen

hem tilrklilerinnen (i.T.163), iki elin-

nen tutarak (c. I 83), Dcidu gizdi erda kamgr ssptnnan tombarlak bir gizi (i.T. I 90)' -zs- > -ss- benzegmesi: lsssm < kazsrn, gessin < gezsin, tussuz < tuTlitJz, denissiz < denizsiz, Gagaussun < Gagauzsun. (Bu tiir benzegme Omekleri bizim tespitlerimiz araslnda yok, dmekler L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yaz*a...s.73'ten ahndr.)

Yarl Benzegme bulunan seslerden birinin Otekini yani ktsmen kendisine benzetikisi bakrmrndan, veya bopumlanma iizelliklerinden bir mesi olayrdrr

Bir kelimede yanyana ve arallkh olarak

-ml- > -mn- benzegmesi: lla unsuzu kendisinden sonra gelen / 0ns0z0n0 kendisi gibi bir geniz 0ns0z0 olan n 0ns0z0ne dontigtiirmektedir. Gagavuz T0rkgesi'nde Orne$i gok gdr0len bir yarr benzegme ttlrOdtir. m 0nzliziiyle biten kelime k0k ve g0vdelerine / lins0z0yle baglayan bir ek geldi$inde ortaya grkmaktadrr. Bu ekler -nl-> -nn- benzegmesinde bahsi gegen eklerdir. Bu benzegme tiirU de neredeyse kurallaqmrg gdriinmektedir: emneyccim (8.T. 129) < yemleyece$im, kimncir gezdi (H.O.55), dilimnerni (H.O.75), damna (i.T.l6), giimni (M.26), kumnukta (C.Y.72), selcimnemesi (i.T.223), dliimnak ruba (i.T.166), lciztmnr (D.O.122) < Ar. l6zrm+lr, gamnr (C.Y.56) < Ar. gam+h, kurSumnar (C.260), benimncin (C.65) < benim+ilean.eo

-md- >-nd- benzegmesi: Dig iinstizii d, dudak tinstizti m'yi kendi gibi dig iinstizii olan mektedir. Ornegi tektir: sinden sorq (i.T.141) < gimdiden sonra.

nle

benzet-

-nb- > -mb- benzegmesi Dudak 0nsiizti b, di9 iinsiiz0 n'yi kendi gibi dudak unsuzU n'ye benzetmektedir: Stambol (B.T.47) < istanbul, cambaz (K.41) < Far. can + baz, bombonilerci (P.237) < bonboni "geker", hambarlar (H.O.27). -E ->-sg-benzegmesi: Dip 0nstlzii g, damak 0nsUzU f'yi dig iins0zii (i.T.292) < Far. bag+ge.

ple

benzetmektedir: basgalar

Anadolu ve Rumeli alrzlannda Omekleri gok fazladrr. Krg. igin bk. Ahmet Caferollu. "Anadolu A$rzlarmda igses Ursrlz Benzeqmesi", s.7; namnu (Ordu), ciinne, memneket (Karamanl), damna (Balrkesir).

KDBT, s.8l; aw1,amnayn < akgamleyin, damna. Emil Boev, agm., s.217; kumnuk, kanmna, AySamnan < Aygemle+n, Bulgaristan Cagavuz Ttlrkgesi igin bk. W.Zajaczkowski, age., s.6; skemne < (i)skemle, adamnar. memneket.

-hg- > -tC- benzegmesi:

Digunsuzilq,,gtnlaklins0ziii'yikendigibidil0nstlz0olang'yebenzetmektedir.

< AllaEsum (P.90) < Allah + gt$rm, bogqa (P'52) bohga' Kelime sonundaki patlaytcr tonsuzlarla ilgili uyumlar:

A- Kelime Sonunda Tonsuzlerln Tonlulagmast

iinTurkiye Tiirkgesi gibi, Gagavuz T0rkgesi'nd"e,de kelime sonundaki tonsuz tonlulagtrlar'"' geldi$inde siizler, iinlUyle baglayan bir ek P

> b tonlulatmasl: > > 1ro6-r, dip' dtb-i,"tap > esab-t, kulp > kulb'u' dolap dolab'a' cep

kup,

ceb-i.

t > d tonlula$masl:

git> gid-er, dat> dad-ar, girit > sirid-i, silt> sild'il, ddrt> dord'ri' kiat >

kiadt, et> ed-er. g

> c tonlulatmlsl:

geng > genc-i,aa7>

aac-a,krlry> kiltc-t,a9> ac-tkmaa'

k patlaylcr tonsuzu ile ilgili durumlar: ,t patlayrcr tonsuzlan iinluyle baglayan

aldrklarrnda

09 durum

soz

konusudur:

k patlaytcl tonsuzunun korunmasl:

Tek heceli kelimelerde korunur. ek> ek-i, gbk> gdk'ri, tank> tqnk-r, bank >

bank-a,tk> ilk-d,tek> tek -i v.b. 2- k 0ns0zliniln erimesi: Bu unsuzle biten birden gok heceli kelimelerde t patlayrcr tonsuzlart erir ve komgu ilnlUyii uzatr i ugak> uSa-am, kartk > ,tan-t, s0l0k > sillil-il, trek> iirri-tim, v.b. 3- cok kelimesi: Bu kelime 3.t.9. iyelik eki aldrlrnda * > y olur: gok> goy-u (D.O.60).

B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz Uyumu Patlayrcr tonsuzla biten bir kelimeye Uns0zle baqlayan bir ek geldiginde, ekin tonlu-tonsuz iki ayrr gekli varsa, tonsuzla baglayan gekli getirilir. Ekin ilk iinsiizii tonsuz kargrlrpr olmayan bir tonluysa, ilnsiizlerde bir de$igiklik olmaz. -p patlayu tonsuz 0ns0zUyle biten; dip, esap, dolap kelimeleri tonsuz kargrlrfr olmayan -i- ile baglayan +lAr gokluk eki aldrsrnda esaplar, dipler, dolaplar

Mecdut Mansuroflu, 'Tiirkiye Tilrkgesi'nde

Ses IJ7amu",

s.85

TDAY Belleten 1957, ll.bs..Ankara,

1988,

;eklinde; tonsuz ijnsUz s ile baglayan *s/.: olumsuzluk eki aldrgrnda esapsE, ciipsiz geklinde setirilir ve ek-k6k tinsiizlerinde bir degigiklik olmaz. Aynr kelimelere bulunnra hali +DA gibi tonlu-tonsuz gekilleri olan bil ek getilildiginde, ekin patlayrcr tonsuzla baglayanr tercih edilir: esap+ta, dolap+ta gibi. Aynr durunr 9', t, k pallayrcr tonsuz iinsiizleriyle biten kelimeler igin de sdz konusudur. q'patlayrcr tonsuz iinsiizii ile biten kelimelere gelen ekler:

geng hodttq+

> genQ+lik, genQ+ten.

aaQ

> aa9'+lar. euQ+ta, bodug > botluq+sl1l.

161.

t patlayrcr tonsuz iinsilzii ile biten kelimelere gelen ekler: git ), giFsin, git4i, dat > dut+sr:, tlat-ttk. armut > ttrnull'lur. urntul I'(u. k patlal.'rcr torrsuz tlnsiiziivle biten kelinrelere gelen ekler: bank >- hunk+lur, bunk-tu.renk> rcnk+li. renk+tan.tank> tenk+lur. tank-r tnn.e8

Tonlu iinsiizle biten kelirrelere de bu gok gekilli eklelin tonlu i.instizle bag(G.F.221).

(lnsiiz benzc;rnesi kulalrtrrn drgrnda kalan 0rnekler de vardrr: go:+gcc:lan (C.Y.70), :uvtd+ !u (H.O. l 06l. krlrksr. r,'La,,lt (P.204), .sekund+ tu (C.l l9) v.b. AYKTRTLAIiMA

bil ses olayrdrr. Bo$urnlanrna noktalar-r bilbirine yakrn tinslizden birinin bogurnlanma noktasrnr degigtirerek di$erine gcire farkhlaErnasrdrr'. Farklrlagan iinsiizler yan yana olabileceEi gibi aralrklr da olabilir; Benze;rrtenin taur zlttr

veya aynr olan

iki

-nn- >- nd- aykrrrlagmasr: cL'ntlcnt (l-1.0.62) "i Ar. cehennent. -ss- > -st- avkrnlagmasr:

huktt 1'astrcak hontbonilt'r'c (P.217) < T.T. 1,assr. Tar-ihi Tiirkiye T0rkgesi. vasl.

-dd- > t-d avkrrrlasmasr: N'ttstru<lin (G. F.24.S)

UNsuz

Nasreddin.

irizr-rguesi:

iki tlnlir arasrnda kalan orta

hece

linsiizlei I. m. n bazen kuvvetli vurgulat'a.

bazen de sebebi anlagrlanlayan egilimlere baglr olarak ikizleqmektedir.

t'ttnttuSur rnigtir.

.rr'q rirrr

(i.T.286)

')8

(M.ltl). .t'utlnd;dstn (i.T. l9-l) <

ntc't'int (D.().1

.lf

)

se Cern

cn'r. uiitrtntc,rldt

yanaS- fiili kesin olarak ikizleg(i.T.l .{2) - gomcrlit', .tt'ltcllti.r.sitr

serpelesin rirneklerinde ikizlegme geqicidir. Odiing kelimclelden simnurik

()rnekler iqin

N. I). Arabao- l-.

J-i.<'t klusslurr 4 rrr. s..i7-.i8.

.l-1

Pokrovskala. t). N.'l'anasollu. (iagrtu:

Dili. (ittguu:

$koktstrtrtt

(1.T.223) < Yun. simetri > Fr. simetrique > Rus. simetrik kelimesinde de iinsilz ikizlegmesi olayr vardtr.oe ikizlegme Eski Tiirkge'den beri hemen her give ve a$rzda drneklerine rastlanan bir iinst.iz tureme geklidir. Ara;trrmacrlar Brahmi metinlerinde, Codex Comenicus'ta, Harezm ve Tarihi Ttirkiye Tiirkqeleri'nde k, l, n, r, f, / Unsiizlerinin ikizleEti$ine dair cirnekler sunmaktadrr. Gagavuz Tiirkgesi gibi yeni qivelerde gdr0len rr. y, iinstizleri de ro0 bunlara kattlabilir.

UNsUz rEKLE$MESi Arapga'dan 6dting alrnan geddeli kelimelerin, asli ikiz 0nsiizlerinin tekleqmesi olayrdrr. Gagavuz Turkgesi iinsi)z ikizleqmesinden gok, i.insiiz teklegmesine eEilimli gorulmektedir.

-ff- > -f- teklegmesi: afet !i.t .14) < T.T. affet < Ar. 'afv+et-. -kk- > -k- tekleqmesi: oka (i.T.248) < Ar. 'ukka, hahndan (M.61) < Ar. hakk+tndan, aktnada ba

e1,

gdrer (C.45) "gergekten" Tiirkiye Tiirkgesi'nde ikizlegen takke kelimesi, Gagavuz Tiirkqesi'nde Arapga aslrndakigibitek iinsilzliidiir: take (P.230) < Ar. !6kiye'

-ll- > I teklegmesi: biiliir (8.65) < Ar.bill0r, maalci (H.O.7) < Ar. mahalle, heclerlc: (i.T.162) < T.T. hrdrrellez. Almanca pflug kelimesi, Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki gibi pulluk geklinde 9ift tinstizli,i olarak degil, tek 0nstizle puluk (H.O.l4) leklinde kullanrltr. -mm- > -m- tekleqmesi: tnul,ama (C.Y S8) < Ar. mugamma, amazlamr;fr (C.2 | 8) < Ar. $ammdz+la-.

-rr- > -r-

tekleqmesi:

siret (K.44) < qirret. keret (i.T.22) < Ar. kendt. -ss- > -s- teklegmesi:

Ttirkiye Tiilkgesi'nde ikizlegerek ya.ssr gekline giren yasr sOzU. Gagavuz fiil olarak Tarihi Ttirkiye Tilrkgesi'nde oldugu gibi tek iinsiizl0d0r. ( P.253 ). )'as I ryd r (P.21 3). vas ila tt r I p (i.T . I 7 3). ,vasr

Tiirkgesi'nde isim ve

-tt- >-t- teklegmesi: batal(i.T.238) < Ar. battdl.

Arradolu vc Runreli agrzlarrndaki (irneklcri igin bk. GllAA. 230 nuntaralr rJipnot. t!qsurt. gdmmerler. 1r1nn,fo, aq.prl. r/r)ppek. yetldi. sekki:. ga::ah. pekki, sabhanan v b. A-vnntrlr bilgi igin bk. N\',\. s. 102- 10.1

t'ttllart.

origagt

-w- >-v- tckle,lmcrl: arcl (1.T.68) < Ar. ewel. -iE

-z- tekleqmesi:

azetmrizmiS

(i.'i.f Zf )

Ar. haq4 + etmezmig, nezeetli (1.T.207\

Ar. lez'

zetli.tol

Uxt OleguE vE 0NsUZLE$ME

ya1 ilnlg y gnsiizuniln komgu i tinliisiln0 uzatrnasl, dudak 0nsiiz0 v'nin dudak 0nliisit u'ya d6niigmesi ve damak iinsiiz0 fhin eriyerek komqu 0nl0y0 uzatmast 0nItilegme olaylannr meydana getirir. < (D.O.6 Stt (P.36) < giy, taulu (C. I 29) tavh, yaamur

I ) < yafmur'

0nl0s0n0n yan 0nl0 y uns{z0ne ddnllgmesidir: neygin igin, aylan (1.f .72) < Ar. aile, dayma (l'T. 244') < Ar. d0"ima, rym

{inr0zlc9mc ise

< ne + (D.O.l2l) < Ar. [rt'in. (1.T.37)

KORUNAN TIXSUZ Of,uz grubu givelerde kaybolan 6-, bir Do[u T0rkgesi unsuru olarak korunmaktadrr. ol- frili normal olarak kullanrlmasrna raEnren bolry (P.188) ba[laC olarak korunmaktadrr. Aynr gekilde bolmasa kelimesi de Dogu T0rkgesi'nde edat olarak kullanrlmaktadrr.'02

OnsUz DU$MEsl Bazr Unslizlerin belli durumlarda eriyip kaybolmasr veya sOylenig zorlu!,undan dolayr do!rudan dogruya diigmesidir.

Anadolu ve Rumeli aptzlarnda, di$er Tilrk givelerinde ve standart gUnluk oldulu gibi Gagavuz TUrkgesi'nde de daha rahat siiyleme egilimine bagh olarak iins0z diigme olaylarr gOriilmektedir. On, ig ve son seste diigen belli bagh 0ns0zler gunlardrr: g, h, k, l, n, r, t, v, y. Uzun 0nltlleri incelerken 0ns0z d0gmesinin yol agtrgr uzunluklarr drnekleriyle gOstcrditimiz igin bu b0l0mde sadece komgu 0nl0ler 0zerinde uzatma otkisi gOsterkonugma dilinde

mcycn 0ns0z d0gmelerini inceleyecepiz.

d0gnerl

Gagavuz T0rkgesi'nde kaybolmaya yUz tutan nrnda ve iki 0nlii araslnda dUger.

lki

UnlU arasrnda diig0nce

0ns0z0 d, n, r 0ns0zleri yaikiz 0nl0 ortaya gtkar :

Unsuz tekle$mcsinin Anadolu Alrzlarrnda ve Balkan Turkgesi'ndeki omeklcri igin bk. RlA, s.95: batal, oka, taka, (< takke) .sunet (< sttnnet) v.b. ItA0, s.126: nabet < muhabbet. dilk'an, mdlim < muallim, nite < mahalle, (h)anal, temus/2, anas (<annag-) < anlag: kerat < kenal, evel, elam < eyyam (r alrzlarr), mibel bedredin < Bedre{in dl)k'an, silnet?i, kereL guvel, evel, (C afrzlan). mabet. afet, hdrrles < Hrdrrellez, malim, dikat. zekum zakkum. hilriyt, miinever, miiezin (Piriaen ve Pirigtine alrzlan).

Janos Eckmann, "Bolmasa Kelimesine

Dair," TDAY 84

lletcn 1954, Il.bs.. Ankara. 1988. s.32-38

ilrensinntir (M.49), olak (H.O.90) yalamq @.40) < yaglamrg, badasdr (1.T.3) < baSdaq^ryor, ginesinntir (C.175), dorusunu (M.61), buaz-1i.131, oul (M.3), Badat (G.F.84).to3

h dllgmesi En yaygtn iins0z diigmelerinden biridir. i 0n, ig ve son seste dtiger. 6nses fidiigmesi e Onl0sU yantnda olursa bagta i - y arast bir ses t0rer. Fakat bu yazrda g6sterilmez, sadece konugmada gdr0l0r. I ilns0z diigmesi On seste uzamayayol agmaz. Ancak ig ve son seste & Unliilegmesi komgu 0nliiyU ikizlegtirebilir. On seste y'r diigmesi: a,e,i,o ve o UnlUleri yanrnda gdrilltir: 4 Unl0sii yanrnda: alkay (M.81), aSiS (P.289) < Ar. [d;fa, angtu (D.6.73),

azrlamq (i.T.l4t) < Ar. !rd2ir+la, aydadt (i.T.t62), arman (i.T.2iB), amirlu (i.T.25j) < Ar. [amlr+li, arcaarm (M.58), aykrsm (C.240\, aslak (C.y .16), afta (i.T.2l), < Far. hefte, T.T. hafta, asrlan (1.T.104), aklrycasma (P.55) < Ar. hakk+lr, aber (8.T.149) < Ar. haber, ardal(P.l8l), amutlu (8.T.148), aset (M.74) < Ar. hased, aym (D.6.121) <

( taha "daha". e Unlusu yanrnda: erif (i.T.144) < Ar. haril T.T. herif, eniz 1i.t.tOS; < nar. henUz, ergele (C.Y.84) < Far. hergele, esap (D.O.83 l) < Ar. lresdb. Ar. hd"in, taa (G. F. 231 )

Di[er unlUler yanrnda: izmet (i.T.90) < Ar. fizmet, ijilk (i.T.g6) <

hOyuk, osaf (C.Y.90) < Far. [o96b (>T.T. hogaf).

TUrk.

Unsiiz yanrnda: ristoz (C.42) < Yun. hristos.

lg seste -h- diigmesi pelivan (i.T.194) < Far. pehlivan, mqsuz (M.34) < Ar. malgug, anatar (p.57) < T.T. anahtar < Yun. anoikter, sabaalcin (i.T.22) < Ar. gab6h+leyin. Son seste -h diigmesi metet (i.T.28) < Ar.medh+et- sefta evalla (C.Y.90) < TUrk . iyi + Ar. vallahi.re 103

(.r.20) < T.T. siftah < Ar. istiftaf,

AnadoluveRumeli A!rzlarrndadayaygrndrr.Krq.iginbk.KlA,s.l36: ocar, iirmi.souk.bZlardt.mddur. RlA.-s.93r boir. gelec'eim. kabai. erkei. NYA,s.l07:yinr, -olal.6ret,6zma, bficla. GBAA, s.g0r sideq. ira' i;ret^. lli-. l{unreli alrzlarrnda dugmesi her zaman ilnlu uzamastna yol aqar. KDBTA, s S3: dif7. hay6. yap6 v.b. PKT. s.421 buday. doon. ulu < oflu KrE. iqin bk. Bulgaristan Gagavuz TUrkgesi. W. Zajaczkowski, age., s. l5; afta, amam. anrur. izmetQi. tstm, ava, astr. elal. isla. erkes. PKT, s.4l-42: ep:ini. oca, aztr, erkez, asretler, rmr, asl6ne, ava, elal, em, pelvanlarga. RlA. s.92-93; agan < hagan. Asan. espial < haspihal, daa. muacir. raatsu. nEaber. KlA.s.l3(r137:enten.ertJ. eq<hig, angi,avuzlu,uzur,cepe <cephe, Alla,daa,yau.

NYA,s.l08;rnZsrl<mahsul. mdkeme<muhakeme. hegaberinyoh.cepe.velasil.:dnet. GBAA. s.8l ; givtt, Amdt. maprs < mahpus. sfiroS. bir aJta, kr* trsa, htir alda. KDBTA. s.83; 6i.yl9, kad6, sabd. stipeli, matb, kavi. KYA. s.65: cepe, diren. gareser < Karahisar. haSeS, nopis, megur. mosalla. GKAYA, s.l6l:afiaret. okga, iseyin. icahi. direm, Etem, Feti. mapus, cepe, mesep. Musin. Mecdut-Mansuroplu,"Edirne Afztnda Yapr Ozeltikleri". TDAY Belletcn 1960. Il. bs., Ankara. 1988, s.187', Amet. a1'ktr. sil6lan. DTA. s.l95,yal, eniis. pelivan. mutac, antal. is!o. afta, tespi, kada. RALl, s. 122: agan, ergele, afta, aber. ayr. ibe < heybe, i)* < hdyiik. mazum,itiyor, Alla.

ar < ahr,

kacla.

k diiqmesi ig ve son seste gdrUlen bir 0nsiiz diigmesidir. +C'4 e$itlik ve +ClK kugultme ekleri -k unsiiziiyle biten kelimelere geldilinde kelime koktindeki bu Unsiiz mutlaka dtiger.

iq seste - k- diigmesi saahcaklan (M.lS), bir komka kaSrcaa (P.295)' padisaan yaprac t t (i.T. I 00), a lqac k (C.Y.27), u s ac * (i.T .7 6), Eocuc ak (C.Y .7 7).

laah

(P.172),

Son seste -k diigmesi ktr bes (D.O. 109). :cmpere (i.T.239) < T.T. zemberek < Far' zemb0rek "kapr lo5 mandaltntn rezesi". I diiqmesi maz. Beki

flrnegi azdrr. Sonda ve ortad.a grirUliir. / iinsUz diigmesi komgu Unliiyii uzatyoktu bir er (Z.E.gl). hckin (i.T.23). nat (M.45). n diiqmesi

ig seste gdriiliir. -r- 0nsiiz diigmesi de komgu 0nliiyii uzatmaz ve kap^all hecelerdeortayagrkar: tuq(2.8..80).qetek(D.A.O.42)<Far.gelenk,sora1i.T.l0llrou r diiqmesi

akrcr unsiizii diigmeye uygun bir iins0zdiir. Kapalr hecelerde ve genellikle kapalr hecenin son tinslizij olarak diiger. r iinsiizii ig ve son seste diigmekte ve kom;u iinltiyu uzatmamaktadrr. Pokrovskaya'07 sorumuslar drnelinde oldulu gibi bir hecede iki r tinstizii bulununca ikincisinin diigecepini sdyleyerek gu drnekleri veriyor; veri(r)di, soru(r)sa, baart(r)mts v.b.,son seste -r igin gokluk ekinde hzla(r) hem Eocukla(r), verdild(r):-yor gimdiki zaman ekinin ise -ror, -yer gekillerinin r dtigmesiyle -ry, -iy qeklini alabilecegini altye - alry-o(r) > alry), dikiye -dikfi,or > dikiy drneklerinde gdsteriyor. KrE. igin bk.

RAti.s. l23:Dra<brrak. iiriince<oriinroek.r.sii/,<oksiir-, gulcitt;:ii(Rumeli alrzlarr). D-l'A.s. 197: iisirr.iisiis <dksiiz.,r'risc*. dnr.fisa- <okSa.dganr(Makcdonya). KDBTA. s.83: qi;rr. i;i < ekqi. isiis , r)ksii: (Bulgaristan-I0rk afrzlarr). GKAYA. s.163. anco, 6sik. sEsen (Gumti$hane). RiA. s.93; sataco'sun. alaca'se n. grdece'sun. lRizel. KYA. s.6(r. vdnecedinr < varmirlacakttn:r ,1rnavu7-lutla, anca, diizere (Kiitahya). NYA. s.108;yisiik. yfisel. yisek. .s'esen. itsiir.6sikli,1,6, ?.sll< (Nevqehir). KiA. s.139; bdciilii.negeli< negclik. .galri < kalktr (Kars). Krg igin bk. W. Za.jaczkorvski. age.. s. I5: sora. kara.fil. (Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi). KDB-I'A. s.83 . isan- sdra. RAil. s.l2'l: s6ra.isott. biitiingii. neqi. konusurka. gelirke. KiA. s.ll7-138: zate. piriq- piris. bular.olor. dalrgo. arhasrya. llA. s.30 reSber. piriS. gef < geng. RlA. s.93. bultt <bunlar, olar. srtna. GBAA. s.78: s6ra. ison. lesbcr < rcnqber'.6ll < bcn. go-qr. bd:er. bunilla. 1".

A. Pokrovska.va, Granrnratika Gagavu:kogo Yazrka.... s.7l

lg seste -r- diigmesi

hpttr (i.T.235) < krrprffr "krrprgtrrdr", (T.242). goz hpar (D.O. I I 2). Son seste

debestirerc)k (p. r -57), sorltmu:!

-r diipmesi

Dalgqlaru bi;lci dec (B.T. l:10), naasla (8.T.

124) < Ar. nasihar+lar.r08

t diigmesi ig ve son seste gtir0lUr. Hece sonunda gift i.instizlerin sdyleme zorlu$u biyle ve iki Unstiz arasrnda bulundu$u zamanlarda d0ger.

sebe-

ig seste -t- diigmesi zap etnref in (i.f.-s1. :aplcn'rak onu (P.66), zapsn (P.23) < Ar. zabt. izmeker (P.147) Ar'. hrdmet + Far. + kdr'. Son seste -t diigmesi

ra: gelli (D.O.I l7) < Far. r6st+Tiirk.

gele. serbe: (M.22)

F-ar. serbest.rt'n

v diigmesi v srzlcr 0ns0zii genellikle I dal yuvarlak ijnliisii yanrnda d0gerek uu ve ue algalan ve yiikselen ikiz tinltileri (diphtonge) orlaya grkarrr. v diigmesi sadece ig seste gdrUliir. on ve son seste yoktur. Unlii uzarnasrna yol agmaz. v dig-dudak iinsUzii u dar-

yuvarlak iinltisii yanrnda eriyerek kaybohraktadrr: saurucdklar (8.T.122), sau$ (i.T.271). kauk (IJ.O.4.5) kuan (P.136), mr)ulctdt (K.12). kausan (i.T.106), auglarnct (C.Y.l7). tauk(C.39), kaunlar (i.T.20). atulunndtlur (C.67), suurtma scvgini(D.0.26). kaurnruslur (M.6 I ), duul (i.T .193). kuurntu ( i .T. I 70). uurdunu ( i.T. I 59). ktrrma (P.260), .qlid(, (D.O.80) drnekleri ise farklr $afilarda r(' gergeklegtiSi drneklerdir. I

"'* Ki,\.s.

diigmesinin

134:lczll<rrcclir-.r'lrcrrrl. hurndr.ottulurn.gclilc.gtrtulut.6l. la,s/rgrn(Kars).

K\'.\.s.65. higok. leviddintt. I'ikrn.ilit.ramtrk< r0nlork..)/rrrrl. bistri.dasrrr (Ktitahva).

GBAA-

s.79-1.10

ginrruh. r,lttltnt. gijccksiir. 9'Z;ttl.

96ge.f.

terti. Xk6lti.6rrlr-ra,t ((i.ll.Anaclolu).

Ri,\. s.93: akustnu. aludoslulan < arkada;larla. hil'usen, eldunr; < ttldtirnlai$. otumt; (Rize\. RAt'i.s. 125: dunt.otunt.eeriri.ilto.qihu.kt:ttnnfr.kuthn-.ixlu.tilu.vd.biqe (t{unreli A$rzlalr). KDBTA. s.8). topilak. vi. ttila. vidrk.

l'ilor

< varkcn (llulgaristan Trirk Alrzlart).

K)'4.s. 162-l(r3.sepi,ttt.hoSlft.prp b(rt<krrkbc$. Btq'h711.6tu (Gtimii$hane). Flulgaristan (iagavuz 'l'iirkqcsi'ndeki (irne k lcl igin bk.. W. Za.iaczkorvsk r. age.

lt"' R,lt,, s.l2i,

s. I

5l b i. onna.

turts!:. ulttc.sl:. /iirr?r < dtirtist. hii:nu'9ar < hiznretkir. (r/cl. PK-I'. s.42: scr'trossirtiz. stpSi/ikre. giligiliktc. tlttsktrtii. tt.ssubu). Ki,\. s. lj9: ct.lii .doslar. r/esaral. Ri,\. s()-1. (r'l. ncslcr. us < iist. (iKt'|'.\. s. 163. r'i.rbap. ntts. rlos. qi[. ynr. KYA.s.66l gifqi. ra.slttnrs. ii.slerinc, uplc.t. ii.s lr,srrr. \\ {. s.108: iis Sdt. +.ilai. hi:nekdr. \'..\. s.5(). r/cp < dc;t. ne s. rds. vol < virkit. deruh < dtrllJtl. dos.

pos.

serbc.s.

.lr" q?ry) < Qtll. U Z,rlucrk.,uski.

agc.. s.l5: rarq. 1'uul. tlortl. (:ilep. ),ua. ka un. tuuk. Rt\t'r. s.l25t tiihc.7cfik. ),ouktu. <avu(.D'1"\-s.191{.aug<havug. haul.bttuslu-<ba!,r5la-gr?r/e.:g(ivcle.ftl<Ovdti.Kin.s.ll(). c<:!. grnr < kovar. rr)bc. (lK,\\'A. s.l(t2. dbsiir < devgir. tdbe. KYA. s.(r(i. lo6 olsurt. nrc:u. NYA. s. l0l'1. r/cqlr < clcv5ir. ricll. l.\. s.59: qrirr. ,;cvrc.,6/cl. t)gc < avga. .irl1

y dil$mesi On seste y d0gmesi ve t0remesi Gagavuz TUrtgesi'nin karakteristik 0zelliklerindendir.Yazr dilinde e sesi 0nUnde y iinsiiz[ yazrlmamaktadrr. S0yleyigte ise hissedilir qekilde i - y aras bir ses igitilmektedir. y yarr tinlUs0 komgusu e, i, il, iinliileriyle birlikte b0zUgerek li uzun UnlUsU ortaya grkarrr.'l' ey ses grubunday yarr i.inlUs0nlln linl0legmesinin ee uzun unliisu yerine ii uzun unliisUne dOn0gmesi Gagavuz T0rkgesi ile ilgilenenlerin dikkatini gekmig ve 0nl0legmeyi, Gagavuz Tiirkgesi'nin diter Ttirk givelerinden dzellikle Ttirkiye Tiirkgesi'nden ayrrlan bir iizelli$i olarak kaydetmiglerdir.rr2 Kuzey Dolu Bulgaristan Tiirkleri ve Tiirkgesi hakkrnda en dnemli aragtrrmalardan birini yapan Tadeusz Kowalski <in seste y tUremesi ve dUgmesini Slav dillerinin Gagavuz Tiirkgesi iizerindeki bir etkisiolarak degerlendirmektedir.rr3 Ancak 0n ve ig ses yd0gmesi diger T0rk givera

lerinde de yaygrndrr.r

6n seste y- dOgmesinin gok sayrda 0rnegi vardrr: iiriik beygirlar (M.19) < yii$ruk, elelerinci (M.18), irmi (M.76), iizililmil (D.A.O.14) < yuzulumu, iik (C.99), c)rilyrirdi (P.47), imeliini (D.O.l l5), iikledardi(i.T.132), iizilmilzd, iireemizci (S.G.9), iycirdim imeyi (i.T.124), i)z yil (C.Y32), erd (i.T.30) * yciri (i.T.64), emin (1.T.48), (T.So) - imi$ (i.T.96), e$il (1.T.67), -y- diigmesi, iki Unlii arasrnda ortaya grktrgrnda ikiz tinlulere yol

iizcirkcin (i.T.44), emis

seste

agmaktadrr. Kapalr hecelerde g0rUlen -y diigmesi ise her zaman komgu 0nl0y0 uzatmamaktadrr:

lelek (2.E.122) < Far. leylek, evallaa (i.T.60), bilityrirdi (i.T. t 26), sr)lencirdi - bdld (i.T.6l), kefli (i.T.6s) < Ar. keyf+li, rrrt (i.T.86) < hdyiik, niedi (5.G.28) < Ar. niyet, ierdikir (C.262) < yerdiler, i bukanr (i.T.143). tirtlukta (D.A.O.5) < yurtlukta. Son seste -y_diigmesinin tek drneline, nasi (D.6.23) < ne+;ey kelime bir

(c.Y.r02), biltd (M.64)

legmesinde rastladrk.

2 Mogkoftan

Gerhard Doert'er, agnr., s.2(r

l. aynr bilgi igin bk. KB'I'T,

s.490

naklen,Yapar Nabi Nayrr. Balkanlar ve Tiirktilk.Ankara, 1936, s.98

"'r4 KBTT.,.495

Vervand V. Sevortyan. "|-iirk Ditlerinde Kelinte Bastndaki )nsiizlerin Dilsmesi". Bilimsel Bildiriler 1972, TDK yay.4l3, Ankara. 1975, s.546l' ilan. il. ulduz. uhan,bQ -< bryrk (Azeri T.\..sidir < srydrr.

iren<ayran,Sdtan,midan,haruicak.baslicak,elcayt(6zbekT.);kZdackayda. kin<kryn.gina< l15

gtyna. gistk < gryrgrk. ri&r < uykr (Tilrknren T.). Krg. igin bk. RAt'1,s. 123;

inge<yenge,kii,bbiik-bi]ilk.pinir.siild,sitan, lilek,pidaot-,seh,si)le-.kimetli,iznilen<

izniylc+n, gire*< geyrek, v.b. (Rumeli agrzlarr). KDBTA. s.8-j; g;vs. hadi, buraa, oraa (Bulgaristan T0rk alrzlarr). DTA. s.198; ke.f. lelek, bole < bolay,leze. kii. tii. oraa. neree (Dinler alzl). YA, s.59: frnl < ayri. gdrek. aSi < agu yer (Yarkend a!zr). KlA, s.135: ii:. uca < y[cc, bele < bOyle, kq[, elen < eyleyin, riregirrr. v.b. (Kars). RlA. s.92-94: ika-. ilen. irmi. ipran-. bdram, b6!e. fasul'a. bopda (Rizel.

GBAA.s.80; gari.b\tii.-silci,se.tlecirtik.hebri,begir.irad6iradyo(GtineyBatrAnadolu). NYA. s. I 07: 7ineh. biSiler. tlen. d6:efi. gdtlir. go- < koy-, kitler < kOyler (Nevlehir) KYA,s.66: baktulm ': baktrydrnt. bdle.6le.fasula.sehefendi,kumam< koymarn.dbe(Kutahya). GKAYA. s.l6l-163; lisgeg< yiiksek.iisgel. iiz, igit. igirmi, tireki, pekd. bogla(Gilmilghane ). .

tinsflz T0remesi Unsiiz tiiremesi, 0n, ig ve son seslerde kelimenin ashnda olmayan bir iinsUzDn tiiremesi olayrdlr. Ekleme ve kaynagma srrasrnda tinl0 gatrqmasrnr dnlemek igin Genel Tiirkge'de araya kaynagtrrma iinstizleri getirilir. Bunlar n, y llns0zleridir. S0z konusu durumun drgrnda dabazen 0nsiiz tilremeleri ortaya grkmaktadrr. Daha 6nce yaprlan agrklamalarda konugmada gOrUlen biit0n Unsiiz t0remelerinin yanya yansrtrlmadr$r, Gagavuz TUrkgesi'nin bu konuda bazr farkh Ozelliklerinin bulundugu ifhde edilmiqti. Bu biil0mde yaztya yanslyan ilns0z t0remeleri 0zerinde durulacakttr.

On seste yEski Turkge'de ve Tarihi T0rkiye T0rkgesi'nde bazr kelimeler 0n seste y- ve

y>A

olmak 0zere iki qekillidir.

Eski Tllrkgerde y-

-y(t)mra,t "sevgili", ^6m -ycim"ilag", r6P

ryla- -ytgla- "a$Ia",

ff-

-yra-

-yr

"rraklag-, kag-",

"miizik, garkl",

idiz - yitiz "yiiksek", il- - yil- "iligtir-,as-", irin - yirin "irin" . inggt 1 inq gci, "ince".

Tarihl Tiirkiye Tiirkgesi'nde yepti- - yepri "yrpran-",

esir *yesir "tutsak", inak -ymak "gtiven gdsterme", rak -yrak "uzak", ipren- - y idrel4- "i$ren-", ileng - y i leng "beddua", iti - yili "sert,keskin",

it- -yit- "it-, uzaklaqtrr-".Il7 Gagavuz T0rkgesi'nde 0n seste y- drnekleri gunlardrr: yrlaanm (P.230), ytslanmaa (i.T.90), yrakta (D.A.O.l8), ymodma (i.T.92)

-inatl*

(M.49) < Ar.'indd,ymanmadtm 1l.t.tO6),yrsdar(H.O.147),yilagq (B.106)

ilag?(.T.165) < Ar. "il6c + cr,ytkrammdaLr (P.145) < Ar. ikrdm, ymdat (G.F,2l) < Ar. imddd, yalaz (C.Y .30), yd ldii (C.23). l16

A.von Gabain, Eski Tilrkge'nin Grameri. (gev. Mehmet Akahn), TDK yay.532, Ankara, 1988, s.39 H0seyin Namrk Orkun, Eski Tiirk Yazillan. TDK yay. 529, Ankara, 1987, s.892 Duz. Cem Dilgin, Yezl Tarama Sdzlii!il. TDK yay.. Ankara 1983, s.229- 256 ( y maddesi ve atrtlar)

ig seste - y- tiiremesi Gagavuz Ttirkgesi'nde Genel Ttirkge'nin aksine iki UnlU arasrnda s6yleyig zorlu$unu ortadan kaldrrmak iEin tiireyen koruyucu -y- iinstiziinden gok. iinltiyle -iinsiii arastnda Unl0y0 uzatrr gibi g6riinen -y- tinsUziine rastlanrr. ikiz iinluler bahsinde de griri.ildtipi.i gibi k > E > y ve f > y tinsuz defiqmeleriyl e oftaya grkan pek gok ig ses -yyarr 0nliisil eriyerek ikiz iinliiler ortaya grkanr. Bu sebeple iq seste gdrulen -v- yun inliisii iinluler arasr ba$lama gorevinden gok, yanrnda ti.iredigi Unliiniin soylenigi ile it-

gilidir:

diny? (! 0:76) uyorulur", dooruysun (i.T.45), efendiycd (p.215), kimseyccic) .i _ .^^. (1.T.129), neydir (p.296), haseeyttir (8.146) < Ar. hased, det'iysin (i.T.255), buvctur (M.49)' vildrlrydir (i.T.75), srkryda (H.o.r0), gicivk (C.257), bilimiysin (H.o.r4), ctslrydr 1i.t.8t;.rr8 ikiz tinltilti Arapga cidting kelimelerde TUrkge'nin tabii yaprsrna uygun olarak ig ses 7- tiiremesi omaya grkmaktadrr. Bilindigi gibi bu yaygrn uir i9 iiiremedii r" yurryu

yansrtrlmasa bile sdyleyigte kurallagmrgtrr: nwj,tl (i.T.l I ) < Ar. mit"il, kayrl(i.T.49) < ka.il. son seste -y tiiremesi kimsey (i.T.24) orneginde tesbir edildi.

h tiiremesi Hafif bo$urnlanmalr grrtlak iinsiizi.i h-, Gagavuz Tiirkgesi'nde 6zellikle dn seste gOriilmektedir. Bir kag ddiing kelimede ise ig ses fr- turemesi vardrr.

6n seste hN. Poppe, Altay dillelinin kargrlagtrrmah ses bilgisinde Ana Altayca'da kelime bagrnda p- dtiqiinrnektedir. N. poppe'ye gcire, bu iinstil orta Mo$ulca'ia h- yeni Mogol dillerinden Mongour'day', r- Manguca'day', Nanayca'da (Goldi dili) p-, Even!i'd9 h , Korece'de p- ve ph- ile temsil edirmektedir. eu unsuz, on Ttirkge ve Ana Tiirkgede i-'dir. Bu giinkii Ti.irk givelerinde G0ney-Dogu (eagatay) grubu ile GtineyBatt (O!uz) grubunda y.i1te h- olarak devam etmektedii. nu goriige "Uir 6t9ua" fulut I r')

Tekin de katrlmaktadrr. I

Krg. igin bk. KBT'|'. s.497: Krrrm'filrkgesi'nde kelirne bagrl, iyodizasyonuna dikkat gekilnresinc ragnren. Slav tesirrn_ den dc s(iz etlilir'. yekttn. ) ii:iin. I tilt(tDt. W. Za.iaczkorvski. agc.. s. l5_ 9u1,re bilne1,e. keypr. U. Doerf'er. agnr.. s.267.. ),er. ),iQmek. ldlnrek.

)(t,ttr. ) ii:iiDt.

Anadolu alrzlarrndaki J, riirenlesi iqin bk. KiA. s. 140: On seste)zri{-, 1,ir-. 1,g, < in_.yesrr. E;\. s.24-3 I .lz.r tr. yoltlut. 1,entlir. Rl.\. s.95: }rrl.yc riS. t'en-. ),esir. 7,oksu: < Oksiiz, ytrak. yigne . NYA, s. 83. y,a1rla n nru k, 1' ru h. lesir. ;,;r . gtDiler'l'iirk $ivcleri iqin bk. Argrn l-ekin. age..s.r-5-25 v.d.: urtysr, yarnryz, ydtine, uztyn, grysg(t. rynce, )t,lr.r'l { liirkrncnl PKT. s.43: uhil'. tlatlaS,. ablay. babay. abo4,,-"anne,, t(trrnr .t..) 1,,, '' Nicht'las Poppe' Itrgleichuttle Grummatik tler altaichen sprachen. tcil:1, Vergleichende Lautlehre. Wiesbaden. l9(r0. s. I 0 -l alat l ckin. ..lna l iirkge2le .-lsli u:u, iinliiler. llacettcpe [)n. ya1. B l 5. Ankara, 975. s.2 1 4 r

Taradrgrmrz metinlerden,

bir folklor derlemesi olan Ballada Ttirkiileri'nde bir ses 6zelligi olarak

konuqma dilinde bulunan fakat yazt diline fazlaca yansrtrlmayan 6n seste /l-'nin toplu olarak gu cirnekleri verilmektedir:

(h)alaf, (h)aaz, (h)arpct, (h)ayt (h)imelii (8.T.49), (h)alrcan (B.T.50), (h)adanry (8.T.56), (h)annadun (B.T.57), (h)ardma, (h)anasrnnan, (h)armut, (h)ana(B.T.58), (h)ang4 (h)aman, (h)alry (B.T.58), (h)acrlamayasrn (B.T.66), (h)ash, (h)enge7, (h)olay, (h)otul, (h)esap

(B.T.l6l),

(h)en (8.T.130).12o

Yazr dilinde gdsterilen on seste h- igin tespit edilen drnekler de gunlardrr: haylakltkta (M.59), hashana (C.202), hayar (P.235). haslr (i.T.3S), hohur (8.73), hadet (C.i.l l) < Ar.'aded, hen eschi instrumant (C.i.39), horosptt (G.F.37), haman (G.F.55). ig seste -h- tiiremesi Arapga ddting kelimelerin ashnda bulunan fakat TUrkge'de biiyUk dlgtide kaybolan ayrn sesi yerine ig seste -h- t0remektedir. ihtibar (i.T.126) > Ar. i"tibdr. mahkulluktan (M.32) Ar. mA"k0l + lukran.r2l

seste v-

Yazr diline yansrmayan fakatbazr Gagavuz a[rzlanndan derlenen metinlerde yer alan bir kelime bagr v- gdri.ilmektedir.'tt On seste v- yanrnda bulunduSu, o ve u Onliilerinin dudak iinltisii olmasrndan ve dn damakta boSumlanmasrndan kaynaklanabilecegi gibi Ana Altayca'ya kadar gittigi belirtilen 6n seste h:nin veya kelime bagrnda gdr0len b'nin kalrntrsr olabilir.

Bir vakit tutlrk fu)oldu (8.T42), Petile

(v)oolum Petile(B.T.42), (v)un,

(v)uyku, (v)osa, (v)onnar, (v)orda (B.T.163), (v)oyanrt (8.T.147)

ig seste -v- tiiremesi ttyuasntak (C.Y.75) tilnegi yanrnda, birlegik kelime arasrnda bir'<irnefi vardrr: suv(lctvt (P.2

l) < su agacr.'l''

m tiiremesi Ciimle ba;r edatlannrn son sesinde gOriiliir. Kuralla;mamrg bir iinsiiz tiiremesidir.

Il0

Ilt

Bu kelinrclerin bulundulu nretinler (iadrr-Lunga'ya ballr koyler ve Valkaneq'te derlcnmigtir (B

I7I)

Krq. igin bk. Bulgaristan (iagavuz T'0rkr;esi. W. Zajaczkowski. age.. s. 15, hucule. hayi. hambar. Harap, hot. hateS. hovci. helbet. DTA, s.195-196 honbur. harm < artn. hanan. honi. harodmt (yaygrn depil), helhet. RiA. s.94-95: hanc'ak. hanc'oka. tlirif. hebi < obir. heg,er. helbete. ehtibar < i'tibAr. KiA. s.140. helbet. holuhlu. ha/rl. harava < araba. EA. s.3l hulva. [e1bel. CK.{YA. s.164. ho < o. horada. havli < avlu. huyva. 1rn1Un,. frl.r < is. hctrh < ark. sahat. ehdihar. burhunti. < buruntu; Nl'A, s.55. habu. hu.[i1,6r1. ltutu;. ltelun < el'tn. ltindi < it<li. horuya. hole. hurdan < ordan. YA, s.54; heSk Allah lirlr.; < Agk Allah. hecep < acaip. hoylu < avlu ( Yarkend a$zr).

('adrr'rn Haltay. Kirict, Dimitrovka.'l onray. tsc$goz. Ba$kuti (koy), BeEalrna. Aleksandrovka. Aydar. r2i

Avdanna, Krpgak. Ilaurgu. Kazayak vc Valkaneg'te yaprlan derlenrelerden (t1.1'.1(r3). Dilcr Anadolu ve Rumeli a$rzlarrnda ozelliklc on seste v- tiircnresine rastlanmamaktadrr. Bu i.insiiz ttircmcsi W. Zajaczkorvski'nin [Sulgaristan Gagavuz Turkgcsi'nden yaptrgr tespitlerdc de goriilnlcnlektedir. Ancak Rizc alrzlarrnda birlc;;ik kclimelerde bir kaynaStrrnra iinstizti olarak kar;rnrrza grkrnaktadlr. Rii\.s.9(r. havtle< hadyl.:.hcrrr <hact.htn'urtlu <haorda. haturil'u <haoraya. tkn,o<dta.betlot,u.

(M.5), zercim (8.T.96) < Far. zird, sansoran.(B.133) < 9u andan sonra, Delcim barim (8.T.93) < Far. bdri, sadectim (C.Y.80).t24 n tiiremesi ig ve son seste birer ornegini tespit ettik. Yaygrn ve kurallagmrg bir 0nsilz tiiremesi deSildir. iznik(8.85), Da bir taan onu igeri da hig kolvermenrtl (G'F'124)' W. Zajaczkowski'nin Bulgaristan Gagavuz Tilrkgesinden yaptr$ derlemelerde menclis (s.15) Ome$ine rastltyoruz. Gagavuz Ttirkgeii'nde fazla Ornef,i bulunmayan,n ye t Unsiiz t0remelerinin

tarihi ve yagayan T0rk givelerinde gok sayrda Ornepi vardtr.'"

t t0remesi nestci (P.162) TUrkgesi'nden tespit

etti[i ornekler: Nasffedin, krtrak, ma$trapa, pegint (s.15).

s t0remesi

2. teklik gahrs iyelik ekiyle

gahrs ekinin kangtnlmasmdan kaynaklandr$nr

sandrgrmz bir Orne$ine rastladrk: iliirenmriri havezsin yok (H.O. I 1).

yER DEci$riRME (coCu$ME / MErArHfsf) Kelime igindeki komgu veya uzak seslerin yer detigtirmesi olayrdrr. Ses grkrgrnda bo[umlanma noktalarr zordan kolaya dogu yOnelir. Yer depigtirme olayr da sdyleyig kolayhpr saglayan ses olaylanndandrr. Bir Unstizle bir 0ns0z, bir tlnlUyle bir unsiiz ve bir 0nliiyle bir bagka iinlii yerini deSigtirebilir. Bu ses olayr birbirine komgu sesler arastnda olabileceSi gibi uzak sesler arasrnda da olabilir. Komgu sesler araslnda olan yer de[iqtirmeye yakrn yer de[igtirme, uzak sesler arasmda olan yer detigtirmeye uzak yer degigtirme denir. Gagavuz Ttirkgesi'nde bu yer deligtirme olaylannln hepsine rastlamak miimkiind iir.

Yakrn Yer Deliqtirme

0nsiizle linsiiz arasrnda ml > lm yer de[igtirmesi sdlmek (A.23), g'lmek (i.T.202). r2a

Krq. iginbk.

Kla,

s. t

4 t I Cilnkiim, gonun gomgu, belken. I ; defem. yohsam, sankim. belkim, megerim

EA, s.30-3

RlA. s.96, egerim, heralim < herhalde, kegkin, giinkin, bekim, barem, megercem. GKAYA, s.165; megersem, oysam, yohsom, sankim, keSgem, gilnkiim, pollr^.bwi. RAO,

,r. '--

129; barcim, bekim, qiankam. yoksam, qelembek

kelebek.

GBnA, s.93', ktiggdm.usulcam. pampur < vapur. Janos Eckmann, "Ttirkqe'de D. fve N Seslerinin Tilremesi", TDAY Belleten 1955, ll. bs. Ankara l9gg,

s.Il-12

(r >) lh >hl yer deligtirmesi mehlem (i.T. 24) < melhem < Ar. merhem, ihlam (Z.E.l l9) < Ar. ilhdm. vr > rY yer deligtirmesi arvad (U.K.25) < Ar.'avred. nh > hn yer defigtirmesi tehna (P.288) < Far. tenh6.

0nl0yte 0ns0z arastnda ls > sr yer defigtirmesi unmaars m (M.97) " tslnmtyorsun

", s tmarlad t (M,42) "lsmarladl", S may il m

toplan (G.F.2l ) < lsmayrl < Ar. ismail. ye (<a) > ey yer deliptirmesi ditneeydci (i.T.7) < Ar. dony6.

ur > ru yer depigtirmesi

tup (M.148) < Far. turp. rm > mr yer de$igtirmesi yarmqqr kozan (P.22) < yanmgar.

Uzak yer deligtirme Unsilzle iinsiiz arasrnda

r-t >tr yer deligtirmesi Nastadinin tiirkiisii (C.Y.44) < Nasratdin < Nasreddin. l-n > n-l yer de[igtirmesi naalet (P.172) < Ar. ldnet.

Unliler arasrnda yer deligtirme a-( r >) i > i - a yer deligtirmesi kihad (B.T. 106) < T.T. tafrltt < Far. k6!i4

0nl0 - 0ns0z ve llns0z - iinsOz yer deligtirmesi galma babactrm s*lrcaanr (B.T.79) 0rnelinde gOrillen yer degigtirme olaylarr kel imeyi tanrnmayacak hdle getirmigtir. Bu yer degigtirmenin seyri g6yle olmahdrr:

rl*cak > s ilftcak > s *l rcak >

tklrcak+mr > s rkl rcaaru't26

HECE KAYNA$MASI Bir kelimede yanyana bulunan iki veya daha gok hecedeki seslerin, yahut

yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin 0n sesinin birlegip kaynagmast ve dolaytsryla hece saylstntn azalmast olayrdrr.

Eski Tiirkge'den beri pek gok Ttirkge kelime ile Arapga ve Farsga'dan altnan ddiing kelime hece kaynaqmastna uSramtgtlr.

Tiirkiye Tiirkgesi ve Anadolu alrzlanndan bazr iimekler gunlardr: yigirmi >

yirmi, bdd-r hevd > bedava, kahve altr > kahvaltt, gehdr genbe > garSamba, peng qenbe > perSembe, yaza umadtm > yazamadrm, ne igin > nigin, ne asll > nqsil, siitliiaq > siltlag, geliyorum > geliyom v.b. Gagavuz Ti.irkgesi'nde hece kaynagmasrnln Ttirkge, Odiing kelimeler ve birlegik kelimelerde gdriilen gok sayrda tirneli vardrr. Uzun iinliiler hakkrnda bilgi verilirken bu konuda yaprlan agrklamalar ve verilen 0meklerin drgrnda kalan diter bazt ornekler gunlardrr: ne son) zamiriyle fiil ve isimlerin kaynagmasr sonucu, fiil veya ismin

ilk hecesi kaybolmuqtur: (i.T. 23 I ) kaynagmastntn drqrnda bir ses olayt ortaya grkmamrgtrr. Ancak, nribacam bc;k) yalnu (i.T.80), ncibar (H.O.30) < ne yapar, ncibarsa (M.8) < ne yapar ise orneklerinde iki iinlii arasrnda kalan p tonsuzu tonlulagarak D Uns0z0ne ddn iigm iigtiir. ncirusa gidermry (M.42) < ne yana ise, ncinna kanqcak (H.O.95) < ne yana olsa konacak Orneklerin de nereye zamiri yerine kullanrlan nrinr kelimesi ng+lan kelimelerinin kaynagmasryla ortaya grkar. kahve + hane birlegmesi de hece kaynagmasr yoluyla kafene (C.162) geklini nc)pnn (C.Y .66) < ne yaptrn, ncipmaa (P.42) < ne yapmaya, nrips in

drneklerinde yapmak

fiilinde hece

almrgtrr.

OOting kelimelerde gdriilen hece kaynagmalan oldukga yaygrndrr: cendem (M.12) < Ar. cehennem,valla (C.Y 89) < Ar. vall6hi, terbelcir (B.T l16) < Ar. terbiye+liir, zcin eder (P.220) < Ar. ziyan + eder, zer (M.45) < Ar. zdhir "tabii, Oyle", ihtcirlar (D.O.3S) < Ar. ihtiydr + lar, bitki da serd biz da glri)Setim (8.T.97) < Ar.sefer + a,feslcin (D.O.135) Yun. feslegen, cerlerim (P.225) < Far. ciger + lerim.

r26

Bulgaristan GagavuzTurkgesi'ndeki Omekleri igin bk. w. Zajackovkski, age., s.l6-17; baryak, kirbir, kormal (gdzlii), mehlem. sorna. Anadolu atrzlannda gdrtilen benzer yer deliqtirme olaylarr igin bk. Ahmet Caferollu, "Anadolu a{tzlanndaki metathisi gelismesi", TDAY Belleten 1955, II. bs., Ankara, 1988, s.l-|: nehlem (Giresun, Ordu, Konya. Karaman) melmeket. gdlmek (Bursa), tahne (KuarnNt), sorna (Eskigehir), na,let (Vakfrkeb ir), na p le t (T er ekeme aga).

KDBTA, s.83; qalmek (Milino agzr).

KIA,

142; melmeket (Kars).

NYA: s. 97. qr)lmek. RiA, s.98; allasimarladtk, aytr(<ayri) (R ze). RAU. s. l3 I - I 32 , gdtmek. gcilmek.' sorna. leyno < lehna < tenha, ktnmzi < krrmrzr (e, Cakgt ve prigtine aEztl.

Tiirkge kelimelerde gtiriilen hece kaynagmalartnda; gok kolay iinliileqebilen g akrcr r iinsiiziiniin yakrn hecede tekrar edilmesinden dolayr yutulmalalnrn veya bu iinstizlerin yakrn hece iinliis0yle bopumlanma noktasl ortak yahut benzer olan komgu Unliiyle birlikte diigmelerinin etkisi gdrtil0r. hldu duudu zamannarda, Tqtari tutuldu (B.T.93), buzaya (C.3 l3) < buza$rya, yurasm (D.A.O. l5) < yo$urasrn, srtmaqlar (C.96) < sr$rrtmaglar, Ettmakaval (S.G.2l) < qrgrrtma, dermen (i.T.50) < de$irmen, dcisiniz (8.T.152) < deyesiniz, giivemiz (C.Y.85) < gUveYimiz. Stiyleyig kolaylrpr saglama gabasrndan veya hrzlt sOyleyigten kaynaklanan ve daha sonra kahplagan hece kaynagmalart da yaygrndrr: dilSilner ozan uEak (A.33) < O +

y iinstizleri ile

Ar. zamdn, Osmannar (C.305) <

Osmanhlar, delikannarr

(C.ll6) < delikan|larr,

oynaltm (8.T.158) < oynayaltm. Kiigtiltme eklerinde, uzun iinliiler konusunda g0rdilEitimilz gibi, g 0nsiizUniin iinlillegmesi veya diigmesi sonucu komqu olan 0nliilerin benzegmesiyle uzun Unliiler ortaya grkmaktadrr. Bu ses olaylnrn drgrnda yine aynr eklerde g UnstizU ve komgu UnlUnUn dUqmesiyle hece kaynagmasr oftaya gtkar: akillrcim, gdzelcim (P.59), giincezlerimizi (P.274), ercciz (M.52), necciz, getirmislcir (M.61), Eancctz (S.G.8), otqaz (S.G.9l), sucaz, ki)pqezlerimiz (P.82).r2?

BiRLE$iK KELiMELERDE GOROLEN

SES

OLAYLARI

Ayn baghklar alfinda incelenen iinl0 ve 0nsiiz de$igmeleri, benzegmeler, hece kaynagmasr gibi konularrn drgrnda ayrrca delerlendirilmesinin faydah olaca$rnr diigiind0$0mtz birlegik kelimelerde gtiri.ilen benzegmeler, ses diigmeleri ve t0remeleri birlegik kelimeyi tamamlayan ve belirleyen ses olaylandrr. Bu ses olaylarr bazen birlegik kelimeyi meydana getiren unsurlarr tanrnmayacak kadar aslrndan uzaklagtrnrken bazen da sdyleyigle ilgili genel ses kurallarr devreye girerek, birlegik kelimeyi olugturan unsurlardan birinde veya ikisinde bir ses de[igikligine yol agar. Bu ses olaylannr gdyle gruplandrrabiliriz:

l. Birlegik kelimelerde iinlii dilgmesi yalnayak (i.T.62) < yahn + ayak I diigmesi, kaymnasma (B.T.123) < T.T. kayrn + ana + slna a dgqmesi.

Anadolu ve Rumeli alrzlarrndaki hece kaynaqmasr ornekleri igin bk. RAtt. s.128, icenci < iyicena. Sl/-

man<suleyman,ali<ahyor.veri<veriyor.brk<buyuk. palr<pahah,srtmag<srgrrtmaQ, cennem<

< daha (Gakqr ve e agtzlan). KDBTA, s.I49 ord <orapa,ywela < yllrveriyorlar. aktardlla < aktarryorlar. DTA. s. I 98; istemejek < istenreyecek, sacdk < sacayak, okijak < okuyacak. KIA.s. I42-14-l; etdimiz< enif,imiz. hekat<hakikat,bonduru! <boyunduruk,eqden <eEikten vb. EA,s.47,55; aldu < aldtmz.. yoldu: < yoldunuz, < isdiz < igtiniz. alim < alayrm, verim. boslimv.b. omer Asrm Aksoy, Goziantep lg:r, istanbul. 1945, s. 106; gelicim < gelecegim, gelicift < geleceksin cehennem. da

v.b.

RiA, s. 99-100; mdle < ntahalle. niiddle < mudahale, pdlr < pahalr, kdti <kaprdt,agd < agagr v.b. GBAA s-81; bisircim < pigirelim. vurilar < vuruyorlar. i;z/a-< elindeki, diydkdan < diyerekten v.b. 95

2. Birlepik kelimelerde iinlii defigmesi

canziber(K.42) < Ar. cins + i+ bir,a >i, e>i iinliide$igmeleri, ayrtcas > z tinsfz deligmesi. kctybelersin (i.T.43) < Ar. ga"ib, T.T. kayrp + edersin, o ) u, u ) e tinlii degigmeleri. 3. Birleqik kelimelerde

iinlii

benzepmesi

(i.T.242) < Ota+yan, bercitindci (P.81) < beri + yan omeklerinde y tinsiiziiniin diigmesiyle komgu olan cia ve ia iinliilerinin benzegmesi rici uzun iinliisiin0 c)tcicinda

ortaya grkarrr.

too (D.A.O.37) < te + o drneginde e iinlilsii o Unliisiinti inceltirken, o iinliisii iki 0nliiye de tam benzemeyen dd uzun UnlUsU ortaya

de e 0nlUsiinii yuvarlaklaqtrrmrg ve

grkmrgtrr.

biiiln, (H.O.&l) < bu + g[n Orneginde Anadolu ve Rumeli aglzlarrnda da g0rtildUgU gibig iinsiizU d0pmUq,ikinci unsuru ince r1 0nlUs0, birinci unsurdaki kahn a Un liisiini.i kend ine benzetm i;tir. 4. Birlegik kelimelerde iinsiiz deligmesi Otaanda, berririndci: biiiin }rneklerinin drgrnda; biSey (i.T.l0l) orneginde r d0gmesi, herersi(C.Y.94) < her + yer + i + si (ek yrgrlmas); kapunun dqarunda (p.163) > drg + yan + rnda, dolayanmdu (D.A.O.lS) < dolay + yan + nda, igandan (p.294) <ig + yan + dan Omeklerinde y dUgntesi gdrUliir. 5. Birleqik kelimelerde iinsiiz tiiremesi suvaact (M.56) < su + v + aEacr 0rneginde y ttiremesi, dtdyeli dtii + y + etti OrneEindey tiiremesi g0r0ltir.

(i.T.ll2)

HECE YUTUMU Bir kelimede yan yana bulunan ve sesleri bo[umlanma nitelikleri bakrmrndan birbirine eqit, benzer veya aynr olan iki heceden birinin eriyip kaybolmasl ve b6ylece

sciyleyigte tek hece g0riintimii almasrdrr. S0yleyig kolaylr$r sallayan hece yutumu Eski T0rkge'den beri goriilen bir ses

olayrdlr.

ota-dagr > otagr "hekim", bar-rr > bar "var", iir-iir-kdn > iirkdn ',iken', v.b. r28 Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde -durur ek fiiili hece yurumuyla -dur geklini alrr: m azurdu r, s e nii ft dii r, m ilr a i dii r, de rv i dii r v. b. S Gagavuz Ttirkgesi'nde y, d ve / Unsiizleriyle kurulan hecelerin hece yutumuna

ugradrSr gdriilmekted ir.

-yi, -yu,-yii hece yutumu uyamarsa

(M.24) < bUy0giinii,

'l' r,

(i.T.il r) <

ye cek

< biiytiyecek, biiiinci 1i.f : SOi . t uyuyu.

uyuyamarsa, biiyecek (D.o.7)

nnan ( D.A.O.29) < yiyecek, i"yo

A. uon Cabain. ase. s.4l Faruk Kudri'rinrJrtag. Eski Iiirkiye Tiirkqesi, )'1,. yiizyrl,i.u. E.

p. yay.2lsT,istanbul,

1977,s.63

- di- hece yutumu s indcic)n sora ( i.T. I I I ) drnegind e -d i hece yutumu -tfuin hecesini uzatrc. - el- hece yutumu hederle: (i.T. I 62).'3n

VURGU Kelime Vurgusu Birden gok heceden kurulu kelimelerde hecelerden birinin diSerlerine gdre daha baskrh bir gekilde sdylenmesidir. Gagavuz T0rkqesi hakkrnda yaprlan genig gaph aragtrrmalarda kelime vur'gusu konusunda aragtrrmacrlann birbirinden farkh gdriiglerde olduklarrnr, aynr ara$tu'macrlarrn belli aralrklarla ortaya koyduklan eserlerde farkh g0riigler sergilediklerini gOrtiyoruz. Konuyu daha aqrk bir gekilde ortaya koymak bakrmrndan Oncelikle bu gdriiqleri de!,erlendirmek faydalr olacaktrr. Cagauz Dili 4.-5.ci sm(lar ders kitabt s.59'da, "Gagauz laflartnda urgu daa qok bitti krsma dilser." Yani T0rkge kelimelerde vurgu son hecededir deniliyor. ka-pa. ek-mek,gar-sam-ha, ar-mut tirneklerinde kelimeler Tiirkge veya Tiirkgelegmiq olduklarr igin de vurgu son hecede gOsteriliyor. -rza olumsuzluk ekinin ve -&, -di gdr0len gegmig zaman ekinin vurguyu gekmedi$ini gdstermek igin de gu 6rnekler verilmigtir: al-ma, dur-ma, vebmci, al-tlty-dt ver-diy-di. Odiing kelirnelerde ise kelimelerin, asli vurgusunun korundu$u sdylenmektedir. Ornekleri, S ko-la, dks- ku rs-s i ya, a- r it-me-t i- ka.t3 | Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi ve folkloru hakkrnda W. Zajaczkowski'ninrsl yazdrpr eserde Bulgarca ile Gagavuz T0rkgesi arasrnda m0gterek olan kelimeler vurgu bakrmrndan kargr lagtrnl ryor.

Gagavuz

hgbu Qonta lio

Tiirkgesi

Bulgarca buba Csnta

Anadolu ve Rumcli agrzlarr ve cli{cr givclcrdeki bazl hcce vutunru ornekleri iqin bk. KDBTA. s.82. hasti;le < ha istc ovlc. .r/kn, < altr ay. ndhtn < ne )apa)rnl. uhilc < te 0yle

botlc.

ti;!e <. tc

R.ttl,s.l28: 6r?, < bugiin. dtdgii,l < dtcki gi.tn. ,() < te o. noptn < Dcy,apttn. kiiri4t'une < kUtiiphanc. RiA. s.9Ll00: sOttnn < qc1' ettinr. nidtt'im. < ne cdeyinr. alttstirak. . ah$ttrrrrz. cllira. < cllr lira.

muesse. < mtlessesc, dckc < dakika v.b. GBAA. s. 8l-82'. hrrn < hugiin. YA. s.(r3.10(r. eqik < ahp qrk. etll < alrp kcl uherge < alrp ver gel.

kititti < kite turur crdi. grkilktn < grka

turur crkcn.

RAii. s.I2{t: kulna <kavnana. dn < izinin.acr& < azrcrk v.h.

D'lit.

uvtlok < urtvacak. 6,ir",, < biitii)cn v.b. < \'avt\or. diinl.i < diin1a1a. NYA. s. 100: Trcres < patotcs. rll.r . uvuvrrr. tlutttii fiu < duyul0r rnusun. Kl'r\. s.(r8: gitcn: < koluvcrtliz. otunil,t / otururum v.b.

KlA.

s. 198:

s. l.{4:.1.r.12r

PK. s.4.1: ekeviiii ' ikisinin. canzr < t'anrnrn v.b. N. P. Arabaci. 1.. A. Pokrowskala. D. N.'l'anasoglu. agc.. s.58-59 l't2 w. Zaiacrkorvski. agc.. s. 17.

lil

cotra dadu

gelra (agagtan yaptlmrg su kabt) tlsdo

kartal

gatga kartal

ksvak

kavak

kofq

kofa

kopqa

kopqe tencere masa

gorga

tencere

mgsa ma$a

ma$a

pita

kqrtal kqvqk ve ma$a kelimeleri drgtnda Bulgarcayla Gagavuz T0rkgesi'nin

vurgu bakrmrndan birbirine benzedi[i ifdde ediliyor. Daha dnemlisi

Gagavuz

Ttirkgesi'nde vurgunun tamamen ilk hecede olduSu s6yleniyor. gotrayL kopqalar, pencerede dmeklerinde vurgunun eklere kaymadrp.t, kay-

nata, kaynana, negin birlegik kelimelerinde vurgunun

ilk

kelimenin

ilk

hecesinde

kaldr[r ifade ediliyor. Pokrovskayat'3 1964 yrhnda yayrnladr$r Gagavuz Dili Grameri Fonnetik ve

Morfoloji adlr eserinin vurgu bdlUmUnde verdili listede Gagavuz TUrkgesi, Bulgarca ve Tiirkiye Tiirkgesi'ni ortak kelimelerdeki vurgular bakrmrndan kargrlagtrnr. Qok uzun of

an bu karg r lagtr rma dan bazr drnekler sunahm

Gagavuz Tiirkqesi baca bayrak boru gaargct

dolma

zavah- zsvlu

Bulgarca

Tiirkiye Tiirkgesi

bacs

baca

bayrak

bayralr boru karga dolma zqvallr

gqrga dolma zavaliya

enistr)

enisle

kavak

kavuk

kalfa penQerci

kalfa pencur

tencerci

lencera

pencere tencere

Seker

seker

kavak

kalfa

Pokrovskaya'ntn bu drneklerine gOre Gagavuz Tiirkgesi'nde vurgu bir 6rnek ilk hecededir. Ortak kelimelerde vurgu, Tiirkiye Turkgesi'nde her zaman sonda, Bulgarca'da bazan ilk hecede bazan son hecededir. Gagavuz Ttirkgesi s6z konusu iki dile de tam uygunluk gOstennekte, kendine has bir ilk hece vurgusunu sgrdiirmektedir. Ilk hece vurgusu eklerle de defiigmemektedir: penqereda, skolaya, gorrai, kopqalar, dlgrnda

kukusunu.

'lt

L. A. Pokrovskal,a, Grunrntatika Oaguuzkogo yuztka Fonetika i lulorfotogiya,s.Tg-79

1973 yrlrnda yayrnlanan Gagauzca-Rusqa-Moldovanca sdzlii!,il/, sonuna Pokrovskaya'nrn ekledili grut.. dzetinder3a vurgu konusu bir-az daha farkh de$erlendirilmektedir: qldilar, okumas, kalabqh.k, ikinci lmeklsvinds +lAr gokluk,-mAA mastar, +llk ve +1nc.l isimden isim yapma ekleri vurguyu gekmektedirleri ))azma, gagauzqa, bal*grym, gidiirdi, orneklerinde ise -ma olumsuzluk, +Cl isimden isim vurguyu gekmemektedir: luprnu, -(y)-lm Lteklik gahrs, - D/ gOriilen gegmig zaman ekleri baca, gaarga, gene, kavak, kopqa, kdsci, penqerd, soba, turna, terzi, ganta kelimelerinde Tiirkiye Ttrkgesi'nden farkh olarak vurgu bagtadrr. Bulgaristan Gagavuzlan ile ilgili en onemli gahgmalardan birini yapan Ta-

t35 Gagavuz Tiirkgesi'ndeki yabanct tesirler baghf,r alttnda vurguyu da deusz Kowalski de$erlendirerek, vurgunun son hecenin dtgtnda, dzellikle sondan bir 0nceki hecede veya toi h"."yu daha uzak hecelerde bulundulunu sdyler. Son heceden uzaktaki vurguyla s0vlenen vabancl kelimelerin bu dzellikleri Ttrkge kelimelere de yanstmtqttr. A. Dilaqarr36 ve Fuat Bozkurtr3T Gagqvuz Tiirkqesi iizerindeki yabanct tesirlerden sdz ederken stiz dizimi ve ses dUzeni bakrmtndan Romen, Rus, Bulgar ve Yunqn dillerinin etkisi alttnda kaldr[rnr belirtirler. Ses dUzeninden sadece ses de$igmeleri mi, yoksa ayru zamanda vurguda mr kastedilmektedir, agrk bir gekilde belinilmemektedir. Bu agrklamalardan hareketle, Gagavuz Ttirkgesi'nde vurgunun Oluz grubu giveleri ve ozellikle Turkiye Tiirkgesi ile Slav dilleri arasrnda kaldrsr sdylenebilir. Ttirk Tiirkge'de, asrl vurgusu sonda olan kelimelerin, bagta da ikinci derecede bir vurgu tagrdrklan bilinmektedir. Sayrsr giderek artan Rusga kelimelerdeki vurgu dilzeni, Tiirkge kelimelerde bulunan ikinci derecedeki, ilk hece vurgusunu son heceye gore bir az daha gilglendirmig olabilir.

Ciimle Vurgusu Ciimle iginde kelimelerden birinin diSerine gdre daha farkh bir tonda ve baskryla sdylenmesidir.

Ttirkge'de cumle vurgusu ytiklemde toplanmaktadrr. Yiiklemden sonra vurgulanmak istenen kelime ytikleme yaklagtrnlrr. Gagavuz Ti.irkgesi'ni de bu genel deperlendirme igine alabiliriz. Ancak cUmle di.izeninin farkhlaqmasr yiiklemden sonra vurgulanan unsuru yiiklemden Onceye depil, yiiklemden sonraya getirmigtir. Agan isitmis bunu derlcir, bakmrrmrylar, urulmuS Sibi (G. F.129), kSm Pavli giri$ti gelmiiii siiirek (C.123), Agan baMrm kilimnerd, HoSluk girerdir iCimli,(D.6.137) ciimlesinde ytiklemden sonra vurgulanan unsurlar "urulmuS gibi"; "gelmcici siirek";"kilimnerci"; "iqimd" kelimeleridir.

t'o t35

t'u 137

L. A. Pokrovskaya, "Kratkiy Ogerk Grammatiki Gagauzkogo Yanka", s.620

KBTT. r.495 A. Dilugur, age.,

Fuat Bozkurt, age.,

I24 s. I

HECE Genel T0rkge'de oldu!,u gibi. Gagavuz Ttirkgesi'nde altr t0rlii hece vardrr. Ancak bunlara ilaveten ilk hecede Unl0 dilpmesi sebebiyle gift 0nsilzle baqlayan hece teqekktil etmigtir. I ) Bir ilnl0den meydana gelen heceler': o, o-ldr v.b. 2) Bir 0nl0 bir iins0zden meydana gelen heceler: an-nuSmuk, us-lundtrnrry v.b. 3) Bir tlns0z bir Unl0den meydana gelen heceler: hiJll. hu. bl-zim v.b.

4) Bir 0nsUz bir 0nl0den meydana gelen heceler: hep, hlln, hir v.b. -5) Bir 0nl0 qift 0ns0zden meydana gelen heceler: llsl, olt v.b. 6) Bir 0nsiiz bir tinl0 qift 0nsiizden meydana gelen heceler'. Tilrh, kurt v.b. 7) Cilt iins0z bir 0nl0den meydana gelen heceler: hra- ap, ble-=ik v.h.

t00

$EKir, BiLcisi (MoRFoLoJi) KELiME YAPIMI Tiirkge sondan eklemeli dillerdendir. Kelimeler, isim ve fiil kdklerine yaprm ekleri getirilerek t0retilir. Kelimenin yaprm eki almamrg anlamlr en kugiik haline kilk, kelime kdklerinden yeni kelimeler turetmeye yarayan eklere de yBprm eki denir. Kelime kiikilniin yaprm eki alarak genigletilmig haline ise g6vde adr verilir. TUrkge'de iki kelime k0k0 vardrr: isim kdk0, fiit k6kti. Bu k0klere yaprm eki getirelerek yeni kelimeler tiiretilir. Yaprm ekleri geldikleri kelime kokiine ve tiirettikleri yeni kelimeye gdre d0rt grupta toplanrr: lsimden isim yapma ekleri: isim kttk ve gOvdelerine gelerek isim tiireten eklerdir. lsimden fiil yapma ekleri: isim ktik ve gOvdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kOk ve gdvdelerine gelerek isim r0reten eklerdir. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil k0k ve gOvdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir.

isimden isim Yapma Ekleri: isimden isim t0retme eklerinin geldigi isme ve tistlendigi fonksiyona farkh 6zellikleri vardrr. Bu husus her ek igin aynca agrklanacaktlr.

g6r.e

+ag Fazla iglek olmayan bir kuvvetlendirme ekidir. Topuct (K.18).

+ak Benzerlik ifade eden ve fazla iglek olmayan bir ektir. Basokstz (i.T.67).

+Ar, +gAr Bu ek de sayrlardan ve miktar isimlerinden iilegtirme sayr ismi yapar. gok iglektir. Ani sevcla azut azor I Hep donatt,

iyirdim (M.73). hirllr,

11.1tgun toprqa (2.8.9-l): $indi.l,Addn hirltr iki$iir, qdamlun (u.45\. uni giirgen uaglorr dlrcliir-besiir

krvra$rk clururmu;lur (M.59): yarnrrsar

kattn (P.221.

t0t

+(a)rAk Benzerlik, gibilik, gokluk' ve kargrlagtrrma fonksiyonlan bulunan bir ektir. hiruzarak ver hepsine (C.Y.I22); ktiqinekrniS\cir (M.4) "biraz kiigUk". +CA

Millet isimlerine gelerek dil isimleri yapar. Egitlik ekinin ortaya grkmrgtrr. Ro m mca (i.T. I 66),

G agauzgn

kalrplagmasryla

(i.T. I 66), Tiir kge (U. K.29).

+cl Tiirkge'nin gok genig bil sahada iglek olarak kullanrlan yaprrn eklerindendir. iy vc uglagrna isimleli yapar: uvct (K32), qulgtctlar (i.T. 133), ktrct (tJ.47) "krrda yagayan", 1:410,7g1 (i.T'.71 ), ),a2ru (C.Y.3), ytmrtact (M.100); gemici (i.T'. 104). gezintici (P.259), hubercilcir (M.12), resimci (i.'f .221); yolcu (H.O.57); ctiiiiniircii (C.Y.ll3) "di,nirr", dncii (C.Y.ll3), tiirkiicii (C.83); aylrkgrlan (P.47'1, krtkgt (i.T.235), laJi;t (i.T.57); Qili7i (D.O.80), ectekgi, (M. I l0),,r'c, (i.T. I 04), Eennikgi(ll.O. I 06). Kasap, usta gibi ig ve u$ragrna adr olan kelimelere de bu ekin getirildigi gciriilmektedir: Ilstuctlaru (i.T.200). kasapgt (ll.T. -52). Farsga bahgrvan kelimesi bahge igiyle ugragan anlamrna gelnresine ragmen, bahguancrydt (i.1".206) 0rne!,inde, bu kelimenin sonuna -fiirkge +cr eki getirilmektedir'. Sora askercilii .vaptL Avgantsil,atlct (i.T.227) iirnelinde yine aynr durum gdri.ilnrektedir. gi/i7ici iirciti tluytir (A.3 I ) ci|neginde ise +gi, +ci ekleri iist iiste yrgrlmr;itrr. Bu ek ddiing kelimelere de gelebilmektedir. Devergr (8.T.46) "dijniircti" kelirnesinde Bulgarca dever kelimesine +qu T0rkge ek getirilmektedir. Aynr durum Franstzca diete kelinresinin Rusga'ya gegmiE dieta gekline +cr eki getirilen dietctcr (P.230) orne$inde gONlmektedir.

+clk,+cAk,+cA(A)z Batr Tiilkgesi'nin biitiin givelerinde gdrUlen ve son zamanlarda giderek yaygrnlagan ekleldir. Ozellikle Gagavuz TUrkqesi'nde gok iglektir. Baglrca tbnksiyonlarr isirnden kiiqiiltme ve sevgi ifade eden isimler yapmaktr. +Clk ekleli asrl kUgUltme ekleridir; +CAk ekleri +CA eklerinin ok kuvvetlendimre edatryla kaynagmasr ve asrl kiigUltme eklerine benzetilmesiyle oftaya grkrnrgtrr.r +CA(A)z ekleri ise +cAk eklerine kuvvetlendirme eki +(l)z getirilerek r.reydana getirilmig olrnal tdtt'.2

K0giiltme ekleri r.lnsuzun

-k

Unsiiziiyle biten bir kelirneye getirildi[inde siiz konusu

(lultugu gorulur:

hacauk (i.T'. l5l ), yupructk,

(i.T.l5l) <

bacak-t-crk. yaprak+crk, kiiq:iiciik

(i.T'. r37) v.b.

Zcl"rrcp Korknraz., "'l'iirk dilincle +Ca eki ve bu ek ile Suptlan isin teSkilleri ii:erintlc htr llcllclcn l95tl, ll.bs., Ankara, 1988. s.59-60

Mrrltrrrcrrt l:.tgir. tiirk

Dil tlilgrsi. istanbul. 1977. s. l(r(r

t02

dcncne".'l'l)Al

ctlmacrk (P.153), gelincik (i.T.259) Orneklerinde bir kemik ve bitki adr t0retilmigtir. Bu iki drnekte ve bunup gibi kelimelerde kugiiltme ekinin asrl fonksiyonu drgrnda yeni g6revler 0stlendi$i grir0lmektedir.

hepsiciy (M.102), odacryma (i.T.99) tirneklerinde -k- unsuzii yumugamr$trr. KUg0ltme ekinin sonuna, bir baqka ekin i.inlUs0 geldilinde genellikle -k- gnsgzi1 6nce yumuqamakta, sonra da erimektedir topracu (i.T.269) < toprak+crk+t; t)rdecii (S.G.l2) < ordek+cik+i, ktigucuum (K.21) < kiiguk+cuk+Um. Ekin ve kelime kdkiin0n hig bir de[iqiklige ugramadrgr ornekler de vardrr: hay'anc.rk (c.23 I ), oractk (M.52), pargaqk (H.o.35); bir seycik (M. l0), crerecik, in-

cecik (i.T.82), mavicik (H.O.S7); gdlciik (C.y.lS), kitrtiinctik (H.O.87); tarafgrk (.f .Zer: s i r i t g i k (H.O.87 ); y av r ucu k (H.O.87 ). Tezicik (M.54) < tez+i+cik, yavasrctk (C.66) < )avaf+r+s1k, yavaquuk (M.67) yavag+a+crk, gencecik (C.Y.7 ) < geng+e+cik iirneklerinde gdriildulo gibi kelirne ile ek arastnda i, r, a, e, iinlUleli turemektedir. Bu iinli.ilerin pekigtirme ve anlamr kuvvetlendirme fonksiyonu tistlendiIi s6ylenebi I ir. Gegti tc) bu+n+cak yil (i.T.92) orneSinde "buncak" kelimesi egitlik fbnksiyonunu sUrd0rmektedir. +CAk eki gdrevi ve kullanrgr bakrmrndan +Clk eki gibidir; asrcuk (D.A.o.32) < agrk+cak, terliceklerim (K.8) < terlik+cek+ler+im kasrcaklan (C.6-5) < ka$rk+cak+ile-n, gctcucak (C. I 93) < gocuk+cak, balrcok (p. I 0 I < balrk+cak. ) +cAk ekinin dntine iinltiyle baglayan bil bagka ek geldiginde iki unlii arasrnda kalan -k- iinsiizii erimektedir; buracut (M.52) < bura+crk+a, yaamurlucount (M.90) < yafmur+luk+cak+r+n+r, Qocuca( (5.64) < gocuk+cak+r, Biiijceniik (p. l3l) < b0yiik+ceniik drne$inde +cek eki arasrnda bir -n- tiiremesi gdrtilmektedir'. Bu drnekte ek, egitlik fbnksiyonunu hissettirmektedir. Hctydut lar benin

ildiciiiim,

Bcin da haydutlartn sevdiciiii (8. l8l) 0rneklerinde kiigiiltme eki -Dlk srfat t'iil ekine getirilmekte, -k- 0nsiizii ise d0gmektedir. +CAElz, -!- erimesi ve 0nli.i benzegmesi ile +CAAz geklini alrnakta, hatta bazen hece yutumu ile +cAz haline gelebilmektedir; doncaaz (c. l0l), puycouztm

(1.T.195), sucaoz (H.O.al); yolcaoTlarrnr (i.T.230), erceezlcir (i.T.173); ktzgaaz (ll.o.4l):.lbsciiiiz(c.ll6); yolcuz(8.105); gr)lciiz(B.105); saJkgiiz(M.t02), kus sesqezi (u.D. r9e). +da$

Eqitlik, ortakhk, mensubiyet ve balhhk it'ade eden isimler yapar. Vatandas (S.G.22), kardas (S.G.22) < karrndag. +en Fonsiyonu tartrgrlan bir ektir. Fazla iglek degildir. ka ken (H.O.36) " filiz" .

+GA Fazla iglek degildir. Qok az Olnekte kalrplagmrg olarak gdrUl0r.

r03

.frsku (P.146) "sivilce"3, bir dzglt r$ (i.T.23S).

+kl iplek bir ektir. isimden srfat yapar..

Aitlik bildirir. Unlti uyumuna uyar.. tlstttttkt rrv (M.6 l), bildu.kt er (i.T.1301, qoktunkl ll11tgulur (C. l.l2), .lr

vuurrnht tt gilniimiiz (D.6.94).

Aynt ek; Tuu girkin tlilnhllsilndan (C.Y.82) sennendirar htiiinktilcri (D.6.

2l) tirneklerinde

de isim. unsurunun yerini tutmaktadtr.

+LA(yl, e)n, +(y)Le(i)n, +citii(i)n llirleqik bir ektir. isimden fiil yaprna eki +lA eki uzerine -l zarf:fiil ve -n

vdsrta eki getilelerek yaprlrn -y- kaynagtrrnta 0nsiiziidUr.

Bu ek. Tarihi T0rkiye Ttirkgesi'nde benzerlik fonksiyonu ile gckinr eki olarak kullanrlmrEtrrz pervanelqvin, upurlaym, scncilel,in.r Gagavuz Tiirkgesi'nde bu fonksiyonu da devatn etmekle beraber T0rkiye TUrkgesi'ndeki gibi zaman adr yaprnaktadrr. Bagllkta gtlsterildi$i gibi ek bir takrm ses degigmelerine ugramrgtrr. drnekleri qunlardrr:

uurlu.Wn (M.12)

uuru+la+y+r+n "u$ru gtbi", avSan neJ,in (M.10) .', tzeri". -yi- hece yutumuyla: av$amtren (C.y.g4): stthualen (c.Y.8). c'.r- hece yutumuyla: sabaalin (B.T.9l), sahiylin. (B.T.s7): hcnimciriitr (c.2t4) akgarn1-le-y-i-n "akqam

< ben + irn-t'ci-rl;i+y+i+n "benim gibi". seninciliiiin (C.45),'senin gibi".

+ll f iirkge'nin en iqlek eklerindendir'.

Srtbt olarak kullanrlan nitelik isimleri yapar. [3ir nesnenin. bir nesnede bulundu$unu anlatlr. uthlur (M.12), dalgah (i.T.66). kanuttr (i.t'.66), ktt4'tt (M.t2l. .ttuutt (C. t66). tultlt:lr (i.l'.06X (ti$ti(i.'f .57),sersemeli(i.T.35) "sersemlegtirmek',; hu),nu:lu 'siingiitii(C.y.42).

nplu(.i.T.162)i biiiiftt(M.20), g,rii$iiktityttii(i.'1.134). kiisiitil (B.20).

(M.12),

iitlti (i:f .66). llu ekin bir di$er fonksiyonu mcnsubiyct itade etnresidir. IJut'akhvt: (D.O.3). hureilrntr.r,srn (U.-5 l). t,?.)/rj (D.O.S l). T'0rkqe kelimelere geldi$i gibi, Fransrzca'dan Rusga'ya oradan cra Gagavuz 'l0rkgesi'ne giren pcrpesktiva+h yaradrcr (l>.245) "utku geni; sanargr", grorask+li lrortrct (P.23-5). "miibala!,alr tasvir": izver+li (8.T.47 ) < Rus. zverin. zverinry ',vah;i hayvan" kelimesine +ll eki getirilerek, "vahgilifi bulunan" anlanrr kazandrrrlmrgtrr.. +ll eki bulunma +slz eki buluntnanra anlamr katan. yani zrt fonksiyonlar ta$ryan ekler olmasrna ra$men aynr kelime kOkiine getirildikleri g6rulmektedir.

&tk+lt+ltk+stz adam (D.O.96), bel+ti+siz (M.34). geqsin diismun*srx*/r tU.O. l5l). ('alm onu btk+tttuz+r, (U.:i8).

:t.tl

Tiirliiltl (D.227') 0rneginde aynr cins ek yrgrlmasr giirOlnrektetlir. ttlun kuSku (C.280). ,roltlutlar kuSku hukurcltlar (C.281) olneklerinde kus|u

kclirncsirrdcn +lu ekinin dogmesine ra$men fonksiyonu devanr etmektedir.

' I

l.l. yazr dilindc gitnilmcyen bu kclimc Anatlolu agrzlarrnda kultanrlrr. l)inirr'- Ahrln. llurtlur. Snnrsun. Mcrsin. f'arrrk lr:rjrr 'f irnurtag. tiski 'l iirkb,e 'ftirkcesr. ,\'l . .r1:. istanbul. I r)77 t04

l)s !'.

s.1859: /islr.,sir,ilcc

+LIK Ti.irkge'nin en gok kullanrlan yaprm eklerindendir. Ekin asrl fonksiyonu srfatlardan isim yapmaktr. Zaman iginde yeni g0revler de ustlenmigtir. Ekin stfattan isim yapmasryla ilgili gok sayrda 6rnek vardlr: darsftltk (C.68) "keder, [iz0nr0". fenal* (i.T.177), hastahk (C.61\, htltk

(Z.E.l2l), maskaraltfr (i.T.177), vatandosttk (i.T.2Zt); ttirtik (i.T.273), gdzettih (i.T.53), iilik (p.78) "iyitik"; domuztuk (i.T. t77), zortuk (D.O.20); biiiikutk (p.7s), kitd

rlii k (P.7s ), i kiyii=l iitil k (i.T.t7 7 ).

kugtnntk (i.T.187); girginnik (i.T.l36) "samimilik". zengintrik (M.109); tlilzgiinnii k (i.T.253). iilild (P.40) < iyilig(<k)+li, ktskanglundan (M.109) < krskanghB(<k)+rn+ dan, e r ke n n iiii (S.G.-5 ) < erken I g(<k)+A, uzunn u u nda n (C.2 I 9) (<uzun I ug(<k)+u+p +43n. Meslek ve ulragma alan ismi yapari qift7ilik (P.155), padiSoaltk (D.A.O.28), Eqya ismi yapar: gdzlitk (8.67). Zaman ve dOnem ismi yapar: aylumt (P.49) < aylrg (<k)rmr , gengtih (i.T.8), i

ihtdrltk (D.6. 123) ikigiinnilk evli(P.59). Yer ismi yapar: aagltk (D.O.7l ), daatrh (H.O.79), ekinnik (P.42), kamrslrk (i.T. I 73), meyvalrk, ottuk (C.296\. Bir 0rnekte kalrplagmrg olarak gekim ekinden sonra geldigi gdriiltiyor: ters inrili k (P.269) < te$+i+n+A+l ik. Omeklerden de anlaqrlabilecegi gibi bu ek 6dtin9 kelimelerden de isim t0retmektedir. Tiirkiye T0rkgesi ve diSer give ve lehgelerde de giiriilen; aareilik (M.102) < Ar. ahret+lik, hasetlik (U.D. 149) < Ar. hased+lik v.b. yaygrnlrk kazanmrq drneklerdendir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde yaygln olarak gOr0len Rusga ve Romence'den 0di,ing kelimeler de bu eki alabilmektedir: deklarativliksiz (i.T.2l 8) < Rus. deklarativ+lik+siz "resmiyetsiz", papsoylou (C.203) < Rom. piipgoy+luk+a, "mrslrlr$a, mrstr tarlastna",ltustiyalaa (B. ll0) < Rus. pustiya+l rk+a "boglu$a, bogyere". Bu ek srfat-fiil ve isim-fiillere getirilmektedii.

kapqmaltk (C.277) < kaprg-ma+hk, saSilac(tkhk (P.148) < gagrl-aciik+lrk, uymamctzltk (P.237) < uy-ma-maz+hk: dediktii (D.O.55) < de-dik+lik+i: giinddntJiitilk

< gUn+d6n-6ii+l0k; giirziiqllliin (P.164) < g0r-miil+l0k+iin; igmeme:lik (P.216) < igrne-miiz+lik. <;riimelik (P.231) < OrU-mii+lik "yUriiyiiq". Bazt iirneklerde ekin d0$tiigU, fakat fonksiyonun devam etti[i g0rulmektedir. Uq oy iiiirettiltir onnart topgu (C.294) 0rneginde iigretilen topEu delil, (C.Y.69)

"toltquluk" tur.

Ne 7ok "p

piSmannun kalacan (D.O.49) Orneginde pismannan kelimesi

ismunnt knan" olmalrdrr.

iilikliilt (i.T.218) tirneginde birinci ekin fonksiyonu unutulurak aynr cinsten bir ek daha getirilmigtir. iyi+lik+lik+d > iilikldd qeklinde agrklayabilecegimiz bu ek yrgrlmasrnda ydnelme hdl ekiyle birlegmiq ikinci ekin ses degigikli$ine ugramasrnda aynr cinsten iki ekin Ust Uste gelmesinin etkisi olmugtur. Bu tiirden diger ek yrgrlmasr 6rnekleri gunlardrr:

105

buzlukluunda,? (U.D.146) < buzluk+luk+u+n*dan, doorulukluk, (U.4) < dooruluk+luk, krjrliikliiii (D.O.79) < korluk+liik+t, ijcelikltid (Z.E.l l0) < ucelik+lik+a. .yannry-lrkht (i.T. I 6 I ) yannrghk+hk+r. Rusga plen kelimesi esirlik, esaret anlamrna geldigi halde, kelimenin bu anlamr unutularak +nik eki getirilmiqtir: plennik (P.50). +m

Egitlik ifade eden bir ektir. Bir iirek bizci verilmis, sadem bir (D.6.122) "sadece". +man itgi bildiren bir Ornegi vardrr: Evciman (i.T.208). +mst

Benzerlik

gibilik ifade

eder.

Tatltmy (C.Y.74). +nca

Orta kelimesine gelerek ikinci srrada olanr ifrde

ed.er: Ortancast dcirmis

(M.42).

+ncl Qok iglektir. Sayr isminden ve bitki gibi kelimelerden srra sayr ismi yapar. besinci klas (i.T.196), bitkinci sayfada (P.185) "son sayfada,,, ikinci (C.y .j7): dokuzuncu ay (c.146); dc;rdiincii (c.l2s), Ugtincii gilnii (M.72), iiQiincii dua vahtclr (B.T. 174) "ikindi namazr vakti". Sayrlann rakam olarak yazrldrlr 0rneklerde ekin de$igtili gtirulmektedir: Bu iS olduydu l937ci yilda (C.257), I9l9cu yrhydr (C.266), S0ninci yillarda . (i.T.244), Snci yiltar (i.T.23). +sl Benzerlik, gibilik ifhde eden bir ektir. onun gc)zleri biraz ahmaksry& (C.141), garipsi (C.291).

+sIz isimden olumsuz isim yapar. +ll eki bir nesnede bir bagka nesnenin bulundu$unu slz eki ise bir nesnede bir bagka nesnenin bulunmadrgrnl iftde eder. Bu ekle yaprlan isimler srfat olarak da kullantlrr: adams& (i.T.67), basaksrz (i.T.67), Topral<su giftgiltir (i.T.218), yasttksrz (S.G.30); bellisizlaa (i.T.221) "belirsizlile", benizsiz (i.T.67), ditsiz (D.6.12), sessiz (s.G.30); dos tsuz, uy kusu z ( i.T.68); k6 ksiiz (D.o.54).

106

+sul iglek olmayan bir benzerlik, gibilik ekidir.

yoksul (U.43).

+tl Yansrmalara gelen iglek bir ektir.

qttfit

(5.G.32),

fisrtt

(i.T.122), krytrtt (5.G.32), patfir (i.T.238\. stprrtr (.r.w): giiri)ltii (i.T.193).

(i.T.23s); lumburtu (i.T.23s), uultu

+z Sayr isimlerine geldilinde yakrnhk ve egitlik bildiren topluluk ismi yapar: ikize.O.lo6) gibi. Normal isimlere geldilinde ise ilgi ve benzerlik ifade eder: topuz (M.58).

Yabanct kaynakh isimden isim yapma ekleri:

+dar Farsga +dar eki Arapga 6diin9 bir kelimeyle kaynagmtgttr. kafadar (i.T. 1 05) "kafalarr uyan".

+istan Farsga yer ismi yapan bir ektir. Gagauzistan (U.K.36 I ).

+ru Romence ig ve u$ragma adr yapan +ru eki bir kelimede kalrplagmrg olarak

g0riiltir. qizmciru (8.T. 137) "gizmeci".

+(y)ka

Slav dillerinden, muhtemelen Bulgarca'dan altnmtEttr. Kadrnlarla ilgili meslek. milliyet, dopum, yetiqkinlik gibi nitelikleri bildirir. Biiyiik iinlti uyumuna uymaz ve vurgusuzdur. Gagavuz T0rkgesi'ni di$er Ti.irk givelerinden ayrrrr.t Tiirkge'de cinsiyet ifade eden ek yoktur. +yka eki cinsiyet iftde etmektedir. Bu ekin fonksiyonu Tiirkge'de srfatlarla kargrlanrr. Zaten ek gogu yerde cinsiyet iffide eden bir srfatla birlikte kullantlmaktadrr. Bu durum ekin fonksiyonunun yeterince oturmadt$rnr, gekli kaldr$lnl gOsterir.

t..A. Pokrovskaya. "Kratkry Oqerk Grammatiki Oagauzkogo Yozrka". Gagauzko - Russko - lltoldavskiy Slovar. Moskva. 1973. s.622 'l'iirk Dili -I'adeusz Kowalski, " Kuzey-Do1u Bulgaristan Tiirkleri ve Tiirk Diti" . (C'ev. O. F. Aktln). O. F. ve Edebiyatl Dergisi, c. lll. S. 3-4 ,3l Mart 1949. s-495 WlodzinrierzZajaczkowski ,"Cagauz". Encyclopertie islamc.ll,Leiden. 1965's972 f-lasan Eren. "Gagau: Tiirkqesi".'f llrk Ansiklopedisi c. XVl. s. I l0 (ierlrard Docrfer. "Das Gagausische", Philologiae'l'urcicae Fundamenta. Wiesbaden. 1959. s.261 A. l)ilaqar.'t-iirk Di!ine Cenel Ilir Bakts.'l'l)K yay., Ankara, 1964. s l2l

r07

aaretko (8.T.92) "ahretlik krzkardeg", acryko-malim (8.T.39) "hacr annem", BeSalmalrykt evlenmiS (P.229)"Begalmah kadrn", Gagauzko (P.217) "Gagavuz kadtn", Giingdrmrizka gigciei (C.Y.104), ihticirks (P.223) "ihtiyar kadrn", izmetgiyka (P.244) "kadrn hizmetgi", kofodarka (C. l6l) "krz arkadag", kort gorbacryka (i.T.lIl) "kadrn patron, Ku solistka (C.128), konuSko (M.32) "gezginti, eSlence", (cinsiyetle ilgisi belir-

siz), kurtko (C.136) "digi kurt", saabiyko (1.T.207) "kadrn patron", teyku

(.f

.246)

"dayr. anne akrabasr", iirediciyko (D.73) "bayan O!,retmen".

+ziln Farsga'ya ait bu ek bir T0rkge kelimeyle kahplagmrg g0r0nmektedir. Kuanzdnntk(i.T.203) "salglna u$rama".

lsimden Fiil Yapma Ekleri: Bu eklerin isim kOk ve g0vdelerine gelerek fiil t0rettiklerini belirtmigtik. Fiiller ohna veya yapma iftide eden kelimelerdir. isimden fiil yapma ekleri de turettikleri fiilin dayandrgr isimle ilgili olma veya yapma ifrde eden hareketleri kargrlarlar. isimden tiireyen fiillerin kargrladrklarr hareket, t0redikleri ismin anlamryla ilgilidir. ismi fiil yapan ekler, ismi fiil hdline getirme g0revi iistlenirler, bunun drgrnda bir fonksiyonlarr yoktur. isimden isim yapma ekleri gibi, anlamla ilgili birbirlerinden farklr bir gdrevleri bulunmaz. Hepsinin ortak ve tek fonksiyonu isimle ilgili bir hareketi kargrlayan fiiller. yapmaktrr. +A_

Eski T0rkge'de daha iglek olan bu ek bug0n birkag kelimede devam etmektedir. bogo- (i.T.5l),oyna-

(D.636) < oyun+a- ,tq$a- (p.250).

cagavuz T0rkgesi'nde yavag isim kOk0ne de +A eki getirilmigtir: yavasu(c.304), aynr kelime +r- ekiyle yavasb (c.Y.104) geklinde de kullanrlmaktadrr. Bu durumda iki Ornekten birinde UnlU degigikligi olmahdrr.

+(A)t_ Srfatlardan olma ifhde eden fiiller yapar. pek fazlayaygrn degildir. boSal- (P.286), azot- (i.T.90), darot- (D.6.79), krat- (p. t 59) "krrtagmak" diril- (i.T.69), doorut- (C.y.84), knat- (H.O.107). Eksik, seyrek, kiigilk gibi -k 0ns0z0yle biten kelimelere +(A)l- eki geldiginde, kelime k0k0ndeki -k diiper: iisil- (C.Y .29) < eksil-, kiiqiil- (5.G.32,), siiret- (C.y.2 t ) < seyrel-.

+(A)r_ Daha gok renk isimlerinden

fiil yapan bir ektir. Fazla iqlek degildir. -r iinl0siiyle biten kelimelere geldiginde kOk 0nliisil diiper. kobar- (H.o.80), korar- (i.T.260), sarar- (p.r59); ever- (c.307) "evrendir-

mek".

108

+dA-

fiil yapan bir ektir. (i.T.l9l), grcarda- (i.T.l4l), haydu- (i.T.99) "surmek", krmilda_

Yansrma kelimelerden

cmgrrda(C.3

), ktrda- (K.40), lumburrta- (i.T.13.5), tangtrrlo- (i.T. t36); cingilde_

"takla atmak".

(H.O. l0)

+rBirkag kelimede g0r0len igleklik alanr dar bir ektir. biyazt- (A.15) "beyazlamak", yalabu (i.T. I4) "parlamak". +irgen_

Birlegik bir ektir: +ir-ge-n- geklinde agmak miimkiindijr6 Eski Tiirkge'de alprrkan- "yi$itlenmek" Orneliyle kargrlaqtrrrlabilir.T Gagavuz Tiirkgesi'nde sesirgen(M.46) "ses dinlemek" Orne$inde gOriiyoruz. Aynr kelime, sesirgen "ses dinleyen" geklinde srfat

fiil olarak kullanrlmaktadrr. +k_

igleklik sahasr dar glan bir ektir; gdziik- (P. I 93).

*krrYansrma isimlerinden ayk

tr-

(G.F

fiil yapar. Ornekleri

azdrr.

65) "hayklrmak".

+LABu ek en gok kullanrlan isimden fiil yapma eklerinden biridir. Hemen hemen btitiin isimlere gelir. Eski Tiirkge'den beri iqleklilinden bir qey kaybetmemig, aksine gittikge yaygrnlagmigtrr.

alatlu- (M.S7) "acele et-"8, darsrklu- (H.0.6-5) "iiziilmek", dolaylo- (p. l33) "dolagmak, kugatmak", durukla- (i.T. lll) "duraklamak,, kaltaHo- (M.19) "ata binerken e$erin tahta krsmrna basmak", kasrkla- (M.61), suvazla- (c.66) "srvazlamak", dzle- (C.Y .33), sdzle- (P.l2) "sdylemek". -n ve -m iinsiizleriyle biten kelimelerin yanrnda ekin 0nsiiziinUn benzegmeyle n'ye ddniiqtii$U giiriilmekted ir. ikramnu- (A.3 I ); sabunna- (H.0.6 I ), Qetinne- (P.177) "zorlagmak".

Tiirkiye Tiirkgesi'nde isme, yapmak, etmek gibi yardrmcr fiil getirilerek kargllanan bir takrm ig ve hareketler Gagavuz TUrkgesi'nde isme +LA eki getirilerek ilhde edilmektedir. ('

Necnrettin Hacreminollu. Tiirk Ditinde Yapt Bakmrntlan

t;iiller. K.B. yay. 1348. istanbul,

1991.

s.214-215

7 A. von Cabain. Ls&, 'fi)rkge'nin * T.l. yazt dilinde bulunnrayan

Crarneri.

(q:ev. Mehmet

Akahn). TDK yay. 532. Ankara. 1988, s.50

bu kelinre Anadolu alrzlarrnda yuygtndit. Krq. igin bk. DS l, s.l8ll alalla-: acele etmekl Denizli, Alyon, Isparta, Aydrn, iznrir, Ugak. Manisa. Balrkesir'. Qarrakkale. Bursa, Ki.itahya, Eskigehir. Bolu. istanbul, Samsun. Elazr!. Ankara. Konya, Krnkkale. Tokat illerine ballr ycrlegirn merkezleri.

109

(A.3

cezala- (M.76) "ceza vermek", haberle- (P.292) "haber vermek", ikramns-

"ikram etmek", intdatls- (P.292) "imdat etmek, yardlm etmek", izmetle-

(D.O. I20) "hizmet etmek".

Yukaldaki Arapga tidting kelimelere gelen bu ek Rusga ve batt dillerinden alrnan ddUng kelimelere de gelebilmektedir.

ispicitlalo- (P.301) < Rus. ispoved "giinah glkarmak", ispiiida+la- "giinah grkarmak", kollektsiyala- (P. 175) Rus. kollektsiya < Fr. collection "kolleksiyon" kollektsiya+la- "kolleksiyon yapmak", kompasla- (P.233) < Rus. kompas < Fr. compas "kumpas", kompas+la- "ayarlamak", konfuzla- (P.231) < Rus. konfuz "utanma, stktlma", ;.on112+la- "utanmak, mahgup olmak", rifmala- (i.T.224) < Rus. rif, "camekan" rifrna +la- "camekan yaptrrmak", simbollu- (P.299) < Rus. simbol < Yun. symbole, "sembol, timsal", simbol+la- "sembol yapmakl', sudls- (P.210) < Rus. sud "mahkeme", sud+la"mahkeme etmek". Bu ek yansrmalara gelerek yansrmayla ilgili igi veya hareketi iffide eden fiil yapar:

brtnnu- (C.32) "vrzldamak", cwla- (P.204) "crvtldamak". Ekin bazr Orneklerde T0rkiye T0rkgesi'nden farkh bir gekilde kullantldtSt gti,riilUr. Mesela basar- fiiline getirilerek basarla- (P.240) fiili yaprlmrgttr. Bu durumu iki gekilde agrklamak miimkUndUr. Birincisi, baqar- frili -I fiilden isim yapma ekiyle isimlegtirildikten sonra sonuna +LA eki getirilmig daha sonra da orta hece 0nli.isii dii9m09 olabilir. ikinci ihtimalse kelime kdk0nUn ve ekin fonksiyonunun g0z Ontinde bulundurulmamasrdrr.

Her dil en kolay ve rahat ifdde bigimini hedefledigi halde;

Gagavuz

Tiirkqesi'nde ttiretilen bazr kelimelerde fonksiyonu olmayan ekler kullanrln kskangla(C.62), qemreklen- (i.T.146) Orneklerinde ktskan- ve Qemre- fiilleri 6nce isimlegtirilmekte, sonra yeniden aynr anlamr kargrlamak Uzere fiillegtirilmektedir. Fiillerin bu yaprsr Gagav uz T0rkqesi'ne has kullanrqlardrr. +LA eki fiilden fiil yapan ekleri -t-, -tr-, -9- fiilden fiil yapma ekleri ile kaynagarak +LADr +LAn-, +LAg birlegik eklcrini meydana getirmektedir.

yuJka+Ia-d-ar(C.61)"inceltrnek"l bol+la-t- (C.80) "go$altmak"; gdzel+le-d-er

(i.T.153) "giizellegtimrek", genq*le-d-er (D.O.42) "gengleqtirmek": iik+te-t- (P.91) "yi.ikletmek".

qok+la-n- (C.Y.24) "go$almak", duruk+la-n- (i.T.175) "oyalannlak", hu+lu-n (i.T.l3l), kanat+lu-n- (D.O.20), top+la-n- (C.Y.l5), tukur+lu-n- (M.31) "yuvarlanmak"; ben+ne-n- (i.T.288) "alacalanmak", girgir*ne-n- (i.T.28S) "yilitlik gdsterisi yapmak", kuf+le+t- (i.T.2l 3), tiken*ne-n-(i.T. I 3 l). dost+la-S- (8.64) "dostluk kurmak", kart+la-;- (i.T. l63) "yaSlanmak", kambur+ls-s- (.T.122), kiyat+ta-s- (P.l2l) "mektuplagmak", pay*la-s- (P.275), saka+!u-s(P.27 5): bi*le-s- (D.166), daz+le-s- (C.l I 5), el+le-s- (C.297) "tokalagmak". Ustelii- (M.71) "yenmek" drnesinde iist+e (ydnelme) +ld geklinde; yOnelme h6li ekinderr sonra da +LA eki gelmigtir. +sAigleklik sahasr fazla genig degildir.

I l0

suss- (4.52), kim tol<samry varlaa goktan (U.77)',varlrfa kim doymug?',, yalapsa- fC.Y.l l6) "parlamak"; etse- (M.87) "et arzu etmek,'.

*sl+sA- ekinin dar 0nliil0sUdiir. Bir iimekte rastladrk: darsryartm (2.E.87) "0z0l0yorum". Aynr kelime isim olarak da kullanrlmaktadtr; darulan (2.E.93) "iiziint0leri".

Fiilden isim Yapma Ekleri: Fiil kOk ve g0vdelerine gelerek isim yapan bu ekler isimden fiil yapma ve fiilden fiil yapma eklerinden sonra gelebilirler. Fiilden isim yapma ekleri gok deligik fonksiyonlar 0stlenebilen igleklik alanr oldukga genig eklerdir.

-Ak Bu ek, fiille ilgili her tiirlU nesne ve arag ismi yapar. Genig bir igleklik alanr vardrr.

gatvok (C.221) "kavgak", kagak (i.T.71), kwrak (i.T.I l2) "endamh, yaprh", konak (8.T36) "konuk evi". tutak (8.28) "sap", ugak (D.O.ls), uqurdak (8.56) "ugurtma"; gemrek (C.Y.37) "gevik, atrlgan", dernek (P.79) "toplantr, dernek", dilrtekli (P.23 I ) "itici". -amak iglek deSildir: basamak (i.T.175).

-bag, -mAg

iglek defildir: -me+eg ;' -meg veya -ma+a$ ve -maca ;' -mag geklinde t0redigi d0q0niil0yore, +bag eki de bu ekin farkh bir geklidir. saklanbag (K.27); aldamog (P.86) "ziyafet", bulamag (U.K.24), yarultmag (P.203); ddnemeg (C.Y.l4), drtmegli (P.203) "kapah". -9

Genellikle ddniigl0 fiillere gelen bu ek aqrrrhk ifrde eden isimler turetir.

giililng (P.73), inan7 (C.Y.l8), kazang (i.T.205), ktskang (M.14), korkung (M. | 0l ), sevinq (i.T.83), ukash (C.58). -e

Zarf-fiil kahplagmaslyla ortaya grkan bir Orne$i vardrr: qevre (i.T.248) "kenan iglenmig mendil".

Tahsin Banguollu, Tiirkgenin Grameri, istanbul, 1974, s. 268 Ahmet Bican Ercilasun, "-mag/-meg eki iizerine", E.F. Tllrk Arahk 1973. s.83-88

llt

Dili ve f,debiyrtr Dergisi, c.XXl.3l

-esr

igleklik sahasr dar bir ektir. Birkag kelimede gdriil0r. .rars't (i.l-.36) < giyesi, veresi (C.Y .34). -gA Bu ek de -GI eki gibi fiilin gdsterdili igten etkilenen nesneleri kargrlayan isirnlel yapar. dalga (i.T.43), yctnga (P.90); siipiirgii (M.51). -gaq

iqleklik sahasr daralmrg bir ektir. -Glq ekiyle aynr fbnksiyonda kullantlrr. ulclangagh (D.O.-5 l) "aldatrcr", atlangaq (D.6.140) "atlama taglarr"r0, .sallangag (K.9) "salrncak", duvangag (8.T. I l3) "sopa", putlangs7 (K.27) "silah". -GAn Bir kag cirnegi bulunmaktadrr q al rykun (D.O.6 I ). ya p 6 k an

(P .264 );

serget, ( P. I 4-5) "rafl'.

-GI

Fiilin g<isterdi[i iqlerle ilgili nesneleri ifade eden yaygrn bir fiilden

isirn

yapma ekidir. Oldukga iglektir.

qalgr (C.221), sargt (C.Y.1ll), .saygt (P.19), srzgr (S.G.l8) "gizgi", yangr (i.T.296) "ateS", v{.tzgt (8.T.30) "kader"; bilgi (i.T.57), sevgi (i.T.40), r'ergl 1i.T.88; "kabiliyet, hediye, sadrk"; burgu (5.G.28), duygu (D.O.l9), hlki 1D.O.l7) "son, sonunda" ", iEki (D.o.I l6), dti;iinkii (Z.E.l0s) "dliqiince".rr -GIq Yapan, olan veya yaprlan nesneleri kargrlayan isimler yapar. (B.T . I 30), b i lgig (C.Y.46), kt.s krg (P.56) "krskag, rnandal ".

da I gr9

-GIn Biiyiitme, aglrlhk fonksiyonunda yaygln olarak kullanrlan bil ektir. baltgttt (C.Y.6), dctrgtn (P.141), ktzgur (H.O.65), salgrn (D.O.22). r,dngttt (i.T.62); ergin (P.137). "olgun" girgin (K.18): tluygutr (i.T.73) "duygulu", o/gar

'liirkiye l'tilkgesi

-vazr dilinde 1'aygut olnrayan bu Orncklcrin Anadolu agrzlanndaki kullanr;lan igin bk. utlangaE: ga1'dan gcqnrek igin konulan taglan $arkikaraalaq, Boyabat. KeEap. Genrerck. lltrr. I:rnrenek v.b. DS l. s.209:. aldangaq: aldatrcr; l:cthiye. Saray-Tokat. DS lV. s.l3tl3l da1'angaq: destek;MalatyaDSX.s.34l2:putlangaq: tabancagibi ses grkaranbirgocukoyuncagr:('ay-Dcntzli.DS X. s.3527; sullangaq: I)cnizli. IJalrkesir.'Iokat. Eski5chir, ilatay. Ayag- Ankara. llor. Adana. t.tilcbur-

l. s.370r

il/.

Kclirlcnin sonuq anlarnrnda Anadolu aSrzlarurdaki kullanrlr;r igin bk. DS

ll.

s.710.

brlll:

son.

{( iclcndost-lslxrrra. lJolrtrrr.a. izntir}.

Yazr dilirrde kullanrlnrayarr dli$iinkii,',,dii$i|ngr7, Anatlolu alrzlalrnda yalgrndrr. K19. DS l\'. s.l6-10; LlLisiirrgil. dii;iiiigii. srklntl. iizrintii: Zile. Melsin. I latay l'.b. dii$iingiilii: stkrntrlr: l)azar()ren-Kalscri.

(P.206), sa,urgu,t (C.Y.50) "fu'trna, yorgun (i.T.64); diizgiln (C.y.l6); kaqkrn (A.23). saskur (D.O.56)r ciskin (i.T.200) "rurubet,"r3 ke,skin { i.T.2Cr: y: Llii.tkijn (C. I 75 ).

-l Eski Ttirkge'de bir kag drnegi gdrtilen, fakat bugiin Batr Tiirkgesi,nde yaygrn olarak kullanrlan bir ektir. Eski Tiirkge'de dl -iig, siir-iigra Orneklerinde gortilen -lg ekleri Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde tamamr daryuvarlak tinliilu olmak izere hilig > bilii. dliig > r)|il, ayrry > ayru qeklinde kullanrlrr.15 Gagavuz Ttirkgesi'nde bu devrin bir hatrrasr olmak iizere kapu (G.T.l 08) kelimesi hAId dar yuvarlak ijnliiliidtir. aSn (M.4) "uzak", aym (i.T.95), qau (C.78) "krsa urgan", gtrpr (H.O.28), yap (C.43)'. qeki (i.T.4\ "6l9ii birimi". tti:i (C.281): dotu (i.T.92), koku (i.T.9z): i'tii (D.O.-s2), (jrfii (i.T.lQ-5), srirui ( i.T. 162 l). Bu ekle tiiretilmig, TUrkiye Tiirkgesi yazr dilinde yaygrn olnrayan, fakat Gagavuz T0rkgesi'nde kullanrldr$r gibi Anadolu a$rzlarrnda da kullanrlan veya arkaik rizellikler gdsteren kelimelerden bazrlarr gunlardrr. salr (B.T.l0l) "satrg"; gizi (M.66) "sapan izi, evlek" seqi (M.20) "segme",r,eri (M.20) "kazang"r6; gonii (H.O.l6) "hazine", frrsr? (i.T.-s6) "kUsmei'. Edilgen gatrlr fiillere gelerek -mlg srfat-fiili fonksiyonu katmaktadrr.

asrlr (C.300). bakilr (C.Y.l6), krrhh (C.t06). sarth (i.T. I I 2\. (i.T.I57); gerili(i.T.Il2);kurulu (i.T.20I), sokuIu (i.'t.I26); drutii (C.296).

.v,t.t,ttr

-lcl Qok iglektir. Devamllllk, gokluk fonksiyonlan vardrr. hrktrrrct (i.T.I96), inandrrrct (P.II0), sattcr (C.40). otlarhcr (.f .242),yakrci (C.Y.l0l), yaradru (i.T.4) "sanatkdr"; hirlestirici (P.166), ilerletlici(i.T.2ll),iiiireclici (i.T.196) "6gletmen", iiitrenici (i.T.l32) "cigrenci", gi)qiicii (U.K.22) "gogebe". sesleyci (K.16), koruycu (i.T.266) or'neklerinde ise tinli.i diignresi vardrr. - (r)k

-Ak gibi bu ek de, fiilin gdsterdigi igle ilgili her tiirlU nesne ve arag ismi yapar. Oldukga iglektir. Unlii ile biten fiillere -k, onsiizle biten fiillere -Ik qeklinde gelir. aqrk (i.T.76), asnrk (U.35) "agrnmrg", al,trrk (i.T.52) "aynhnrg". besnrk (P.67) "ezik", qarprk (K.20) "felgli, akrl hastasr", sarmasrk (C.123) "sarmag, dolag',, tanry* (C.Y.96) "tanl$mr$, tanrgrk", yaytntk (i.T.106) "yayrlmrg", yrttk (i.T.96): hcceriksiz (i.T.142), giicenik (C.Y.49) "gUcendirilnrig kiqi", /resr* 1i.T.164),.srvrqik (p.-56)

"kayrp", iiilrenik (i.T.170) "bilim adaml' burusuk (D.O.l7), duruk (H.O.105) 't Kt$.i9in bk. DS lIl.

s.1240: grslin: sisli vc yagmurlu hava: Iliga-(lanakkale. Silivrr. isranbul. gc-

binkalahisar. Yusuleli. Aglr. Rahqe-Adarra.

'tIt n.vun (iahain. agc.. s. S t-ZqO Faruk Kadri'Tinrultag. agc.. s.80-81 r" Krg.\''t'S. s.57; grr:9izgi. DS lll,

s.1252. Qizi; tohunr eknrek iqin pullukla agrlan ycr. karrk:

Egridir-lsparta. Acrpavam-Balrkesir. Ktltahya, Sakarya v.b. DS Vl, s.2 150: gdmti: haz.incl. Anadolu atrzlartrrda qok t'aygrn. Y-l'S. s.l5l: ki.rii: kiisnre. YTS, s. l8l: satL .\ettt: satt$. pazar ycri v.b. DS X. s.3550:.ratr: salllrk mal: lsparta. DS X. s.35(r4l seql: seqirn: Bor. Kcrkiik.

I l3

"durgun", oyuk (i.t .t64), yoluk (i.T. 123) "yolunmug, daprnrk, perigan"; b()liih bilkfik (A.5) "biik0lmUg", siiiintlk (P. 164) "sdnmiiq".

.165),

aatlak (i.T.152), gtngrrdak (K.42)" oyuncak", gtirak (i.T.158), dayak (D.O.92)" dayanak", dtisek (C.Y.90), elek (D.O.83), gevrek (i.T.137), kahtrsak (i.T.203) < Ar. kahr-sa-k "kahrrlr", kapak (P.152). pnldak (K.6) "finldak", tarak (s.G.4).

-(I)k ekiyle tUretilmig Ttirkiye Tiirkgesi yazr dilinde bulunmayan; fakat Gagavuz Ti.irkgesi'nde tUretildi[i qekliyle Anadolu a!,rzlannda da kullanrlan pek gok kelime vardrr:

dars* (D.O.82) "iiztintiilu", karurtk (i.T.66) "koparrlmrg, astk surath", smaq* (i.T.136) "alrqkrn"; bertik (C.257) "glkrk, burkulmug", gimgirik (i.T.105) "yrldrnm, gimgek", dinik (P.252) "yorgun", gdsterikli (P.71)" altmh, gdsterisli", senik (i.T.93) "solmug"; duyuk (O.D.140) "duygulu", tutnuk (D.0.I l5) < tutun-u-k"kekeme, peltek"; diirlik (D.6.97) "asrk yrLz", donak (i.T.S2) "stis". ftagla* (i.T.70)" kaynar", 6dek (P.261) "bedel, licret", tombarlak (i.T.124) "yuvarlak", tukurlak (P.275) "yuvarlak", y ryrak (2.8. I 02) "yrpranm g, eski t

-(I)m Fiilin g0sterdili hareketle ilgili isimler yapan gok iglek bir ektir. atum (tJ.44), goz krptmr (C.100) "an, lahza"; bilim (P.167), dilim (i.T.124), geeim (i.T.20), giyim (M.22), seqim (i.T.22); yudum (M.61); bdliim (i.T.59), dciktim

(i.T.2i 6), d tiim (i.T.t23). TUrkiye TUrkgesi yazr dilinde g6r0lmeyen fakat Gagavuz Tiirkgesi'nde bu ekle tiiretilen ve aynt gekilde Anadolu aSlzlarrnda da kullanrlan kelimeler vardtr.r8 ulam (M.21) "yok"; kayrtm (i.T.36) "tarlantn s0rtilmUg yeni, evle!.i", salrm (M.82) "vurma, vuruq", gdsterimli (C.104) "gOsterigli"; gr)rtim (i.T.220) "manzara".

Kri. DS ll,636'. berrik: yara

bere; Burdur, Sarayk0y, Denizli. Bozdof,an-Aydrn, Tokat. Bolu, Mu!.la. Konya yoreleri. DS llt. s.1086; gatnk: iki dere veya yolun birleqtili yer: Yenikoy. Balrkesir. Qog0rlcr-Kiitahya, Etimesgut-Ankara, Ermenek-Konya. Mut, Eskigchir. Krrklareli. DS lll, s.ll32'. ienreklik:

lV. s.l372:. dsrs: slkrntr. 0zuntu. cziyet, lV. s.1558; donak: sts, ziynetl ('orum, Yusul'eli.

geviklik. kuvvetlilik. Kayseri. Yerkesik-Mu[la. DS Kogker-Krrgehir darsnnk: iiziilnrek: Liileburgaz. DS

lV, s.1636; diiri)k,

aslilr.,gatrlmr5, dargrn (y0z), $uhut-Afoon. Bozan-Tokat, Eskiqehir. s.2304: ha$lak: srcak. Nazilli, Edremit. DS VllI, s. 2624'. kantnk: inatqr. Yenikoy-Balrkesir. Merzifbn, Edime. Qavugkdy. Babaeski. DS lX. s- 3310: adek: zarar odentisi. Bergama-izmir. Malatya, Kangal. Sivas, Kogker, Krrqehir. Nildel borg senedi vize; Tokat. DS X, s. 3582; senl*. havasr inmi$. pdrsum0$: lsparta. Burdur. Acrpayam. DS X. s.3609: srra;r/<; ah$krn: Yenikoy Balrkesir, Mccidiye-izmit, Kurgunlu-Bilecik, Edirne, l-0leburgaz. DS X. s.3955: tombarlak: yuvarlak, kure biqinrindel Isparta. Burdur, Denizli, Qanrlh- Ankara. DS X. s.1997: tutak: saban eyerinin sapt: Badrrlr, Fili-Qanakkale. Tokat, Eskigehir. Samsun v.b. DS Xl, s. 4023; ugurak: ugurrna Erefli, Zonguldak.DS Xl. s.4273;1,rpral: eskimig, airnmlf; Gelendost. Qal, Eymir. Bozdotan, Magka, Mutla. Er

Sivas, Edirne. DS

iznrir, Kocaeli. Qorum. DS

Vll,

nrenek v.b.

Vt, s.2164; gdsrerimlik:ornek. gostemlelik; Bor. DS Xl, s.4032: u/aar: y0klenti, angaryal lSdrr. Ercig-Van. DS X. s.3525; saltm: nezlei tarlanrn nadasa brrakrlnrrg bdlgesi; yan, holge: tekeleri digi kegilerle birlegtirnre zamanr gibi anlamlarr yanrnda alrzlardaki Gagavuz TUrkgesi'nc en yaktn kullantg sonbaharda sebzeleri yelin vurmast (Urfa) anlamrnda olantdtr. Krg. DS

-In igleklik sahasr fazla genig olmamakla beraber yeterince 6megi vardrr. akm (i.T.4O); gelin (K.9); kilrtiin (H.O.S7) < k0rUtUn, "toplanmrg, yrgrhnrg",

tilttin (P.154). -mal Bir drnekte gdrtiliir: saamal (U.44) "saprlabilir". -man Yaygrn delildir: sisman (K.43).

-mIk Kuvvetlendirme anlamt katar. krymtk (8.60), kesmik (P.77) "saman ktnnttsl".re

-tI iglek bir yaprm ekidir. Daha gok edilgenlik, ddntigliil0k bildiren -n ekinden sonra gelir. Nesne, ig

ve hil

adr yapar.

akrntr (M.35), baalantr (1.T.214), szmt, (i.T.163), toplanfi (P.255); gezinti (i.T.225), serpinti (M5); koruntu (U.K.3l) "koruyucu"; gdriintii (i.T.23). Bu ekle tUretilmig, Tiirkiye TUrkgesi yazr dilinde gdr0lmeyen, fakat Anadolu a$rzlannda, Gagavuz T0rkgesiyle aynl veya yakrn anlamda kullanrlan kelimeler g0rUlmektedir. dalantt (i.T.164)"rsrrilmrS", kalkmfi (i.T.123) "ytikselig, isyan"; biqinti (P.3) "bigilmig yef', iyinti (P.265) "yemek"; koruntu (P.226) "korunak".20

-v Bir dmekte g6riiliir: dolay (P.180) "gevre".2l Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kdk ve govdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir. Qekim eklerine yakrn bir igleklikleri vardrr. Sayrlarr fazla degildir. Her fiilden fiil yapma ekinin birbirinden farklr fonksiyonlarr

lunmaktadrr. Bel I i bagh lan gunlardlr:

-AIA. Srkhk bildiren bir fiilden fiil yapma ekidir. sarsulu (H.O.2 I ), ekelediydim (M. I 00).

'' :o 1

KrS. DS

Vlll,

s.2767', kesmik: dOvtilm0g ot, Bolu, Adana, Malatya, kesmttk gekli gok yaygrndrr.

Krg. DS ll. s.683; biqinti: yar Karacahisar-Aydln, topraktaki yarrk; Milas-Mu$la. DS XI, s.4285: yiyinti. yemekli folen; Dtlzce, Ovacrk, Silifke.DS VIll, s. 2929: koruntu'. korunakl Edime. DS lv, s.l545; dolay: qevre; lsparta. Manisa, Qanakkale, Tokat, Eskiqehir, Dtlzce, Edime. Ltlleburgaz v.b.

lt5

-arObUr faktitif eklerine gOre daha dar bir iglerlik alanr olan bir ektir. E tkaracaklar (C.5 I ). k tzurdar (D.O.54). -9-

Bir kelimede gOriiltir: siirgtti (C.Y.103).

-DlrBu ek; -r- ve -(l)D- eki gibi oldurma, yaptrrma fiilleri yapar. Aynr fonksiyonu iistlenen di$er eklerden daha yaygln bir igleklik sahasr vardrr. Bu ekten sonra -(l)D- eki gelebilir ve katmerli faktitif anlaml katar.

tlaldtar (H.O.68), kaldu (H.O.68), yuytlrmalarla (P.76) "yaydrrmak suretiyle"l bildirerlcir (M.109), dindirttim (i.T.295), giydirmiS (M.109), sevindirici (i.T.215); duudurtmustu (.f .g6) "dofurtmugtu", duydurar (i.T.23) "duyurur", .soyuntlurttu (1.T.139), susturmaa (D.6.Sl); diiziliirmtis (M.109), siliintliirdii (c.ls7) "sdndiildii"l altstrrctlardan (M.102) "iilreticilerden", batlrrar (8.T.4-5), ;ustrrmau (C.Y.60) "9aqrrtmak"; diktirctivdi (C.ll5), getirder (C.Y.49), ictirni(C.6'l) "igirtti". -Gun-

'Iarihi ve ya$ayan givelerde kullanrldrgrna dair bir drnek tespit edemedigimiz, -gut- faktitifine benzetilerek ortaya grkarrldrgrnr sandrfrmrz ve bir tirnekte g6rebildigimiz bir ektir: du rgun ma: (H.O.43) "yorulmaz, durmaz", durgun duynan (D.O.47) "yoluldugunda," hitki durgutttrl (i.T. li0) "son durakl"l,utkurta (H.0.68).

-gutTiirkiye Tiirkgesi'nde kaybolmug, Gagavuz Tiirkgesi'nde bir kelimede gdriilen bir oldunna ekidir. Eski Tiirkge'de kiirkiitser2z, turgut- < tur-u-g-u-tr: drneklerinde oldugu gibi kullanrlmrgtrr. Ekin Eski Tiirkge'de, Karahanlr ve Harezm Ti.irkgeleli'nde -G lt- qeki lleri vardrr.2a tl urgu I maa (i.T . 24) "durdurmak".

-tFazla iqlek olmayan bir ektir: (C.58), siiriidil (P.288).

kal&

-(r)DBu ek de -r- eki gibidir. Aralarrndaki en dnemli fark -r- ekinin tek heceli fiil kciklerine, -t- ekinin ise genellikle birden gok hecelifiilkdk ve gdvdelerine gelmesidir.

$inasi I ekin. Uygurca Metinler l l. Maytrrs inrtt. Ankara, 97(r s.81, s. l 2 A.von (iabain. age.. s.59. I 28 Nccnrettin llacrcnrinollu. Tiirk Dilinde l'apr Bakrntmdan f iiller,s.33 1

ll6

-t- eki; -r- ve -DIr- oldurma eklerinden sonra da gelebilmektedir. Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde oldugu gibi iki iinlii arasrnda tonsuzlagabilmekte, i.insuzle biten flillerden sonra geldi$inde yardrmcr 0nli.i olarak araya -a- iinliisii gelebilmektedir: rozatma (C.97).

genqleder (D.6.42), g;zeileder (D.O.42), patlattrp (H.O.109), toztlarak

(1.T.102); kavilet (u.41), saurilu (P.247) "savurttu", si)rrmeyccim ( M. 5 8 ) ; kaz ilt tr p (i.T . I 7 2), k tpil m ry fi (.T .242) "krrpr gtr rm gtr ".

(i.T.6l),

uqurrmus

t)tBu ek Oznesi bilinmeyen veya sdylenmeyen fiiller yapar. -l- ekiyle yaprlan fiiller olma if6de ederler, bu tiir fiillere pasiflik, meghulliik fiilleri veya edilgen gatrl fiil denir. Bu ek -l 0nsiiz0 ve iinluyle biten fiillere gelmez; boyle fiillere aynr fonksiyonu -(

ta$ryan-n- eki gelir.

sanldr (D.O.83), satttrmry (G.F.ll0); isiditer (i.T.36), iyitderim (D.O.22) "egiltirim", kesilmez (D.O. I6); biiillder (H.O.5S) "biiyiitUr". Edilgenlik ifddesi taqryan fiillerde -n- ekinden sonra -l- eki gelebilmekredir: beklenilmci vakt (P.75). aynr gekilde -l ekinden sonra -n- eki de gelebilmektedir: ayrrlurmak (C. I 85).

-(I)n-

Bu ek, dznesi yaptrsr igten etkilenen, yani yapttgr ig kendisine ydnelen ve fiiller yapar. Krsaca, d6niiglii ve edilgen gatrlr

ciznesi bilinmeyen yahut sdylenmeyen

fiiller tiiretir:

baarrnaldt (P.229) "kendine bagrrrrdr", bakrnacam (M.105), qtkrnmq geri

(M.20), sunntp (i.T.29)i esinmci

(c.3l)

"eginmek". sevinclirstz (D.o.35); tltiziiniyor

(8.'I.,54) "kendini silsl0yor"; ytkatt, giin , sora taran ayna karSnmda (C.y .34). isimden fiil yapma eklerinde' -lA- ekinden sonra gelen -n- eki bu ekle kalrplaqmrg gibi gdriinmektedir: haslattdnp (i.T.67) "haqlatmak',, deliklendi(i.T.105). -n- edilgenlik dtinUgl0liik eki, iqteqlik fonksiyonunda kullanrlabilmektedir. genqlendi yaElar (i.T.8l) "genglegti yaglar", hey, dosrum tutanaltm biz dri horu oynamaQ (i.T.S5) "hey dostum biz de hora oynamaya tutugalrm", diiiisci tututtttrsan (M.71) "d0Eiiqe tutugursan" sertlendi, brak isci mi tiedi? ! (H.o.43) "sertlegti...". Tiirklendi halklar (U.K.45) "halklar Tiirklegti,'.

-(I)rBu ek; oldurma, yaptrrma anlamr ta$ryan fiiller yapan eklerden, yani faktitif eklerindendir. Tiirettili fiillerin oznesi yaptrgr igten etkilenmez, fiilin gdsterdigi i9 bir bagka kigiye veya varlt$a ydnelir. Yani gegigli fiiler yapar. Gegigli fiillere geldiginde ise bagkasrna yaptn'ma anlamt katar: geqirerim (C.y.20); cloyurmuSlar, uqurcldr e.rl?). -(l )rBu ek, ortaklaga i9 yapma veya olug h6li ifdde eden fiiller yapar. Ortaklaga ig,

kargrlrklr veya toplu olarak yaprlabilir. Olug hdli ifhde eden fiillerde, trpkr edilgen ve ddniiqlii gatrlr fiillerde oldugu gibi bir kendi kendine olma arrlamr vardrr.

daal6mu (P.273) "da$rhnrz"; bitismeer (i.T.53), giriSsin (S.G.l7); buluSacc (B.T.74) "bulugacagrz", tutugtur (i.T.82), uqusurdular (C.169); dolasacak (H.O.50), sakalas (D.O.134).

-mAFiilden olumsuz

fiil

yapan ektir. Biitiin fiillere gelir. igleklik sahasr gok

genigtir.

almaycaklar (i.T.167), doymaru (H.O.6), yazmodr (i.T.l0S); beklam4tcan

(i.T.l8l ), gelmeerim (C.Y.S9), sevinmiim (i.T.85).

Gagavuz T0rkgesi'nde gimdiki zaman ve genig zaman gekiminde olurnsuzluk eki genellikle -mAr geklini almaktadrr. almdrlar (i.T.144), duymarrz (H.O.6), karknurz (H.O.6), unudulmdr . (i.T.129), karumdrsm (i.T.144), oynamdr (D.O.l l2); etmer (i.T.lt5), gelmersin (i.T.f l5), istemerim (i.T.l0l). Yaygrn olmamakla beraber 3.t.9. genig zamanln olumsuzunun -m,\z gekli de vardrr: unudulmaz ( i.T. I 29), kilqii I tmezkir (S.G. 32). Kalln srradan fiillerin gimdiki zaman gekimlerinde olumsuzluk eki -md geklini almaktadrr: buyurmddrstnu(M.92),utanmddrmrmtz(C.216),yalabtmddr (i.T. 141).

-msiiG

iiliims li (C.Y. I I 0) Orne[inde g0riilmektedir.

-pBir drnekte gdriiliir: serpti (U.K.25).

-reBir drnekte gdriilmektedir: teprenmis (i.T.23S) "titremig, oynamrg". -se-

+sA isimden

fiil yapma ekine

benzetilerek ortaya grkmrg olmahdrr.

ensemiq (P. 108) "yenmig".

-iizFazla iglek olmayan bir faktitif ekidir:

tiitfrzdiireceerr (P. I 9 I ) "t0tsiileyecelim".

ll8

KELiME TURLERi isirvt Varhklan tek tek ve cins cins kargrlayan kelimelerdir. Kargrladrlr varh$r tanrmlamayan, yani sOylendiginde adr oldugu varlrk zihinde canlanmayan dolayrsryla ancak ismin kargrladrgr varh!,r daha dnceden bilenler igin tanrmlayrcr bir anlam ta$lyan, tek bir varhlr kargrlayan isimlere Ozel isim diyoruz. istanbul, Basksy, OPuz Han, Tilrk 6zel isimlerdir. istanbul ve Baskdy yer adrdrr ve yer yilziinde sadece bir yeri kargrlarlar. O{uz Han T0rkler'in atasrdrr ve tarihi bir kigidir. Tilrk, yery$zlJnde def,igik yerlerde yagayan ve bazen Gagavuz, Kazak, Krrgrz gibi farkh boy, kabile, kavim adlan ile de anrlabilen topluluklart kargtlayan millet ismidir. Bir 6lg0de tanrmlayrcr Ozellif,i bulunmasr ve gok geniq bir toplulugu kargrlamasr bakrmrndan cins isim gibi de de$erlendirilebilen Tiirk s6zii, yeryiiziindeki diger millet isimleri gibi tek bir milletin adr oldu!,u igin 6zel isimdir.

Cins isimler varhklarr cins cins kargrlayan. yani. birbirine

benzeyen,

varlrklarrn adr olan kelimelerdir. Kargrladrklart varlrklan tantmlarlar. TaS, toprak, Sehir, illke kelimeleri bir tane olan varltklann deSil, birbirine benzeyen, insan zihninde aynr izlenimi brrakan varhklann adr olduklarr igin cins isimdirler. isimleri yaprlanna g6re de farkh gruplar alttnda toplamak mUmkiind0r: I ) Basit (Yahn) isim: Yaprm eki almamrg kOk hdlinde bulunan isimlerdir. Kaar yaayr kepek gibi Yapryr ipek gibi

Geg gelen gocuklart

Kuvarlar kApek gibi (G.F.89) kaar, kepek, ipek, gocuklar4 kc;pek kelimeleri birer basit (yahn) isimdir. 2) Tiiremig isim: isim veya

fiil

kOklerine yaprm eki getirilerek yaprlan isim-

lerdir.

at-lt (M.12), bert-ik (C.257), dola-y (P.180), gr;l-cilkkir (C.Y.l8), giin-niik (P.se), hlry-h (M.12) v.b.

3) Birleqik isimler: En az iki ismin, yeni bir varlr$r kargrlamak 0zere bir araya gelmesiyle meydana gelen isimlerdir. Gagavuz T0rkgesi'nde bazr birlegik isimler, birlegik ismi meydana getiren isimlerin ses de[iqikli$ine uSramastyla kaynagrrlar: biiiin (H.O.8l) < bu+gun, dokuzilz (C.85) < d6ku7+ytiz, kaymna (8.T.123) < Tiirk. kayrn+ana, ilqkulak (kilUyii) (P.144) < Tiirk. Ug+kulak. Tamlama qeklinde devam eden kaynagmamtq yani birlegik kelime hdline gelmemiq isimler daha yaygtndrr: il9

boba evi (D.O.l3), Canavar yortulan (C.305), Kryqak kiiysii (G.F.7).

Be; duyuyla tespit edilme durumuna gdre isimleri ikiye ayrrabiliriz:

l) Madde ismi (Somut isim): Be9 duyumuzun biri veya bir kagryla varlrlrnr tespit edebildi[imiz varlrklann ismidir: Ceqer vakil, geQer... insan qok untddr. Urun yolloru geEtik Cenklfrr, aagltk gegirdik (T.53). Ddrtliikte gegen vakrt, insan, yollart, cenklcir, aaElft kelimeleri beg duyururuzdan biri veya bir'kagryla kavrayabildilimiz varhklann isimleridir. 2) M0nfi ismi (Soyut lsim): Be; duyumuzla tespit

edemedigimiz, ancak

varlrlrnr bildiSimiz kavramlarrn ismidir'. Allah versin saburlar C iiz dcin s ev d a

e ke n ci,

Hay bayrr sarr bayrr, Hay hayr ha1,ak bayrr Aytrtrsan sdn ayv.. Bc)n yandtm cayr, ceyr (G.F.97). Tiirkii bendinde geEen Allah, sabur, sevda kelimeleri mdnd ismidir Cagavuz T0rkleri, varlrklarr adlandrrmada diler Tiirkler'den sadece kigi adlarrnda ayrrlrrlar. Kigi adlarr dini inanElanna baglr olarak Hrristiyan adlarrdrr'. Fakat soyadlarr, yer-su adlarr genellikle Tiirkge veya T0rkgelegmig kelimelerdir.2s

isvrp cplsN eEKiM EKLERi Fiil ve isim kbk ve gdvdelerinin sonuna getililerek kelimeler alasrnda iligki kurrnaya yanyan eklere gekim eki denir. Qekim eklerinin isim kcik ve g0vdelerine getirilenleri gunlardrr:

coKLUK EKi

+LAr ekidir.r(' (. ocukla r (G. F. 80). hqva I o r (i.T.64): izlii r (D.6. 125). te petit r (G. F.80). ince srradan kelime kiik ve gOvdelerine gelen +l5r ekinden sonra bir ek gelirse gokluk eki +ler+ geklini alrr: gdHerdcin (G.F.l-58) diislerin (T.8), gozleri T0r'kge'de belirli gokluk yoktur. Belirsiz gokluk eki

(C.224). detlelerdcin (D.O. 138).

f-iirkcr AcaroSlu. "Cagavu:cada Takma Adlar Soyadlarr Ycr Atllan",

KiiltiirU Kongresi Bildirilcri. llalk Edebiyatr. Ayrr

r''

lV. Nfilletlerarrsr 'fiirk l{alk

Basrnr. Ankara. 1992

Nikolay tlabofln. "]l'loldavio'da - Bessarabiya'da Tiirkge Ceografi Adlart",23-25 Ekim 1991, Kayscri, 'l'ii rk Diinyasr Kurultayr'nda okunan tebli!. (i. A. (iaydarci. Il. K Koltsa. [-. A. Pokrovskaya. B. P. l'ukan. RedaktOr N.A. Baskakov. "(]aolrufigaskrc No:tuniyu. 'foponinika. A,likrotoponinika. Fantlii i Pro:viSqa". Cagauzko-llussko-l\loltlnvskiy Slovar. Moskva. 1973. s.577-61 I qirklrrk ckinin etimdo.jisi igin bk. A. Ccvat Entre. "Ttirkge'de 7o!ul hetgcsi -ler'in etinoloiisi ii:erinc hir untStrrnru". 'l'D- Bclleten 19.10, Ankara. l9zll. s.37-44

120

Qokluk eki, -m ve -n iinsiizleri ile biten kelimelere gelince bcnzegme yoluyla

+nAr qeklini alrr:

KurSumnur (C.260), tilsrmnar 1i.f. teO;.2? Bazr hdllerde de ince stradan kelimelere gelen +ndr gokluk ekindeki ri iinliisti, kendinden sonra gelen ekteki a iinltisuyle birlikte bazen aynen korunur: binniirlan. Diger bazr eklerde oldu$u gibi gokluk ekinde de birinci gokluk ekinin fonksiyonu unutularak araya giren bir bagka ekten sonra kelimeye bir gokluk eki daha getirilebilmektedir: de I i kanrulerd r lar (P.60).

Aslrnda bir isim gekim eki olan +LAr gokluk eki qahrs bildirdigi igin Genel Tiirkge'de oldugu gibi Gagavuz T0rkgesi'nde de fiillere gelebilmektedir: dayanamddrlar (M.20), doyurdular (C.Y. 120); gelerllir (P.7S). dldiirecekliir

(c.30).

HAI nxleni isimleri; kelime gruplart ve ci.imle iginde di[er kelimelerle

mUnasebete

geqiren eklerdir.

T0rkge'de isimlerin, diger kelimelerle girdikleri mtinasebetlere gore tagrdrklarr hdller gunlardrr:

Yahn Hdl (Nominatif Hili) ismin, kargrladrgr varhk ve kendine tAbi olan isim drqrnda hi9 bir ilgi il?de etmeyen hdlidir. ismin baqka bir kelimeye ba[h olmayan teklik, gokluk, iyelik gekilleri yalrn hAlleridir. Yahn hdlin ekiyoktur: Qimqirik, / qimgirik / Dolaylar taa aydmn* (K.33), Her bir an bolyapmaz (G.F.106), Yollanm 9i9ek hig aqmddr (T.76). Qimgirik, dolaylar, aydmruk, art, bq| yollarm, qiqek gibi kelimelerin hepsi yalrn hdldedir.

itgi Uali (Genetif Hili) ismin bir bagka isimle ilgisini g0steren hdldir. ilgi hdlinde bulunan isim kendinden sonra gelen isme tdbi olur. ilgi h6li ekli olabilecegi gibi eksiz de olabilir. Tdbi olunan isim, yani ikinci unsur her zaman 3. teklik gahrs eki ta9tr.28 itgi nati ekleri iinsUzle biten kelimelerden sonra +ln 0nltiyle biten kelimelerden sonra +nIn 0nsiiz diigmesi ve iinlU benzegmesi sonucu +An'drr. + L{r. gokluk eki Anadolu ve Rumeli agrzlannda da benzegme yoluyla + nAr $eklini alabilnrektedir. Krg. igin bk. KiA, s.285; gadmna toplanannar. KDBTA, s.93, adamna, potinn(i (sonda -r dtiqmesi). NY,\. s. t)4. erenner. hunnar. Ahmet Caferollu. Anadolu Diyalektolojri A:erine Mal:eme /. istanhul. 1940, s-ll,l3,giinnciri (Bahkesir). s.ll0, ll3: diismannarrm, harmannan (Burdur), s.135'.unnar, onnur (Antalya\. Ahrnet Cafero$lu, Anadolu illeri APzlarmdan Derlemeler, istanbul, 1951. s.79. 87: s.60; hayinner,hannar(MuS\,s.12:'gunnerde,bunnar(Zonguldak)s.5',gadnnar.heyvannardan(Van). gelenner (Bitlis). Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi igin bk. W. Zajaczkowski, age., s. ll2-113. tukunnart. bunnar. onnarL koyunnardan v.b. -l'uretskom Yazrka" ilgi hali hk. geniE bilgi igin bk. Abdulkadir inan, "Tiirk Dilinde izofet" ("izafet ve adlr eserin tanrtma yazrsr.) TDAY Belleten. 1958, Il. bs. Ankara, 1988, s. 279-313

t2l

Ekli ilgi hdli drnekleri: baska padisohltklann polits iyas t (C.27 0), Qalrykan kusun yuvast verilirmis (G.F. 106), Tunanm kavaklart Titirdr yapraklart Qiy dilSmilS giilci benzer Yarimin yanaHan (G.F.95), Hep bu vaktt c)lilniln evindci toplandilar hntmnan (C.217), uSaan imesi (G.F.I06), bu dircidn dolayrrunda (D.A.O.I g).ze Eksiz ilgi hdli Ornekleri: iqerdc) sofra ilsti)ndei Silad gaz lambasr (C.270), Gecci yarnt (C.259), gilndilz zamanmda (D.6.27), Hatr ekmeici (D.O.72). Ylikleme HAli (Akkuzatif Hdti) ismin fiille ilgisini g0steren, ismi gegigli fiire basrayan hdldir. Qogu zaman ek altr, bazen eksizdir. Ekleri +I'drr. Bazr hdllerde ek iinliisilduger ve geriye-kaynagtrrma iinsiizti +y+ kalrr. Y0kleme hdli tagryan isim, fiilin etki alanrnr gdsterir. Ekli yiikleme hdli 0rnekleri: Sardilar insannart maavi buulan (C.69), Emisleri o toplamq aagtan (D.O.75), Ytmrtanm kulSunu aqrqma (G.F. 107), Bana gc)ziinti ktpn (K.12), Kedi deliy t*a& (8.47), SarmaS ryta c;ptil klanetg iy (C. I 30).

Y0nelme HAli (Datif H0ti) ismin, gdsterdi$i hareketin yOntin0n kendine dolru oldulunu bildiren fiillerle ilgi kurdugu hdldir. Bu hdl her zaman eklidir. Ekleri +(y)A'drr. Bazen sonda *A diigmesi sebebiyle sadece kaynagtrrma iinsiizii +y+ kalrr. Ydnelme hdli drnekleri: Ya bcin pazara vqra)nm (T .l l2), Biz gittik szya (8.58), Q irr cid kn p ii k / kd pil r uil k. Kii t tid kii kiir t / t il ki) rt fii k (K. 3 s), Senin diyerdi teninli (C.Y.60), Bir t)kilz gelmiS oray' ap-ak (D.O.82), nerey qimdi gdktii duman (C.Y.l0), Git sor bir kimseyti (C.108). birazdanu danaa (.f .125), Osa dursun mu hepldnd (C.y.60), Da yudaym heptiinti (C.Y.60) Orneklerinde uzaklagma hdlinden sonra gelen *fl, *a y0nelme h6li ekiyle, *dan, *tin uzaklagma hdli ekinin kahplagmasr ve birinci hdl ekinin fonksiyonunun unutulmasr sonucu iki hdl eki Ust iiste gelmig olmalrdrr.

Benzer kullanrglar igin bk.

GKAYA,s. 183: babaan 122

kesesi, dedeen mali.

Bulunma HAli (Lokatif HelD ismin, kendinde bulunma ifhde eden fiillerle ilgi kurdugu hdldir. Bu hdl her zaman eklidir. Ekleri, +DA'dtr. Ydnelme hdli gibi bulunma hdli de ismi fiile baglar. Bulunma hdlinde olan isim, fiilin bildirdipi hareketin yerini gdsterir. Bazr durumlarda

fiilin ifbde ettiSi ipin zamanrnr bildirir. Bulunma h6li 0rnekleri: $asmah temizlik sabaada (T.45),

galgelar yok oldrlar erdlt (T.45), Braadilar hayatta abalarmt (C.126), gii boncuu yalabdr yapraUa (T.45), Bu senniktti tiirkil dter (T.104). Uzaklagma H6li (Ablatif HAli) ismin, kendinden uzaklagma ifade eden fiillerle ilgi kurdugu hdldir. ismi fiile baglama fonksiyonu yanlnda, bazen ismi isme de baglar. Her zaman eklidir. Ekleri

+DAn'drr. Uzaklapma h6li iimekleri: TavSan gelmiS yamagtan

Trnaklan kamadsn Parmaklart gividdn Kulaklqn der idltn (G. F.94), Dede lerdlin b izci kalm ts (D.O.

8),

Qalar Senni&lin (T. I 30). Gagavuz Tiirkgesi'nde zaman zaman bir krsrm eklerin fonksiyonu unutularak aynr veya benzer ekler iist iiste getirilmekte, bOylece ek yrprlmasrna yol agrlmaktadrr. Bu t0rden uzaklagma hdlindeki bir 0rnek de gOyledir: Ani pek hqnidenddn gdrilsmedik da duydun (i.T.l2l).

Visrta Hili (instrumental Hili) ismin fiile bir vdsrta oldugunu g6steren hdlidir. Vdsrta hdli eki, ismi fiile ba$lar. Gagavuz Tiirkgesi'nde vdslta h6li; ile vdsrta edatryla +n vasrta ekinin kahplagmasr sonucu ortaya grkan ve bu ekin -l Unsiiz0ntin -m ve -n iinsUzleriyle benzegmesiyle olugan +(l)LAn ekleridir. Eski Tiirkge'den beri kullanrlan +n vdsrta eki30

yerini +DAn uzaklagma hdline blrakmak iizeredir. giriSt i g wdrmaa fontan (C.57),

Gagavuz Tiirkgesi'nde A ns

u*m

oldu ciki ansu*m*dan (H,O.43), bir tekme ansE*dan o bana (H.O.43), Kiirilyrirm iS ilk+ in damnart (C.Y .7 6), O deredcin gegmis ilk+fiin (M.16). Yann (H.O.13) gibi Orneklerde ise +n eki kahplagmrq olarak devam eder. +n vasrh hdli eki, giiciild iSidildi cuvap (P.29), Gilciilii buldu o dal (K.19) gibi drnekler drgrnda ile edatryla tamamen kaynagmrg gtiriinmektedir. Bu

Tez gekti

Eski Ttirkge'deki kullantlrgr igin bk. A.von Gabain. age. s.64 yadag-m "yaya", birgti-n, ki)ri-n, ang-m "temiz" v.b.

123

Zmba keskin btEaklan ayrardt eti kemiklcirdci,? (i.T. l7l), Kavallstt o bizr) geldi (U.50), Demir disllin mi bozmuS (U.51), Te giicilliin nuru belli, az yalabar taa

Al kannan hep bir aaladtn (D.O.20), Ne gok pismannan kalacan (D.O.49), Titsi elinniin o gizdi (Z.E.ll2), Hiq siinmeyecek o iy ate$, ani isinniin srin tepesi (D.O.84),

yaktm (Z.E.tto).31

-Dlk+l srfat-fiilinin

sonuna getirilen +ile+n vasrta eki srfat-fiilden zarf-fiil

t0retmektedir. Bu kullanlg Gagavuz T0rkgesi'nde gok yaygrndrr: Zerri insan brakildrynon saabidcin giinria girer (C.ll2), Babam iStcin geltliiniin evci, aldr beni tez ellerinci (H.O.42), Biraz gittiyniin o baktt geeri (P.46). isimden isim yapan, Li(e)n (<LAyIn), cilii(ii)n (<crlAyln) ekinin terkibinde bulunan +n de vdsrta hdli ekidir:

sabaalin (B.T.9l), sobiylin (8.T.87), av;amne,, (C.Y.84), avSanneyin (

M. I 0),

b e

n (C.21 4), s en i nc lldtin (C.45). +n v6stta hAli eki, tilegtirme ismi yapan +Ar,

n im c ilii

*tAr

ekinin fonksiyonuyla da

kullan r labilmektedir:

Da birin-ikin, derlcir q*mqlar hayada (M.87).

Egitlik Hdli (Ekvatif HalD ismin benzerlik, eqitlik, gibilik bildiren hdlidir. Eqitlik hdlinde isirn isnre baglantr. Egitlik hdli eki, +CA'drr. Bu eke iyelik, yrinelme h6li gibi bagka gekirn eklerinin eklenmesiyle +cA+sI+n+A, +cA+n+A gekilleri de ortaya grkmrgtrr. +CA e$itlik eki gekirn eki olmaktan grkrp yaprm eki olma yoluna girmigtir.''r alaca (i.T.l7) gibi 6rneklerde bunu gdrmek miimkijndiir. +CA eki Ornekleri: deerim uklrmcu (P.177), aklrnca (i.T.137), rlrcscrk (i.T.63), kadtnca (i.T.43), yakmco (C.Y.60), ytuatcs (C.Y.l7); ayakga (M.57); eskiycii (C.86), esmercii topraam (D.6.3), hayticii (M.33), seninceydi re (M.56), kdrcli usturaylan (i.t.108). gokotori musafrcii koydu dirseeni masarun kenarma (P.l68l), Dogu hep dlecli yatardr (P.112)1 gegirnis adam adetgii yas (C.Y .76), pekd deliciiymis bir vakit (P.170).

Anadolu ve Rumeli agrzlarrndaki benzer kullanrqlar igin bk.

RiA, s.236-264i senin ilen. kun ilon, KiA.

s.164', bu odamnan vazgeqiller.

A. Cat'eroglu. "Anadolu Diyalektolojst 0:erine Malzente", s.4: argadastnnan bulusnuS (Bahkcsir), s.62: bunarlarmnan su doldurmut (lsparta), s.81 . Ha:riit Alinrin goydular (Aydrn). s.88. ayne;'ntin bakryo (izntir). KYA. s.84;/enerlen arar gibi, bryanan,tesnrq (Kiltahya). UA, s.291 evnen, odanan//odaynan. Ilulgaristan Gagavuz Tiirkqesi'ndeki kullanrgr igin bk. W. Zajaczkowski. agc.. s.2; +lan.+len: q,aklen. hclan, kcjrilklen, +nan, +nen: unnan, uSaknan gelinnen,-tylan: bubq'lan. sevdaylan. +),nan, tynen: ked iynen, kalaba I rynan.

Unlti uyunrunu bozan vdsrta hiili iemeklan, yellan, eleknan. seninnan, tlillan. ._ '- E$itlik ekinin tarihi ve ya$ayan 1'tllk givelerindeki geliginri igin bk.

elnan.

Zeynep Korkmaz .''Tiirk dilinde +Qa eki ve bu ek ile yapilan isim sekilleri iizerine bir deneme", TDAY

Belleten 1958. ll. bs., Ankara, 1988, s.4l-68 Epitlik ekini Muharrem Ergin qckim eki olarak alnraktadrl Tiirk Dil Bilgisi. istanbul. 1977.s.239-240 Aynr eki fahsin BanguoSlu yaprm eki olarak deferlendirmektedir: Ttirkqenin Granteri. istanbul, 1974. s. I 58-l 59

124

+gAnA eki Ornekleri: Ama tezgenii, zerci alatlddrm (C.41), Sizdci azgtno bilnek (P.148), amadtr ldnm kardasgana yardtm (A.23).

hr,

+CAsInA eki 6rnekleri: ulu daacastnc (M.58), pelivancuxna (M.65), yolcusmu (C.96), insancasmo (i.T.3); eskiycesinii (P.36), kendiycesinii (M.6a); ahmakqount (i.T. 226), sarfoSgaxnu au I u rd t (C . I 7 4), ur

ifqaun u (i.T.226).

Ytin Gtisterme HAli (Direktif HelD ismin, fiilin gdsterdigi igin kendi ydniine dogru yaprldrgrnr gtisteren hAlidir. YOn grlsterme h6li ismi fiile baglar. YOn gdsterme hdli ekleri +rA, *Arl 'dir. Bu ekler artrk gekim eki olmaktan grkmrg kesin olarak yaprm eki olmugtur. Eski T0rkge'de tabgag+garu "Qine", kiin+giirii "gtineye". san+garu "sana", "tag+rn" "drgan", iibim+rii "evime" gibi kelimelerde kullanrlan +GArU, +ra. *rii ekleri gekim ekidir.33 Tarihi Tiirkiye TUrkgesi'nde gOriilen igre, tagra, sonra, iizre, yokaru, ilerii dmeklerinde E.T.deki +gArU eklerinden geligen +ArU ve +rA ekleri kal rplagmaya y0z tutmugtur.3a Bu ekin Gagavuz TUrkgesi'ndeki kullanrlrgr T0rkiye Tiirkgesi'nden pek f-arklr de$ildir. Bugtin artrk ydn ve zaman zarfi olarak kullanrlan kelimelerde kaynagmrg olarak kargrmrza grkmaktadrr. beeri (D.6.91), dryart (D.O.63), geeri (i.T.127), iqeri(H.O.50), ileri(rJ.l82),

sora 1i.T.235), yukart (i.T.152).

HAL EKLERi nRlsrNonKi cOREV

nrcigixt iGi

Tiirkge'nin bazt aprz ve qivelerinde, tarihi T0rk givelerinin bir hdtrrasr olarak devam eden veya 0nlU degigmesi (daralma veya geni;leme) ve yabancr dillerin etkisiyle ortaya grkan bir gramer olayrdrr. Gagavuz TUrkgesi'nde, hdl ekleri arasrndaki gdrev degigikliginin her gegidini gcirmek m0mkUndiir. Bunlardan en yaygrnr yapma hdliyle y6nelme hdli arasrndaki grilev degiqikligidir. Bu gdrev deliqikliklerini srrasryla inceleyelim:

Yiinelme

hili yerine yiikleme hdli (Datif yerine akkuzatif)

Komgu dar iinlUlerin ve yan 0nlti y tinsiiziini.in darlagtrrma etkisiyle ortaya grktrgr dtiq0niilen bir gdrev degigikli$idir.35

tr ia r'

A.von Oabain. age., s.65 Faruk Kadri T'imurtag. age. s.73-74 Bu husustaki bilgi ve agrklamalar igin bk. Enver Mahnrut. "Cagauz Tiirkleri". XXIX. Mart 1991. s. I 50 (22) Yagar Nabi N ay n', Ba I ko n lar ve Ttl r kl ii k, Ankara, I 936. s.98 A. Dilagar. agc.. s. l2l

125

Tiirk Kiiltiilii.

s.335.

1'rl

l), inanma zenginneri (C.227), Bak scin i;i (i.T.237) kim beni acryaca* (M.104), etistilcir onu (C.282), ver onu brayt (i.T.153), Giderlcir bakmaa aullarmr (i.T.139), Bdn hig bir eri gtkmddrm (P.106), bak srin budalayr (i.T.l3

Srindcin kaari

Actsa onu Alla (i.T.129), Nereyi g)tiirersin o danayt ba Delicci (M.42), nereyi gideyim

(i.T.l0l), Bunu mu sizi Skalada az bqkdrsm kendi iistilnti (P.267), doftor batuir beni (C.138), Pin burayr (C.31), bizi bakan toprak (H.O.37), bir askeri gdz kulak olsun

etis beni (H.O.22), O sade kendi ktzlanru bakar iii.irederlcir (i.T.170), NeEin

sc)n

(c.29q.36

Yiikleme

hili yerine yOnelme hili (Akkuzatif yerine datif)

Y0nelme hdlinin yUkleme hdli yerine kullanrlmasr kadar yaygrn degilse de, yer yer kargrlaqrlan bir hdl eki g0rev degigikli[idir. Bazr hAllerde;

qarSaflaru ur iltilye (C.Y.34), Tez gidirerldr onu eni urbalara (M.13) Orneklerinde olduSu gibi aynr ctimle iginde yapma ve ytinelme hdli birbirinin yerine kullanrlmaktadrr. Bu c0mleler Genel T0rkge'de; garSaflara vur iitilyil veya garSaflara iitil vur. Tez giydirirler ona yeni urbalart geklinde sOylenir. Brak diisiinmri buna (P.265), Biz sizd konak edecez (B.T.l l8).37 Ydnelme hAli yerine bulunma hffli (Datif yerine lokatiQ

Ornegi azdr: Pamuk gibi (s.c.3

Karcaaz ugdr,

Bizim eri

Suukts bular

I ).38

Uzaklaqma hili yerine bulunma hdli (Ablatif yerine lokatif) Varaklrya pindi yolda geEcir bir masinaya (P.99), aaq sallanarmry kr)kilndii ncsa (M.43).3

hili yerine yOnelme h6li (Ablatif yerine datif) "igin" fonksiyonuyla kullanrlan uzaklagma hdli yerine ydnelme fiilin gdsterdiSi igin nereden baqladr$rnr gdsteren uzaklagma hdli

Uzaklagma

Sebep edatr

hdli kullanrlmazken,

Diger give ve alrzlardaki bmekleri igin bk. Ahmet Caferotlu, "Mu$la A$z/', TDAY Belleten 1962, II.bs.. Ankara, 1988, s.l l3', Annesini peSgir tutsun / Babasmt kak kak gillsiin. KYA, s.136, o halkmt gdre SerbeT eze. GBAA,s.73', bu Mdmet7ik kazanmtya biiyiik Sdri enmiS. YA.s.75 gepni baslaytken (s6ze ba$larnr$). Bulgaristan Gagavuz Turkgesi'nde de yaygrn bir hdl eki detigiklitidir. Bk. W. 7-ajaczkowski age., s. I 9; O yant bakryor. bu yant bakryor. bu yollar nereyi gideyot, gel burayr v.b. Anadolu agrzlarrndaki Ornekleri igin bk. RiA, s.ll0;eniSteye dafivet eder, duman aldi daflara v.b. A. Cat'eroglu. "Mu{la A$2r", s.122 Crymath mavzerime gdzilmden, ramam / Yakanm canrna git Men et favrq. Bulgaristan Gagavuz Turkgesi'ndeki 0mekleri igin bk. W. Zajaczkowski, age., s.20; kapq'o aqntadt kartsma beklesinler, krzma ilaglaym. YA, s.76; Bu bolmm keynide paylahqt koyutken "Bu goculun arkasrna takipgi koyarmrg". RiA, s. l l 0: da1,i 6ur4o ne istiysun. ontla eskiden tulum derduk. W. Zajaczkowski s.20:- CeQirsin dte )anda. Tii kil riir mii$ bu n nar i 9 i nde. Mecdut Mansurolir, "Edirne A{ztnda yapr dzellikleri", TDAY Belleten 1960, II. bs. Ankara. I988. s.1 85, Irna bol,unda olmak (Tuna boyundan olmak). RiA, s.lll: haslukde darlannn. kak seni nahkenrcd0 i.sl0rler.

t26

yerine yonelme h6li kullanrlabilmektedir.a0 uzaklagmahdli "Basm a{rultgmdan EaltSamadtm" drneSinde sebep ifdde etmektedir. Bu ciimle; "BaStm afirder iqin qab

samadtm" geklinde

sOylenebilir. Uzaklagma hdlinin

fonksiyonu

drqrnda;

"Koyseri'den geldim" cUmlesinde oldu$u gibi gelme iginin Kayseri'den bagladrgrnr, yani Kayseri'den uzaklagrlarak gelindipini ifrde etmek gibi fonksiyonlan da vardrr. Gagavuz Tiirkgesi'nde uzaklagma hilinin bu iki fonksiyonundan ikincisi yeri-ne y0nelme h6li kullanrlmaktadrr: SarmaSryta dptii klanetgiyi terli anrusma (C.130), Ama vazgegmedi qalamau (C. l3l ), Bdn btktm ona (M.l0l).

Bulunma hAli yerine ilgi hili (Lokatif yerine genetif) YOn zarflarrna gelen aitlik eki +ki ile kurulan'srfat tamlamalarrnda g6riilmektedir:

titiredi alunh dudaa (P.140), dniinkii kapudan (i.T.129), dniinkii dislerim (i.r.123). Bulunma hAli yerine uzaklagma hAli (Lokatif yerine ablatif) Fazlayaygtn de[ildir. Ev yarundan bir kan izi kalmry (D.A.O.28). Yahn h6l yerine uzaklaqma hdli (Nominal yerine ablatif) Babu kagton duumanu (C.256), Yarrm saatten kadar sora onu etisti bir taliga (C.96). Yahn h6l yerine bulunma hffli (Nominal yerine lokatif) Qobannar kavalds galarak kaldrarlar yola siiri)yi) (U.D. 166), serindi (C. I 02), Krqma igindli sa serindi (C.295).

yap

iqinctii

hili (Nominal yerine datif) "Kokmak" fiiliyle kullanrlan iig Orne$ini tespit ettik. Ne o kadar burast insan etinii koktu (M.70), Tiltitnd kokar iqerdci (p.154) Yahn hfrl yerine ydnelme

onu;tan iistil kokardt siidii (C.167).

hili (instrumental yerine ablatil) Ureciin dolu giilddn (A.62) Her erdlin ilin gegerim, I Kuyruumdan da iz brakdnm (8.14), gbtklan drillii aul boyu (C.296). VAsrta h6li yerine uzaklagma

Visrta hAli yerine y0nelme h6li (instrumental yerine datif) "Evlenmek" fiiliyle kullantlan Ornekleri ve vdsrtayr igin aracr olarak de$il, igin yOneldigi taraf olarak gtisteren tirnekleri vardrr.

Mecdut Mansuroglu, agm., s.184. Bunu qog iSittimize unutnruys/z. Hava suug oltlina ewle kaldtnr. Yonelme halinin yerine uzaklagma halinin kullanrlmasrna dair ornekler Gagavuz fiirkgesi'ncleki tirnksiyonu ile kullanrlmrp.

t27

EvlenmiS bir sarfoSo (P.71), O evlendi bir karrya iki uSaklan (C.l7l), Isteer evleniyim ona (P.l2l), kapamddr kapulartnt kilidii (C.33), o giinniydi c)riilii koJiaya (C.283), Ani istemis kaqmaa ordan da urmuSlar kurSuna (C.289).

Y0nelme hAli yerine v6srta hili (datif yerine instrumental) hili yerine kullanrlmasrna gOre daha seyrektir. O saat tutulduydu .iandarlarlan (C.294), Ama brda gdl boyunda karSt Vdsrta hdlinin ydnelme geld i lcir

Ro nt

n as ker lerinniin (C.21 I ).

Yiinelme hAli yerine yalrn h6l (Datif yerine nominal) Bu gOrev degigikligi iki ayrr bakrmdan ele alrnabilir. Birincisi eksiz yapma hdli gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde bir eksiz y0nelme hdli oldugu. ikincisi de sondaki +a, +e iinliis0nUn diiqmUg olabilecegi ihtimalidir. ikinci ihtimalin daha kuvvetli oldulunu s<iyleyebiliriz.

B(in da -deer- onu I Sunlft qikardm (8.T.97), Aldytm seni kucuk (C.Y.98), Sarap iqti o yahn bir oka (i.T.100), Bitmez oyun girismis (S.G.9), Nictifasist 6miir kry& (C.75).

itgi nati yerine ydnelme

hili (Genetif yerine datif)

Fazla yaygrn degildir.

kimii geleciydi aklnma (C.285), EtmiS yaqa saabiysin 1i.t.ZS;.41

Visrta h6li yerine bulunma

hili (instrumental yerine lokatif)

Orne[i azdrr. Kemengrin garmonikan yok, baare suvan zarmdn qalmaa bilsAn Q.216), Nasti islerdi inekleirdii (C. I 67).4?

Uzaklagma hAli yerine yiikleme hili (Ablatif yerine akkuzatif) Yaygrn de!ildir. $iipe le n m iS ldr ne o ldutrrt a (M.66). Gagavuz Tiirkgesi, hdl eklerinin kullanrlrgr bakrmrndan oldukga karrgrktrr. Bu karrgrklrlr tek sebeple agrklamak mUmktin delildir. Bazr tarihi T0rk giveleri ile yagayan bir krsrm agrz ve givede gdrUlen hdl ekleri giirev deligikligi benzer qekilde Gagavuz Tiirkgesi'nde de vardrr. Bu benzerlilin kaynagr aynr tarihi ve k0lttirel kdklere dayanmak ve kargrlrklr etkilegimler olmahdrr. Ses degigmeleri ve ses d0gmeleri yanrnda yabancr dillerin de bu durum Uzerinde etkili olduSu anlagrlmaktadrr. Gagavuzlar'rn bulunduklarr yere gdre bir veya iki ayrr dil 6$renmek mecburiyetinde kalmalarr, Rusga, Romence, Yunanca, Bulgarca gibi dillere has bazr 0zellikleri Gagavuz Tiirkgesi'ne aktarmalalrna sebep teqkil edebilir.

t' 'r

Kr$. iqin bk. KYA, s.79. bunlqra atlma sal,man denir. ),iiksek bir dire{e ucuna Su krtn iskrlu jiirupru "Bu krzrn a11kryla yUrUmii$".

YA, s.76.

128

HAI ekleri arasrndaki giirev

deliqiklifi tatrlosu:

(yahn) - +4, +DA, +DAn +l -, +4, +DA, +DAN +A +l +DA +(n)ln, + DAn +DAn +J

+(n)ln

+ile+n

+4, +DA, +DAn

ivsLir eEKiMi iyelik ekleri, ismin kargrladr$r varh$rn kime veya neye ait oldugunu

gahrslar

hdl inde gdsteren

eklerdir. iyelik ekleri qahrslara g0re gdyledir: +(t,A)m

l.Teklik $ahu ll.Teklik $ahts

lll.Teklik

+(r,A)n +1, +sl

$ahrs

+mlz +nlz

l.Qokluk $ahrs

ll.Qokluk lll.Qokluk

$ahrs $ahrs

+lArl

iyelik ekleri, iinsiizle biten bir isme geldiklerinde ekle ismin arasrna kalrnlrk-incelik, d0zlUk-yuvarlakhk uyumuna gdre; +l yardrmct iinliileri gelir. -ak, -ek ses grubuyla biten isimlere iyelik eki geldilinde, sondaki Unsiiz, I iinsiiziine ddniiqerek erir ve kahn srralr kelimelerde -aa-, ince srrah kelimelerde -iiii- uzun iinli.isti ortaya grkar; bdylece yardrmcr iinlii ve 3. t.q. eki a veya ii iinltisiine d6niigtir.

toprdaam (D.O.3)

topraan topraa

lopraamE topraenz topraklarr cantt,t cuntn ('unt cuntnrE conrnE (C.16\ canlarr

derncicim dernticin dcrncid (P.80) derncicimi: dernricini: dernekleri

gorhant sciziim s6:iin (i.T.75) qorban(M.61) gohasr sdzil qorbuntr sciziimilz qorhanr srjziiniiz qorhalarr siizleri

evin evin cvi

iilqiim c)lqiin

evini: evleri

1lqiinil: dlqiileri

dlqiisii (i.T. I

evimi=(i.T.90\ il('iimii:

uSaklartm uSaklartn

I8)

lonun)ttsaklurr

usuklurrmr uSaklurtnr (onlorm) usuklurt (C.60\

iyelik gekim ekinden sonra, iinltiyle baglayan bir gekim eki geldiginde orta hece iinliisii haline gelen yardrmcr tinlti dtiqmektedir: u

lar*nt* t (D.O.5),

lar+n+ r (i.T.63 ).

129

3. gahrs ekinden sonra gelen ekler de tinl0 dUgmesine yol agabilmektedir. Bazr durumlarda da iyelik eki gokluk ekinden Once gelmektedir: q a krc t I a r+ n + 4M.9 4), dudaklar+ ft n+r (M.96), a kl+ t + lar + r+ n + da (i.T . I 82). s uctb+ i+ liir to p lan m ry so kakta (i.T. 262),

iyelik Eklerinde Yrfrlma Her hangi bir ekin iqlek olan vazifesinin aynr ek veya aynr nitelikte bagka bir

ek ile kuvvetlendirilmesi ve gergekte veya dil hafizasrnda a$rnmaya uf,ramrg olan bir ekin vazifesinin tazelenmesi ihtiyaglanndan do$an bir gramer olayrdrr. Hangi tOr eklerde hangi sebebe bapll olarak ek yr!,rlmasr olayrnrn ortaya grktrgr bir kurala ballanamamaktadrr.43 Ek yrlrlmasr, Eski Ttirkge'den beri g0rillen bir dil 0zellipidir: "tigitler, erenler" gibi kelimelerde +t eki ve *ler eki aynr fonksiyonda olan yani qokluk bildiren eklerdir.aa Hepisi, birisi, kimki gibi kelimelerde gdrUlen 3. teklik gahrs iyelik eki yrgrlmasr T0rkiye Tiirkgesi yazr dilinde ve agrzlarda yaygn olarak g0r0l0r. Tiirkiye Ttirkgesi'nde oldupu gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde de tinstizle biten kelimelere gelen +l 3. teklik gahrs iyelik ekinden sonra bu ekin fonksiyonu unutularak iinliiyle biten kelimeye gelen +sI 3. teklik qahrs iyelik eki getirilmektedir.

akl+r-sr+n+da (i.T.40), ann-t+sr-n+a (i.T.106), asl+r+sr (M.95),

suah+i+si-n+d (D.O.6l), yor+i+si+n+d()n (C.Y.l0l), yar+i+si+nin beli (C.241), b oy n* tt t s u + n + a (H.O.42), b ir+ i+ s i ( i.T. 5 5), koyn+ a + su +r?+ a (i.T. I 00). Unsiizle biten bazr kelimelere ilk olarak getirilen +l 3.teklik gahrs eki iyelik dtigmekte geriye Unl0yle biten kelimelere gelen +sl eki kalmaktadrr. oyan+st (P.225), ktsmet c)piiS+sfi (D.O.l9). Hep kelimesine getirilen +si eki kahplagmrg g0riinmektedir. hep+si+ci+i (i.T.75) 6rne!,inde +si ekinden sonra +ci(k) yaprm eki arkasrndan yeniden +i 3. teklik gahrs ekigelmektedir. Hepsikelimesindeki 3. teklik gahrs iyeI ik gekimin in iizerine I . v e 2. gokluk gahrs ekleri getirilebi lmektedir. kdr hep+ s i+ m iz S aS t t k ( P.66), s iz hep+ si+ n iz (P .212). Aynr gdrevde olan eklerin yrtrlmasr sadece gekim eklerinde degil, yaprm eklerinde de g0riilmektedir. Bu tUrden ek yrgrlmalarr yaprm ekleri bOl0mllnde drnek-

lendirilmigti.

SORU EKi Soru eki isme ve fiile gelen bir ektir. Baglangrgta edat olarak kullanrlrrken daha sonra eklegmigtir. isme gelen soru eki, ismi fiile ballar ve soru gekline sokar. Soru eki. hdl eki, gokluk eki gibi isme gelen difer qekim eklerinden sonra gelir. Soru ekleri;

ml'drr.

ur "

7-eynep Korkmaz. "Tiirkge'de ek ll. bs.. Ankara, 1988. s.173-180 A.uolr Gabain. age.. s.64

yt!1lmat olaylannm meydana gelisi i)=erine", TDAY Belleten 1960.

r30

Soru ekinin isme geligiyle ilgili Ornekler: Aaz mr gitti. Qok mu gitti. Todurgu etisti,

Qorbacsma (8.T.63), Hi9 diilsin piqman mt (C.73), Saasmmt? (D.A.O.l0); Nerediydim rri (B.I8), Bizdcin kalan dtti mi toa (D.O.138), Brak isri mi dedi (H.O.43), Ke7 ig

iimin deric iindcin

Daul mu yapaym, male? (G.F.60); O sdz mti istedi desin (D.O.46). Gagavuz Tiirkgesi'nde soru eki, Tiirkiye T0rkgesi'nde olduSu gibi eklendigi kelimeden ayrr yazrlmaktadrr. TUrkiye Tiirkgesi'nde soru eki gahrs ekinden Once geldi$i hdlde, Gagavuz Tiirkgesi'nde soru eki hastaystn m (i.f J44), deliyim mi (M.43). Omeklerinde oldu$u gibi qahrs ekinden sonra gelebildiii gibi, Aaq'ktran mrym (M.65) tirne[inde oldugu gibi gahrs ekinden 6nce de gelebilir. Fiile gelen soru eki, gahrs ekinden once geldi[inde fiile bitigik, sonra geldiginde ise ayn yazrlmaktadrr. A ldatmddrmrys m beni (G.F. I 68); Beenmers in mi (i.T.l 44). Beklemeyecdm mi boSuna (G.F.168), Bilmcimisin kim olacaktr Pilrag (M.82), E scin seversin mi beni (C.63), gitme I iy im mi (D. A.O.20), Gdrermiysin ayda var bir ktz hem bir gocuk (G.F.170).

Airl.ix sxi Bir yaptm eki karakteri ta$lyan ditlik eki gekim eklerinden sonra gelmesi ve iyelik fonksiyonu Ustlenmesi bakrmrndan gekim ekleri arasrnda degerlendirilmektedir. Gagavuz Tiirkgesi'nde, aitlik ekinin kalrn ve ince srrah kOklere gdre kaltn ve ince iinlUlii farkh gekilleri bulunmaktadrr.

bildrkr er (i.T.130), goktanh gegmis giin

(i.T.l2l);

baslamrylar gdrmrici ilerkisindqn da taa islaa (M. I 07); $enne nd i rer bi)ii nkii I er i (D.O.2 I ),

taa g irkin dilnkiisilndrin (C.Y.82).

SIFATLAR isimlerin oniine gelerek onlann niteliklerini, saytlartnt bildiren yerlerine igaret eden, haklarrnda belirsiz bilgiler veren ve soru hdlinde belirten kelimelerdir. Slfatlar tek baglarrna kullanrldrklarrnda isimdirler. Bir ismin anlamtnt tamamladrklartnda srfat olurlar.

bir, tek

bagrna kullanrldrlrnda sayr ismidir,

t3t

bir elma, bir qocuk geklinde

kullanrldr$rnda elma ve gocuk isimlerinin sayrsrnr bildirdi[inden srfattrr. Aynr gekilde tuzltt bir niteligin ismidir; tuzlu yernek geklinde kullanrldtsrnda ise yemeSin bir niteligini bi ldirdiginden srfattrr. Srfatlarr, iistlendikleri gOrevlere g6re iki grupta topluyoruz.

NiTELEME SIFATLARI varlrklarrn renk. boy. bigim, yapr, a$rrlrk gibi devamhlrk arz eden, yani kolayca de$i;meyen, varhpa biti$ik olan rizelliklerini bildiren srfatlardrr. Varlrklarrn hareket niteligini bildiren srfat-fiiller de niteleme srfarlarr iginde degerlendirihnektedir. esil filiz (c.Y.ll8),lii duruk ukan derci (i.T.83) pekqok (litn ii kartlaslar (H.o.l6). iiklii basEalar, tstlt itziimn(jr (H.o.23), gen tcu$qn, uzun kulak, b\lii kntak (H.o.5l). ne pek gdziil kusak (H.o.93), krrmur usker (c.85), osoy mav:oley (i.T.l4i). ku1'vu1r,o bet kara $eytannar (M.36). qirkin krz (c.y.76), uzun hunrk tlizili sdrer (1.T.132), q.irkin yrllar, karu vrllar. biJtuz giillcir, yutuk gr)lk)r (i.T.6-5). gegmis giin, olmuS islcir

(i.T.l2l).

BELiRTME SIFATLARI Varlr$rn sayrsrnr bildiren. yerini igaret eden, hakkrnda belirsiz bilgiler veren veya varlt$r soru hdlinde belirten stfatlardtr. Belirtme srfatlarr nesnenin bUnyesine ait bir dzelligini bildirmez, duruma gdre degigen, yani devamlrlrk gostermeyen rizelliklerini belirtir. Belirtme srfatlart belirttikleri 6zelliklere g<ire. igaret srfatlarr, sayr slfatlarr, soru srfatlarl, belirsizlik srfatlarl, ohnak i.izere d6r't grupta toplanrr.

igiret Srfatlarr Nesneleri, yerlerini igaret ederek belirten srfatlardrr. Tek baglanna kullantldrklarrnda igaret zamiridirler. Bir ismin dniine gelerek yerini igaret ettiklerinde ise igaret srfatr olurlar. Her hangi bir gekim eki almazlar,Ozellikle teklik gekilleri igaret srtatr olalak kullanrlrr. igaret srfatlarrnrn baglrcalan bu, gu, o kelimeleridir. bu !!p (8.102). bu.forma (C.Y.7), bu seslcir (H.O.26), bu sevgi(i.T.152), rr

bos lo/lar (D.O.59). hu ev (C.221).

gtt soru$ (C.Y.7).

tu top (8.102). Tudorku Mari gittttci. Su ha-,-dutlaru (C.21l), Su Bucaktun (D.O.t4 t ). lrr bal (M.8.1). giiniimiiz (D.O.94), o kazu (8.102). o vukrtlar (G.F.l-sg), o holgarkct (U.D. I 37), o avsum (U.D.l 75), o atlam(i.T.t0l). (8.T. I I 8\.

Su askerlcir

ozuman (G.F.l-58) srfat tarnlamasrnda o igaret srfhtr isirnle kaynagmrgtrr.

Sayl Slfatlan Oni.ine geldikleri ismin sayrsrnr belirten srfatlardrr. T'ek baElarrna kullanrldrk-

larrnda sayt isrnidirler. Srfat olarak kullanrldrklarrnda ise nesnenin saylslnl adet olarak, dereceli olarak, parga hdlinde, gruplandrrarak veya toplu bir bigimde bildirir.ler. Bu fonksiyonlartna gdre sayr stfatlarr, asrl sayr slfatlan, stra sayt srfatlarr, kesir sayr srfatlan, iilegtirme sayr srfatlarr ve topluluk sayr srfatlarr olmak uzere beq grupta

toplanrrlar.

132

Asrl sayr srfatlarr Nesnenin saytslnt gdsteren srfatlardrr. Tek baqlarrna kullanrldrklannda sayr ismidirler. Ttirkge'de sayrlar, tek kelimelik sayrlar, srfat tamlamasr geklinde yaprlan sayrlar ve sayr toplulu$u gektinde yaprlan sayrlar olmak Uzere iig tilrliidUr. Tek kelimelik sayrlar; bir, iki, on, yiiz, bin, milyon gibi sayrlardrr. Sayr toplululundan meydana gelen sayrlari on bir, altmq .yedi, hrk sekiz. gibi sayrlardrr. Srfat tamlamasr geklinde olan sayrlarrn birinci krsmr, ikinci ktsmrn tamamlayrcrsr dulumundadrr: beS yilz, iki milyon, dc;rt bin v.b. Sayr srfatlarrnrn dniine geldigi isimler her zaman teklik hdlde bulunurlar. Gagavuz Tiilkgesi'nde sayrlarrn kullanrlrgr konusunda Genel Tiirkge'den aynlan bir husus gcir0 hnernekted ir:

di)rt yas (1.T.80), iig ku

(l.T.l0l). dq giin (l.T.lA2), bir kccaaz, hin

kar

(i.T.37). bir sqt srfat tamlamast hisey (i.T.224) geklinde kalrplagnrrptrr. Srra sayr srfatlarr Bunlar, nesnenin sayrsrnl delil srrasrnr belirtirler. -ncl ekiyle tiirerniq saytlarla yapr lrr.

etmi$inci gozii (i.T.82), ikinci hzrnt (i.T.l0l), avtohu.run ikittci basatnaanu (C.175). ikinci hakq (P.23S), ikirtci sqfustnu (i.T.l.s5). 80-ci yrllurtlu (i.T.l0j). iigilrrcii gtinii subaylun (M.59). 0legti rme sayr srfatlarr Bu srfatlar bir paylagtrrma, bir bblme, ifdde ederler, varltklarrn sayrslnr grup grup belirtirler. *Ar, +gAr ekleriyle tUremig sayrlarla yaprlrrlar. onar giinci (i.T.108); biriir guval alnn (M.94), biriir ilkyaz (C.Y.3). biriir insan imq,incci, biriir kiirek (M.38); ikisiir.filcan Sarap (i.T.t 161. Yartm, az,

laE kelimeleri de tilegtirme

sayr srfatr olarak kullanrlabihnektedir:

yatmqur kazan (P.22). Toplu luk sayr srfatlarl Benzer varlrklart toplu olarak iffide eden stfatlardlr: Sansrn hali:dik i*ie (D.O.106) drnelinde oldulu gibi isim olarak kullanrlmasr daha yaygrndrr. Topluluk sayl srfatr olarak ikiz kardas, ii7iiz oolan geklinde kullanrlrr.

Kesir sayr srfatlan Varlrklarrn pargalannr belirten sayr srfatlandrr. Kesir sayr srfatlarr bir kelime grubuyla ifdde edilmektedir. Gagavuz Tiirkgesi'nde kesir sayr srfatlarrnrn ifdde ediligi qiiyledir: '/. bir ikinci, '/o bir dordiincl; geklinde slra sayr isimleriyle siiylenmektedir'. Tarn sayrlr kesir sayrlarr ise: l% bir htittin bir ikinci.2 % iki hiitiin tig ddr.ltincii $ek-

IJJ

lindedir. Y0zdeli rakamlar; 0,15 nol'biitiin onbes ilziincil,7,75 edi biitiin etmis iiziincii gekl inde ifade edi lmektedir.a5

beq

Soru Srfatlarr Nesneleri soru bigiminde belirten stfatlardrr. Gagavuz T0rkgesinde kullanrlan bagltca soru srfatlan, ang4 kag, nasr//nasil, ne, ne soy, nicci//niccil kelimeleridir. angt yol (M.94), kag gigtik (H.O.99), kog sra sabur, umut (i.T.l6'), koc usaa var? (D.281), nast tiirkii (C.81), ze tq (D.A.O.l0), ne giin (H.O.lg), ne haram

(D.O.22\, ne soy adam (D.A.O.43), nicd /idan (2.E.97) nicd insan (H.O.S|), nicti ilr?srii: (H.O.l5), nicdl konat (8.T.64).

Belirsizlik Srfatlarr Bu srfatlar varhklann bir takrm Ozelliklerini belirsiz olarak bildirirler. Gagavuz T0rkgesi'nde kul lanr lan baghca be I irsizl ik srfatlarr gun lardrr: bir (her hangi bir anlamrnda), nicti (pek gok anlamrnda),filan, qok, biitiin, nrlil (pek gok anlamrnda), bir kag, hepsi Gagavuz Turkgesi'nde hep kelimesiyle +si 3. t.9. eki biitiin anlamrnda kalrplagmrytr. qz, baSka, bAla, qok, litan, her, ne gok, kimi, dbi)r, iiq-beS, heS-on gibi sayrlar v.b. az iq (P.I 16); Bir giinti bdn kabul ettim bir yabancrdan kiyat (p.72), bir vakil

varmrg bir vakt yokmus (i.r.tot); nicfr teknri dolusu gevrek (p.65), nicd kolabal* (i.T.122):liton yolda (D.O.tt7), liton sqat (H.O.781, litan ti)kdn (4.40);7ok masat (i.T.96), ldcinm gok erlerci uuramqa (i.T.236), gok kuSlar (K.17), gok dtrdek (K.30); biltiln afta (i.T.96), biltfrn diinndd (1.T.220); tttrut isldr (i.T.l t99); bir kag minut (C.168), bir kug insan (C.170), bir kag grn (C.Y.85), bir kag yumruk, bir kag tepmci (M.27), bir kag gisak (.T.133), bir kag satkm (H.O.28), bir kag adm (C.y .40); tiitena

ddk hepsi askerldr oldular ketli, gurdr hepsi soldatlart (c.29s), ama hepsi savasmaklar

hosunaydilar (P.41), hepsi kular bir tilrlil (c. l2l ), hepsi insannor Ekmqfilar aullara (C.134), boya taftasmda da hepsi boyalar kurumuStular (p.76);.baSka sevgi (i.T.40), basko yillar (M.104), basko erlcir (H.O.t6); her giin (D.O.44), her ittEaz (i.T.2t 8), her acL her dt{ (D.O.l6): ne gok laf (M.33): kimi sefer (P.l l0); Abilr kardas (M.5\; bittti kulak (H.o.5l\: edi-seklz trft (i.T.105), bes-on gtn (M.38), iki-ag laf (i.T.t4), bir-iki

alio (i.T.202).

ZARFLAR Fiilleri, srfatlan ve bagka zarflan; yer, zaman, hdl ve miktar bakrmrndan tamamlayan kelimelerdir. Srfat nasrl ismin on0nde kullanrlan ve onun anlamlnr tamamlayan bir kelime tUr0 ise, zarf da aynr gekilde srfatlann ve ozellikle fiillerin ongnde kullantlan ve onlann anlamrnr tamamlayan bir kelime turiidiir. Tek bagrna kullanrldr$rnda srfat gibi zarf da isimdir. Egitlik, vdstta ve ydn ekleri drgrnda zarflar gekim eki almaz. Zarf-fiiller. hdl ve zaman bildiren zarf gilrevi iistlenir.

N. I'. Arabaci, l-. A. Pokrovskaya. D. N. Tanaso !lu, Cagavuz Dili, Gagavu: $kolalarrnrn l.-5. lan iqin. Kiginev, 1959. s. I 34

r34

Klass-

YER-YON ZARFLARI Belirsiz bir yer-yOn ifbdesi tagrrlar. Fiilin y0n0n0 bildirirler. Bu zarflann go[u, zaten yOn eklerinden yaprlmrg, fakat bugiin kallplagmrg kelimelerdir. Gagavuz Tilrkgesi'nde kullanrlan belli bagh yer-y6n zarflarr gunlardrr: geerr, aSaa, yukan, oyaru, buyanL beeri. dmilr geeri ddnmtiz (D.O.124), akhnca dr)ndii geeri (C.242), hig bakna geeri (C.242), Bu keret gocuu kimsey geeri savasmamry gevirmtiri (D.A.O.a6); da gittim ilerl (P.163), zor ileri bqkmaa (D.O.l0l); girdi yaprak iCeri (H.O.59), gekiliverdim geeri iAeri (i.T.126); neqin sa bakarak a.gaa (C.ll7), iilderim bcin asaa kafa Q.6.l37\; agan elleir koldrdtlar onu yukan (i.T. 152), angtmtz onu taq yukon atacak (M.58), yukarr Ekmaa (i.T.I I l); ne gezersin o yon, buyom (i.T.l l4); Bcin senin sesini dzledim diindrin beeri (C.Y.4l).

ileri, dtSan,

ZAMAN ZARFLARI Bu zarflar, fiilin gOsterdigi igin zamanrnr bildiren zaman isimleridir. Gagavuz TUrkgesi'nde; ileri, geeri gibi yOn zarflar; dnce ve sonra zaman zarflan yerine kullanrlrr. Birlegik kelime kalrplagmalarrndan do$mug gok sayrda zaman zarfi vardr: kim' kerci < kimi+kera, dtddgiin q 61gki+g0n, tansora < gu+andan+sonra, oan < o+an. Sindcinkerci < gimdiden+kerl, biliin < bug0n. H6l eki almrg: fakat ekin gergek fonksiyonunu kaybetti[i, hanidrin, ilkindan, goktan, heptcin gibi kelimeler de zaman zarfi fonksiyonu kazanmrghr. Arapga ve Farsga'dan 6d$ng dayma < ddima, bazen, emen < hemen, hep, enez < hen0z, evel < evvel gibi kelimeler yaygln olarak kullanian zarflardff. Sora, beeri geeri, evelbirlikte kullanrldrklarr kelimelere zaman fonksiyonu katan edatlardrr.

Anadolu agrzlannda gok yaygrn olan giiciik (i.T.l4S), "9ubat"a6, T0rkiye Tiirkgesi yazr dilinde de gor0len griz (i.T.28), Gagavuz T0rkgesi'nde de aynr gekilde kullanrlmaktadrr. Aynca nart (i.T.169), kaum. (i.T.lS3) da Ttirkiye Turkgesiyle miigterektir. Fakat, aprel (H.O.8) "nisan", may (D.6.37) "mayts", iyul (H.O.32) "temmuz", sentyabir (i.T.196), "eylUl" gibiay adlan batr dillerinden Ozellikle Rusga'dan ahnmrgtrr. Haftanrn g0nleri Tilrkiye TUrkgesi'ndeki gibidir: Pazartesi (8.87), sali (P.282)-salr (8.87), garSamba (P.282), persembri (C.70), cumaq (8.87), cumeertesi (C.Y.34)-cumaertesi (C.104) cumdrtesi (8.87), pazar

(i.f.tl l) < Ar. sabah+leyin, avsamneyin (M.t0) < (i.T.l I l) gok kullanrlan zaman zarflarrndandlr. Tiirkiye T0rkgesi'nde oyala- geciktirmek fiilinde gOriilen oya kelimesi geq

(i.T.l l9). Vdsrta eki

alan sabaaldn

akgam+leyin veyaarm

anlamryla GagavuzTtirkgesi'nde yagamaktadrr: Oya sdn uyandm oya (D.6,105).47 Zaman zarfl annrn cUmlede kul lanr I gryla i lgi I i Omekler: Brin burayt geldiydim, saadti iki kere o da dAil yil geeri (C.108), Agan 1tapardtlar edi yil geeri oparatsiya (C. l l0/, Bir yil geeri Ldnko gdmdii ilk uSaant (P.2 I ): I

{(, J1

Vl, s.2209: giicilk, gucuk, guqilk, giidilkay, giijtiyh: "$bat" Anadolu'nun pek gok yerinde kullanrlnraktadrr. Anadolu atrzlartndaki kullanrmt igin bk. DS lX, s.3300: oya: elinden ig grkmayan adant (Navadalr-Mut). emefe detmeyen i$ (Bayramiq-Canakkale, L0leburgaz, Krrklareli). Krg. DS

t35

Kitni-kerii i$l()rkin (i.T. 100), Kimi stra kttltk imeesine geqerim, I kimi kerii ne yokttrr sanki iskentbemdri (C.Y.44), Kim'kerd sapdru (C.Y.l3); Biz onu hanidiin ezdik (M.909, Hsnidiitt karStlasmadrk insannan (P.127): Neqin biz ikiniz geg seninncln bulustuk (C.Y.41), Kiiiidrin gitnd(i oldu geg (i.T.224): Srcak ilkyaz giinii Balct Vasilqu gelcli i;tc)n evc) iki suat ileri (C.lS2); Ani Sincik duuacdk (D.O.47) Dinitri Karagohan literaturada isleer Sincliinkerii irmi beS ytl(i.T.218), Babu Simdi urt* gormiiS (M.-s3): Kaynddr islcir giizdd (H.0.56); Qoktan olur ki, isledi goktan (H.O.73); Gdzilmda heptiirt kaldr (H.O.77); Tezdii biiayeccim (H.O.76); oolcaaztm biiiin seftd (C.Y.37), Gecii geldi tez (i.T.l I 7), O giderdi tez (i.T.122): Eni yil geldi arfik (i.T.122), Temin pindin vagona (8.69); Kilpeli keqi gok zarar yaptt; ilkindiin yaprqa (H.O.33); Soru uz gideriz (C.Y.l3), Sora da dooru evci geldik (i.T.235)t HiC susmazdr gecedii (D.O.93); Dayntu girer o diistma (C.Y.57); Bcin da htddgiln Erkarkana dedim ona (i.T. 145), Btrda sct ktsmet kendi geldi o an (C.60); Varkan qok deer, hep yok (D.O. I l8), Kuqtukttt enel iyilt ekmek (C.Y.77); $ansora, lcicizrm yatma, uyuma (P.281); O k\steklendi da emen dilsntedi (C.97); Erken qii duruk I Diz Eciki)p iilmdd (i.T.89); Hem yapa osuttt (K.16); Tezleyii dri gill aqfi (A.60) < tez+le-y-e zarf fril kahplagmasr (?)1 Sdn qahuk annaycan (D.6.140); $fltrsorom evci giderim (B.T.l l0); Artrk siirrirdir biiiik ates (tJ.93), Bekint padiSahrm kEt srt* evlendi (M.5).

HAL ZARFLARI Fiilin gdsterdigi igin nasrl veya nice oldulunu ifide eden zarflardrr. Asrl hAl zarflan yanrnda pek gok isim de eqitlik ve vdsrta eki alarak hdl zarfi durumuna gelir. Gagavuz Ttirkgesi'nda ; o+ile > dyle bu+ile > bdyle hii zarflan yaygrn olarak kullanrlmakta, ayrrca te + 6yle kelime birlegmesiyle tdyle Sekli de gdriilmektedir. Arapga ve Farsga ddiing zarflar ise, bitevi "siirekli", seftci < siftah "ilk defa" acaba. "tereddiit". "soru", sade "yalruzca" fonksiyonuyla kullanrlrrlar. T0rkge zarflar: uz'tdoEru". ".sult" "sadece" ilin"hafif. ferah" gibi kelimelerdir. Bunlardan bil krsmr T0rkiye Tiirkgesi yazr dilinde yaygln olmakla beraber bir krsmr agrzlarda kullanrhnaktadrr. Bunlara kaynaprnr tam tespit edemedi$imiz dapturu "aniden" zarfm da ekleyebiliriz.a8 Ayrrca enikunu. hirdtin, 1,etlnc, enstzdan, tez gibi kelimeler ve gene tekrar edatr hdl zarfi olarak kullan r lrr.

Dapturu Scl(li (i.t.238), Dttpturu geldint (i.T.125): Sc)n siirct hi:i yuvus (C.Y.83): ute:i ettim genii (i.T.126)i Sora uz gideriz (C.Y.l3); Yaamur damntidr enikunu (D.O.64); Td 6lii sindi dart duvar arasrnda yalntz kaldun (i.T. 130); () rrlcu(iztm biiiin seflii giiliimsedi (C.Y.39); Bircliin Erksm gdzlciri (D.O. 129): Ama orda bulcfu saade kurumuS kdkeni (D.6.264), Sotle kurtulctltm bundan (M.9a); Scin uns1lan gir iqeri (D.O. I 14), Gecti yarsr Semizo{ltt ortsrzdan uyandt (C.239); Ensesi hilevi ddner (P.186), O durardt odanm ortasmdq bitevi da di.isiincirdi suade orayt (P.-56); Qekedecekldr scin tdleysin, sdn tci bAkysin (P.183), Tdld Sindi kdrleSer gc)zlerim (C.a l); o birtliirt hirii olacdk dcr(i (i.T.78)i Omiir uqurdt tez ilin (i.T.l7)i Yiltlarctt atlitbiilar

KtS. iCin bk. DS Xl, s.,1052; ri:: dopru. tenriz uslu dikkatli (Uayat- Ernirda!. ispartir. Siillcr-(ll. Yenik0y-llalrkesrr. Emese-Biga, Eskigehir v.b. dttpturu rqin bk. DS lV. s.1361l.dapdiri olnn:birden dogrulup ayaga kalknrak (Ni!dc): dopduru olnuA (l:ldimc). dapdiirii olmok ((ielibolu), daptur olnok (Bor).

136

diySilmiS,amaanadilirnizkalmryAlii(8.3),dliikalmry,6liigider(D.O.l4l),

Stinneiile

Biilii dizrirdi yaslan anasr (C.Y .l0l), Seninncin biilii genii (A.41), 6n aa balii dd bizi tliri brakmaycaklar (C.8 I ), Da deerim sade hiilii

gezinersin haylak (M.92);

duuyacam (H.O.4'7), Bakmayrak soade te bflIii (C.Y .47); Ne acaba bi:,i beklcir?... (D.O. 102). Diil(< degil) kelimeside olumsuz hdl bildiren bir zarf olarak kullanrlrr.ae

Diil ani evci gdtiirsiin (M.81), Ani ttiit goktan gdrmiis 1i.l.ZZ:'1, Su olduydu diil goktan (C.32), Diil qoktan dldil anam benim (C.Y.77).

MiKTAR ZARFLARI Srfatrn. bir bagka zarfrn ve fiillerin anlamrnr azlrk-gokluk bakrmrndan tamamlayan kelimelerdir. Miktal ve derece bildirirler. Miktar zarflarrnrn kullanrlrgr ve geqidi bakrmrndan Gagavuz Tiirkgesi fazlabir farklrlrk gtistermez. Sadece; cut eni bir ptrildak (8.60) kelime grubundaki cat (< Ar.cedid) bu gekliyle Gagavuz Tiirkgesi'ne hastrr.

Ne soru zamir| ne pek gtiziil kugak (H.O.93), ne terlemis aqi (H.O.56) drneklerinde miktar ifAdesi tagrmaktadrr. Nrcri soru kelimesi de nicii yaalanmadtk dingil (i.T.l l6), orneginde pek gok anlamrnda, yani miktar zarfi olarak kullanrlmrqtrr. Di$er rniktar zarflart ve bunlarrn kullanrllqr da gdyledir: Ama sevcirdi pek (C.Y.102), Pek citcir ktrda kendi (D.O.80), Pek siyrek bir

(i.T.ll8); En derin tleni: oollarr (M.20); Kimi en pek istc)c)rdig(irmcici(P.276); Hep az geler (D.O.54), O adcirmi$ Eobana ae (A. l8); o da birsz sevinsin (C.Y .42), onnar biruz strstttlar (C.226), Kal bizdci yasa biruz (C.Y.85); O yattt taa biraz dld (C.243), Aztctk surmastrlar (i.T. I l2), Bir tasn iqmeycek, bekledim taa biraz (i.T. 126), Onda isleerirn ttur (D.6.15), Yardtm hig bekkimedim (8.74); Laf sofrada neqin sa krt olctu (C.67); haber (Z.E.9l), pek yasr adamctn (P.280), Pek isrerim (i.T.S8), en

seEi padiSah

krmut asker

gok yasasrr (C.85).

ZAMiRLER Temsil veya igdret yoluyla varlrklarrn adrnrn yerini tutan kelimelerdir. Zamirler direk olarak hig bir nesneyi kargrlarnazlar, fakat btitiin varhklarrn adrnrn yelini tutabilirler. Diger kelime tiirlerinden ayrrlan bir Onemli taraflarr da zamirlerin kelime yaprmlna elveriqli olmamasrdrr. Bir kag istisna drgrnda yaprm eki almazlal. Zamirlerin gegitleri gunlardrr:

$AHrS ZAMiRLERi Varhklarr gahrslar halinde kargrlayan kelimelerdir. B0tiin vallrklar UgU teklik iigU gokluk altr gahrs zamiriyle kargrlanrr. $ahrs zamirleri hAl eki alrnca kdk iirrliis0 degiqebilen kel irnelerdir.

A. I)ilagar. age.. s.122

t37

$ahs zamirlerinin hil ekleriyle qekim tablosu: Yahn hdl

(Nominal)

llgi nala (Ceneti0

htln

Lt.t

(K.to (H.().81)

lll.t.f l.o.$.

ll.c.s. ll 1.9.q

(Akkuzati0

bcnin

lrcrlt

(('.Y.90)

(t).0.13v)

tannl

sil,t

ll.t.$

Y0Ktellle nall

).(). I 2s)

0).().50)

.rnUI (('.6(D

ht: (K.(,

(M.10)

Jr_-

st:,n

hi:tnr

Y0nelme hdli

Bulunma hdli

Uzallagrna hdli

(Lokatifl

(Ablatit)

(Datit) hono (K.6)

sent

fl'.11)

il.1.192)

(ntu

0).o.s3)

ona (<'.y.u0)

hi:i (D.o.st)

il'. I

36)

(t'. I 12)

st:, ((:.Y.9-)

(t lt

.)nnarfm

arnnann

(('.Y.8)

(t,.ltl)

han<Iit

hcn.liin

(t'. t 23)

(D.o. t3e)

scn<h (H.099)

0).o.-o

tmtkt

E$itlit hali (Ekvatit)

s(naliin

rcrrincti .t

).4.( ).2 3)

ottclatt

t9)

0r,().10)

hr:d (H.O.100)

ht:dit (D.(r.56)

hizliin

ht:tiltcd

("288)

(t'.26-)

si:il

itld

(("2It)

si:d.in (('.2- 2)

onnara (('.f. l0)

(mn.rralo

(('.e

((;.1.'. I

rmnan (l'.111)

mlan (('.30)

ukru

(('.30)

M.3J)

((

"y.9-)

$ahrs Zamirlerinde Olumsuzluk ve Soru:

$ahrs zamirleri diger isimler gibi +slz ekiyle olumsuz yaprlrr: bensiz (C.y. bizsiz (P.236), sr?srz (C.Y.6) v.b. gahrs zamirine soru ekinin geligi de gdyledir: sizsiniz mi (P.241), sdnmiysin (M.71).

ll5),

$ahn Zamirlerinin Edatlara Baflanmasr: $ahts zamirlerinin edatlara baglanmasr diger kelime turlerinden farklldrr. Edatlar isme ba$lanrrken araya her hangi bir gekim eki girmez; gahrs zamirleri ile baglanrrken araya hal ekleri girer: $ahrs zamirlerinin gibi edatr ile kullanrlmasr: Bu edat ilgi hdlinde bulunan gahrs zamirleriyle birlikte kullanrlrr. senin gibi (D.O.28), onun gibi (C.60), bizim gibi (M.4), sizin. gibitdriniz

(P.176), onnar gibi (M.24).

$ahn zamirlerinin -nen (< ile+n) edatryla kullanllmasr: Bu edat tamamen eklegmigtir. isimlere ve zamirlere eklegmig olarak gelir. benimncin (C.65), seninncin (C.Y.88), seninlean (D.C.2l), onunqn (D.O.79) onnan (C.43), bizimncin (M.34), sizinncin (P.244), onnarlan (M. 34).

$ahrc zamirlerinin igin edatryla kullanrlmasr: Bu edat ilgi h6linde bulunan gahrs zamiriyle kullanrlrr. senin isin (D.O.92), (D.O.106) - onunQin (8.T.37), sizin igin (C.t56), bizim

rqrr?

(M. !0).

$ahrs zamirlerlnin kaari, ghtil, soru edatlanyla kullanrlmasr:

Bu edatlar genellikle y6nelme, bulunma, uzaklalma hdl ekleriyle zamirine baglanrr: sendcin koari (M.104), ona gdrci (M.3), ondan sora (P.270).

r38

gahrs

$ahrs zamirlerinin kador ve ilzerd edatlanyla kullantlmasr:

Bu edatlar gahrs zamirine eksiz olarak da ballanabilmekledir: o iizerd (P.254), o kadar (A.44). $ah rs zam irl erinin b ild edatryla kullan rlmasl: Gagavuz Tiirkgesi'nde beraberlik bila edaayla ifrde edilmektedir. Bu edat gahrs zamirine baSlanrrken araya, eklegmig olan -ncin (< ile+n) beraberlik edatr girmektedir: sizinncin bild (P.234).

o6xUglUr,Ux znmini Asrl, 6z manasrna gelen ve iyelik ekleri yardtmryla btitUn gahtslart kagtlayan bir zamirdir. gahrs zamirlerinden daha kuvvetli bir ifiide g0c0ne sahiptir. Gagavuz T0rkgesi'nde dtinUglii liik zamirin in gekimi qdyledir: kendim (C.Y.88), kendin (D.O.128), kendi (C.Y.102), kendimiz (P.235), kendileri (M.20).

D0n09l0lUk zamirlerinin hdl eki almasr, qahrs zamirlerininkinden farklr degildir. D0niigliiliik zamirine Once qahsr kargrlayan iyelik eki, arkastndan da hdl eki gelir: kendimci (P.245), kendinci (D.O.128), kendinizi (C.284), kendindan (U.-5S). D6n0gl0l0g0n kuvvetlendirildipi d0n0gl0l0k zamiri tekrarlarrnda bazen pahsr ifdde eden iyelik eki iki unsura da gelmektedir:

Dedim kendim kendima -Girscim onun giiniind (U.55). Bu tUr tekrarlarda genellikle ikinci unsur iyelik eki almaktadtr ve daha yaygrn

kullanrlmaktadrr. Laf ederdim kendi kendima (P.245). Ddniiqliiliik, gahrs zamiriyle dOnUglUl0k zamirinin bir arada kullanrlmasryla da sa$lanabilmektedir: S iz kendiniz kab aat I tys m tz (P .23 5). DOniiglii l0k zamirin in edatlarla kul lanr lmasrna dair 0mekler: kendi gibilerinrin (P .127), kendim igin (P.263) v .b. G0r0ldU$0 gibi d0niiglUlUk zamiri kendi biittn kullanthglannda 3. teklik gahrs iyelik eki almamaktadrr. Bunun sebebi kendi kelimesinin sonundaki -i iinliistin0n 3. t.g. iyelik eki -i ile karrgtrnlmasr olmahdlr.

igAnnr zAMIRLERI Nesneleri; igdret etmek, g0stermek suretiyle kargrlayan kelimelerdir. igdret zamirleri nesnelerin yerini bildirir. Nesnelerin yerinin uzakhSrna, yakrnhtrna, tek veya qok olmalarrna g6re altr igdret zamiri kullanrlmaktadrr.

Bu: Yakrnda olan nesneleri g0stermek igin kullanrlrr. igdret etti!,i yakrnda oldugunu bildirir.

r39

nesnenin

$u: Biraz uzaktaki

nesneleri g6stermek igin kullanrlrr. Srfat olarak kul-

lanrldr$r kadar zamir olarak kullanrlmamaktadrr. Bunda bu zamirin yeni oluqunun'o puy,

olabilir"

O: Qok uzakta bulunan nesneleri igaret etmekte kullanrlrr.

igdret edilen nesne birden gok olunca bu, Su, o igdret zarnirlerine gokluk eki getirilir: Bunnar. ;unnar, onna geklinde kullantlrr. ig6ret zamirlerinin c0mlede kullanrhglanyla ilgili drnekler:: Sdn bunu unutma (C.Y.4l), o parnaama dlqiin buna (M.30), Masal gibi Su olsun (H.O.91), Allent, dalmry o uykuya (D.O.67), Kim bunnon dasiinan (i.T.79).

Diyl

iq6ret zamirlerinin

ekleriyle gekim tablosu:

Norlinal)

Ilgi hali (Cenetil) btuttut

htuu

(K.t1

(t'.23r)

,tt

\slu1l'l

Yahn hal

Yakrn igrn

lliraz Uzak iQil

hil

Yonelnc hali (Darr0

llulunnrn hali

Uzaklagnra hali

Lokalif)

(Ablaril')

(P.J5)

il'.6r)

il,. I 25)

lltll4

.!utt.lu (u. t2)

((i.t

(t, t l0)

lz.ti.-1,)

Yapnra hali (

Akkuzalif)

(

E;itlik hali (

hkvatil'

hunlu

(H.O.9l)

(l).0.12u)

\\ilflil (1,.t1)

(l).0.r''1

('.61)

(K.2(,

(t'..tt)

(t'. I 62 )

(t'.2i2)

(z.t;.tt- I )

(t'.10r)

((i.t). HJ)

uulu

Uzak igin

). t

-^)

('okluk $ekilleri (1'.2t1)

igdret zamirlerinin edatlarla kullanrlmalan gahrs zamirleriyle kullanrlmalalrndan f-arklr deSildir.

bundan sora (M.60), bu ilzere (C.Y.77), bu kadar (M.64), hunclan haeri (C.Y.94), bundan baSka (M.3), buna gnrd (8.88), bununnan (P.268); ondqn kaari (C.Y.89), onun gibi (C.69), onun igin (C.230) - onun qllr (8.T.98), ondan sora (C.284), onunnan (P.268), o kadar (P.194), bunnarlan (M.18), onnarlan (P.244\. bu ara . gu ara, o ara kahplagmasrndan do$an bura; $ura, ora igdret kelimeleri Gagavuz Ttirkgesi'nde yaygrndrr, zaman zaman kiigiiltme eki alrr. $uraakta- buractkta o yok (P.192), Ne soy baruyr dilSmilS yolu (C.Y.85),

Arddr kayttnt oracrk, arddr buruu* (M.33), Ya gel buroyt (P. I 92), NaSey oldu orada (P.193).

Mulrarrenr Ergin. age.. s.272

t40

SORU

ZAMiRLERi

Bunlar, nesneleri soru yoluyla kargrlayan zamirlerdir. Soru zamirleri bir

varlrgr. bir igi sormak igin kullanrlrr. Tiirkge'de insanrn drgrndaki varllklar igin ne, insan igin kim, sayiar igin kaq soru zamiri kullanrlrr.

Ne soru zamiri Tek bagrna kullanrldr[r gibi, birlegik kelime olarak da kullanrlrr. Benim ne isim? (M.60), ne ver taa (C.Y.41), gilndci scin ne yaptm (H.O.66), evdci ne srilesin (H.O.68), ne sana oldu dddu (i.T.l9l). ne soru zamirinin soru fonksiyonunu yitirdi[i kullanrhglarr da vardrr: Bir nediin sora vqrdilar baaya (i.T.230) cumlesinde "epeyce zaman sonra" anlamrnda kullanrlmrgtrr.

Ne soru zamiri ara kelimesiyle birlegerek yer soru zamiri nere'yi meydana getirir.

$indi o Alla biler nerdd kaldt (C.241), nerediin oldm (G.F.127). Nicd, hdl ifbdesi tagryan soru zamiridir ve ne*ce geklinde /,e soru zamirine -ce egitlik eki getirilerek yaprlrr: N icti deers in yasamak (D.O. I 40). qey belirsizlik zamiriyle ne son) zamiri kaynagarak soru fonksiyonu ta$ryan naSey, nasi zamiri ortaya grkar: scin neSeysin seldn?(D.O.27), nasi -ne o gegirdi?(D.O.23), nasey o dev eti?

(c.F. r28).

ne soru zamiri yapma,t fiiliyle kaynagarak, ncicibum (B.T.l0S) < ne yaplyrm,

ncibalm (B.T. I l0) < ne yapaltm drneklerinde gdriilen kelime birlegmelerini meydana getilir. Aynr gekilde ne soru zamiriyle yar kelimesi birlegerek; ncicindan (8.T.97), ncinda (u.17), nciru sa (U. 17) drneklerinde g0r0len yOn soru zamirlerini meydana getirir.

,?e, soru zamiri igin edatryla birleperek; negin (p.244), soy kelimesiyle birlegerek nesoy (P.268), asrl kelimesiyle birlegerek nasil (B.T.S5) soru kelimelerini rney-

dana getirir.

ne soru zamiri edatlarla kullanrrken ek almaz, baularryla kaynagmrgtrr. ne kodar (P .244), neykin (P .279) < ne+ile+n, v.b.

Kim soru zamiri kim yahn haldeyken baqka kelimelerle kaynagmaz. Genellikle tek kullanrlrr. Edatlarla kullanrlrgr, ,?e soru zamiri gibidir.

Kim bu? (8.14), kim biler? (C.y.4), Kim neredri kim ne otdu (i.T.220), ayrar kim ne isteer (i.T. l-55), Kim oduna gitmis, kim atesi basmda divan durarmts, kim auln silpiirermis? (M.91), ayrar kim ne isteer (i.T.155), kima sorclun? (G.F.123), kims in scin? (C.F.l 41), k ims iniz srz (C. I 48).

kim soru zamiri ek fiilin qart gekimi ise ile kaynagarak kigi anlamrna gelen soru fonksiyonunu yitirmig bir belirsizlik zamiri tiiretir: kimse. Bu kelime genellikle -y ttiremesiyle kullanrlrr: Ama kolla kimsey gcirmesin (G.F.230).

l4t

kim soru zamiri qaft eki almadan da belirsizlik zamiri gibi kullantltr: Qocuun anast iEteydi, yoktu kim agsm kapuyu (C.200). kim soru zamirinin 3. teklik gahrs gekimi bazr anlamrnda belirsizlik zamiri olarak kullanil:r: Askerlcir yanmda laf edardilar kimi ktzlqr igin kimi ev iqin (C.235). ffaq soru zamiri

Miktar ve zaman sormak igin kullanrlrr

$indi saym ka7 kaldtk?@.70) Kagtan duuman? -krk dr;rttcin (C.142) E kann kagtan? - otuz ediden (C.142) BE LiRSizLix z,tnn inleni Belli bir kigi veya nesne kar$rlamadan isimlerin yerine kullantlan zamirlerdir. Gagavuz Tiirkgesi'nde TUrkiye Tiirkgesi'nden farkh olarak angr (< hangi) soru zamiri bqzt, baz$r anlamrnda teklik ve gokluk gekliyle belirsizlik zamiri olarak

kullanrlrr. Bunun drgrnda Ttirkiye Tiirkgesi'nde olduSu gibi biri // birisi, bir kag, biraa, qo{u // qoku, baska // baskasL 6leleri, obilril, herkez, v.b. kelimeler kullantlrr. Hepsi yasddr soluklan (C.Y.29), iibiirii sa iyecek (C.Y.88), BaSku gelmeer aklma (1.T.80), Bacadan kalkar tiltiin / Herersi kaba kiirtiln (K.5), dblirii sol elimdci (H.O.60), Angilun oldular arttk halk tiirkiileri (i.T.73), Angilonru o gc)rdiiydil dustinda (i.T.l l9), kimisi ava, kimisi baltk tutmaa (M.91), goku bitti, au kaldt (C.88), Giila na bir kaq kavradr (i.T.202), Herkezin var kolayr dinnenmcik vakrdmda yuratsm biSey (i.T.224), Birisi onnann olmus zengin,hbiirii sayana;mry onq qoban(P.18), Hem ondan kaari qoyu (C.Y.37), bir kag hep uyuklar (A.49)' Birisi onun odasmdandt - urttm, hbiirii baska iEerdrin - Terzi (C.239), Biri satardt gc)zlemci srcak ikincisi sa-dondurma

(C.Y.l7), Biri sth sth isleer (C.Y.l7),

Biri - kafadartmu iStcin, Biri - komsumuz qoktan, Biri - ki annamaz laftan, Biri - qftmry insanruklan, Biri geler senselemiz Biri du, ani...bas hrsu. (D.O.100).

FiiLLER il, olul ve hareket bildiren kelimelerdir. Fiiller varhklartn her tiirl0 yapma, olma durumlannr kargrlar. Bir fiil, herhangi bir varhfln yapma veya olma durumunu

karErlarken biinyesinde iig unsur bulundurur. Birincisi fiil k6k veya g0vdesidir: Fiilin gdsterdipi hareketi bildirir. ikincisiqekil ve z^m^n ekidir: Hareketin ya sadece peklini veya gekliyle birlikte zamanrnr bildirir. UgUncii unsur ise gahls ekidir: Fiilin ba$landr[r gahsr, yapan veya olanr bildirir. Bu iig unsurun meydana getirdi[i bir fiil gekimli bir fi-

ildir.

142

Tiirkge'de fiiller iiznelerinin durumuna ve nesne allp almamalanna gtire farklr tizellikler g6sterirler. Fiilden fiil yapma eklerini anlatrrken bu konudan krsa krsa bahsetmigtik.

Oznelerine Gdre Fiil Qatllarl

Etken gatrh fiiller: al-,ver-, dur-, koS-, bak- gibi fiillerin tamamr etken fiilin gdsterdipi igi bizzat yapan, gergeklegtiren kiqi veya

gatrlrdrr. Bu fiillerin iiznesi, varlrktrr.

Edilgen gatrh fiiller: veril-, alm-, bakil-, vurul- gibi fiiller edilgen gatrh fiillerdir. Fiil kdk veya g0vdelerine -Il veya -(I)n gibi ekler getirilerek yaprlan fiillerdir. Astl edilgenlik ekleri -Il'dtr. -l iins0ztiyle veya iinl0yle biten fiillere -(l)n ekleri gelir. Edilgen gatrh fiiller pasif veya meghul fiiller diye de adlandrnlrr. Bu fiillerin dznesi ya bilinmez veya sOylenmez.6zne gibi gOr0nen igi yapan de[il, fiilin g0sterdigi igten etkilenendir. -(I)n eki getirilen fiillerin d0n09lii gatrlr fiillerle karrgmamasr igin, bu eklerden sonra -Il eki getirdi[i de olur: yason-il, bilin-il gibi. Ddn09l0 gatrh {iiller: taran-, sitslen-, boyan- gibi fiiller d6n0glU gatrlr fiillerdir. D0n0qlu gatr, fiil kOk veya gdvdesine -(I)n ekleri getirilerek yaprlrr. Bu fiillerde Ozne hem igi yapan, hem de igten etkilenendir. Sevgi tarandr, siislendi, boyandr cgmlesinde tarama, siisleme, boyama igini yapan da bu yaprlan igten etkilenen de Sevgi'dir. igteg gatrh fiiller: gorrtp-, taru$-, bakry- gibi fiiller iqteg gatrhdrr. Bu fiiller, -(t)9 ekleriyle yaprlrr ve bir iqin yan yana veya kargrlrkh olarak yaprldrglnr yahut da olug

hali bildirirler. GdrilEmeN tanrymak, bakrymak, kargrhklr yaprlan iglerdir. KoSusmak, baarqmak (< ba$rngmak), aalasmoft (< aglagmak) toplu olarak yaprlan iglerdir. Krzrymak, esmerleSmek gibi fiiller de olug hdli bildirir. Nesne Alma Durumuna Giire Fiil Qatllarl

Fiillerin karqrladrlr ig ve hareketler iki tiirliid0r. Birincisi fiilin gosterdigi

veya hareketin drga ydnelik olmasrdrr. Yani ig veya hareketin iJznenin, drgrnda bir varhgr etkilemesidir. "Deredd menevgii g0rd0m. (G.F.99)" ciimlesinde gdrme igini yapan bdn

(1.t.9.) bu iqten etkilenen ise menevSd'dir. Dolayrsryla gi)r- fiilinin bildirdigi iq drga ydnelmektedir. Bu tUr fiillere gegigli fiil denir. Bu fiiller nesne alrr. 6rnek cgmlenin nesnesi menevSli'dir.

ikinci tur fiillerin ise gdsterdili ig veya hareket drga delil ige ydneliktir. Yaprlan igten Oznenin drgrnda bir varhk etkilenmez. "Biltiln kas(tbanm kompozitorlart toplanacaklar biiiln. (C.126)" Toplanma iginden c0mlenin 0znesi olan Biitiin kasabarun kompozibrlan drgrnda etkilenen bagka bir kigi veya varlrk yoktur. Bu tur fiillere gegigsiz fiiller denir. Bunlar nesne almayan fiillerdir.

FilL eEKlMl Fiili gekimli hale getiren

unsurlarrn gekil ve zaman ekleriyle gahrs ekleri oldupunu belirtmigtik. Bu eklerden qekil ve zaman ekleri Once, gahrs ekleri sonra gelir. Bazr 6zel kullanrlrglarrn dlgrnda bu her zaman bdyledir.

t43

$AHIS EKLERI

gekil ve zaman eklerinin belli bir gekle koydugu ve zamana soktupu

fiili

hsa ballayan eklerdir.

9a-

gahrs ekleri gekim tablosu: $irndizi Z.

Otsenilen

Genig Z.

Oelecek Z

t.$

-lm

-m,

ll.t.f.

-sln

III.t.i.

eksiz

Gegmig Z.

Coriilen C.Z. $art Cekimi

ILc.s I

II.9.q

-Iz

Emir

Qekini

-lm

-nl

-n

-lm

-n

-sln

eksiz

bazen -Drr

eksiz

-shr"

-sln

-nr, -(y)inr

genellikle eksiz l.c.s

lstek Qekinri

eksiz gekli de var

-(t\z

-lk

-srnlz

-t1lz.

-lar

-lAr

-k

Jhn, -(y)llnr

-lnlz. -slnlz

-nlz

-slnlz

-ln, -lnlz

-lAr

lAr

-slnnAr

Tiirkgerde esasen iki tip qahrs eki vardrr: I. tip gahn ekleri; -lm, -sln, -DIr, -lz, -slnlz, -lAr

II. tip gahn ekleri: -m, -n, - , - k-, DIR (genellikle eksiz), -nlz, -lAr Gagavuz TUrkgesi'ndeki Unlii ve iinsiiz depigmeleri ve dUgmeleri iyi deger-

lendirildi$inde di$er

Oluz grubu givelerle dzellikle Ttirkiye Turkgesiyle

Gagavuz

TUrkgesi araslnda gahrs ekleri bakrmlndan miigtereklik oldugu g0riilUr.

$EKiL VE ZAMAN EKLERi Bu ekler,

fiil k0k veya g0vdelerinin ifrde ettigi

hem gekle hem de zamanaba$layan eklerdir.

hareketi sadece $ekle veya

Eklerin bu fonksiyonlanna gdre gekimli fiilleri iki krsrmda inceleyebiliriz. ve zamana ba$lanan fiiller, bir hareketin veya igin ortaya grkr;rnr veya glkacagrnr $ekle bildirir; fiilin bu fonksiyonu icra etmek igin girdipi durumlara haber kipleri denir. Tasarlanan bir igi veya hareketi iffide etmek iizere fiilin aldrgr gekillere de tasarlama kipleri denmektedir. Haber kipleri; hareketi, igi bir gekle baSlamanrn yanrnda zamanlnt da bildirir, yani zaman ilbdesi tagryan eklerdir. Bu sebeple haber kipindeki fiil gekimleri belirnikleri zaman adryla anrlrrlar. Buna gdre haber kipindeki baghca

fiil gekimleri

gunlardrr:

Genig zaman, gimdiki zaman, gelecek zaman, gOriilen gegmi$ zaman, 6grenilen gegmi$ zaman gekimleri.

ernir gekimi 3. teklik gahrs ekidir. Fiilin bagrna fto, 6n fiili getirilirse emir. bu 0n fiil kullanrlkipi 3. teklik gahrs gekimi olarak kullanrlrr. Aynntr ve ornekler igin bk. t.yudmila A. Pokrovska.v-a, "Gagavu: Dilinin ve Balkan Ttirk Aftzlarmm Bazr Sentaks Ozetlikteri". Bilimsel Bildiriler 1972, Arrkala. I 975. s.2.1 I

'' 5.kl.n

ntazsa rstek

t44

Tasarlama kipleri; hareketi veya igi sadece gekle ballayan, yani zaman if6desi taqlmayan kiplerdir. Tasarlanan ig veya hareketin ba$landrfr gekle giire ddrt ayrr gekimi vardrr: $an, istek, gereklik, emir Eekimleri. Qekimli bir fiil; fiil kOk veya gdvdesine. bu gekil ve zaman eklerinden birini ve gahrs eki almrg fiildir. Gagavuz Ttirkgesi'ndeki fiil gekimlerini yukarrdaki straya gdre inceleyelim.

HABER Xini

qnrirUlnni

Genig Zaman Qekimi

Genig zaman qekimi; gegmigi, gimdiki zamant ve gelece$i igine alan iig boyutlu bir zaman ve hareketin geklini bildirir. Gagavuz Ttirkgesi'nde genig zaman igin 'obellisiz gelecek zaman", tabirinin kullanrlmasr gelecek zaman anlamtntn daha kuvvetli olduSunu oftaya koymaktadlr. Bu durum bazr aragtrrmactlart -gelecek zaman ekinin -lcnt ekiyle-birlikG -(A,I)r eki oldulu yargrsrna goturmii$ttir.s2 Ashnda genig zaman eki ctimle igindeki zaman zarftna ve kullanrg amaclna gOre gok farkh fonksiyonlar iistlenebilen bir

fiil kipidir. Yarm panayra giderim.

Topladr Sie|anloevada askerini de eniden gider cenge Tiirkleri di)i)mric)s3 drneklerinde gelecek zaman igin kullanrlmrgtrr. Gemi suda iizmeer Nrindan geger diizelder (UtU) (8.64). Bu ciimlede genig zaman eki gart fonksiyonunda yani gegse anlamrnda kullanrlmrgtrr.

Nereyi bu yol getiret? (D.A.O.42) ctimlesinde ise asli fonsiyonuyla kullanr lmr gtrr. Bur da get irer ; gi der anlamrndadtr.

Gagavuz TurkgJsi'nde genig zaman qekimi;

Unliiyle biten fiillerden sonra dci-r-im (< de -iir-im)

dcirsin dcir

Fuat Bozkurt. Tiirklerin

yaptlmaktadrr.5a

-rt' baslarsm

tant-r-Im tanvstn

baslar

tantr

basla-r-m

Dili. istanbul. 1992.s.196 i. i. Aaboglu. Cagavuz

Ornekler iqin bk. N. i. Baboglu,

rnina. 1988,

-(A,l)r ekleriyle

Dili

Sintaksis.

IX-X klasslar iqrn. KiSinev Lu-

s..12

Genig zaman ekinin tarihi geliqnresi ve bugUnkii durumu

iqin bk. Ahmet Bican Ercilasun.

"CeniS

:anan

ekine dair ba:t diisiinceler", TKA, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtag'ln Hattrastna Armafan, ytl: XVII- XXI/ l-2. 1979-1983. Ankara. 1983. s.l l5-l2l Fiil qekimleri gu eserlerden derlenmiqtir. a) L. A. Pokrovskaya. Grammatika Gagauzkogo Yaztka Fonetika i Morfologiya. Moskva. 1964 b) L. A. Pokrovskaya. "Kratkiy ogerk Grammatiki Gagauzkogo Yatka". Gagauzkogo-RusskoMoldavskiy Slovar. Moskva. 1973 c) N. P. Arabaci. L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanaso[lu, Gagauz Dili, Gagauz $kolalarmm 1.-5.ci klasslart lgin. KiSinev, 1959 g) WlodzinterzZalaczkowski, Jezyk t Folklor Gagauzov' z Bulgaru, Krakowte. I 964 d) N. i . Babollu. i. i. Baboglu, Gagauz Dili. Sintaksis IX-X klasslar iqin. Kiqinev-l-umina. 1988.

t45

dciriz dcirsiniz

baslaru

lanrE

baslarsmu

lanusmE

dcirlar

baslarlar

tawlar

Diiz genig UnlUlerden sonra: -ur // -tr, -dr // -ir al-ar-tm // al-v-m alarsm // alrsm

alar //

alr

alarz // almz alarsmtz // alrsmu alarlar // aldar

bil-cir-im // bil-ir-im bilcirsin // bilirsin bilcir // bilir

bikiriz // biliriz b

ilcirsiniz.

// bilirs iniz

bikirlcir // bilirkir

Yuvarlak 0nltilerden sonra : -ar // -ur, -dr // -llr ol-ar-tm // ol-ur-um gdr-cir- im // gdr-tr-ilm olarsm // olursun gdrdrsin // gdriirsiln

olar // olur olaru // oluruz olarsmu // olursunuz olarlar // olurlar

gdrcir // gdrilr

gdrdriz // gdrilrilz gdrdrs iniz // g6riirsilnilz

gdrdrlcir //

riir lcir

Olumsuzu-56

al-mq-r-tm // al-ma-m al-

a-r-s t n

// al-ma-z-s m

almar // almaz alntaru // almazu almarsmu // almazsmu almarlar // almazlar

ver- mri-r- im ve r-

mci- r-s i n

// ver- mci-m // ve r-mri-z-s i n

vermcir // vermciz vermciriz // vermciziz ve r m cirs i n

vermdr ldr

vermciz

ve r m rizs i n

lcir

inceledi[imiz metinlerdeki genig zaman gekimi: l. teklik Sahlci Caararm (.f .0q: gc)rerim (M.38) uyeilm (1.T.144), sevdrim (D.O.-5); sarma$u tm (i.T.7S).

nor-srn

ll. teklik Sahts: dilsilnersln (S.G.9); kwradrsm (M.59), soru gekilleri; anru (.f .t10); seversin rui (C.Y.102), gdrermisin (M.67), severmiysin (P.107). lll. teklik $ahrs: sof,rr (i.T.S0); biliner (i.T.62), uyer (i.f .t0t). l. gokluk Sahs: dayanaru (D.63), karsrlasaru (i.T.214); geleriz (i.T.t36),

gezeilz (D.O.l l7).

ll. qokluk gahrs: Dilersiniz (i.T.153), gelersiniz (M.83), gidersiniz (C.76). Ill. gokluk Sahtsz gelerlar (P.78), koyerlar (i.T.152), olgerlcir (C.y.65). Genig zamanrn olumsuz gekimi:

l. teklik

Sahrs:.

korkmaz (K.18); diistirmtim (i.T.74); istemerim (i.T.l0l),

iEmerim (i.T.144).

Geniq zamanln olumsuz gekiminde, genig zaman

eki -r korunur 146

veya -z'yc aevrilir

Il. teklik Sahts:. gelmersin (i.T. 115), olumsuz soru gekilleri : olmunusrn (M.59) ll olmamtysm (M.82); vermemisin (M.6 I ). lll. teklik Sahtsz unudulnaz(i.T.eDi demir (i.T.l I 5\ etmer (i.T.l l5). l. gokluk Sahs: doymaru, korkmare (H.O.6). II. qokluk SAh$i istcimersi,?/-- (i.T.158). Ill. gokluk Sahs: kilEiiltmezlar (5.G.32). $imdiki Zaman Cekimi

$imdiki zaman eki; geldigi fiil k6k veya gOvdesine hem gekil, hem de zaman anlamr katar. $ekil bakrmrndan bildirme, zaman bakrmrnda iginde bulunulan zamanr ifAde eder.

Gagavuz Tiirkgesi gimdiki zaman eki bakrmrndan oldukga renkli bir geqitlilik

arz etmektedir. $imdiki zaman eklerinin baghcalan 6r, -er, -yâ&#x201A;Ź, -yu, -yo, -yor, -mAktA'drr. Eski Tiirkge'de gimdiki zaman, genig zaman ekleri -Ar, -lr, -yUr ile kargrlanTarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde de bugiinkii manada gimdiki zaman eki tam olarak tegekkiil etmemigti. Genig zaman ekleri Eski Tiirkge'deki gimdiki zaman fonksiyonlannr s0rdiirmekteydiler.s8 Bugtin Oguz grubu TUrk givelerinde farklr bigimlerde kullanrlan -yor gimdiki zaman eki gegitli gekillerde agrklanmaktadrr. Bunlardan en fazlataraftar bulanr -A, -l zarf-fiil eki ve -yorrr > -yoru > ( ydrii > yiirii) fiilinin genig zaman eki -r ile birlegmesiyle oftaya grktr[r gdriigudtir.se Gagavuz Ttirkgesi'nde gdriilen qimdiki zaman ekletini bu geligmeler tgr$rnda ele aldrSrmrzda; Eski Tiirkge'de gOrtilen ve 14. yiizyrla kadar devam eden geniq zarnan ekinin gimdiki zaman fonksiyonunu da iistlenmesi durumunun -Ar ekinde mevcut oldu-Eunu gdrtiyoruz. -6r ekinin ortaya grktgr; -ryor > -tor, bu ekin -Ar ekine benzegnresi sonucu -rnr qeklinde olmahdrr. Unltiler bdliimiinde agrkladr$rrnrz gibi -6, r - a arasr bir iinliid0r. Bu sebeple "m" ikiz iinlUsti tek bir Unliiyle kargrlanrnca bu ek geklinde yazrlmrgtrr. Bu sebeple "la" ikiz Unlusii tek bir i.inliiyle kargrlanrnca bu ek -rir geklinde yazrlmrgtrr. -yo, -ye gekilleri Anadolu alrzlannda6o ve Deliorman a$zrnda da gOriiliir.6l -mAktA gekli, mastar ekine bulunma hali eki getirilerek yaprlan bir gimdiki zaman ekidir. gimdiki zamanrn olumsuz gekimi -m66r (< m6+6r). -meer (< me+er) ekleriyle yaptlrr. gimdikizaman gekimi: -6r, -er ekleriyle gimdiki zaman gekimi: U nltiy le b iten fi il lerde U nsiiz le b iten fi il lerde oynaanm kazrdr-rm al-dr-rm gel-er-im gelersin oyndarstn ka:tdrsm aldrsrn maktaydr.5T

i8 i') t'" t'r

A.von Gabain, age.. s.80 Faruk Kadri Timurta5, age. s.122.126 Mecdut Mansuroglu. "Ttirkiye Tiirkgesi'nde ses rtyumu". TDAY Belleten 1959, ll.bs. Ankara. 1988. s.89 l'uncer Gulensoy. ",4nadolu Afuzlannda simdiki zanmn elr". TKA Prof, Dr. ibrahim Kafesoflu'nun Hstrrasrnfl Arma[an, yrl: XXlll / l-2. Ankara. 198]. s.286-287 Tadeusz Kowalski. agrn.. s.497

147

aldr altirtz qldrsrnE aldrlar

oynddr oynddru oynddrsmtz oynddrlar

geler geleriz gelersiniz

gelerltir

kazfir kaztdru kazrdrsmtz

kazdrlar

-6r, -er ekleriyle gekilen fiillerde gimdiki zamanrn olumsuzu: gelmri-er-im > gelmeerim alma- dr-tm > almddrm almddrsm almddr almddrtz almddrsmu

gelmeersin gelmeer

almddrlar

gelmeerldr

gelmecri: gelmeer.tini=

Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi'nde gimdiki zaman gekimi:62

|linica (-yo, -yu)

Kamanowo (-e,-ye) biliyom biliyosun

alryont

altyosun alryo

biliyo biliyuz biliyusunuz

alryuz alryusunuz alryo

biliyo

gidem gideye // (gideyesin) gideye gideyez gideyesiniz gideye

geliyem geliyen

sortyom sortyosun

verry)om

sortyo

veriyo

sorryuz sortyusunuz

veriyoz

geliye geliyez geliyesiniz geliye

Biilgarevo (-yo) geliyom geliyon

gdrilyom gdriiyosun gdruyo gdrilyoz

EeliYo

geliyoz geliyonuz geliyo

gcirilyonuz

gcirilyo

Breslsk (-ye, -yo)

gdriyen

gidiyem gidiyesin gidiye gidiyez gidiyesiniz gideyele

gdriyesin

goriye gdriyez gdriyesiniz gc)ri1,ola

sortyola

veriyosun

veriyorsun veriyola

-mAktA ekiyle qimdiki zaman gekimi: gitmektii (P.295) drneginde oldulu gibi 3. teklik gahrs gekiminde gdr0lmektedir

W .7,a.iaczkowski, age., s. I 8-

l9 148

Metinlerden tespit ettiSimiz gimdiki zaman gekimi: I. teklik Sahr.sz sabolddnm (D.6.38), yasadnm (C.Y.7); ekleerim (C.Y.6l), isteerim (i.T.l 84); gideyorum (8.T.67). II. teklik Sahrc: aaladrs,r? (i.T.l0l), acilddrsm (P.146), yaqdtirsm (i.T.175); ekleersin (C.Y.6l ), iSleersin (C.Y.23); gezeJorsun (8.T.49).

IlI. teklik

Sahs: baslddr (i.T.75), kaptddr (i.T.221), ymsddr (i.T.100);

vereyi (8.T.52); g*ayor (8.T.76), duuroyor (8.T.55), diiiineyor (8.T.79). I. gokluk Sahs: alatlddru (M.87), deeriz (C.Y .23), isteeriz (M.94), evereeriz (8.T. r 53).

lI.

gokluk Sahrc: yalabddrsmtz (P.2aO; isteersiniz (i.T.205), isleersiniz

(P.73).

llI. gokluk Sahrs: ktglddrlar (i.f.t83), yasddrlar (i.T.75); bekleerlar (C.Y.30), deerlcir (i.T. I 69), scjleerkir (P.146). $imdiki zamanrn olumsuz gekimi: I. teklik Sahs; kurtulamddnm (i.T.74), korkntddnm (K.18); azetmeerim (i.T.170), etistiremeerim (i.T.229), gelmeerim (C.Y.89); tarumayotum (8.T.45). ll. teklik Sahs: koymddrsm (M.30) ytrtmddrsm 1i.f.leOy bilmeersin (C.Y.48), gelmeersin (C.Y.89), istcimeersin (i.T. I 69).

III. teklik

qahrs: saymddr (C.Y.78), yalobmtddr

(i.T.t4l);

gelmeer

(i.r.130). I. gokluk Sahts: durmddnz (i.T.168), duymttdru (C.Y.71); etmeeriz (M.4). II. gokluk Sahts: buyurmddrsmu (M.92), bilmeersiniz (i.T.I68), igmeersiniz (c. r0e).

III. gokluk

Sahs: tanrmddrlar (i.t.251); gdstermeerldr (i.T.212), kesmeer-

kir (C.Y.48). Gelecek Zaman Qekimi Gelecek zaman da gekil ve zaman ifrde eden bir gekimdir. Fiilin gosterdigi igin gelecek bir zaman iginde olacaprnr bildirir. Geniq zaman qekiminde gegmigten gelen ve gimdi de devam eden hareketin gelecekte de devam edecegi bildirilir. Aynr gekilde qimdiki zaman gekiminde gimdi olan hareketin gelecete do[ru devam edecegi, yani hareketin ydn0niin gelecege y0neldipi ifrde edilir. Gelecek zaman gekiminde ise gimdiki zamandan sonraki bUttin zamanr kaplayan kesin bir gelecek zaman kast edilir. Gagavuz T0rkgesi'nde gelcek zaman ekleri, -(y)AcAk'trr. Bu ekler gahrs gekinrleri iginde -ac, -aca, -ecd, -ca, -ga, -cii, -ce, -c6k, -cdy, -96, -c66, -ec, -ciy qek-

i alabilmektedir. Gefecek zaman gekiminde iinsUzle biten fiillerden sonra -AcA(k) ekleri gelir. Kahn Unliilii fiillerin 3. teklik ve gokluk gahrs gekimine ince iinlulu gekim ekleri il lerin

gelebilir ve bdylece Unlii uyumu bozulur. bul-aca-m >

al-aca-m

alacan alacek

bulacqm

bulacqn hulacek

149

koy-aca-m

alqcez

bulacez

alacenu alacekldr

httlacenu .bttlacekler

koyacam koyacan koyacek koyacez

iste-y-(e)-cci-m > istey(e)ccim istey(e)cdn istey(e)cek isteyecez

koyacenu koyaceklar

al-aca-m

isteyeceniz isteyeceklc)r

Unli.i uyumunun korundu$u gekimler de vardrr: alacam ver-ecri-m

)

alacan alacdk

vereccim vereccin

verecek

alacdz

verecez

alacdnE

vereceniz vereceklcir

alacdklar

Unliiyle biten fiillerden sonra araya -y- koruyucu iinsiiz gelir. ince srradan fiillere gelen gelecek zaman eki -y(A)cA(k) 'trr. Parantez iginde gdsterilen UnlUler diiqebilmektedir: bagla-y-(a)-ca-m

ver-ece-m >

baslay(a)cam

baslay(a)can baslay(a)cdk baslay(a)cdz baslay(a)cdruz

verecem verecen verecek verecez

vereceniz verecekler

baslay(a)cdklar Gelesek zamantn olumsuz gekimi: al-ma-y-(a)-ca-m > almay(a)cam almay(a)can almay(a)cdk almay(a)cdz almay(a)cdnu almay(a)cdklar

ver-me-y(e)-cci-m >

Bulgaristan GagavuzTiirkgesi gelecek zaman gekim i : yapacam ver-ece-m > yqpacan yapacak yapacu // yapacayiz yqpacanE yapacaklar

yap-aca-m >

150

vermey(e)ccim

vermey(e)ccin vermey(e)cek vermey(e)cez vermey(e)ceniz vermey(e)ceklcir

verecem verecen verecek verecez

vereceniz verecekler

Metinlerden derledifimiz gelecek zaman gekimi: l. teklik Sahrcz dur'com (C.Y.95); ilistirectim (l.f.tO+); ilrki)tgiim (H.O.a3); bc)n gidecttn (C.Y.67), soleyctin te bdn (i.T.78). Il. teklik gahsz olcan (C.Y.123), ya$dycan (C.Y.109); dileclln (M.73) gelecltn (C.Y .74), isleycdn (i.T.154), seslectin (C.126). lll. teklik qahts: annaycak (i.T.113\, duacdk (C.Y.63), olacoktr (M.82) dcyecek (i.T. I 06), gelecektir (i:T.2 I 8) l. gokluk Sahsz atlayctiz (i.T.102); bulusacu (8.T.74), uqnctz (i.7.1041; bulusacuyz (C.Y.42), sanactiyrz (i.T.26); butusgtiz (C.Y.6); deycez (i.T.225); gideciz (i.T. 107), gideciyiz (8.T.98). II. gokluk qahrc; alacanrz (M,5), aldaducanz (M.38); bakucddnz (P.82); danryacaynu (1.T.95), soracdynu (C.254); isteyceniz (M.36), sdleyceniz (i.T.182).

lll.

gokluk

Sahrc: qrkaracaklar (C.51), koolaycaklar

(i.T.102); edeyceklcir

(M. 106), aldilreceklcir (C.30), susscekler (G.F.216). Gelecek zaman olumsuz gekimiyle ilgili 0rnekler:

I. teklik qahtpz doymaycam (C.Y.32), susmsycom (i.T.154); gitmeyclim (i.T. I 29), kab letmqtcii m (C.Y.94). Il. teklik Sahts: brakmacan (i.T.190), yasamaycon (C.Y.64); beklemeyciin (i.T.l8 l), c)lmeyctin (C.39).

lll. teklik Sahtsz aldatmaycak (i.T.184); enseyc)meycek (C.Y.102),

kese-

meyciik (i:T. 102).

I. gokluk Sahts: kurtulamaycdz (M.94), saklanmaycdz (C.Y.64); durmaycc (C.81); hecercimqtcez ( M.4), gitmeycez (i.T.190). ll. gokluk gahrs: koSamaycantz (M.4), kurtulmaycanu (M.40): bekI eydmey c iy n

iz (C.

), ge lmey cen iz

III. gokluk qahrs:

il damay

ac e h I ar (G.F .21

(C.1 6 I ).

brafunaycaklar (C.64), olmaycaklar (i.T.

167):

i S limey ce k/r?r (C. Y. 8 I ).

Gdrlilen Geqmig Zaman Qekimi Bizzat g6rtilmiig ve gegmigte olup bitmiq bir hareketi veya igi bildirir. Gegmiqte oldufunu gdrdiigiimiiz bir hareketi anlatmak igin g0rtilen gegmig zaman gekimini kullanrrrz. Gagavuz T0rkgesi'nde g6rtilen gegmig zaman gekimi igin -Dl ekleri kullanrlrr. fiil kdk veya gdvdesine geligi, trpkr TUrkiye T0rkgesi'nde oldugu gibi, biiyi.ik iinlii uyumu ve 0nsiizler benzegmesine gdre olur. Gijrtilen gegmig zaman gekimi:

Bu eklerin

b0iit-tU-m

bi.ii.ittiln bililttiln biiilttii bililttilk biiiittiiniiz batinalar

al-dr-m

aldm aldm aldt aldtk

aldmu aldrlar

-51

ver-di-m >

oku-du-m >

verdim verdin

okudum okudun okudu

verdi verdik verdiniz verdilcir

sat-tl-m >

okuduk okudunuz

okudular kog-tu-m

satttm

ktStum

satlm sattt sattmE

koStun koStu koStuk koStunuz

sattilar

koStular

satt*

kes-ti-m >

kestim kestin kesti kestik kestiniz kestilcir

gdr-dii-m >

gdrdilm gdrdiin gdrdii gdrdiik gdrdiinilz gardalar

sesle-di-m

Giiriilen gegmig zamantn olumsuz gekimi: al-ma-dr-m

almadtm almadrn almadt

ver-me-di-m

sesledim sesledin sesledi sesledik seseslediniz sesledilcir

vermedim vermedin

vermedi

almadft almadmE

vermedik vermediniz

almadilqr

vermedilcir

Metinlerden derledifimiz gdriilen gegmig zaman gekimi: l. teklik qahrs: annadtm (C.Y.39); dedim (M.77); doydum (C.Y. O); gcirdiim (i.T.77); isiilim (i.T.80): korkuttum (c.65), tuttum (C.34). II. teklik Sahrs: annadtn ru (i.t.l l); gelintlin (M.6), verdin (M.43); uyutlun mu (C.Y.93). III. teklik gahrs: qltu (M.82): oldu (M.9); ytsttfi (i.T.200)t kesti (i.T.77): oturttu (c.43); diistii (M.27).

152

l. gokluk sahts: baasladtk (i.T.75)t isledik (i.T.129); bozduk (M.82): isirtik (M. l2), bulustuk (C.Y.59); kdpilrttiik(K.38). Il. qokluk Sahs: attldrnrz (C.Y.l l9); idiniz (M.21); kopuSturdunuz (M.5); gdrdiini)z (M.10); taru$trnE (i.T.l l5); etiStini: (P.63); soktunuz (i.T.l0S).

lll. gokluk Sahts: kaldrlar (C.Y.9); geldiltir (i.T.193), getirdilc)r (i.T.65), dolturdu lar (C.Y. I 20); d iiS iirdii lcir (M.8 I ). Olumsuz gekim 0rnekleri:

l. teklik gahs

yalvarmadm (i.T.253); bilmedim

(i.T.ll5);

demedim mi

(M.6s).

II.

teklik-gahrs2 acrtmadrn

(C.Y.103); bakmodtn (C.Y.64); gelmedin

(M.26).

(c.Y.r r9).

IIl. teklik sahtsz uslulanmotu (i.T.253),yazmatu (i.T.108), isldmedi (M.96). l. gokluk sahs: duymadtk (i.f.227), uyorulmadrk (i.T.193); istemeclik II. qokluk

IIL gokluk

Sahsz yapamadtruz (M.67); gdrmediniz (C.287). Sahsz audamodilar (C.67); vermedilcir (M.45).

Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde gOr0len gegmig zaman gekimi tirneklerinde farkh bir 6zellik gdriilmez.

bulamadtm, gdrmedim, sevdim, durdum, silrdilm,

mi, iisi)medin mi, oldu, urdu, piSti,. ktrdrlar,

attm, isittim, dilsiinmedin

v.b.63

Ofrenilen Gegmig Zaman Qekimi

Bizzat girljrlmeyen, bagkasrndan d$renilen veya sonradan fark edilen;

gegmigte ohnug bitmiq bir hareketi veya iqi bildirir. Ogrenilen gegmig zaman ekleri, Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldupu gibi

Ogrenilen gegmig zaman gekimi: af-mrg-tm > olmrytm bul-mug-um

almrsm almry

bulmuS

alm6*

bulmusuk bulmuqunuz

almrymu almrylar ver-mig-im

bulmuslar

vermis

gdrmilSilm gc)rmilSiin gdrmilS

vermisik

gdrmiisiik

vermiSiniz vermiSlcir

gc)rmiisltir

vermisim

gdr-miig-Um

vermisin

bulmusum bulmusun

gormfi$Uniiz

w. Zajaczkowski, age., s.43-67

r53

-mlg'trr.

Osrenilen gegmig zamanln olumsuz gekimi: > almamqtm gel-me-mig-im

al-ma-mrg-rm

almamrym almamq almamry* almamqmtz almamtslar

gelmemisim gelmemisin

gelmemi; gelmemiSik gelmemisiniz

gelmemisltir

Metinlerden derledi[imiz dgrenilen gegmig zaman gekimi: l. teklik Sahtsz yazmqm (C.l3l); diistirmiSim (i.T.164), gelmigim (C.y.60), unutmu$u m (C. I 08), uyumu;um (M.72). II. teklik qahsz yasamt7th (C.Y.49); diisitmigin (i.T.122), getmtsin (i.T.S0); duumasun (C.Y.a8); dilSilnmilgiln (C.27 4).

III. teklik tah$:

c;lmitg

(C.ll0).

,t,nrrrt (i.T.204), seslenmg (C.y.78), onmut (1.T.79),

l. gokluk qahis: tmlgik (U.26).

Il. gokluk Sahsz toplanmttmz

(C.157); etiSmisiniz (M.102), hoS gelmgsiniz

(i.T.89); koyulmuSunuz (P .260); dilzi)nmitssilniiz (i.T .252). III. gokluk qahts: kagmqlar (i.f .102); girtsmtE onnar (C.y.82), verilmistc)r (D.O.23); doyurmaslar (C.Y.85). Oprenilen gegmig zamantn olumsuz gekimi: Il. teklik Sahlnz Arfi)nmemisin (C.137); annamomrgm (P.ll4). III. teklik Sah$i dqtmanrq (S.G.l0); imemis (S.G.t9). IIL gokluk Sahts: q*armomqlar (i.T.233); gitmemislcir (i.T.234). Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi iisrenilen gegmig zaman gekiminde herhangi bir farklrlrk gtir0lmez. a I m q, y emem iS, bu I muSu nuz, dilSilnmilS le r v .b.64

TASARLAMA KiPi QEKiM LERi Bu kipte yaprlan gekimler sddece gekil ifrde eder, zaman bildirmez.Tasarlama

kipi gekimlerini srrayla inceleyelim:

Emir Qekimi

balh olmayan bir iqi veya hareketi emir geklinde ifade eder. Emii gekiminin eki yoktur. Ancak Gagavuz TUrkgesi'nde 3. teklik ve 3. gokluk gahrs gekimler inin Oniirte ko fiili getirilmektcdir. Emir gekimi: l. teklik gahrs ve l. gokluk gahrs emir gekimi yoktur. Zamana

al 6a

w.Zaiaczkowski, age., s.ll7,

u", 133

154

ioqto

(ko)alsm

(ko)versin

(ko)baslasrn

alm(u)

verin(iz) (ko)versinnar

baslaym(u)

alma (ko)almasm

verma (ko)vermesin

$lama ko)istdmdsin

almaym(u)

vermeyin(iz) (ko)vermesinna

istdmeyin(iz) ko)istcimdsinndr

(ko)alsmnar

(ho)baslasmnar

Emir olumsuz gekimi Ornekleri:

(ko)almasmnar

Metinlerden derledipimiz emir gekimi: II. teklik $ahN: gel (i.T.979, konus (i.T.81), oku (P.65). llt. tektik qahrsi sevinsin (i.f 3q; ko olsun (1.T.253); ka galsitn (i.T.7l), dpsiin (C.Y .42).

II. qokluk

getiriniz nar

(C .Y

sahsz bahnrz (H.O.5), kaqmu (i.T.142); tanryn

(i.T'll6)r

tYii.t]"u,"u

qahrs: ko annastnnar(i.T.2s6), bral6mnar(i.T.88), ko kazsm.100): versinndr (i.T. I l3 ).

Emir Olumsuz gekimi: lI. teklik Sahs: korkmc (i.T.102), sakmmu (i.T.110); diisilnmti (C.Y.123)' Ill. teklik Sahs: daadamaw 1i.T'286);, gdrmesin (i.T.233). Il. qokluk Sahrc: kaybetmeyin (M.10), r)ldilrmeyin (C.284)' III. gokluk Sahs almasmnar (M.86), gdtilrmesiuazir (C.Y.100)'

3. teklik gahts emir gekimi, isim yerine kullantltr.

fiil -mA ve mastar eki -mAk ( > -mAA)

Babasr i)ilredrirmis olsun ii (P. l6),"Babasr iyi olmayr Olretirmig"' Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde de aynt dzellikler gdrtilUr. i s t eyo r I ar g o cuun is m i n i'koy s u nnar. " Qocugun ism in i koymak istiyorlar." Gagavuz Tiirkgesi'nde ve di$er bazr Bulgaristan Tiirk a$rzlanndaki istek -emir gekiminin bu tur kullantmlan, Bulgarca'da hatta biitiin Balkan dillerinde g0r0len fi i I geki I lerinin Turkge'ye bir yansrmas r oiarak delerlendiri lmekted ir.6s

istek Cekimi

Zamana baglr olmayan bir igi, hareketi istek veya dilek geklinde ifade eder. Genel Tgrkge'de oldulu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de istek, emir gekimlerinin fonksi-

yonlan birbirine karrgmtg durumdadtr. Gagavuz TUrkgesi'nde istek ekleri : -(y)A'dtr.

[.. A. lrokrovskaya. "Cagauz Dilinin ve Balkan Tilrk Adtzlannm Ban Sentaks Ozellikleri"' s.233

155

UnlUyle biten fiillerden sonra istek gekimi iirnekleri: baqla-(y-a)-y-rm > basla(ya)ym oku(>r)-(y-a)-y-(r)m > oktym

baslayasm l/baslasm baSlay(a)lm baslayasmu baslayalar//baslasmnar baslaya

igle-(y-e)-y-im

okuyasm okuya // okusun

okuyaltm okuyasmu okuyalar//okusunlar

isle(ye)yin gleyrisin isleycil/glci isley(e)lim gleycisiniz iS leye I cir// i S I es i n nd

Unsiizle biten fiillerden sonra

al-a-y-rm>

alaym alqstn ala //alsm

qlqlm alusmu alalar//alsmnar istek kipinin olumsuz 0"U,.,, al-ma-(y-a)-y-rm > alma(ya)ym iste-me-(y-e)-y-im> isleme(ye)yim

almayasm almaya //almasm alma(y)alm almayasmu altnayalar//almasmnar

iSlemeyc)sin

islemeyci//islemesin iSleme(y)etim islemeyr.isiniz

islemeyekir// iSlemesinner

Orneklerde de gOriildu[u gibi istek 3. teklik ve 3. goklukSahrs gekimi yerine emir 3. teklik ve 3. gokluk gekimi kullanrlabilir. Metinlerden tespit ettisimiz istek gekimi: . ..1. teklik gahls: basaym (C.y.45), emeyim (i.T.l5 t), gideym 1i.r.tZZ), isem 1i.T .269166, gd r ii

et is iis i n

m (i.T.66).

.ll. teklik

(i.T. I 69),

Sahrc.: bulasm

(.f.tS+y, qtkasm (C.23S), kayastn (i.T.122),

(i.T i62), i s t citis i n (G. F.66). tektik qahrs: bulana (D.O.70), kala (H.O.56), yata (H.O.40), sevinsin ge I ds i n

III.

l. goktuk sah.sz alortm (i.T.62), toplayarm (i.T.66),

(r.T.76).

(i.r.82).

annayabilerim, dperim

"iqem" gekimi 'Iarihi Tiirkiye Tfirkgesi'nin qekil ozelliklerini tagrmakradrr. Bk. Faruk Kadri Timurtag

age., s. I 27

t56

II. gokluk

Sahts: agasmtz (C.78), arayosmu (M.5), sorcsmu (i.T.182);

sekisiniz (M.67). diyiisiniz (i.T. 182). IIl. gokluk Sahs: dlekir (i.T.246). istek kipinin olumsuz gekimi:

I. teklik (i.r. rs4).

gahrs: bulamaym (C.Y.77); girmeyim (i.T.175), gormeyim

II. teklik Sahs: yalamayastn

(M.35); kesmtiysin (i.T.272), kiismeyiisin

(P. r r 7).

IIl. teklik

qahn: gonres in (i.T .233), ki)stiirmlisin (H.O.6l ). siindilrmeylim (i.T.7S). gokluk Sahs: sanmayasmrz (M.38), uzanmayasmrz (M.5); gitmeydsiniz

I. gokluk

II. (M.r0).

Sahtsz

III. gokluk

Sahts: olmasmnar (M.86), gdtilrmesinntir (C.Y.102).

$art Qekimi

Zamana bagh olmayan bir hareketi veya i9i gart geklinde ifade eder. gart gekimi baprmstz bir hiikiim bildirmez; bu sebeple de bir ciimlenin hiiktim ogesi olarak ctimle kuramaz; ancak ba$tmsrz bir hiik0m bildiren temel ciimlenin yargr bildirmeyen yan ciimlesi olan c0mleler kurar. Gagavuz Ttirkgesi'nde gart gekim ekleri; -sA'drr. $art gekimi: al-sa-m

alsam

ver-sii-m

alsan alsa qlsak

) .

alsaruz

versciniz verselcir

alsalar gart kipinin olumsuz gekimi; al-ma-sa-m > almasam almasan

verscim verscin versci verscik

ver-me-sii-m>

vermesrim vermescin

almasa

vermesti

almasak almasqruz

vermescik vermesciniz

almqsalqr

vermeselcir

Metinlerden derledipimiz gart gekimi : I. tekil Sahrsz bulsam (C.Y.95), kalsam (i.T.27S); etistirsdm (O.6.40), gorsitm (i.T.82).

II. teklik gah's: Dalsana 1i.f .ZOl1, krpvdasan (i.T.225); gdrsdn (i.T.l7S),

bilsiin (C.Y.92).

tII. teklik pahls: bafrrc (M.33); qalabilirsd (C.129), gelsri (i.T.103).

157

I. gokluk Sahs: koysak, sarsak (K.9).

II. gokluk Sahts: alsantz (C.173), annatsaruz (C.256); bilseniz (P.38)'

iqseniz

(i.T.22e).

lIl.

gokluk

Sahtsz

baksalar (M.21), sarsular (P.220); isteselcir (1.T.167).

$art kipinin olumsuz gekimi:

l. teklik gahts: o/rzasum (P.192); gegirmdsiim (C.150). II. teklik Sahsz aalamasona (C.188), adamasan (C.Y.20). lll. teklik sahsz bitmesd (i.T.9l). l. gokluk gahrs: sapraasok, yarulmasa& (C.Y.l3). II. gokluk Sahs: inanmasaruz (M.78). III. cokluk sahs: atmasalar (G.F.192). Gereklik Qekimi

Zamana ba$lr olmayan bir igi veya hareketi gereklik geklinde ifade eder. Ga-

gavuz Turkgesi'nde gereklik eki -mAll'drr. Ayrtca istek gekiminin 0niine lcicizm kelimesi getirilerek gereklik gekimi yaprlrr. Gereklik kipinin olumsuz gekimi fiil gekiminin iinUne diil olumsuzluk ifddesi getirilerek yaprlrr.

fiilin gibi.

Gereklik gekimi : -mAlI ekiyle yaprlan gereklik gekimi gahrs eki almaz, fiilin ba$h olduSu gahts bagrna veya sonuna getirilen gahrs zamiriyle belirtilir: bilmeli brjn // bcin bilmeli

almah almalr o almah biz almah siz almah onnar almah

bcin vermeli scin vermeli

bcin scin

o vermeli biz vermeli siz vermeli

onnar vermeli

istek kipiyle gekilen gereklik kipi: istek gekiminin Oniine kirinm kelimesi getirilerek yaprhr. lciAztm

gidriim

lcirizm gidcisin ldcizm gitsin kicizm gidelim kiriztm gidcisiniz lcic)zm gitsinndr

Gereklik kipinin olumsuzu: Gerekli$in olumsuzunun 3. teklik gahsr kullanrlmaktadrr. Di$er gahrslar kullanrlmamaktadrr. Gereklik kipinin olumsuz gekiminde fiil -mAA mastar eki veya -mAlI gereklik eki almaktadrr.

158

diil ldcizrm gitmdd, diil olmah v.b. Fiil gekimlerinden de anlagrlabileceli gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde ba[rmsrz bir gereklik kipi yerlegmemigtir. Gereklik eki sadece 3. teklik gahrs gekliyle kullanrlmakta, mastar ekinden ve istek kipiden faydalantlarak diper gahrslar ve gekimler yaprlmaktadrr.

Metinlerden tespit ettiSimiz gereklik gekimi: l. teklik Sahts: Ititium alrym (P.167), bcin ldtiam othym (p.69), Iiiiium braktym (P.89); ban liiiium dil$ilneyim (C.120), tiiiiam ilerleyim (p.223). II. teklik Sahs: liidam raat olusm (A.24), scin liidum ya$qyosm (p.125), siin liidum yazasm (P.122); liiiium beceresin (A.24), lddum gegdsin (C.290). III. teklik Sahs: olmah (S.G.2a); ftidum kesmiiii (C.Y.S0); ltitium geqsin (M.58), liiiium gitsin (C.132), lddum olsun (C.Y .22).

l. gokluk Sahs: Ilidum olahm bir sofra (M.46), Iiiiium aynlalrm (C.l5l); liiiium cuvap edelim (P.45), geqelim (C.237). II. gokluk Sahtsz liiiium karSilasasmu (P.62), llilium koruyasmu (p.l3l); Idiium biliisiniz (P.243), siz llitium iSleyttsiniz (P.248). IIl. gokluk Sahts: onnar liiiium diissiin (C.Y.l9). biz

Gereklik gekiminin olumsuzu:

diil saqmah (i.T.2l t); diit ftiiium hig kabartmaa (D.O.SS), rliit liidum beklemiiii (P .108), diil ldiium giicendirmtid (C. I 54).

EK.FiiL Eski Tiirkge'de yaygln olarak kullanrlan er- ve tur- yardrmcr fiilleri67 zaman iginde ekle.gerek ek fiili meydana getirmigtir. Tarih? Ttirkiye Tiirkgesi'nde kullanrlan ek fiil gekim-i68 bu giink0 Batr Tiirkgesi givelerinde birbirine yakrn 6zelliklerle devam etmektedir.("' Ek fiilin kullanrlrgrnda Turkiye Turkgesi ve Gagavuz Turkgesi arasrnda bir fark yoktur.

Ek-fiilin genig zaman gekimi: l.t.g. er-iir ben> -1m,2. t.g.er-iir sen > slz, 3.t.s. Eski riirkge'de yaygrn olarak gOrulen tur- yardrmcr fiilinin genig zaman gekiminden gelmektedir: f_rlrur > -dlrlAr,2.9.g. er-iir biz> 12,2.g.9 er-iir siz> siz,3.9.g.tur-ur lar > -tllrlAr. v.b.to Ek-fiilin gdr0len gegmig zaman gekimi: -DI dprenilen gegmig zaman gekimi, -mlq, qart gekimi -sA ekiyle yaprlmaktadrr.Bazr Orneklerde, idi, imig, ise eklerinde i-

fiili

korunur.

Cabain. age.. s.88 "7 ('8 A.vorr. Fartrk Kadri rinrurtag, age-, s. ll0-ll l; l6.yy.a kadar 1.t.9. -Am, -ven, 2.t.g. -stn, 3.t.q -drJr(ur). l. g.;;.-{ i:. 2. 9.9. -s/: o" KTLS Gramerler brililmil: Tiirkmen Turkqesi'nde ek fiil gekimi; Ti)rkmen+diri-in, Tilrkmen+(dir)+sift. 'ftirknten (+(lir), Tilrkmen+dir+.iz, Tiirknen+(dir)+sifiiz, Tiirkmen (dirler), s.ll02 Azeri'fiirkgesi'nde .,, lor$un-am. yor4un-san. yor{un-dur, yor{un-trz, yorfiun-suftuz, yorpun-durlar, s.1029 "' Tahsin Banguoglu. a5e..s.474

159

Ek-fiilin geniq zaman gekimi:

l. teklik

qahrs: -1m

2. teklik gahrs: -s/n 3. teklik gahrs: -Dlr 1. gokluk qahrc: -/z 2. gokluk gahs: - s1n1z

3. gokluk Sahtsz -DIrlAr

l. teklik

gahrs

gekimi:

l3);

kayil+m (i.T.l

iste+y+iry (i.f.t tf

yolcu*y*um (i.T.103).

);

oyuncu+y+um (2.E.69),

2. teklik gahrs gekimi:

hasta*ytsm (i.T.144); gdzel+sin (i.T.193), kim+sin (i.T.l l8); dooru*y*sun (C.Y.48). 3. teklik gahrs gekimi: lrjcjz

(C.Y.S4), ytldult+y+ drr (i.T.75); Bucak*

tr (D.O.6);

igek+

(i.r.80).

l. gokluk uzak+

gahrs

gekimi:

u (C.Y.33),

yab anc

* y* tz (D.O.s9); dedu+ y+ v7 (D.6. I 32).

2. gokluk gahrs gekimi:

srnagtk+smu (i.T.179); $alvir+siniz (M.105); yorgun*sunuz (C.Y.272): ktiq ii k+

iinilz

(

D. O.23

3. gokluk gahrs gekimi: usta(ddar) ; uSak(nrlar). 3.9.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A.Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo

Yaztka...,

s.l5l) Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekimi: l.teklik gahs: -Dln 2. teklik gahn: -D1n 3. teklik pahrs: - D1

gokluk gahn: -D1&

2. gokluk Sahs: -DInIz

3.gokluk

Sahtsz

-DIlAr

Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekiminin Eski Tiirkge'den itibaren gegirdigi ilegiqiklikleri gOyle izah edebiliriz:

erdi>irdi>idi>-di

160

L1.9. gekimi:

hqsta+y+d*m (C.66); bAn+di+m (Gagauz dili X-X klasslar iqin, s.l7). 2.t.q gekimi: Sasktn+dt+n (D.O.56); yo k+tu+n (D.O.48), sarfoE+tu+n (C.41). 3.t.9 gekimi:

akilt+y+dt (H.O.43), yasm+dt (D.O.7S); diri i+di (D.O.ll5); kusursuz+du (c.Y.36). l.9.p.gekimi:

az+dt+k (C.190); kim+di+k (D.O.88), musafirliktd+y+di+k (P.2ail; yorgun+ du*t (i.T. I 05). 2.9.9.gekimi: fuas1a+y+

ruz; $en+ di+ niz ; geng+ ti+ niz.

3.9.q.gekimi: hasta+y+ / ilqr ; geng+ ti+ lar.

(2. ve 3.g.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauz ko go yaz rka..., s.l 5

Ek-fiilin o[renilen gegmig zaman gekimi: 1. teklik gahs: -rnlq/z 2. teklik gahn: -n1q1n

3. teklik gahn: -rzlq

l. gokluk gahrs: -nlq/,t 2. gokluk Sahts: -mISInlz 3. gokluk Sahs: -mlslAr Ek-fiilin O$renilen gegmig zaman gekimi, ermig linde geligmig olmaltdrr. l.

> irmig > imig > -mi;

gek-

t.9. gekimi:

bd lci+ y+ m

i;+ im (P.l 96).

2. t.q.gekimi: s

qqr*

m ry

* m (D.0.56); isldd+ m is + in (P. I 07); kir

+ miry +

iln @.0.56).

3.t.9.gekimi:

baska+y+mt{ (D.O.56), aaz+mry (D.O.62); yok+mus C.T.80), bos+mus (M.60).

l6t

1.9.q.

gekimi:

diil+miS+ik

(C.Y.6l) olumsuz gekim.

2.9.9. gekimi; o

rd ay *

;

i + m i$

+ i n iz

ktig

(2.9.9. gekimi drnekleri igin bk. L.

ilk+ miiS + ilnilZ. A. Pokrovskaya, age., s.I 58).

3.9.9. gekimi: a h I I t+ y+ m r$ I ar

Elcfiilin l. teklik 2. teklik 3. teklik

(M.4) ;

z a ko

* y t ryu s I ar (M.33) : btiyti k+ mtis I ar (M. 82).

Eart gekimi: pahrs: -slz qahrs: -sln gahrs: -sl

gokluk gahu: -slft

2. gokluk Sahrs: -sAnlz

3. gokluk Sahtsz -sAlAr Ek-fiilin gart gekimi; ersii>irsii>isil>sil llsa geklinde ortaya grkmlg olmahdrr. Lt.g. qekimi:

dooru* y* sa* m, kayil + sa+ ( I .t.9.

gekimi drnekleri igin bk. L .A, Pokrovskaya, age.,

s. I

59- 160).

2.t.9. qekimi: QrPlak+sa+n. 3.t.9. gekimi:

ktzgm*sa (C.Y.63), nasey sa(C.Y.20), giln+sa (i.T.90X neredci sri (C.Y.4-5).

l. 9.E. gekimi: diisman+ sa+t (C.Y. I 6). 2. 9.9. gekimi:

dooru*y*

sa+ ntz, kayil+ sa* nrz. (2.9.q. gekimiOrnekleriigin bk. L.

A. Pokrovskaya,

age., s.I59-160).

3.9.9. qekimi:

var*salar (M'32)' Ek-fiil gekiminin olumsuzluk hdli

gahrs

eki almts diilkelimesi, ismin

bagrna

getiri lerek yaprlmaktadrr:

diilim korkak (M.67), diilim kilciik (M.92), diil mi kardassm (M.105) v.b.

162

Ek-Fiilin Katmerli Birleqik Qeki4i

Gagavuz Turkgesi'nde ek-fiilinin katmerli birlegik gekimi hikaye ve gart birlegik gekim eklerinin 0st iiste getirilmesiyle meydana gelen -sAydl kahbr ile yaprlmaktadrr. Bu birleqik ek, i- ek fiilinin lart ve hikaye gekimlerinin kaynagmasryla ortaya grkmaktadrr: zeedci+ y+ se+y+ d i+ m (P. I 5 I ), qzq* 5q*y* fl 1* m s ize koruyun hen i (Z'E.1 3), susuz+ sa+y+ d * m llJ.D.l87), diil+ se+y+ di+ n dooru (C.Y.46).

niilnnin ninLB$ix CEKiMLERi

Fiillerin birlegik gekimi, haber veya tasarlama kipinde gOsterilen hareketin gdrfilen gegmig zamanda $[renilen gegmig zamanda veya Sart qeklinde ortaya grkrgrnr bildirir. Ek-fiilin birlegik gekiminde de gdriildiilti gibi birlegik gekim normal fiil gekimi Uzerine i- ek-fiiliyle gekilmig bir bagka fiilin gelmesinden ibarettir. B0ylece iki ayrt gekil, bazen iki ayrr zaman bir arada kullantltr. Birlegik gekimin gdr0lon gegmig zamantna hikdye, O$renilen gegmig zamanlna rivayet, gart gekline ise yine gart birlegik gekimi denilmektedir. Genel

Tiirkge'de oldugu gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde de fiil kOk veya gOvdesine 0nce asrl fiil qekim eki, sonra birlegik gekimi oluqturan i- ek-fiiline gelen yardtmcr gekim eki gelir. Turkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de i- ek-fiili diigelek iki gekim eki kaynaqrr. Eski Turkge'de birlegik gekimler birlegik fiil gekimi geklindedir. er- fiilinin gekimli hdli basit gekimdeki bir fiille kullanrlrr: ozgur-ur erlim, sciwit-miS er din. Tarihi Ti1rkiye Tiirkgesi'nde birlegik fiilden birlegik gekime gegig baqlamrgtrr: dc;Sediim, dutmqdt, iCiimiS idi, umardum, sizer idi)m yazdunsa v.b.1l Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik fiil, birlegik gekim olma siirecini tamamlamrg gOri.inmektedir.

Birleqik gekim hakkrndaki bu genel bilgi ve delerlendirmelerden sonra Gagavuz T0rkgesi'ndeki birlegik gekimlere gegel im.

Hikiye Birlegik Qekimi

fiil

Asrl fiil gekimi uzerine -DI gdr0len gegmig zaman eki getirilerek yaprlrr. Asrl kipinin gdsterdi$i hareketin gOri.ilen gegmi; zamanda meydana geldi$ini gdsterir. Metinlerden tespit edebildilimiz hikdye birlegik qekimi Ornekleri gunlardrr:

$imdiki zamanrn hikiyesi: l. teklik Sahts: dddrdim (P.82), istcilirdim (C.Y.60), istrimriiirdim (C.Y.90).

ll. teklik Sahsz tanrmaardm (C.Y.97); sdldiirdin (C.Y.60). III. teklik Sahtsz yalabaartu (P.41): deiirdi (C.153), mekleertli

itjlcitirdi (i.T.52). l. gokluk Sahts: istcilirdik (P.27 4). ll. gokluk Sahtsz alatloordtnu (P.233); dcidrdiniz (P.202).

Eski Turkge igin bk. A.von Gabain, age., s.88

'tarihi T0rkiye Turkqesi igin bk. Faruk Kadri TimurtaS, age.,

163

s. I

33-l 34

(i.T..s2),

I. 9o

klu

qahtsz uur ao r dr I ar (P .286); dcidrdil <ir (C.40).

Genig zamanrn hikAyesi:

I. teklik

Sahrcz

kurtarardm (i.f .l9l), sasartum (i.T.96); bilmezdim (C.156)

gidiirdim mi (D.6.82), isk)rdim (i.T.96).

II. teklik

Sahrsz

yapardrn (D.6.1l4), ugardrn (C.Y.60), l<oparamaztltn

(i.r.207).

IlI. teklik

Sahsz tutmartu (i.T.200); giyardi (i.T.96), isidttrdi (C.Y.l0l ). I. gokluk Sahts: koyardrk (D.O.6S); gezlirdik(C.Y.9S). Il. gokluk Sahts: alardtruz (G.F.217).

(i.r.173).

III. qokluk Sahs: yasardrlar (C.25); dikdrdikir

(C.25), istemtizdilcir

Gelecek zamanrn hik6yesi: I. teklik Sahrs: kagacrydtm (C.293); unudacdddm (P.232): gideceydim (M.99), ll gideciydim (C.226), dleceydim (i.T.l l7), drteibileceydim (C.Y.97). IL teklik Sa'hrs'. olacdydtn (C.Y.97), yasayacdydrn (C.Y.91), yapacaadm (P. I 93); deyeceydin (1.T. 130). tII. teklik Sahln: aaramacdydt (C.Y.l0l), tutuqacdydt (C.Y.97); yaacdddr (P.l l2); yapamacidi (P.58); kikleyeceydi (M.89). I. qokluk Sahts: lafedicidik (P.58). Il. gokluk Sahsz yakrctydtruz (B.T.l5'l). I I l. goklu k Sahs: o I acdy dt I ar, verecey d il cir.72

Gdriilen gegmig zamanrn hikAyesi: I. teklik Sahs: anlamadrydtm (i.T.98), basladrydtm (P.2J'4|r, ekelediydim (

M. I 00); g ir i stiyd im (D.O.9 I ); ilsiidiiy diim (i.T .22). II. teklik Sahtsz baaladtydu (M.71), patladrydm (M.102), verdiydin mi

(P. r er ).

lII. teklik Sahsz

kuthydt (C.Y.l0l); evlenmediydi (C.39); olduydu (C.Y.90),

diiildtiydii (M.22); gesti idi (H.O.l8). l. gokluk Sahs: aldrydrl (C.95), annastryd* (M.3a); evlendiydik (C.154), imediydik (i.T.105).

Il. gokluk Sahsz dediydinZ (P. I 85); annatttydtnz (P.202). IIl. gokluk Sahrc:, sorduydular (C.279); diiiidtiydiilil (C.130); gittiydildr (c.se).

6[renilen gegmiq zamantn hikdyesi: l. teklik Sahts: almtstrm, almomrstrm; vermistim. Il. teklik gahs: a/rzrgfin; vermistin, vermemislin. IIl. teklik Sahs: kalbntstt (C.93); gelmemisti (M.65), giinmisti (C.Y.2l); yorulmustu (i.T.90); nldilrmlistii (C.29). 12

Metinlerden tespit edenedipimiz gahrs gekimleri igin bk.L. A. Pokrovskaya, Grammarika Cagauzkogo s.201.

164

I. gokluk

Sahrc: alm6ttk; giinmiStik

(C.Y.2l).

II. gokluk Sahsz almqttruz; verm$tiniz. III. rokluk Sahtsz yapmqlartu (C.80); yapmqfilar (M.3a); kemirmistikir (C.80); o lmustular (C.5).

istek kipinin hikOyesi: I. teklik Sahs: kurtulaytum (C.llD); bileydim (M.78), aldydim (C.l l0). II. tektik Sahrs: bakmayadm (C.88); bililydin (i.T.l l5), geleydin (i.T.53).

III. teklik

Sahrc:

olayfi (i.T.169); deyliydi (C.60),

I. gokluk

Sahts:

(i.T.186), vereytti

'ltiiydi

(c.Y.e7). yollamayayd* (M.48).

II. gokluk Sahtsz gdreydiniz (M.31). III. gokluk Sahrsz olmayodtlar (C.103), biltiydilcir (i.T.122). Gereklik kipinin hikAyesi:

Diizenli

bir gereklik kipi hikdye birlegik gekimi yoktur.

Metinlerden

yaptrSrrnrz tespitler gunlardrr:

scin ltiliumtu uraystn (C.l5a); olmah etiSti (P.l9l); sevinmeliydi (i.T.200); Iiidumfu getirmliti (C3$; ldtiumfu yapsm (C.153), onnar lliliumdilar gegsinnlir (C. 3 5 ), I d iiamtu y aps m n ar (C. I 9 6), I ti liu mfu o turs u n n a r (C.220). $art hikdye birlegik gekim eki "saydr" geklinde kahplagmrg olarak katmerli

birlegik gekimde kullanrlmaktadrr. Emir kipinin birlegik gekimi yoktur. RivAyet Birleqik Qekimi fiil gekimi iizerine -mlg Oprenilen gegmig zaman eki getirilerek yaprlrr. Asrl fiil kipinin gdsterdipi hareketin dlrenilen gegmig zamanda meydana geldigini bildirir. Metinlerden tespit ettiSimiz rivdyet birlegik gekimi Ornekleri gunlardrr:

Asrl

$imdiki zamantn rivayeti: l. teklik Sahts: bakaatmtttm (G.F.l6l).

Il.teklik

Sahtsz uuraormts m (P.240).

lll.teklik qahs: yaqaarnrq (C.Y.85); daiirmis (C.Y.48), (C.Y.84), istcittmi$ (C.Y .42).

l. gokluk Sahs: yaparmq*(C,.2f

gr)rilnmeermiS

lI. gokluk Sahs: isleerm$iniz (G.F.224). III. gokluk Sahrc: bekltirmrtldf (i.T.85). Genig zamanln rivayeti:

l. teklik Sahs: gedirmi$im (D.6.77), gegdrmisim (P.l6l).

II. teklik 1i.f.

tO t ;,

(P.l8l), ncibarmqm (P.88). (C.Y.48), kuarmq (H.O.7l), saymqtmq kvkormq Sahrsz

Sahtsz gtkarmrqrn

lIl. teklik

yalandrarmry (D.O.59); gezermiS (C.Y.4S). l. gokluk Sahs: yaparmq*(C.216); inermisik (C.251).

lI. gokluk

Sahts: galarmrymtz (P.150); ilaglarmqmu (C.256).

165

IIl. gokluk Sahrc: q*ararmqlar (i.T.I03). $imdiki zaman ve genig zaman rivdyet gekimlerinin qekil ve giirev bakrmrndan birbiriyle kangtrsr gdrUlmektedir.

Gelecek zamanrn rivayeti: l. teklik Sahs: soracaymqm (P.272): edeciymisim (C.271), istrimeceymisim ( M. 87), ka b u I ed ec eemis im (P. 120), v e re c eym iS i m (M.43 ).

ll. teklik Sahsz alactiymrym: verceymisim., lll. teklik Sahts: keseceymrq (C.Y.80), pineceymiS

(M.30).

l. goklu k Sahs: a lac ay mrg m tz, ver ec ey m iS i n iz.

ll. gokluk

Sahtsz

III. gokluk

yapacddmtstruz (P.202); vereceemisiniz (P.202).

Sahs: alacay-mqlar (i.T.80): basgrymqlar (8.T.120)1 gide-

ceemislAr e.257).

(H.O.7l).

6!renilen gegmig zamanrn rivdyeti: I. teklik Sahrc: bakm6m6tm; bilmismisim. ll. teklik Sahts: bakmtlmqm; bilmiqmisin. III. teklik Sahts: almqmrs (:.5e1 iiiirenmismiq (P.t08); doymuSmuS l. gokluk

Sahrs:. bakmqmry*; bilm$miSik. II. gokluk Sahrc: bakmqmqmtz; bilmismisiniz. I I I. goklu k Sahrc: b alunrs mtS I ar : b i lmis m iS I cir.

istek kipinin rivayeti:

l. teklik

Sahrsz

brakaymqmlP.ll0); gidiiymistz

(P.105).

ll. teklik Sahrsz bekleyiiymiqin (C.105). ll l.teklik Sahts: giddymis. l. qokluk Sahs: giddymisik.

lI. gokluk gahrs: gidiiymiginiz. IIl. gokluk qahs: giddymislcir. Gereklik kipinin rivdyeti: lcicizm kelimesine -mrg eki getirilerek yaprlmaktadrr: ltiliummq qeketsin (C.313) v.b. Emir ve gart kipinin gart gekimi yoktur.

$art Birlegik Qekimi

Astl fiil gekimi iizerine -sA eki getirilerek yaprlrr. Asrl fiil gekiminin gdsterdigi hareketin dsrenilen gegmig zamanda meydana geldiSini bildirir.

$imdiki zamanrn gartr: l. teklik Sahts: yasaorsam (C.Y .73); sdldlirsiim (P. 198). Il. teklik gahrs: anasrssn (C.Y.6l); istriiirsdn (P.173). lII. teklik Sahs: kaplaarsa (C.Y.l8); seslciiirsii (C.Y.94), sevcitirsd (8.T.35).

166

l. gokluk Sahs: yarulorsa* (C.Y.l3

II. qokluk $ahrs: ritarlrseniz (P.63).

Ill.

gokluk Sahts: adaarsolar (C.Y.47).

Genig zamanln gartl:

I. teklik gahs: o/lirslim (C.Y.99), zeetlenlirsiim (C.Y.63); baanrsum (M.67); cjliirsiim (i.T.96).

ll. teklik

Sahrc: almarsan (A.44),yaparsan (C.Y.28); gidersiin (M.5), rsrriir-

sdr (D.O.96); kalrsan (D.O.52).

llL

teklik

gahrs: gelrirsd (i.T.62), sc)liirsii (C.Y.23).

l. gokluk qahrs: daqrfrsiik (C.Y.l3), pindmlirsiik (M.21)1 kuqabilirsiik

(

i.T. r0s).

(i.r.229),

Il.

gokluk Sahrc: gegirdrsaruz (8.T.142); yaprsaruz (C.91); beenirsiiniz isirsiiniz (i.T. I 45). III. gokluk Sahs: uyantrsalar (i.T.235); geltirselar (i.T.147).

Gelecek zamanrn $artr:

I. teklik Sahsz alacdysam, almay(d)caysam ; vereceysiim,

ver mey(e) ceysiim :

lI. teklik Sabrc: alacdysan; vereceysiin. I I I. teklik Sahtsz a I rc d ks u (B.T .97 ): v er ic e ks ti (8.T.97). l. gokluk

Sahrc. alacdyssk; vereceksiik.

II. gokluk Sahsz alacdysaruz; vereceyseniz. I I I.goklu k Sahs: alacdy s a I ar ; v er ec qt se I cir. Giiriilen gegmig zamanrn qartl: I. teklik Sahrc: aciladrsam (P.59), krydtysum (P.l 54).

ll. teklik Sahs: aldrysan (P.139). lll.teklik Sahs: galtndrysa (i.T.95):

getdiyse (D.O.l

l4l

gdtiirdiisri (C.31):

dttiiyse (i.T.95).

I. gokluk gahrs: geldrysdft (U.D. 167). II. gokluk Sahst aldrysanu: verdiystiniz. IIl. gokluk Sahts: almadtysalar (P.196); tuttuysalar (C.98).

Gereklik kipi qart gekimi: Iiiiiumss kabletsinndr " "kabul etmelilerse".

Emir, gart ve dSrenilen gegmig zamanln rivayet gekimi yoktur.

Katmerli Birlepik Qekimi isme gelen katmerli birlegik gekim ekleri -sAydl asrl

fiil

gekimlerine

gelerek fi illerin katmerli birlegik gekimlerini meydana getirmektedir. -sAydl ekleri gimdiki zaman ve genig zaman gekimi iizerine gelmektedir. Bir ornekte ekin -drsa geklini aldrgr gdriilmektedir: yasartlsu (i.T.97).

L. A. Pokrovskaya. " Krarkiy Ogerk Grammatika...".s.647

t67

dim (U. D. I 8 7), ki s te kl e nti rs ey d i m (i.T . I 7 5). satarstydrn (U.D.177); dtizdrseydin (U.D.177), istridrseydin(1.T.t75); urrsty drn (8.T.46) < urur ise idi. arcarsaydt (M.25), kaqalirsdydi (C.60), kazanabilirsiiydi (C.223): bitirsrydr (B.T.130) < bitir ise idi. Katmerli birlegik gekimi, geniq zaman, gart gekimi, gOriilen gegmig zaman gekimi birlegmesi yanmda aynca genig zaman galt gekimi dsrenilen gegmig zaman gekimi birlegmesi ile de kullanrlmaktadrr: islcirsaymqm (P.120) < igliir ise imigim isme ve fiile gelen katmerli birlegik gekim ekleri, i- ek fiilinin iki ayn gekim ekiyle isim veya fiile kaynagmastndan ibarettir; ise idi > seydi, kaltn slradan kelimelerde gez drs ey

saydr geklindedir.

-Dlr Ek-Fiili Eski Ttirkge'de yardrmct fiil olarak kullanrlan turur, zamanla durur > dur gekliyle ekleqmiqtir. TUrkge'de bir bagka birlegik gekim gekli de -dur ek-fiiliyle yaprlmaktadtr. 6nce srfat-fiillerle, dolayrsryla isimlerle kullanrlmry, daha sonra fiillere gegmigtir.Ta Gagavuz T0rkgesi'nde genig zaman gekimine tereddtit ve pekigtirme fonksi-

yonuyla getirilmektedir: Ne olardtr benim iireemdd (D.6.29), Ne kadar gevir, savas / ki)giiiindcin olmazdr 6aql (D.6.13 4), Pek bektcirdir her gilnil (H.O.70), galdrsm agan dtcirdir cantm (D.o.34). isme, tereddiit fonksiyonuyla gelen ek-fiil 6rne[i: Sansm buzdur iaindd (D.6.54).

BIRLE$iK FiiLLER Bir isimle bir yardrmcr fiilin

birlegmesinden veya

iki ayn fiil geklinin kay-

nagmasrndan meydana gelen fi illerdir.

isim veya isim soylu bir kelimeye et-, eyle-, ol- yardrmcr fiillerinden biri gelerek yaprlan birlegik fiiller.

etyardrmcr fiilinin kullanrhgr: ikrqm etmcid (D.0.138), payet (C.Y.88), izin etmiS dev asgm bir baskasma (M.92), cuvap etmis (i.T.101), kabul etsin (H.o.26), takazq ettin (D.6.18), ..karalama" zt)n etmiqlcir (i.T.243), "ziyan etmigl6r", engel edersiniz (P.233), laf ederim (P.249), ret eder (C.192), ses etmis (M.10), ate$ eddrdiler (C.32), izmet edelim (M.71). Arapga, Farsga ddiing isimler drgrnda edatlar ve edat soylu kelimelerle de etyardrmcr fiiliyle birlegik fiil yaprlmaktadrr. hadi ettim (P.208) 'davet et-" dbiirldr kary eder (M.42), kary etsin Tilrkmen padisaas

t (8.T. 1 04) "kargt koy-". Unlii veya 0nsiiz diigmesiyle kaynagan 0rnekler de gunlardtr:

Muharrem Ergin, age., s.318

168

azetm(izmi$

(i.T.l2l) <

Ar. hqzz+et-, kaybettiler (i.T.65)

T.T. kayrp < Ar.

ga^c..rD +et.

si)kiir et. (P.169) birlegik ftili; pek silkilriim buna (D.6.82) Ornefinde oldu[u gibi, yardrmcr fiil d0giirUlerek de kullantlmaktadtr. Unlemle kullanrlan bir Ornelini tespit ettik.' "habrci" e/zrq (M.38). ol- yardrmcl fiilinin kullanllryt: saa ol (M.52), unutmaa olmaz bunu (C.Y.28), geeri olunuz (B.T.30) "geri gekiliniz" . uuurlar olsun (M.26). et- yardtmu fiiline benzeyerek ol- yardrmct fiilinin e/- geklini aldr$r kullanrlrglar da vardrr:

kaybeler, kaybelsin (C. 197). et- , ol- yardtmcl fiillerinin fiille kullanrlmast: Gagavuz Tiirkgesi'nde kok halinde bulunan bazr fiiller isimlerle birlegik fiil meydana getiren et-, ol- fiilleriyle kullanrlmaktadrr: susoldu(P.126),SaSolardt(i.T.l9l)";aglr-", basetmis (M.58)"firlat-, at-", (M.52), sal etmek "tutun-, hattrla-, igaret et-". Bir Ornekte de ol- yardrmcr fiilinin gekimli bir fiille birlegik fiil yaptt$rnt gOriiyoruz. etecek oldu (M.48) "yetti".

isimle kullantlan diler yardrmcr fiiller: raz gelersin (P.194), yan gelip (H.O.40), Samar diiii (P.187) "alkrglamak", telefon urdu (C.107), iltliyci ur (C.Y.34). Tasviri Fiiller Fiille kullanrlan yardrmcr fiiller ile yaprlan birlegik fillerdir. ver- tezlik, bilyeterlilik, kal- siireklilik bildirmektedir. Asrl fiiller bu yardrmct fiillere zarf-fiil eki alarak gelmektedir.

ver- tezlik yardrmcr

fiili:

geqiverdilcir (C.282), oturuverer (C.Y.49), gtklerdim (i.T.99), geliver (i.T.102), kalkner (i.T.231), y*aywerdi (C.95), giriverdi (C.260), saklaywermiq (M.70). Bazr orneklerde asrl fiille ver- zarf

kolverin (M.109)

(

-fiili

arasrnda bulunan

koyuver-, salver(C.Y.93)

-I zarf-fiili diiger:

sahverv.b.

bilyeterlilik fiili, olumsuzu ve var nice // nastl, yok nicfi // nasll kaltplarr: oynryabildim (i.T.168), salabilirsri (C.129), deyribildim (P.37), kasabilirsr) (M. I 2), igcibitirsci (i.T.97).

t69

T0rkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de yeterlililin olurnsuz gekimi Eski TUrkge'de ba[rmsrz bir fiil olarak kullanrlan u- (> -a-, -e-, -ii-) ile yap

lr r'.75

etistiririimedik (i.T.229), duyomadtk (i.T.229), bakamadrrm hem scvinmcjci (H.O.20). Gagavuz TUrkgesi'nde yeterlilik ifadesi daha gok istek gekim eki almrg veya mastar ekiyle kullanrlan fiillerin dniine olumlu yeterlilik igin var nasrl // nicii, olumsuz yeterlilik igin yok nasrl // nicii ilhde gruplarr getirilerek saglanmaktadrr: Bcin var nicii deyim onnara (P. 183), vur nasil annamaa diil onun yctnnry Itklartnr (C. 107), var nasil ginesinncir (C.17 5) "giSneyebilirler". sdn yok nssil ddncisin geeri, zerd goban seni c;ldtirecek (D.A.O.7), nasil yok tricii qftmaa c)nilnd aygrrlarm bayvdan asaa dooru, ant onnart yok naal durgutmaa (C.129), ama o kiipii erinden dciyokmuS naal ktprdarsrn 1M.81).

Yeterlilik ifddesinin var nasrl /l nicii, yok nasll ll niciit sdz kalrplarryla sallanmasr Gagavuz T0rkgesi'ne has bir anlatrm bigimidir. -abilmek, -ebilmek, -AmA gekilleri giderek azalmakta yerini var nasrl, yok nasll s6z grubuna brrakmaktadrr. kal- silreklilik yardrmcr fiili:

arasrna -A zarf-fiili girmekte ve bu birlegik genellikle ayn yazrlmaktadrr: kala kaldr (C.l6l), baka kuldt (C.160), uyuya katmry (.T.234).

Astl fiille kal- yardrmcr fiili

yaz- yaklagma yardlmcl fiili: Tilrkiye Ttirkgesi'nde istanbul apnnda kullanrlan yaz- yaklagma vuz'I0rkgesi'nde de bir manide gOrUlmektedir:

fiili,

fiil

Caga-

Basqada kuyu kazdtm Hem okudum hem yazdtm Nazh yarim gelnedi Az kaldt Ak yozdrm.76

Yabancr kiikenli isimlerle yardrmcr fiillerin kullanllmasl: Gagavuz Tiirkgesi'ni 6deta istila eden Slav dillerinden giren kelimeler Tiirkge yardrrncr fi i I lerle birlegik fi il ler yapmaktadrr: harakterizat eder (P.179) < Rus. harakterizat + et- "incele", prost et- (P.226) < Bul. prost+et "affet", Slucba yapardr (i.T.108) < Rus. slujba + yap- "gdrev yap:, dumaya yapt* (B.T.l l4) < Rus. duma + yap- "d0gtin-".

7'i -. 76

r- fiilinin kullanrltqr igin rariigin kem arladt udaqr

bk. Talat Tekin,Orhon Yazulart,Ankara, 1988, s.42;Tiiriik bodun ititiin erti "Turk milleti senin devletini ve yasalarrnr kirn bozabilir."

Maninintespitedildili yeriqinbk.GulltiYologlu ,',llut:agdangs5ler,,, l\duz,s. l.s.5g

t70

SIFAT.FiiLLER $ahsa ve zamana baSh olmayan hareket niteligi bildirirler. isiinlerin onunde ismin hareketle ilgili bir niteligini bildirmek iizere kullanrlrrlar. Bazen kalrcr isim h6line gelerek tek baglanna, bir isim gibi kullanrldrklan da olur. Bu durumda isme gelen biitiin gekim eklerini alrrlar. G agav uz Ttirkgesi'nde ku llan r lan srfat-fi i I ekleri gun lard r r:

-An ( < -gan) Genig zaman ifdde eder, yaygrn olarak kullanrlrr: aaq-krran (M.58), elimdci duron (C.Y .105), krzgtn kalun Bucaa

/ Paasu olun boncaa (S.G.l4), Giirgen-kwradan (M.60), korkan tav$an (S.G.29), solumayan kart (C.139), srcak tutun QorapQu (S.G.28), uqon bulutlara (C.79), uyuklayan insannar Q.laT; bekleniin vaktt (i.T.74), geliin ginnr)r (D.O.120), beni kaybediin, gidiin bobacttm (M.99), kapanda iSleyiin adamnar (C.281), piSiriin yaz (H.O.103), sarfoS ediin ot kokulan (i.T. 193), gegennerdc) (C.40). -An srfat-fiili Eski Tiirkge'de -gAn geklindeydi, Batr Tiirkgesi qivelerinde -g diigm0g olmasrna ra$men Bagkurt, Kazak, Ktrgtz, Ozbek, Kazan, Uygur gibi Kuzey ve DoSu TUrkgesi givelerinde -GAn gekilleriyle devam etmektedir.TT GagavuzTirrkgesi'nde -ga n s rfat-fi i I inin yagad rgr bazr Ornekler gorfilmekted i r: acrygsn (P.228) "merhametli, acryan", baargon (K.36) "bafrrrcr, ba[rran". srrgannrk (C.280) "lsrrganllk".

-Ar Genig zaman ifide eder. Genig zaman ifAde eden diler srfat-fiil eki -An kadar yaygrn degildir: evdci o agar gigektir (i.T.S0), akar suyun ilziindci (C.242), gdrdil yolun ortastnda, toz iginde duror kartyt (P.a5); Bekim da bcin biliniir adam (P.172), olacatn

biiiik is seviir (A.47). -DIK Gdr0len gegmig zaman srfat-fiilidir; -ma, olumsuzluk eki almrg -mAdlk gek-DIk +I+ ile +n > -DIlynAn geklinde vasrta edatryla birlikte zarf-fiil olarak kullanilr: cenkten geldiyniin sakatlor (i.T.26). Bu srfat-fiil eki genellikle qahrs ekleriyle birlikte kullanrlrr:

illeri

de yaygrndrr. Aynca,

yolda kaltlrynu gecci (C.76); tutanqrdt annatmaa kendi bildiint (P.86), iiiirenmeyi bitirdii zqmannarda (P.2 l5), sdledii lafim (P.245): silndiik hayvannar (C.Y.52); gc)rdiiiimiiz kurSum (i.T. 124), kart yoktur taa gdrdiiil kocasmt bdlci benizsiz (P.50), sansm yok gdrdiiiin beni (M.84); Ne aalem yok iqtii hem yok idii (P.149), geqtii pazar (M.5).

-mA olumsuzluk ekiyle kullanllqt:

qaarilmad* musaaJir (M.6-5), krhlmud* drnaklar (C.304), tas olmad*, saqlarr taranmadtk (i.T. 158), yrkanmad* getkalar (P.76) Rom. getka "gatal", yonul'71

Bu ekin kullanrldrfr piveler ve krsa bilgi igin bk. KTLS Gramerler bcjl.. s.1027-1122

l7l

msd*tm, hayvarum prost edin (P.209), yudulmad* can (A.5); bitirilmedik kiyad (P.241).

-dii

Bir Ornekte gdriilen gegmig zaman kahplalmasr vardr: gilnddnrlii (s.G.24). Bu kelimede gdrtilen -dii ekini ihtiyatla srfat-fiiller igine ahyoruz. -mAz olumsuz geniq zaman srfat-fiil ekidir. oldukga yaygrndrr: isim olarak

kullanrlrr.

annadilmaz gdzcil duygu (C.Y.72), susun dedim sizci annamazlar (M.4g), bozulmaz saat kalannar (H.O.78), dayarulmax, kugtnruk (p.45), Su doymau denedim (B 56)' dilitsiln bu doymazlan 1i.t.zw1, duran su kokdr, ktprdamuz kol kuruydr (P.236), bir tarunmaz sesleyci (P.179), unudulmaz yortu (p.98), gekin utanmaz dcidu (M.53); bitmdz rt (D.o.120), bitmtiz kahr (M.15), Alaza bakar olna glrmtiz baktslan (P.280), d lmez otu (C.Y .27), Yasa susmaz daayrnnan, YaSa dinmdzyardtmnan, YaSa

itmdz oyunnan (S.G.22).

-mI$ Gegmig zaman stfat-fiilidir. Kullanrlma alanr oldukga genigtir. isim olarak da

kullanrlrr. en arulmq Sarap diismaru (C.191), bir yalnu katmry cevga (i.T.134), kut_

lanilmamts

kilit

(P.100),

yslanmq yanak (P.2tt);

bigitmis

ot kokusu (c.ltg),

bitismemis rcranrmdan (i.T. 123), dinmemis insan (H.o.78), gegmislcir (i.T.195), sekretar sordu gelmgri (P.28), islenilmis biyaz tastan (i.T.105), zor bulmaq kaybedilmis yotu (c.Y.l3), kesilmis dua (c.29), korda pisirilmis biber (i.T.20s); selcimneerim sizi kurtulmus Bessarabiya topraan da (c.229), unudulmus giinner (c.l8a); zordan dlmiis

fakir gibi (i.T.t48).

-(y)AcAk

pilra$m

Gelecek zaman ifdde eden bu stfat-fiil eki yaygrndtr: bu SaSilacak ,t (P.288), bu unudulmaycak yazilor (C.70), yakacak (i.T.l 7l ), isci yaraycdk eri yokmus (M.81); Gelecek giln da Rus buroyt da gerecek

(c.277), gidecekleri grbt (M.88); yatacaa zaman

(c.l9l);

kolverectid zaman (c.26),

koruyun onu hem geleceemizci gc)tilriin (8.3).

ZARF-FiiLLER Zarf-fiiller, gahsa ve zaman ballr olmayan bir soyut hareket hdli bildirirler.

Bu tizellikleriyle gekil ve zaman ifbde eden gekimli fiillerden ve nesneye baSIr olmamak bakrmtndan da slfat-fiillerden aynlrrlar. Hdl ve zaman ifrde ettikleri ve fiil ktikenli olduklanndan fiillerin zarf gekilleridir denilebilir. Qekimli bir fiilin anlamrnr hareket hdli

t72

oluf slrast baktmrndan tamamlarlar. Asrl hareketi bildiren gekimli fiile yardrmcr

hare-

ketleri bildirirler.

Zarf-fiil ekleri gekim eki almaya elverigli delildir. Gagavuz Tiirkgesi'nde kuIlanrlan baghca zarf-fiiI ekleri gunlardrr:

-A Qok kullanrlan ve oldukga eski olan bir zarf-fiil ekidir. iki ayn gekilde ve fonksiyonla kullanrlrr. Tekrar gruplarr olugturarak esas fiilin anlamrnr devamlrlrk hdli bakrmrndan tamamlar:

Aazrmde tilii bitti qnnada annada ona (P.196), yildulara bakn baka, seni Qaaranm genci: gel (C.Y.56), diiilsmilskir onnar baaro baara (C.Y.83). korkn korlut yalamry (M.35), gocucak, oynayo oynaya ymryadr (P.56), soru$turs sorustura buldr kardaslarrnr (D.A.O.3l), sdn hiq mi taa dinmedin, gdktci u7a kagma (H.O.l0S), Adamnar utano utans bastilar biaz taslt kapuc)niine(i.T.207)i gidtl gidd etismislilr bir bordev yqplnq (M.60). Birlegik fiillerin kurulugunda asrl fiille yardrmcr fiil arasrnda bulunarak fiilleri kaynaqtrrrr: kalo kaldL (c.l6l), oynayobildim (i.T.168): deyttbitdim (p.37), iEiibilirst)

(i.r.e7).

Zarf fiiller, bir sapo sokak (C.291) Orneginde oldugu gibi kalrplagmrg olarak isim veya srfat olarak kulanrlabilmektedir. -d I k srfat-fi ilinden yaprlan zarf-fi

iller: -DIkgA -DIk stfat-fiil ekine -9A egitlik eki getirilerek yan bir zarf-fiil ekidir. Yiiklern olan

fiilin gdsterdili hareketi zaman baklmrndan tamamlar. Gittikqe zarf -fiili, zaman gegtikge anlamrnda kullanrlmaktadrr. G

ittikge qok sevdim (D.O.

I -5),

gittikgtt taa pek yamanardr ona (p.84), o git-

tikgii uzandr (8.105). Diger Ornekler:

Duymddr kendini yalne Aklma geldikgd

ku (A.20), eSerdikgii eSerer (i.T.284); tutmu$ onun elini da ukttkgo sftarmry (P.19); av;am yaklasfikqa, hep taa pek serinner (P.98); liizgcir estikge aaglardan diiStirdi dak san yapraklar (.f .'221, ,lni o isittikgfr lafr "antabuz" gozleri karardr (C. l9l ). -dlktAn -mAdAn zarf-fiilinin olumlusudur; sora zaman zarfryla birlikte kullanrlrr. Biraz dinnendiktiirt sora Giirgen-Kwradan gend yola varmrs (M.76): Krdurdu da kusku okudakton sora, sordu (P.99).

-DIynAn Ek, -DIk+l+ ile+n geklinde ortaya grkarken, -Dlk srfat fiiline 3.t.g. eki -l getirilmekte ile ba$lacrnrn iinliistiyle gahrs eki tinltisu kaynagarak iinsuzlegmekte. baElacrn sonuna gelen -n vdsrta ekiyle, baglag iins0zii I benzegmekte ve bu arada -[r-

173

hecesi yutulmaktadrr. Bu

zarf-fiil Anadolu ve Rumeli afirzlannda da kullanrlmaktadrr.is

Ekin biinyesindeki 3.t.1. eki unutuldu[undan diSer gahrslarla da

kullanrlmaya

baqlanmrgtrr. Fonksiyonu -IncA ekiyle aynrdrr.

sabaalen uyandrynan, Mariya gdrdil, ani Kesimci giinmis (C.150), uyantlrynu,, siit istemeizmiS iqndci (C.191); Ttirklyii taa bitiremediyniin grcrdayry aEildt maaza kapusu (C.82), Babam istcin geldiyndn evci, aldr beni tez ellerind (H.O.aD; Biiiin yat-

ll2); Biraz gittiyniin, o baktt geeri (P.46), Biraz gittiyndn, o bakn geeri (P.46); Giln kau$tq)nan, onner girdrdildr rlrcactk suya yrkanmaa (C.234). trynan arkarna gecenin vaktdmda, hem bakttnnan gdki (D.O.

-dUcAAn(An) Ekin fonksiyonu -Ar, -mAz genig zaman ve -lncA zarf-fiilinin fonksiyonuyla aynrdrr. L. A. Pokrovskaya ekin biinyesinde gak ll ga! zaman zarfinrn bulundu$unu d0qiinmekte ve; dl (<dII<-dIgI<-dIk+I) + gaan (<ga!rn <Cak+rn) +nAn (<-lAn) > dlcAAn + nAn > dIcAAnAn geklinde yorumlamaktadrr.Tn Bu agrklamanrn sadece gaan b6liim0ne katrlmryoruz. Bu, ayrr bir kelime depil; kiigUltme, gefkat, sevgi, hatta burda gabukluk bildiren, -cAk kUqiiltme ekidir. Tiirkiye Ttirkgesi'nde kullanrlan sevdicegim, bildicefim kelimelerinde de -cAk kiigiiltme eki gOrtilmektedir. olducaan bendci para, birdcin gevireccicim (P.86); Gdrdiiciilin onu duSmanna, kagar (C.Y.106)'. Taa gcirdiicddniin onu hiq bir lafsu atm6 ilmcic.i (M.39).

-dr -mdz Aynr fiilin kcik veya gdvdesine genig zamanln olumlu ve olumsuz 3. teklik getirilerek gabukluk ve pekigtirme zarf-fiili yaprlrr. geger-gegmdiizvakrt biraz, girer polmar derin bataa (H.O.29), istiir-istemiiz okudu (C .109), bu takm bcin istiir-istemfrz gdrdilm (i.T.106). gahsr ard arda

-l Eski Tilrkge'de ve Tarihi Ttirkiye T0rkgesi'nde gokga kullanrlan bu ek bug0n

Tiirkiye Tiirkgesi'nde olduSu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de birlegik fiillerde gori.ilrnektedir. Sadece, O onu krymadt gdzc)l deeni (8.T.103), Benim gengliim ne iqin verili, scin zeetleysin deyni mi (P.l l4) Orneklerinde gdriilen deeni // deyni kelimelerinin sonundaki -i zarf-fiil eki kelime sonuna gelmektedir. Fiil kiikuyle zarf-fiil arasrndaki -n tiireme unsuz olmalrdrr. Kelime Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki deyii // deyi geklinin bir bakiyesidir.

Bu ek bugUn artrk birlegik fiillerin kurulugunda esas fiille yardrrncr fiil arasrnda yagamaktadrr: ka I kn er ir (C. Y.20); gir iv e rd i (C.260);

turuv er er (C.Y.49).

.lanos llcknrann. "Dinler Tiirk ,4dzt". TDAY Belleten 1960, ll.bs.. Ankara. 1988. s.203: vardtnan, se ld tnen v.b. Htiseytn Dallt. Kuzeyclo{u Bulgaristan Tiirk A/rlart TDK yay. 450 Il.bs.. Ankala. 199 l. s. 134: aldutan. gillinen. vadrnon, aStrnan v.b. uhl t nett.

L. A. Pokrovskaya. Cromnlatika Cagauzkogo Ya:*a..., s.250

174

-IncA(n, A) Hdl ve zaman iibde eden zarf-fiil eklerindendir. Baglt oldugu fiilin ortaya grktrlr 6nr bildirir. Gagavuz TUrkgesi'nde bu ekin farklr qekilleri de vardrr; -lncAnA gekli -Inca ekine -na kuvvetlendirme eki getirilerek yaprlmrg olmalrdrr. -lncAn gekli ise sondaki -A UnlUsiinUn dUgmesiyle ortaya grkmrqtrr.

-IncA Lrnekleri: onn(tr duramaymca bakmardilar dolaya (P. 179), atardr o taslart vagondan, gc)zleri karaflnco (i.T. 132); cilci taa deyncii kellesini almrylar (8.T.147); kafax SiSincii, uyumu$ (C.Y.79); doyunca eriynddr (H.O.47). -IncA eki edat kullanrlmadan -e kadar anlamtyla da kullanrlmaktadrr: taa irmi minut vardt diyStirilincii (C.235), Bundan sora annamtslar iiqii oliirtcii kafadarlft etsinncir (M.60), Scin qklmda dliincii tut (C.Y.64). -IncAn drnekleri: brytklarr biiytimeyinciir, (i.T.98); siit ist(irscin -iq doyuncan (i.T.2S7), baktilar renkli televizoru geq oluncan (C.67). -IncAnA 0rnegi: islci dininciinii Afttd (U.2S).

-lncAk Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde -IncA fonksiyonuyla kullanrlan -lcAk ekinins0 bir bakiyesi olduSu anlagrlan bu ek -IncAyA kadar anlamrnda kullanrlmaktadrr. yapmcak mamaligayr gecr) / sofra koyuitcok scin kwran bekld (H.O.l0); ala clu sessi: bekledi, Eocuklar gidinciik (i.T.136); bekledi papsoylar gidincek (C.299)', cla o huku' islunc)d cum doyuncuk iylaa (D.O.8 l)1 yasayacak kedi c)liinciik (i.T.287).

-Ip Oldukga iglektir. Yiiklemi hareket h6li bakrmrndan tamamlar. Aynen tekrar at anlamh tekrar hdlinde de kullanrlrr. anstnp durdu (i.T.127\, Nabaytm. yolcu, kazmaytp la (G.F.28); Todurlan ivan durup durup genci ddnrirdikir dr)duya (P.lal); Te gezer diiSfip kalkrp (i.T.S5). Bazr hillerde -lp zarf-fiili yerine gekimli fiil kullanrlmaktadrr: o sindi gitti veya

(H.O.106), ay baasladt daatn (H.O.50).

-kAnA

i- ek-fiiliyle birlikte kullanrlan, bu sebeple ek-fiille birlegik gekime gilen isimlere ve gekimli fiillere gelen bir zarf-fiil ekidir. Bu gun i- ek-fiili tamamen erimigtir. Bu zarf-fiil eki, Unliiyle biten bir kelimeye getirildipinde, ekin ba$landrgr, i- ek-fiili yyarr iinsiizii olarak or-tayagrkmaktadrr: hastaykan (i.T. l4), taa:eykenii (C.Y.ll8) v.b. Bu zarf-fiil eki 0nsUzle biten kelimelere getirilirken i- ek-fiili diigUliilmektedir'. kaparkan (i.T.135), kiiqi)kkenii (i.T.125), v.b. Bu ek, qekimli fiillerin uzerine de getirilir, sadece istek ve emir gekimlerine getirilmez. Ek, bazen -A seslenme iinlerniyle kaynagmrg hdlde kullanrlrr. pek kuruykan aazm (H.O.68), yaamur yaayarkan hem tolu, bizim hulmusttt aulu (C.Y.94), ttydururkan keJliyng (C.Y.6l); giinesin atesi, beklemdcirkitn tutu$tlt 80

F-aruk

Kadri f inrurtag. age..

s. I 39

175

(C.Y.4 l); sonu her giin qtkacddkottu kiiti iqina (P. 145), olur kimnrir roplarkana (H.O.50), taa yokkuna kendin (C.Y.74), Liizgdr -arkuS Divdikiin tellere U:un ttultu Q kt r tcl I crder? (i.T.34 ).

krda,

ekmek

Zantan zantandaykano Basak samandaykuna Bcin sallangagtaykanu

Dedu del ikanl rykanu (i.T. I 0 I ).

-mAdAAn Olumsuzluk bildiren birlegik bir zarf-fiil ekidir. Hdl ve zaman ifrde eder. Ekin ikinci unsuru -dAn eklegen ve -dAAn gekilleriyle kullanrlan de{in edatrna benzeyerek uzaml$ttr: dlci ona uSaklarna aytrmaduon, kilstiirmedddn agtk sc)lcicir (U.39), Vera, taa dbiiri.i yaklasmsdoon onun yaruna, sordu Varaklrya (P.104); Demediidn ona birSey diirtcir,

gul*laar yada saplaar (P.162).

-(y)ArAk Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de gok kullanrlan bir ektir'. -A zarf-fiili ile -rAk kargrlagtrrma ekinin kaynagmasrndan doSmugtur: vakil maaledci gegcirdi alatlamayrak (C.39), DuumuS peetgi r{layaruk hem da hitmciz voylayarak (D.0.59), baktm sahnsrak sana (D.6.50), pek qok aaradt, bosuna salaruk, hem da yaS ddkerdk (D.O. l3l), sorarmq batillan $a$otok (M.21), papuglarmnan tozadarak, sopasmt kakaruk doru bordeye gelmis (M.60), ertesi sabaa Iozqdurak bir Akiiz gelmiS oraya ap-uk (C.Y.82); baarrmry habercildr gezereh sokak sokak (M.12), Deliccl qdlmek elindc) kaqmts gillerdk (M.45), gilneS kalkn gilleriik hem hepsini severiik (H.O. 107), annatmt; peltekleyriik ona (C.Y.80), o ktldrdr erdcin qocucaa, severiik hem operiik onu (P.56).

isinn-piillnn isim gibi kullantlan, hareket ismi olan fiillerdir. Gagavuz T0rkgesi'ndeki isim-tlil ekleri; -mAlq -mAA, -1g'trr.

-mAk // -mAA Eski Tlirkge'den beri kullantlan bir isim-fiil ekidir. Biitiin fiillere gelir ve fiil ismi yapar'. Gagavuz T0rkgesi'nde -k tinsUztintin erimesiyle ortaya glkan -mAA gekli, -mAk kadar yaygrndrr. Batr Ttirkgesi qivelerinde kullanrlan -mA isim fiil eki gibi. Gagavuz T0rkgesi'ndeki -mAA da; -mAk ekinin gekim halinde iki iinl[ arasrnda kalan k damak iinsiizUnUn diigmesiyle orlaya grkmlgtrr.8r Gagavuz Ttirkgesi'ndeki -mAA gekli

'l'ohri,., Banguolu. age. s.264

t76

ilgili olmalrdrr. Diger Batr grubu givelerindeki -k 0nsUz dtigrnesi. Gagavuz Tiirkgesi'nde di[er pek gok iirnekte oldufu gibi tinltilegmeye baglr olarak ortaya grkan bir uzun 0nlU geklinde gergeklegmigtir. Hdl ekleri defiigmesi konusunda da incelendigi gibi yapma hdli yerine ydnelme hdlinin kullanrlmast -a[6 -e[i ses gruplarrnrn -aa, -iti l/ -ee, uzun iinliilerine ddniiqmesi ile ilgilidir. Bu ses de[igikligi -mAk+A, mAk+l ek grubundan -mAA geklinin ortaya grkmasrnda da etkili olmugtur. T0rkiye l0rkgesi'nde -mAk ve daha sonralan bundan do$an -mA fbnksiyonlarr bakrmrndan nispeten birbirinden aynldrgr hdlde Gagavuz Ttirkgesi'nde bu ikisi ve bunlarrn arasrnda oftaya grkan -mAA fonksiyonlart bakrmlndan pek netleqmig de bu gegiqle

gOrUnmemektedir.

-mAk ekiyle 6rnekler: annatmsklan 1i.t.:;, durmah erindci (C.58), soyunmak odau (i.T.1971, yaratmok drnekleri (P.165); beklemtik zalmda (P.156), bilmesin hitmiik ilk vaz (i.T.84), dililmeklerim,r (M.91), di;siinmeklerindan (i.T.4), erlesntiik sistentastnt (P.166), vazgegsin o gezmekttin (G.F.33).

-mAA ekiyle 6rnekler: sava;mt$ tutmoo tc1v$an (8.16); Dimitras baslamts dii$ilnmiiii (G.F.130), cni Biz kald* erlerinci zorlukluu hiiiin gdrmiiii (M.l-5), Yuntnu sahn gitntlill kapek sesindtin (T.127). Orneklerin mukayesesinden de anlaqrlabilece[i gibi -mAk eki tek bagrna ve unstizle baglayan bir ek aldrsrnda herhangi bir deSiqiklige ulramamaktadrr'; ancak linliiyle baqlayan bir ek aldr[rnda -mAA qeklini almaktadrr. Gagavuz TUrkgesi'nde Rusga'nrn etkisiyle -mAA ekiyle yaprlan kelimeler isimlegme temay0l0ndedir:82 htkamazdr tldnmiiii (Z.E.4l), istcicir girntiii kendi (S.G.l4) v.b.

yalt diizmiiii devni (2.E.22),

-mA

-mAk ekinden dogrnug, fakat kahcr isim yapma konusunda daha iglek bir

hdle

gelmig isim-fi il ekidir:

dondurma

(C.Y.l7), duums kiiiiltiindci

(i.T.9-5). sulmu (K.39) "qrnrarrk

gocuk", sarnto (K.39). "yemek adf', holk yaratmalarr (P. l6-5) "halk edebiyatr eserleri", yaytlrrmalurlan (P.76): gdzlemli (C.Y .17), yer tepremesi( i.l-. I -10) "deprem".

-lq BUtUn fiillere gelebilen, igleklik sahasr genig bir isim-fiil ekidir. Di$erleri gibi bu da hareket ismi yapar. Bu ekle yaprlan pek gok isim-fiil kalrplagarak kalrcr isint

hdline gelmigtir. ahs veris (C.Y.l7). 6a,trr (i.T.55),!q$qvt$ (i.T.216): istc.vi$ (i.T.291). "arzu": (C.30S), kurnilus olus (.T.242) "olay". soraq (C.Y.l7) "soru", topluS (C.104)

"roplanma": diisiislcrda (i.T.2

1..

I 3 ).

n. Itokltrvskala. "(iuguvtt: !)ilrnin

Bulkttr T iirk ..lpt:lnrrnrn Bo:t Sentuks ():elliklcn". s.2f 177

EDATLAR Tek baglarrna bir anlamlart bulunmayan, ancak di[er kelimelerin yanrnda anlamla ilgili gdrevler iistlenen kelimelerdir. Herhangi bir nesneyi veya hareketi kargrlamazlar. Bu ydnleriyle isimler ve fiillerden ayrrlrrlar-.

Edatlar, di$er kelimelerin yanrnda kullanrlrrken kullanrldrklan yere ve iistlendikleri gdreve gOre bir tilg0de anlam kazanabilirler. Ancak edatlar kelime yaplmrna elverigli unsurlar de$ildirler. isim olan bir takrm kelimelel edatlagabildi!i gibi

edat olan bazr kelimeler de isimlegebilirler. Bu yapr

t0r

kelimelerden yeni kelimeler

labilir. Edatlarr 0stlendikleri gdrevlere gdre Ug ana b6liime ayrrabiliriz: Unlemler,

ballaglar, son gekim edatlarl.

UNlBmr,eR Duygu ve heyecanlarr; be$enme, seving, iifke, acr, korku. cogku. iiztintii gibi ruh hdllerini, yanstmalart. seslenmeleri, onaylama, feddetme, sorma. igaret gibi hususlarr anlatmak igin kullanrlrrlar. Tagrdrklan ses unsurlart ve birlikte kullanrldrklan kelime, kelime grubu veya ciimlelere gdre gok degigik ve bazen gok geniq bir anlatrm yetenegi kazanabilirler. Bu 6zellikleri her hangi bir ruh hdlinin veya kavramrn temsilcisi hdline gelen iinlernler tek baglarrna da kul lanr labi lirler. Kullanrldrklarr yere gtire, duygu iinlemleri, seslenme iinlemleri, sorma iinlemleri, giisterme iinlemleri, cevap iinlemleri olmak iizere beg grupta toplanabilir.

Duygu iinlemleri Bunlar duygu ve heyecan bildiren iinlemlerle tabiattaki seslerin taklidine dayanan yansrmalaldrr.

Baglrca duygu iinlemleli ve bunlarrn kullanrlrqryla ilgili ornekler gunlardrr: Amon Alluhtm (rrrat, (i.T. l8), Antan, be, ayol! Bitireccin nti scjn hiiiin hu mrnllrttr (P. l92). Bruk aman (M.39). Brin istemeerim \lmriti -umon, uman! (C.Y.5S).

olt kt.t,dtnr heni yauk! (C.Y.90). tuh! tiikiirmil; appr (G.F.134), Ah oglun. gel, gel (l-.92), divmeddn of haline (T.76), Aho, aho! geketntciti (H.O.2-5). Haydi dostlanm hent kurduslartm! (C.Y.43), Haydi haydi kluha (P.274), Aqan pek isteersin hatli (M.18), Hopa, Mari , hopo (P.291), Hoy gidi bcreket (H.O.23), Of aar of (H.O.l4),Of! vtt!! (H.O.159), Hu ko;arak evci (M.43), Hay-hiid edeer (8.T.103),ly kim hu bu (C.80), Ah Kurudeni: (i.T.78), Anra durgunmast vay ycy (D.O.57).

ofloar (i.T.27) cirneginde oldugu gibi bu Unlernlerden yeni bir tiireti lebi lmekted ir. Gagavuz Ttirkcesi'nde bazt ddiing 0nlemler de

kelirrre

kullanrlr: of gore, gore, miy gore (B.T.l3l), gore Rusqa'da "acl" demektir. Bu kelirne Gagavuz Ttirkgesi'nde 6di1n9 iinlern olarak kullanrlrnaktadn'. Nani nuni oolcuaztm (A.62), pa:uru korSt mani nto ! (8.T. l-s,5) 6rneklelindeki nani, maninro Unlemleri de T0rkge degildir. Tabiat seslerinin taklidine dayanan yansrnralar gene llikle tekrar bigiminde ve fi illerin 6ntinde kullanrlrrlar:

t78

harp harp otlarmqlar (M.18)' tozattt lum-tum, lum-lum (C.35)' bangtr bangtr aalddrsm (M.72), Cotrr gstrt (M.65), vcik vcik (D.O.84), curgff c,ttgtr oterldr (M.36), gapur, $&put (M.34). Seslenme iinlemleri

Hitap ifddesi tagtrlar, herhangi bir ruh hdli, duygu, heyecan veya yansrma bildirmezler. Sadece seslenmeye, hitap etmeye yararlar. Ciimle iginde kullanrglanyla ilgili Ornekler: Gani bii,grk, gelditcir bii! (P.128), briiii dedi(i.T.237). Ye more de bir hiliik (8.T.126), brey gidi yolczr (8.T.65), Brii genci bu ttrnaktan tutundum! (P.224). kasaba Ba ahntak (M.20), Be ddn geri, ha siinepci (M.21), Git bak isinci ma! -A gitsenci ma! (C.94), Katk bo Petri (8.T.38), sakalasma, brey br;ki (D.O.134). Anneye seslenig : Aalama ma mali!(C'138)' maleley mali (B.T'84), Mali me, muli veriniz Tudorkiyi (8.T.35), Yazrk diil mi, mu molii mu! (B.T. l5-5), unoctml (G.F. r.s7).

Babaya seslenig: Bakq biz dci qok umut etmeeriz (M.4). Saygr duyulan bir biiyiife sesleniq z Loynt bulii (i.T '229)' Sevgiliye seslenip: oyolum (i.T.295). Unlem olmayan fakat iinlem gibi kullanrlan kelimeler: Zulumdum bdn hent haymanaydm heey l(P'113) t Zamqnqyorsun, zamanayorsttn ilttiir onam | (G.F.238) Hay tepeldr, tepelc)r, iiiisek tepeliir / (G.F.79). 2.teklik ve gokluk gahrs gart gekiminin ve -kAn zarf-flilinin sonuna genellikle kaynaqmrq olarak -A seslenme iinlemi gelir. alsana (G.F.186\. baksana (i.f.S l'1. u:atsanu (i.T.32): g,iilsanii (i.T.49). scil c)sa nii (C.Y.S0). scnncsrinii ( i.T.5 I ). qtkacadkano (P.145), delikannrykana (i.f.lO l), toplarkano (H.O.50); taazev(C.Y.l l8). kenii e seslenme unlemi isimlerin sonunda ayn bir kelime olarak da kullanrlabilmektedir: Be brak sirnikleri dedik sana e/ (G.F' 139), alsanu e (G'F' 186), buyursanc e (P.208).

Sorma iinlemleri Soru sormak igin kullanrlan iinlemlerdir. T0rkge'nin en eski sorma ilnlemi, Eski T6rkge'deki gekliyle kanr, Tirkiye Tiirkgesi'nde hani, Anadolu aptzlarnda hant geklinde kullanrlmaktadrr. Gagavuz Ttirkgesi'nde ise soru fonksiyonunu yitirmig, ba$lag fonksiyonu kazanmrgtrr. Beltiydi, uni o beklemedi, atti birdrin burayt gireceklar 4 adam (C.283). Gagavuz TUrkgesi'nin sorma iinlemleri acaba, neqin ( < ne+igin), nesoy (< rrca Unlemleridir. ne+soY), Neyci getir bu acsbu (i.T.7). Nesoy-nezanton yapmaa cliiiinii (C.Y.85), naul

yokru nicii batttrmaa su iEinci topu Negin

(C.l6l), E, neyqin o

Negin bu diinna alci yaprh (2.8.129).

179

zamdn yasdarstn (i.T.37).

Bazr kelimelerde eklegmig gdr0nen mi isimlerle ve fiillerle kullanrlan sornra lernlerindendir'. anudtn m (C.185), neredcyclin mi (8.18). yukurntrydm (T.l l4). GOsterme iinlemleri

Bir

nesneyi

bir kigiyi

gdstermek

igin kullanrlan 0nlemlerdir.

Gagavuz

Tiirkgesi'nde kullanrlan baglrca gosterme 0nlemleri: aha, 9ak8i, is!e, nugr. te//tti// ttii;.85

olto ona (C.166), Aha denis Ay kulak (G.F.144): 1ak birkida $.O.22} guk iiiilen (A.5.l), BA itfti te yulnum (i.T.225), Na kalltaon git evci bu (M.13). Na sana, da baarq! na sana nil, nA, za (M.48), Na sana! Nu! Na (G.F.179): Tii gezri gezci geldim (2.E.23), Te giderin, be, brrik (P.192), Te nasil duumuS bayrr oolu (C.F.159),Tee kasftdemis Auq-ktran (G.F.143), Tdd insannurtn usaklarr (C.3 l4): tiiit krzlar (C.124). Aqcrn kulktrk

Cevap iinlemleri Tasdik veya reddetme fonksiyonu tagryan iinlemlerdir. Cagavuz Ttirkgesi'nde evet. hayrr gibi Tiirkiye Tiirkgesi'nin iki temel cevap 0nlemi yaygrn de!,ildir. Bunun yerine Rusga'daki da'. evet, tabii anlamlarrnda kullanrlrr. e. soruya verilen gegigtirme bir cevap ve arkasrndan gelen bir bagka soruyla birlikte kullanrlrr. Hm, ehe, ahu, i.rlciti. tunan, elhet // elbct ki onaylama: ullelem (Ar. Allah u dlem)8r"'Allah bilirya" tereddUt. /raa anlartta. fielc gagkrnlrk cevap Unlemi olarak kullanrlu'. Diil. genel olumsuzluk ve ret iinlemidir. Du dunrytrm uman (D.O.8), E-hbhe! di:itsiintliim (C.Y.-'i6). Elbet ki, hi.iiin du gcnq literuturada hulunntddr hepsi lcicinmnt ililsekliktti (i.T.2 l6), Ba su tuzlu hoslddr onrr (D.O.85), Da qok yuru j'rkar ontlu (D.6.85), E bizi neqin kot,muslur e, aqun kint isteer \P.45), Hun! dilSilnntiiS A1t-kulal (G.F.144), Aho demis Ay -kuluk (G.F.144), orurn ollii haska is vardt neetinde(i.T.2,5 l). Allelem dayanamul,curn (C.258), Hm demis Prlrrus (G.F. 134), Ah-o-u tci ne olacek bezbelli o ddiinq aalantak (G.F.209), E unun ncrcclti (G.F.209). Hele hak.sr,r (M.6 l), Tamum ontn cliiiiniiyrriip- (i.T. 142\. tliit sadii hu (P.217\. Da diil belli(P.192). - Annudtm Simdi - istiiit (C.149). - Gel hana yasamaa f'arihi 'f'tirk 5irclcrindc yaygrndrr. llk. Nconlcttin I lacrcnrinollu. ?'iirk l)ilincle [r/allur. istanhul. t984. s..10(r

'l(irkir-c'l-iilkgcsi argosunda kullarrrlan nzrlr 0nlcrni yanrrtda l{usr;a'daki itl!. kelinrcsini dii$trndiirecck kullanrlrqlarr da vardrr. 1t5

llalkan'l'tirk agrzlarrnda kullanrlryor. llk. Janos ljcknrann. "Kununovu 1lvlake&tnyo) /i7rl ..I.q;r'1 Nc-

mcth,\rmn[anr. l'DK yay. l9l. Ankara. 1962. s. 127 llu ilrrlcnrirr agrklanmasr iqin hk. I-. A. l)oklovskaya. (irummutika Guguu:ktgo lu:tku...". s.265'tc4() nurnaralr dipnotta. N. K. Dinitriev. (iromnatika Boskirsktgt I'a:tka. s.l l9'a dayanrlarak oxl ccvap i.inlcrni Ar. illA soztindcn getililmcktcdir.

r80

a//crr

alk'lti

lstitii (C.149), - Nasrl yasamak - lstfrd, istttfi (C.Y.149).

BAeLACLAR limelerdir.

Kelimeleri kelime gruplarrnr ve c0mleleri anramca ve gekilce ba$layan keGagavuz T0rkgesi'nde kullanrlan baglrca ba$laglan fonksiyonlarrna g6re

gdyle gruplandrrabi liriz:

Srralama Ba$aglarr

Bir biri ardtna gelen ve anlamca bir birini tamamlayan bir srra takip eden kelime ve ilbdeleri virgiil fonksiyonuyla baplayan baglaglardrr. Gagavuz Tiirkgesi'nde baglrca srralama baglaglarr; da // da // hem ve eklegen

+ylan, *lan, *nfln (<ile+n)'dir.

Gitti do gelnedi(i.T.98), kalknerecek tlu deyecek (i.T.104), Gdk qelintir da tu uyu dedi dostqa

1nl gi:iir.sanu (i.T.62); geldin ttti giines gtkta (0.D.186); yat bakrylun (i.T.125), Annddr top ts sanstn bunu (H.O.102).

Giizelliin utancak hem bakrytn kabaarsE (c.Y.109), siikiir ettip henr sever ytldt:lr qocuklur (A.26), Ding yaamur hent nur gdztil (i.T.260), Rzs hent Gagauz clilinda (.T.293), Buytr hem da batak (D.6.125), ki)qitk hem biiilk olan (D.6.iB), yascr stin sewlq, crdci hem kda (D.633), giftgildti hem insannaa (i.T.73), mayrldt hent (C.39), tant el i h ent gdzcil (H.O.93). haalarlan bostannar (C.Y.l6), (h)aylun giin tutuldu (8.T.127), bir karrylun bir udam (C.Y.76); Seninniin bdn kardasgt6r(D.O.t0S),gelinnitn giivad(.T.132). Orneklerden de anlagrlabilecepi gibi Arapga asrllr ve baglacr kullanrlmamaktadrr. Onun yerine kargrlagtrrma ba$lacr hem ve sona gelen de, da ba$lacr bazr hallerde tonsuzlagarak, fakat biiyiik iinlti uyumuna her zaman uymadan srlalama ba$lacr olarak kullanrhnaktadrr. ile srralama ba$lacr ise tamamen eklegnrigtir. giiz I dd i

Denklegtirme Baflaglarr

Bir biriyle denk olan, birbirinin yerini

tutabilecek

iki

unsutu birbirine

baglayan, bazen bir kargrlagtrrma fonksiyonu da iistlenen baglaglardrr. Gagavuz TUrkgesi'nde kullanrlan baglrca denklegtirme ba$laglarr; osa, osaytlt ya, yadu, eki (< yaki), yaki, yakida'dr. O yaamur mu, o se kar mt? (2.E. 108), Adam mr bdn oso ./iSfu nu? (i.T.177). onnar hiq hilmerlcir saq mt hdn , osa alil mil (c.302); ciilecek mi, o sayfu giilmeye:ek

mi? (C.t93). esil olaydt ya san (C.Y .72), saa taraf geker bizi ya sr.,/ (C.Y.l3). Toplanmq agan ekmcici yu dn mal giitmil$ orda (D.6.139), vcr hanu malr giitmd(i )ta da btitik pullu tutmaa (D.O.139). ...nerdri bein kurlarardrm onu tigralartn ttrnaklarrndan eki da atlt savasar tltm etismric) htrsElart (i.T. 197).

t8t

Qocuklar deer: Bir Sennik, lski biilct oynaycaz (A.2 I ), Tepeg<)ziin ttlstmr olur ntu evin dirdci, yaki silplrga (D.A.O.l8). Kaldr o ekmdri da ufala kuslara, yokitlover onu hir kdpeccic) (.f .V:1, pig yakida masalcr (i.T.96), sabaalcin o iqcirdi taazci siit, yaki da iycirdi kaymuklan gdzlemci (i.T.127), canavar q*acak almaa o nthalannt yaki da iyecek ctchmt hem ntultnr

(c.3 l2). Ka rgrlagtrrma Bafl aglarr

Kargrlagtrnlan birden

gok unsuru birbirine baglayan

ba$laqlardrr.

Kargrlagttrtlmasrnr sagladtklan unsurlann bagrna gelerek kelime grubu veya curnleye biri. hepsi veya hig biri anlamlarrnr katarlar. Gagavuz Ttirkgesi'nde kullanrlan kargrlagtrrma baflaglan, a... a..., ba... ba..., ha..., ha..., hem... hem ..., mi... mi..., ne... ne (dq)..., t6ld... bdld..., ya... ya(da)...dr. Farklr kar'grlagtrrma ba$laglarr kanqrk olarak kullanrldrsr gibi, kargrlagtrrma unsurlarrnrn sayrsrna baglr olarak ba[laglar da iige ddrde grkabilir. kitli kapu u yok t var (C.Y.123),

Alatlditr o qok; Bo aaglarda, Bu saEakta,

Bo kapuda, Kc)r hayatta (S.G.l3), Bo usaa siiilndii-g,itti.

Anasr da geEindi;

Bu iStci dolastklar Biiiik tepci o lar o nnar..(D.O.76), Ba tolu daudt beni,

iqimc) ayaz girdi, Ba;taslft, hig kurumaz (D.O.l ll), GeQcr vakil; bt kts, ba yaz (C.Y.56), Bo olur, bu olmaz (M.42), Jenantn scr iizil ho yaklasrrdt bo kaybelcirdi (C.72), Ba giindilz ba gecci, ba ausam. ba sabuu (C.Y.9), Onnar tutumardilar bs onu bu bunu laf etmrici (i.T. ll6), O ba qekcirdi onu bultnuzlartndan, bu savasardt kaldrrtmaa kamqrrun saptnnan, ba onu bualardt onu qutntlan (P.4 1), Gecelqtrrik ba bir boS ev tavanmda, ba bir kdprii altmda, o ha uzaklanarclt kcrsabadan, ba gend yaklasardt ona (P. I 80). scin hana lru varsrn ha yoksun (P. I98). Hent isi hem dostluu pek sevdi (D.O.4), Hem sqalrrm hem ktsmetint (D.O.l0). Hem alqak, hem zabun kdpecii bcin gdrdi.im (D.O.l3),

Peetleri kimin Seftli Hem iirciti da qigekli Dikensizdir hem dili Hem cdbil da diyl kitli (D.6.fi). Genq mi, o ihtcir m da (U.25), Aaz mt vakil geqmis Etk mu vaht gegmis (8.1-.36), diiilnci mi qaararstn osa dlilyci ni (8.T.37).

182

Ne baltk ne

dt kenar (D.O. l7),

imcici, ne giinnc)d (D.O.

Ne kahrr hem ne karga (i.T.80), hulunsun ne

ll8), Ne tok, ne raat, salt prost bir qd (D.6.119), Bcin tle-

biilii (P.226), Ne okumaa, ne okumctmaa (C.206), Ani var bir laf ne anust, ne Allah, ne de tabiat onu giicendirmemislcir (M.3), O benim ne yantm, ne pc;int(P.196), Qok erlerdci gezdi Temiz ne Komrat kaldt ne Bayntaklt, ne Romanesk (P. 143), Ne iircicim titredi, ne baska bir erim (C.Y .36), Bcin diilim ne kayet korkuk, ne da girgin (C.Y.44). Ya biitin, yu diin (C.Y.l l9l, yannardr ya bir tarafa yo t)bilr taraJb (C.304), Onun elindci herkerci bulunardt biSey, Yo kazma, yo trpan, ya keser (P.28), Kasabada dcr gczerrik biittin giin lo onu, ya bunu alardr (C.265), orayt toplanan insannar, gintni )to eni, ya da eski (P.79), Koy beni ya harmans, ya da ekin hiqnciri (D.O. 139), Ani hizi yu dliin, yo tlo insannar ayrracak (P. I l3), Geeri dur, Lambo! Urucam seni, meerint ne dlii ne

Lambu deer Yu scin

heni

Yo bcin serl (8.T. 145),

Qabuk lozu bu silmrici Yo da su gelirntcici Eki ytkamaa qanak (H.O.20). Sarr gakal onun iqin tdlli lafedermi$ te bhlii (P.2 I l).

Ciimle Baflaglarr iginde bulundulu ciimleyi bir dnceki veya bir sonraki c0mleye veya cUmleleunsurlarrnrn diziligi Genel T0rkge'ye uymadrprndan, yani diler unsurlar gibi baglaglarrnda yeri sabit olmadrgrndan. baglaglar igin cUmle iginde kesin bir yer tayin etmek zordur. Bu baglaglarrn fbnksiyonu billeqik c0mlelerin temel ve yardrmcr ctimlelerini, iki ba!,rmsrz c0mleyi birbirine baglarnak veya ciimle iginde bir kelimeyi. kelime grubunu vurgulamaktrr. Gagavuz TUrkgesi'nde kullanrlan ctimle ballaglan: aqan, allelen // allele i/ alle , uma, ancak, anl qniki, bari// bare// barikim, bekim, bile, bolay, da // de // ta // te, eer // er i/ eerlem, ki, makar ki. neqinki, onu$tan, osa, osa-vdr // ostydt, sa, sctnsrn //

re baglayan baglaglardrr. Gagavuz TiIrkgesi'nde c0mle

sanki. zerti // zerrim'dir. aqan Bagrnda kullanrldr$i ciimleye ne zaman, o zaman anlamlarrnr katal ve cUmleyi daha dnceki veya sonraki c0mleye baglayabilir. Bu ba[lag bugiinkii Tiirkiye Tiirkgesi

yazr dilinde pek yaygrn olarak kullanrlmryorsa da, Anadolu a!,rzlarrnda, tarihi

ya$ayan givelerde epeyce yaygrn olarak kullanrlrr.sT Bu ballacrn oftaya grkrtr, agan <

87 llk.

Necnrcttin llacrenrinogln. Tiirk Ditincte Eclatlar. s.163. l(r4: tiski fiirkqc'dc Karahanlr. Krpqak. llalcznr. ('agatay l'tirkqcleri'ndc kaqan. BalL. Ttlrkgesi'ndc haqan /i kuqun kuqun lfur ;ckillclindc kullanrlrrraktadr. Wilhelm Prbhle, Karaqal'LehqesiSo:/ri.{ri K.l}. yay.. Ankala. 1991. s.45: kagnr. Anadolu Alrzlalr iqin bk. l)S Vll. s.2248, hagan. hag'ap. huqandu. huqen. llalktnt l'iirk a!,rzlan igin bk. .lanos lickntann. "Kunnnovu (lllakedon),a) T iirk A!:r". s.127 hoqan. " +drtt zantan".

t83

kagan < kayu + gaE+rn geklinde olmalrdtr. kayu, Eski Tiirkgede soru zamiri; qa[, zaman zarfi: *rn vdsrta ekidir. Agan Aaag-Ktran hem Ayt-Kulak gelniSlcir, gdrmiislcir, ani hordey erindc yokmuS (M.66). Agan sa onnar gittilcir kahra dilStii (C.240), scin olacan padisahu giivci! demiSlcir askercileir, agon gdrmil$lcir uhtn ilziiii (M.13), Agun qocuk g\rmiis yrlunL o saat Qaarmt$ saadrylart da iiiiretmis ne ,'apsrnnar (i.T. 104). E, var mt nicd giftgilik Aqstn, versin holiz Sennik, Agcn onda umut biiiimdz Agun ondan ekmek qtkmaz ? (D.O.6 I ), Agotr kara bulut

Kahr.silker

asacr

insan geker umul K$metlan buluSmaa (C.Y.53). allelem

allele

Arapga Allah

ll alli

dlem "Allah bilir ya" s0ziinden bozulmug oldulunu

sandrgrmrz bu ba$lag, TUrkiye T0rkgesinde "santrtm " kelimesiyle kargrlanr. Kelimenin Arapga allame sOz0nden geldipi duguncesi hem anlam hem de gekil bakrmrndan pek uygun gdriinmiiyor. Zaten bu kelime benzer qekillerde Anadolu aprzlarrnda da kullanrlmaktadrr.*8

Allele korktun scin (M.64), of, altfi oldum btin yutalak (C.Y.80), Dostuz, allem ikimiz (D.O.42), Ne is bu, allelem gelmiS pelivaLr (D.A.O.44). ama Arapga tidi.ing bir cUmle bagr baglacrdrr. OnUnde kullanrldrgr ciimleyi daha Onceki ciimle veya ciimlelere ba[lar. Bazen bunun tersi de olur Aldtm bir kerti inek. ama bakqmadm (C.172), O giddrdi, sma kendi da hilnrc:dc nereyl (i.T. 134), O hep bakardt one. Amu ciki da yaklasmaeh ona (i.t.133'1, Amu sdlemeyccim evdci ani evlenceez (C.64), Bdn atlrym bevgirtlci ama diil halizindt) (H.O.60), Geqti giiz, geldi kry, sma Jenci hep istemcizdi haska bulusmaa Vluycliylcin

(c.60). ancak Batr T0rkgesi givelerinde yaygtn olarak kullanilrr. ancuk < anqa+ok geklinde oilaya grkmrgtrr'.8e Bagrnda bulunduSu cUmleye sonug ve agrklama fonksiyonu yuller: Geng literatura yapdr nncok ilk adrmnan (i.T.217).

Kr$. iqin bk. DS V. s.1720'. elldhan. ella!,am, ellfrn. clleon. elleem. ellehont. ellehen. cllelent. ellen. ellifutn'. hcrhaldc. galiba. zanrredersenrg Yozgat, Kayseri. Iirkat. Ankara. Gaziantcp. Alyon. Anrasya. Sivns. Ordu. ('orunr Ezincan. iznrir. K0tahya gihi illcre ballr pck gok ycrlqinr nrerkezinde kullanrlrr. Nccnteddin llacrentinollu. !'iirk Dilirule Echtlar, s.l 19

t84

ani

Eski Tiirkge'de karu ve Ttirkiye Tiirkgesi'nde hani Seklinde sorma edatr olarak kullantlan bu kelime Gagavuz T0rkgesi'nde 6n ses 0ns0z0 dUgmiig olarak ci.imleleri birbirine baglama gOrevi iistlenmigtir. Genellikle 0niinde kullanrldrgr cUmleyi daha Onceki ciimleye ba$lar, bunun tersi de miimkiindtir. a) iki ctlmle arasrnda benzerlik ilgisi kurabilir: Kaazlar baardr giiliis kopdr, ani iki ahmak diiiiser (H.0.67), Gider Pilras kagarak evri ilreder kausmt yapsrn kendini, ani manca hazrlddr (M.83). b) Oniine geldigi yan ciimleyi oldu{unu srfat-fiili fonksiyonu ile daha Onceki temel ciimleye baglayabil ir: Kendi da dcidu ilreklenmiS biraz, dQan annamt$, onl hrsz yalnr 1i.T.2321, scin sunma, oni herkerd yalnu (C.Y.44), karrgorbacryka sdledi, anl Jenc) yok evclci (c.6r).

rgir srfat-fiil eki

Oniine geldigi ciimlenin fiiline -drgi

fonksiyonu

kazandrrabilir.

Toprao da Siikilr demcici, ani bizi doyurdn (H.O.27), Gittim almaa spravka,

uni kocamtn gcizii gcirmeer (C.39).

OnUne geldigi ctimlenin

fiiline -ca!1ru srfat-fiil eki

fonksiyonu

kazandrrabilir: Senin o ttrnaan sa te gdrecAn, uri yaptsacak erinci (P.224), biz annddrtz oni bilgi isini yaparsm (P.241), Ani bir-iki bombaylan var nicti y*mao burjuva / padiSaalunt ru (C.288). d) Ani baglacr ki ba{laa gibi kullanrlabilir: Sansm iircicim sdledi, oni scin geleccin (P.223), Belliydi sni bizi sardtlar scin biiiik

.T. I 06). Durdr olmus o yaz,

oni

iSsiz

kalmaz (H.O.32).

aniki Ani baglacryla

baglacr kaynagmrg olarak

baglacr fonksiyonuyla kullanrlrr.

Tayin, derece, sebep, sonug bildirir: sevinerim onihi kefsizliim geqti (i.T.Sl), Ne

tiirlii kolayl*

saade biz qare-

mctdtk. aniki kurtulmaq bu tekliftcin (P.127) Hep sanacdyz aniki scin ge7tin (i.T.26).

baare llbaari Farsga mengeli

ll barikim (<bari+kim) bir baplagtrr. On0ne geldili cUmleye "hig olmazsa" fonksi-

yonu yiikler:

indat iqin basre baar (C.Y.59), Boori bir kua sevinmcik getir (C.Y.46), Alaydtn revolveri harikim (C.9). beki // bekim T0rkge - Farsga birlegik bir kelimedir. OnUne geldigi c0mleyi, daha Onceki c0mleye baSlar. Sonug ve agrklama ifbde eder:

Kim biler beki o taa gelecek (C.284), Srin gez panaytrlarda, soru$tur kiliilerdii, hekim, raz geleccin iistiinci, bekim bulacan (P.143). Bcin istedin sormqq.

185

bekim siz bilcirsiniz birSey, nerdci o kaldt (C.283), Liizgcirdin srin bekim, .wradtnt yakttn (i.T.54), Bekim padisahm ktzr artrk evlendi (M.5).

bile bile, Gagavuz T0rkgesi'nde beraberlik edatr olarak kullanrlmaktadrr. Sadece bir Ornekte de // da baSlacr gibi pekigtirme ve ba!,lama fonksiyonu 0stlenmig olarak tespit ettik: On hin candan

Bir bile kurtulmadr (8.T.127). bolaY

Dolu T0rkgesi'nde bolgay (< bol- fiil k0kU -gay gelecek zaman gekimi) geklinde gekimli fiillerin yanrnda, belirsizlik, tereddiit, tahmin bildirmek iizere kullantlmtgry'. aynca Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde bugiinkti Gagavuz Ti,irkgesi'nde oldugu

gibi belki anlamrrrda botayki geklinde devam etmigtir.er Bu gUnkU Bagkuft ve Tatar Tiirkgelerind e bolay:"g6yle" manasrndadrr.e2 Bu agrklamalardan da anlagrlacalr gibi bu baplag DoSu T0rkgesi'nin ses Ozel-

liklerini talryor olmasrna ra$men, bu giinkii Gagavuz TUrkgesi'nde Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde kul

lan

ldrpr geki lde vs aynr grirevde kul lanrlmaktadrr.

Da qrkacdk, ki o gitti, iki ilz kilometra a$tn, ki biSey dememciri, dc)nmcid hiq biseysiz saade bolay Artapulun ke/i bozulmasm, bolay o iiJkelenmesir (P. 188),

insan dizer tilrlii laflar Boluy gengtcir aqstn gdzlerini(U.D. 184), Giilmcici alarsan dilimi

isin hotay gitsin isll, Etin olsun dilim dilim Sr b

dt lsm <)li)n kiilkici (U.D. I 77).

da/lddlltallte C0mleleri, kelime ve kelime gruplarrnr "ve ba$lacr" gibi birbirine baglar veya ciimle igindeki bir unsurun yanrnda kullanrlarak bu unsuru kuvvetlendirir, pekigtirir. Bazr iirneklerde birlikte kullanrldrSr kelime ile kaynagmrg gtiriinmektedir. Unsijz benzegmesine uyarak d iinsiizii tonsuzlagabileceSi gibi bazr durumlarda iinl0 uyumu drgrnda kalarak kalrn iinliilU gekli de kullanrlabilir.

Dolu'I'tirkgesi'ndeki kullanrhpr iqin bk. Janos Ecknrann. Qaiatayca El KitahL (gev. Gunay Karaagag). istanbul. l98tt. s. l2l, 129: bolgay, gegmig zamanla kullanrldrlrnda belirsizlik ve tereddtit bildirir: On nin evlik kisi g*tt bolgoy. Cen$ zamanrn hikayesiyle kullanrldrlrnda tahmin ifade eder: O/ bu'indyel(a ancak miistezhar. kim ha"h nuhalde phdisdh maslallott iiqiin teigrilikdin hem tec-avii: fular erdi bol|ay "O bu yardrnra oylesine dayanmrgtr ki padiqahrn igleri utruna uluhiyete tecaviiz etmip olmalr". 'f'arihi 'liirkive 'Itirkqesi'ndeki kullanrhgr igin bk. Dede Korkut Kilafu Dresden niishasr 221: varqun bolayki hir esir vireydi ollancQun kurtarayidin didi. Taranu St;zlillii c.l. s.(t34', bolayki ahrm gdre 91.

e.tirga.yet Yusuf u Zeliha. $eyyad l-lanrza. 59 K'l'1.S. s.828

r86

Qocuk g*ardr torbasmdan bir gdrek da oturupta iyer onu (D.A.O.7), varmri bir adam onun ds ilq oolu (M.15), Gideyim bcin da oyaru (C.Y.8), Celdin tlii giineS qtktt, gd:lerim dii kamastr (i.T.29), heptii bir adam (i.T.79).

er ll eer // eerlem gart ifrde eder veya qart ifrdesini kuvvetlendirir; bagrna geldigi c0mleyi daha sonraki ciimleye baSlar; genellikle gart gekim eki tagryan isim veya fiille kurulmuq ciimlelerin bagrna gelir. Er lcicizmso, yaz oolum yaz (C.257), uz olur mu gdlgci, eer iirisa fidan (C.Y.23), Eerlem yarularsak neqin aalasdru onnarq, kime biz yonnaqt,t (C.Y.l3).

ki Birlikte kullanrldrgr ctimleyi daha sonra gelen bir cUmleye veya temel cUmleye baglar. Bazen da cUmle iginde bir unsuru 6zellikle de dzneyi pekigtirmek igin kullanrlrr. Llsak, belli ki annqmddr bu laflan (i.T.2l 8), Ah annadtk, ki dc)nmeyccin geri! (U.D.173), Cdzcil ki heila bililn oldu (H.O.102), Bcin qalqdrtm giln giinddn ki onnara b r a km aa fayda (D.6. I 20).

makar ki Farsga me$er, Osmanh Tilrkgesi yoluyla Bulgarca ve Gagavuz TUrkgesi'ne aynr gekilde makar olarak veya Osmanlr Tilrkgesi'nden Bulgarca'ya , Bulgarca'dan Gagavuz Tiirkgesi'ne gegmig olabi lir. Makor ki suukta yakm kvk gradusa (C.236), Makor ki ilktan ilJkelendiydi, neqin ani uyandrdilar onu gece yqrm (C.240).

negin ki

Bagrnda bulundugu cUmleyi agrklama cUmlesi hdline getirir. T0rkiye Tiirkgesi'ndeki gtinkii ctimle bagr ba$lacr gibi kullanrlrr. Soru kelimesi neqin'in ki ba$lacryla birlikte kullanrlmasr sonucu ortaya gtkmtgttr. Dana geler geler da uz Delicenin auluna girer, negin ki orada varmrs gok eSillik otlamaa (M.42), Negin ki bundan taa uygun vaktt yokmuS nicci Seytannar da bulsunnar (M.33). Negin ki onnann da vakdt varmry; ilk horoz dtilnceyci kadar (M.36), Amu yarularsak hem pisman olarsak Zor bulmaa kaybedilmis yolu, Negin ki yasaarkan, giineSli havaylan Ras geler boran, yaamur, tolu (C.Y.l3).

onu$tan Bagrnda kullanrldr$r cUmleyi bir sonug ve agrklama cUmlesi hiline getirir. Ctimleler arasrnda sebep-sonug ilgisi kurar. Bu ba[lacrn ortaya grkrgr, o zamiri + kay-

t87

na;trrma igin kullanrlanzamir r'si + yq < u9 Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde sebep vesile anlamtnda kullanrlmrgtrr''' +ton uzaklagma hdli eki geklinde olmalrdrr.

O isldd adam olaydr kapanda gebereciydi, osa ;eytan, onurt(n diri kalmq (C.92), OnaStan, ani gitti KiSinova mt, oso orrugtan; ani etisti evcj mi, -kim hilsin onu (1.T.257), Biiiik dis cana bqutrdl onu$tan yq$ kopustu (D.O.43), onustott biii)n da igint Eok anar onun igini (D.6. 106), B<)n onuston getdim seni gdreyim (c.lg5), ona$tan, ani laJ'edcirmiS hir cambazlan Gagauzca (C.279). osa

o zamirinin ise gart gekimiyle kahplagmasrndan meydana gelir. $art anlamr kaybolmugtur. Denklegtirme, sonuq ve diiz agrklama fonksiyonu kazanmrgtrr. Kapak mr srcaktt, oso onun elleri mL Mariya annamadr (c. l4g). IJrcicint bilmcieiztli: Atlasm mt oss dursun mu heptenri (C.Y.60), Hasta mt yatacam oss t)lectjm mi? (P.152), Nicri deersin yosamak Hep baktr sana yalpak Osu atlangag eri (-ok seni kasrckladi

yazdrsrn kimnerci, Halizindcin gcisterci

Scin

Oso o seni diirter,

Kefini dilzer, bozdr 1D.6.140). osaydr // osrydr (< o sa idi) Ek-fiilin gart geklinin hikaye birlegik gekimi ile o zamirinin kaynagmasrndan oftaya gtkmr$trr. ora baglacr gibi sonug ve agrklama fonksiyonuyla kullanrlrr. Ba o yapractr bulmadr Dct hir san ailm buldu

Osrydr diilmis alnn (8.T.29),

isnrdi annastn inqnar mt oolu, ne onq (i.r.23.5).

scileer bubasr, osoytlt inanmddr mr

r- ek-fiilinin gart geklinin 3. teklik gahrs gekimi kahplagmasryla rneydana gelmigtir. Ba$lacrn ashndaki r- ek-fiili tamamen kaybolmugtur. ince srradan kelimelere de kalrn i.inl0yle sa geklinde gelir. Baflama, pekigtirme, mukayese fonksiyonlari icra eder.

"3 ,g iqin bk. |'an&larryla

Torama Sti:liifir? 17 s.38!i9: Bulunca basma sabret fursat ucunillan ivdint )'rlda ocr?z (Guvahi, XVl. 57). Aynr batlaq. l-. A. Pokrovskaya. Oramnntika Gagau:kogo l'a:ila... s.269,rJa.. onuStan .. onun irten clirtti$ ktrk

Ecklindc agrklarrmakradrr.

188

Bizim genglik sa diil diveq (C.Y. 58) "diveg, ebedi", Biiiin sa, zavalt yalntz , (D.O.90), Bana ss lcirinm sevgim uykusunda giilsi)n (C.Y.62), Karq sa kalmaclt erinclcin (i.T. 133), Ana sa qaldr, esaplamayrak bunu (i.T.218), Qok kuS imis Sryan doymuS, Qekirgci sa, Bilmciz Saka (H.O.52). sansrn // sanki

Benzerlik ifdde ederler. san- fiilinin 3.t.q. genig zaman gekiminin -rr- hecesi yutularak sanstn baSlact ortaya grkmrg; gene aynl fiil kdkiine ti baglacr getirilerek sanki baglacr tiiretilmigtir. Gagavuz Tiirkgesi'nde sanki baglacr unutulmug gibidir. Aar masina giristi titremdd ssnsu, dirildi (C.175), Vladinin sansr,, tutundu sesi (C.69), sonsm giindiir ona bakryr (D.O.24), biaz kauk, sansm pamuk (H.O.45); ssnki taa birkaE yudum var mr qdlmc)rin dibinda (C.Y.40).

sfyl $art birlegik gekiminin ikinci unsurunun ba$lag gibi kullanrlmasryla

or-taya

grkrnrgtrr. $art fonksiyonuyla yardrmcr ciimleyi temel ciimleye ba$lar. En iy almavr Kurt bo:ar sdyr NeEin o mezar

Yildn kapar (M.40). zerd

ll zerilm ll zereciim

Farsga kOkenli ciimle bagr baglacrdrr. Fonksiyonlarr neqin

ki baglacr gibidir.

Bozma raattmt, zerci qrhp oradan da uradacatn (M.-52), Toplanalrm, hirleselim zerd kaybeliriz tez (C.Y.l5), Kilrylan bilci, zerii geler suvas (C.Y. ll8), Onnur korkdrlar gitmcici btiiik sokuktan, zerii diitileceklcir (P.32); S\lci da zeriim senin c.unrnt alrctz (8.7.96),

Aar gelmezdir

Zerli

orda

ses sendrin rilci

OnuStan duuma

Erinti htrakmam Zereciim banct Oldu bir ana (A.10). Metinlerden tespit ettigimiz bu ba$laglarrn drgrnda G. A. Gaydarcr'nrn Rusga'dan girdi$ini belirtti$i "raz", eer gibi gart ve sebep fonksiyonuyla yardrnrcr c0mlelerin bagrna gelmektedir. Raz ekmek senin isene be ahmak. Gaydarci'ya gdre ug, Bulgarca'dan giren giiya baglacr gibi kullanrlan bir. ba$lagttr. D(idrdin. uc naca(tntz yokmuS sansrn.

r89

kiint ll kiindr // kdn5 baSlacr < ki+ani < kiini < kiint qeklinde ortaya grknrrgtrr. uq baglacryla aynr fonksiyonda giiya baglacr gibi kullanrltr: Var isittim kiint l,'alkanes klisesi )ttldrrrmdan tutusmus, Bilc)rdim kiinfu scin gazetacla isleersin.ea soN qEKiM EDATLARI Son gekim edatlarr gekim eki gibi kullanrlrrlar. Birlikte kullanrldrklarr isimleri zarflaqtrrrrlar, yani onlarrn hdl, y6n, zaman adr olmasrnr sa$larlar. Bu bakrmdan biiyiik 6lgtide hdl eklerine benzerler. Bu edatlar, isimlerle kullanrlrrken araya gogu zaman herhangi bir hdl ekinin girmesi gerekmez, ancak zamirlerle kullanrlrrken, zamirlerin edatlarla kullanrlmasr baplrgr altrnda daha evvel izah edildi[i gibi genellikle alaya bir hdl eki 6zellikle de ilgi eki girer. Gagavuz Tiirkgesi'nde kullanrlan baglrca son gekim edatlarr gunlard'r: kadar, dak // dek, +dan, iQin, asvl deyni, beeri, +a karSr, *nan, +la, nicci, nasil, hikl. gihi. gend, gdrcl dooru, karSt.

Miktar ve Ydn eda!.rkudar Kadar Arapga'dan alrnmrg miktar edatrdrr. Fiile ba[lanan -e ktdar kaltbr ise yiin bildirir. Bazr orneklerde bu edatrn -r ve -d- iins0zleri d0giiriilerek birlikte kullanrldrgr kelimeyle kaynagtr$r gOrUlmektedir: Kara qiftgi avqamakaa biaz yaptcan Girginka taa eviikaa aalamry (8.T.79). Fakat bu durum nadirdir'. Genellikle ayrr bir kelime olarak kullantlrr: Gdrmiis irakta baytr kodsr bir babu (M.64), Kaar yNmt$tt bir metrci kadar (C.234), Adam kuclor gc)rilner (U.55).

rn farklt bir kullanrlrqn\ Bcin iqlim, o bana kudarfu (M.92) orne$inde gort.iyoruz. Bu Ornekte "yetecek" slfat fiili kullanrlmamrg, edat do$rudan dogruya gahrs zamirinin y0nelme (datif) hdline ba$lanmrqtrr. kadar edau, zaman ifdde etmek igin de kullanrlrr: Geqti bir saat kador

kadar

edatn

(c.82). Ydn edatlart;kurSr, uStn, +s+dsk, +a+dan Ydn bildiren karSr edail, karrg+x qeklinde zarf-fiil kalrplagmasryla ortaya grk. mrqtrr. Gagavuz Ttirkgesi'nde fazla yaygrn de$ildir. Stipes iz uyanth sabaya kury (P.l 8 I ), krz durard t giinii

kury (i.T. I 33).

airrr Ydn edatrdrr; airr+u geklinde zarf-fiil kahplagmastyla ortaya grkmrgtrr. Baklr dort gr;z penQerci agrt beq iEind (i.T.230), Bakiir o masa astn (P.177). Angrst btt' lunarclr instituttan bir kaq ev u$ut (C.Y.l0).

(;. n. Gaydarci. "sposobr Podqinerya i T'ipt I'ritluroqnrh Preellojenq'Gagauzkont l'c:r/|a". Sovyctsknya -l-iirkologiy'a,

1976. s 47

190

*a*dak, *e*dak, +e+diik Asrl fonksiyonu y0n bildirmek olan dek edatr, Gagavuz 'l'0rkgesi'nde +A ydnelme (datif) ekiyle birlikte kalrplagmrg ve bir ek grubu gibi birlikte kullanrldrlr isinrle kaynagmrgtrr. Ayrrca rniktar fonksiyonu da kazanmrgtrr. Tarihi 1'tirkiye Tiirkgesi'nde de benzer Ozelliklerle kullanrlrr.es Gegirdi gdzdc)n onu bastan ayaadak

(P.l5l),

Kar;ryutktk

yol

bitki

(D.O. 135), Simdiki zamanatltrk (i.T.212), $ni ban sizinlcin dayma burabarrm diinnticintn bitkisinedak (C.37), Bir iki saadodctk oloynitsctnrn bekqi odastna tantuna girdrdiliir kiiiiliiltir (P.l3a); iiiilenediik hepsi askerlc)r oldular keJli (C.298), Suvaytp enncrini tlirsekleriniitliik gend girdi gukura (P.20).

+a+dan, +e+dan

dek edatmn -in vastta ekiyle genigletilmesi sonucu ortaya grkan delin -e[i > -a- degigmesine u$ramastyla ortaya grkmtqur. dek edatr gibi, degin edatt d3 +A y0nelme (datifl ekiyle kaynagmasryla +a+dan, +ii+dan gekli +e dek gibi, bu edatrnrn

edatrn asltnr tegkil eden +a deEin edatr da Tarihi Ti.irkiye T0rkgesi'nde benzer gekillerde kullan r lrr.e6 Ama kimsey basadan bilntezdi ne olacdk (C.295), Salt lcicizrm horozlaradun laf katsm bana dostunt (C.Y.33), Dayantp onikiyadan Vladi Etku kufnedcin tla tukkt$tt

evin kaltustrna 1i.f.t 16), Angsmt sindiyadon tutarlar ihtcirlar aklilartnda (C.307),

Grrtluatlan is var ( i.t.ZZO1, olsun senin evindcin benim konaamodan (D.A.O.23), Btkiyiirlan hep bir giir, I Bilsinncir onnur r;mar (D.63ll: Gelin gclin sullanrnua, I Gdk ii : ii n iitlii rt uq m a a (K.9). +a+dan edatr kadar edatryla kaynagabilmektedir: Acaba bu kaduradan mt diisilmisim (i.T.l2l), Ama bay Kosti o katluradon giicenik gdriindiiydil hunu 1i.T.981. Vfrsrta ve beraberlik edatlan: bile, +lii, +liin

billii (bile), +nan, +nun bile,

+ttii, +nen

il-fiiline gelen -e zarf-fiilinin kalrplaqmasryla ile bu edata -n vasrta ekinin gelmesiyle ilen, edatn eklegmesi ve benzegmesi sonucu *nan, *nen qekli ortaya grkmrgtrr. bile edatr ise, bir+ile > birle > bile geklinde gelmigtir. Bu edat bugiin Tiirkiye Tiirkgesi'nde kullanrlmamaktadrr. Ancak tarihi ve yafayan T0rk givelerinde benzel gekillerde kullanrlrr.ot Gagavuz T0rkgesi'ndeki tirnekleri gunlardrr:

J:aruk Kadri Timurtag. age.. s.

l04l suhha dek "sabaha kadar". ba;tntlun ala{a dek. kisiv: dek, unu

Llak.

)'ii:1'11u ,1o0.

lraruk Kadri linrurta$. age.. 9')

s. I 04.

;uhhu tlefijn. idene deprn.

ilc beraber. birlikte anlamrnda kullanrlmaktadrr. Krq. igin bk. A. von Gabain. Lrll l'iirkgttttrtr (iratncri. s.268. biltin. ItrTS. s.42: ilen. hile. hirle. DL;l'l. s.44. tt2: blle. Y'l'S, s.32'. hila, bllr'cc. lll]. Llu sdat

s.l-7. .l-2. birlc. .lanos l]ckmann. (afutayc'a El Kiruht. s.90 hilc, blien. $inasi 'lokin. ,{/a1trr.srrrr. { -t' gurca lletinlar //. s.2-5ti. 5-23. birle. Nccnrcttin Hacrenrinoflu. Tiirk !)tltnde l'rlar1ar. s.lll-20. l:skr 'I'iirkqe brle. Karahanlr -liilkqesi bile. llarez.nt l'tirkqesi 6rla. (alata1 'Iiirkqcsi hile. l\ittt I'iirkqcsr 6r1c. K'l'LS, s.380:-[tirkn]cn'fiirkqesi. Uygur'lurkgesi 6illrr, []a$kun'ltirkqesi mitrin ilii. Kazak I'tilkqcsi

-npn -pen. Krrgrz l iirkgcsi nrctrcn,Ozbck

tirkgesi htliin. ilti.

l9l

bite Biz ayrilry kald* bild (c.73), satilum o gabuk topladt bita (K.20), erkar beni yukart o benim diinnemci bilil isteerim alaym ilgtri gcizcit ktz (M17), Biz diil hilil ama dolu I onunnan yasamak (C.Y.I l5) Geceleerkir Eocukton trakalt tikilz hitli (i.T. 102).

+le, +ne O onu giiciilii, siirilmilS (M.92), Gilliimseyrtik biitiln nti surattnnqn (P.37), Bdn biitiinnd iireemi ona (P.38). biltilnnd < biit0nlii < biitiiniilii < biitiinii ile geklinde bir geliqmeyle ortaya grkmrg olmalrdrr.

+lan bilil, +ljin bil6, +niin bilfi Ne qarddr insannarlan bild (C.Y.52), Bizim maaledrin Tfiil Marinquylan bilil iiiireneriz (C.237); Dars*h igimdti bir ates o qiqeHdn billti acilar (c.y.104), Fediyliin bilii gittildr alqaa (P.42); Gider dev adamnan bitd (M.87); Hepsinndn bitii gfttrynan klasstan (i.T.192), Gel bizimndn bitd (M.s't), Hepsinntin bifti kaytp gitti mitingd (C.229), sora o yannattt da dii$iirdilvaraklryt skemnesinndn bitli (p.ll5). +nan, innan (< ylan < ile+n) Oynddr $opar topunnan I B*maz atldar onunnan (H.O.62).

Benzerlik Edatlarn g ib i, naal,

n ic

gibi TUrkge'nin en yaygln benzerlik edatrdrr; kip "kahp" kelimesinin iyelik geklinden gtkmtgtrr. Gagavuz TUrkgesi'nde bir tirnekte grzl gekline de rastlanrlmaktadrr: Avsam sabaa gimi qalrnrr (i.T.93). Bir drnekte de +ci eqitlik ve benzerlik ekiyle birlikte kullanrlmaktadrr: Nasil bu yok gibicd adam krk uQannan, bir kagaru bir salmda telef efti

(M.83).

gibi edatrnln kullanrldrgr di$er drnekler: Yapdrsm stavra gibi dn bqcaklarmdan geerki bacaklqrmadak (i.T.lS3), korkudan yaprak gibi titrarmiSldr (i.T.233), GitmiS sarfoS gibi sevinmeliktcin evci (M. 107), O gidrirdi deli gibi (C.170), Kuzu gibi atladr (H.O.65), Da das gibi gdrilncirdi o siin (i.T.t09), YaS a

Rus

may t

er i

n iizii ndci

aga gibi koruyastn (i.T.291).

nasll. nicii Sorma Unlemi olan nasil ve nicti, Oniinde kullanrldr$r kelime veya ibdreyi benzerlik iffidesiyle yiikleme baSlamaktadrr. Bu fonksiyonuyla nasil, nicci kelimelerini ballag olarak da degerlendirmek miimkUndiir. Fakat bu edatlarrn kullanrldrgr kelime grubunda baprmsrz bir h0kUm iffidesi bulunmadrgr igin nasil, nrca kelimelerini son gekim edatr fonksiyonuyla kullanrlan, fakat kelime veya ibdre bagrna getirilen Cagavuz Tiirkgesi'ne has bir benzerlik edatl saymak yerinde olacaktrr.

t92

Ureklerinda sa duyg,u paktt, navl giin duumast (C. 165), Boran kaavi itircirdi a.skerleri geeri, nasil bir baiik biyaz ayt (C.233). GidcirmiSlar su ilslilndci nicli kuruda (M.34), Gagulinin suratr buruStu, nicii kcirilk derisi (P. 148), Scin bicizsrn nicd kireq (P.50), Vilenanm elleri bir anda dilstiilar

nicii

rklar (P.287), Saglon kwr*, niclifiliz

kanatE

Hem y'".muSak, nicii ipek (C.Y .91), Gezsin nicli 6rdek Bqlcsm nicd inek (C.Y.95).

Tekrar Edatvgenii Eski Tiirkge'de kene geklinde kullanrlryordu. Batr T0rkgesi'nde yine ile kang

trnlmrq ve daha 9ok konugma dilinde kullanrlmrgtrr.ot Gagauu, TUrkgesi'nde yrre edatrnrn yerini tamemen genci almrg g0riinmektedir.

Evdan kagdru isri, istcin da genti evci (D.6.117), Tedi genii diii)nmii$ (H.O.7l ), Temiz girdi igeri da genii yatn (P.143), Ncicim genii yollandrr? (i.T.67).

Hil Edatt:gdrii gor- fiiline gelen -ii zarf-fiilinin kalrplagmasryla ortaya gtkmrgtrr. il

Islediinci gard, ko dinnensin,'s/dd (H.O.88), Adetri giirii qtksm (D.O.136), Ko olsun yuJka olarun istemesinci gilrd (P.269), Senin demenci gdrli (P.272), Gelgelin inanmasrna gdrii, saade mistikah absolut ideya var nicci getirsin asltlaa (P. 166). Sebep edatlarr: baqka Gagavuz T0rkgesi'nde fazla yaygrn degildir. Bundan basku (M.3) Zaman edatlarr beri, evel, sora, geeri; sonuna geldikleri kelimeleri zaman

anlamryla

fiile balladrklarr igin,

fonksiyonlarr gdz dniine altnarak zaman zatflarr

b0l0miinde 6rnekleriyle incelenmigtir.

beteri Farsga beter "daha ktitii" kelimesi Gagavuz T0rkgesi'nde "yiizden sebebiyle" fonksiyonuyla sebep edatr olarak ku I lanr lmaktadrr. Bu beterli gok ot kesilmedik kaldr, benim beterimli, zenginnerin heterinii v.b.ee

Bu beterii eski Ofiuzlarrn aralarmda gok kera olar baarqmahk (U.K.23).

e8 99

Nccmetti,r Hacreminollu. Tiirk Ditinde Edarlar, s.312 Bu ornekfer igin bk. L. A. Pokrovskaya. Grammatika Gagauzkogo...,s.278 [,. A. Pokrovskaya," Kratkiy Orqerk Cromnntika... ". s.653

t93

deyni de- fiil kdkilnden tiiremig bir edattrr. cleltni Gagavuz Turkgesi'ne hastrr. Fakat kdkiine -(y)i- zarf fiili ve -n vasrta eki getirilerek tiltin gekli ttiretilmiq ve Eski Ttilkge'den beri kulanrlmrgtrr. Batr Tiilkgesinde ise dl,ii, dive gibi gekiller yaygrndrr.:""' Ani o kaavi adamcfi deyni (P.24), gitn(i(i evd deyni (C.ll9), yulanrutn yugum au deyn i (D.6.7 7 7.

de-

fiil

igin

Tarihi Tiirkiye Ttirkgesi'nde sebep anlamrnda kullanrlan uq ismine -un vaslta eki getililerek rrqlrr geklinde tiiletilrrrig: daha sonra ince diiz straya gegerek lqir geklinde kullanrlrnrgtrr'. igin edail Gagavuz Tiirkgesi'nde Farsga'dan gegen qiin edatlna benzetilerek q'in gekl inde kullanr labilmektedir:

Dinnenmciii

o hiq

iS'gin hep tanrk (A.l-5), Ne iS,gin lc('olmaz unudaltm geqmis clarsrklartrnE iqin. geqmis igitt.:erci grktr bundan (P.245), Muahsus sizin igin (i.r.9s), bisey islda =eetlerimi: Diiliindil ne ulsrn avsam ekntt)a iqin (C.l6l), isitmis bu adanr igin biitiin memleket (M.:r2). Bir u.t'tlun gttk Pttrrak rncralesindci la/'etltirclilcir hu is igin (c.45). Si: i(:scni: ntukur, rtstt.vtlt sural"ttn laa qovunu verersini: haskust icin (i.T.229) Annut annut ,'lik durmaz,

(M.-s4). Bi:im giinahlunntr: igitt (8.T.4

igin.luttzri nluu insan hr

It u

rus t

tft,

(

rErir (D.O.

ll6),

l);

Nictt hir torulmaz insttt't I'ultsnrctk volundtt hulk

i.T.9-5).

izerdt

..!ski Tiirkge'de d:c "tist" ve +rd ycin ekinin

birlegrnesiyle rneydana

gehnigtir.r{)r Onceleli ydn fonksiyonu tagrrken, bugtin sebep edatt olalak kullanrlmaktad r r.

Git tu

sain aulusmu ktsnetci. I Eki bu iizere kiisntei (C.Y.77). .4ni onun mayusr koltuk o iizerii o 1ok nica .t,ctpt.;stn crinii (P.224),

Bagkalrk erJatvkaurii // kaari Arapga gatr kelin.resinin iyelik gekli ga1,rr. Gagavuz Tiirkgesi'nde kuctrii // *arz'l gekillerinde kullanrllr. Suhualendiin imediydik bir kag iiisi limondan kuorii (i.T.105). Onctun kauri hakntu salt hir kerii hak (C.Y.89). Son qekim edatlarrnln hAl ekleriyle kullanrlmasr

aqlrr, beterii, bilii, deyni, genii, gibi, nasll, nicii, iizerii, edatlarr y'alrn(nominal) hdlde, kadar

isnre son gekim edatr da miktal iqin kullantldtqrnda aynr 9ek-

ilde isrnc yahn (nominal) h6lde ballanrnaktadrr.

r"" Ilk \"cn'cttirtIIacrcnttno!lu.liirk!)tltntlcLtluttur.s.9)-l()ll.l:ski

l"l

liirkqc'dctivin"urkrsttltnu:ti.t,itt tiilLtlitn" tllilgc Kalan IXrgu. 2it. Nccrrrcttin llacrcnrinollu. "(|:e O:c,\lest,lest".'l-K,\ I'rol. l)r.$cril'llastar',:t.,\rrnafan. 1rl. XXV/2 Ankara. l9l(7. s.5-l-1

194

+a+dak. *a*dan edatlarr yiinelme (datif) ekiyle kaynagarak bir ek gibi isme baglanmaktadrr, kargr ve ydn igin kullanrldrgrnda kadar edatt yiinelme

(dati|

hAli

ile isme gelmektedir.

nra,

haska, beeri, kaarci edatlart isrne uzaklagma (datif) hdliyle gehnekte-

dir'.

iqin edail ise isme ilgi (genetif) haliyle gelmektedir.

KELiME GRUPLARI Kelime grubu, birden gok kelimeden meydana gelen anlam ve yapl bakrmlndan biitgnliik arzeden, gramer bakrmrndan bir biittin olarak iglem gdren ifdde birli$idit. Kelime grubu tek bir nesneyi veya hareketi kargrlayan kelime toplulu!,udur. Bu kelirne toplulugu bir biitUn olarak iglem gdriir. Di[er kelime veya kelime gruplarr ile btitiin halinde ilgi kurar, ciimle iginde de, bir tek kelime gibi de$erlendirilir. Kelinte grubunun sonuna gelen gekim eki bUtun kelime glubunu kapsamrna altr. Kelime grubu bir tamlama, bir belirtme esast iizerine kurulmugsa Tiilkqe'de tamlayan, belirten; tamlanandan, belirtilenden Once gelir. Bu ti,ir kelime gruplarr incelenirken ve orneklendirilirken ayrrca belirtilece[i gibi Gagavuz T0rkgesi'nde bu genel kulal zaman zaman devt'e drqt kalrr; ciimle diziliqinde oldu!,u gibi kelime gruplarrnda da unsurlann yerleri deligebilir. Gagavuz Tiirkgesi'nin uzun bil zaman konuqma dili olarak kalmasr, Gagavuz Tiirkleli'nin kendi ana dilleri yanrnda, bulunduklarr ulke ve btilgeye gore bir, bazen iki yabancr dil dlrenmek zorunda kalmalarr, sosyal hayatta, hatta bazen gayri Tiirklerle kurduklan evlilik iligkilerinden dolayr, aile iginde de Tiirkge drgrnda bir dille konugmak zorunda kalmalarr sebebiyle TUrkge'nin tabii mantrk

strastnln yerini, batr, 6zellikle de Slav dillerinin mantrk d0zeni almrgtrr. Gagavuz Tiirkgesi'ndeki yabancr unsurlar iizerinde duran hemen hemen biiti.in al'a$tlrmactlar bu hususa igaret etmiglerdir.

l02

Gagavuz T0rkgesi'ndeki belli baqlr kelime gruplart funlardrr:

TEKRARLAR (iKi LEM ELER) Fonksiyonlarr qekilleri ve genellikle vurgularr birbirinden farkstz olan aynr cinsten iki kelimenin arka arkaya getirilmesi ile meydana gelen kelime gruplarrdrr. Tekrarlar; kuvvetlendirme, gokluk ve devamltlrk fonksiyonu taqrrlar. Tekrar-

lann baglrca turleri; aynen tekrarlar, eg anlamh tekrarEr. ztt anlamll tekrarlar, eklemeli tekrarlar ve ses yakrnltflna dayanan tekrarlar.rt'3

'ot

A. Diloqnr. age.. s. I 22. Tadeusz Korvalski. agc.. s.495 N. i. Baboglu. i. i. Uatroglu, Gagau: Dili sinraksis. IX.-

)1.

cu klosslor iqi. Ki;inev. 1988- s.54

Yagar Nabi Nayrr. agc.. s.98

t'i

[;uat Bozkurt. 7'iirk!erin Drli. istanbul 1992. s.195 l;. R. Z.c1,'nalov. Tiirkologil,onut Esaslart Bakii. I980. s. 163 Ccrhartl l)oerl'cr. "Das Gagaustscle". Philologiac't'urcicae Fundamentr, Wiesbaderr. 1959. s.2(rl 'fiiriqesi".'l'ii rk Ansiklopedisi c.XV t. M E B ya1-.. istanbtrl. | 968' s. I 09 I lasan l:.ren. "Gogou: l]nvcrMahrnul, "GagauzTiirkleri".-tllrkKiilliirii.s.335. yrl: XXIX. Ma(. l99l.s.l5U (22) Mclr,.,,"t

1954. ll.bs-,Ankara. l9{18. s.97-l(t'l Ankara, 1982. s.5 l-95

Ali Alakay. "'l'lirkqe'tte kelime koSnalut'r".'l'D.\\'Bclleten

Vccihc llatibogl \.'fiirkceilin

:i(i:th:ini,

A.(1. t)'l CI' yay.

t 9-5

3 I 7.

Aynen Tekrarlar

Bir kelimenin arka arkaya iki defa tekrar edilmesine dayanan tekrarlardrr. En yaygrn tekrar ttir0diir. Fiiller, zarf-fiiller, zarflar, srfatlar, isimler aynen tekrarlanan kelime ttirleridir. Qekimli fiiller, y0klem olarak devamlrlrk ve pekigtirrne i{?desiyle tekrallanabilrnektedir:

Annol onnal yanmts adam,

Ne gegirdin yasamanda (D.6.1 l5), Kttztttr

kozrdt kcircci usturaylan (C.58).

Zarf-ftiller. fiilin anlamrnt devamhhk bakrmrndan tamamlamak iizere tekrarIanan kelimelerdir.

Boka, bako sana paalrm I Brin mum gibi eriycdm (D.O.50), galtrkun galar_ kon (M.36). gevirdip gevirclip (M.36), Gidd-gidii dooru, o yoruldu (C.300). Zarflar da zarf-fiiller gibi tekrarlanan kelimelerdir: Qahuk-gabuk onu gc)rmc)ci (D.O.56), Sesi gtkn emen-emen (C.120), Sevda gdziil-gi)ziil I Aqstn igerlerdci (D.O.35), Yatmaa giderim-demis Piltras kiisiilti-kiisiilii

(M.90).

Tiirlil

pek pek tturlddr (H.O.76), Sfiriiciik-siiriiciik, alay-olay otlaarmtslar

o.T.242). Srfatlar, anlamtnt tamamladrklarr ismin, iltde ettikleri vasfinr pekigtirmek igin tekrarlanrnaktad rr:

iiri-iiri kiirtiinneri (D.O.6S), Krvrek-kwrok evlcjr (i.T.155), Sapu-supa xtkuklardan yollandrlar (C.290), kenarlarrnda ymlrydt tepiiaepii fiSkr (C.98). Yanstma kelirneler 6zellikle fiillerin 6n0nde tekrarlanmaktadrr. Yansrmalar, genel I ikle aynen tekrar gruplarr geklinde kul lan lmaktadrr: r

Bangrr-butgrr aalddrsm (M.72), Cmgrr-ungrr dterl(lr (M.36), HarpJtarp otlarnuslctr (M. l8), Tozattt lum-tunt, Ium-tunt (c.35), vcik-vcik, I Dcjtlu kusayr qeker (D.O.84), Yotop-yatop edcirm is (M.20). Yanstma kelimelerle kurulan bir di$er tekrar gekli. zarf olarak kullanrlan yansrrna tekrarrnrn. yansrmadan tiiretilmig fiille birlikte kullanrlmasrdrr. Anra yuvadu yavrular crvrl ctwldarm6lar (M.76), Hornur-homur honr tr rdtt r nr t s (M.96), $t pr r-$ryt r s ry rdddr (B. I 05). t

legtirme sayr isimleri tekrar gekl inde kul lan r labi lnrektedir: B iriir-b iriir ay t r t p o nnar t (C.7 7). Aynen tekrarlarrn arasrna +nan eklegmig ba$lag, hem, ile manasrndaki Farsga tra, tle srlalanra baglag lan girebi lmektedir: .vtl-hu-vtl(i.T.69), iiz-be-i|z karSr geldi (P.29): Biiiinniin-biiiin onnar gc:erltir U

akltmtla (U.D. 159), giinndn-giin (K.26)'. O genri hem genri tleneyercli ntaterietllarrn interesliini(P. I66). Fiille yaprlan bir baqka tekrar gegidi, emir 2. teklik gahrs ile -e zarf-fiilinirr birlikte kul lanr hnasryla yaprlantdrr. Ddn-diinii, tliitt-diine (K.3 l). Ddn-ddneriz onun dolayantnda (P.177). Bu 2J Tiirk htilmelerinden git gide doumu;, qrkmq baska bi;lmeler (grupalar) helt Tiirk .senselesindett hep daalmrslar her tarafa

(G.i.ll).

Tekrarlanan kelimelerden biri, genellikle ikinci unsur y<inelme (dati0 hdli eki a

labilrnekted ir.

196

Hep bir rual-rqudma, I Hem ana koltuuna (P. 199), Agan beygirlcirlcin iizii-iiz geleciz (c.3-5), Te bdla k iiz-iizii, gatu-gar gelmcici onunnan isteerim (p. 199). Eg

Anlamll Tekrarlar

Bu tiir tekrarlar aynt veya birbirine gok yakrn anlamlara gelen iki kelirneyle yaprlan tekrarlardrr. E9 anlamlr tekrarlar, genellikle aynr anlamda Turkge ve bir 6dung kelime veya iki ddUng kelimeyle yapllmaktadrr. Bunun sebebi, kelimelerden birinin anlamrnrn unutulmasr veya bir tilgiide manayt kuvvetlendirme diigUncesidir. aba-Suba (P.41) < Ar. aba + Rus. fuba "kiirk", aytn-aqtk (M35) < Ar. ayan + Ttirk. agrk , cat-eni (c. I 09) < Ar cedid + T0rk. yeni, fabrika-zavod (D.O. I 00) < it. fabrica + Rus. zavod, ilk-sefta (u.60) < T0rk. ilk + Ar. istifsah, krrda-merarla (i.T.241) Ttirk. krr + Ar. Mer'a. ktr stihin peetlerini (i.T.84) < Rus. stih + A1. 6.t1. Diger ti.irlU eg ve yaktn anlamlr tekrar gruplarr manayr pekigtirme diiggncesi ile yaprlnraktadtr. aqhk-yokluk (M.81), bardr-gardr (i.T.55), qatlddr-puttddr (D.O.l0-5). cliiz-dooru (c.58), er-topra.k (2.E.75), geqer-uqdr (D.O.125). gill-Eiqek (u.s7), ileri geri

(A.63), kaamil-paatr (D.o.137), kir-kihtrj (8.T.65), kdr-sakat (D.o.l0), nastl-n;sov (c.Y.73), nast-nica (c.240), param-parqa (c.242). sttzdan-samanrlan, tozdan-tluman-

dan (8.34), ter-su (C.225), tuz-huz (K.28), iizii-gc)zii (H.O.89),1,a:Fqizi (i.T.4,).

Ztt Anlamh Tekrarlar Anlamca bir birinin zlddr olan kelimelerin meydana getirdigi tekrarlardrr. (i.T 122), acrtatlr (i.f.Zt), avsam sabcta (C.y.g), baytr-gukur alry-ver,'f .. (D.O.105), b..iiiln-yaarrn (C.94), diisri-kalka (H.O.52), getcin-gescin (U.Ti99), gelin-giivci (D.o.30), ileri-geri (4.63), karr-koca (D.o.-57)). kiiaiii-biiii (H.o.t0), oyint buvanr (P.223). c)rcici-beri gdzel (M.19), sebepti-sebepsiz (p.l9s), tatlr-act (i.T.49).

Eklemeli Tekrarlar Bu tiir tekrarlar iki tiirlU yaprlmaktadrr. l- Hem UnlUyle baqlayan kelimelerin bagrna. hem iinsuzle baglayan kelimelerin baglndaki 0nsiiz kaldtrrlarak onun yerine. "m" tinsiiz0 getirilmekte, bu yeni olugturulan unsur kelimenin arkasrna eklenmektedir. qatcrk-matak yollar (D.6.105), draku-mraku (p.36), gezeta-mqzeta (C.25), g r kl ay a- nr t r k I alta (p . I 8-5 ), rq-zi^y (C. Y.82), t e ke r- m e ke r o t du (p .3 5). 2- Kelimenin ilk iinlusiinden sonra "m, p, r, s, z" 0nsi.izlerinden biri getir.ilrnekte ve bOylece olugturulan hece kelimenin bagrna eklenmektedir m eklemesiyle yaprlanlar: ka m - kay t I (i.T.249), pa m -pak (S.c.3 I ), ya m-yas ( ij. D.200 ). p eklernesiyle yaprlan tekrarlar: ap-aq (M.104), a1>ak (C.Y.82), ap-anstz (C.Y.76), ap-aydrnntk (C.33), dop-

rlolu (M.91). kap-kara (869), ktp-ktzgrn (H.o.89), op-olmustular (i.T.109), sap-sen hcm kap-kara (B.99). ttp-uzun (C.218), yap-yalahk (C.Y .73).

t97

epiz-eni rubalarr (M.20), gep(i-genQ kelime gluplarrnda kuralrn falklrlagtrgrnr gririiyoluz.

r eklemesiyle , qrr-9'tplak s eklernesiyle yaprlanlar:

(i.T.2461orne$ini tespit edebildik.

Ces-Qevreyc (B.T.156), kas-katt (P.250), kos-koca adam (P.2191.

z eklemesiyle yaprlanlar, aslrnda s eklemesinin z unsiiziine donUgtugii kelimedir, yani z iins0ztiniin aslr s 0nstiziidiir: bez-belli (M.9), doz-dolayantndan (i.T. 105), doz-dolay (K.5) Ses

yakrnhftna dayanan tekrarlar

Anlamlr bir kelimenin yantnda ona sesge yakrn olan ve gopunlukla anlamt bulunmayan bir kelinrenin ses yakrnlrlrna dayalr olarak meydana getirdigi kelime gruplarrdrr'.

can-cltnnar (D.A.O.5), cenk-benk oldu (P.95), daran-peran ettim (i.T.233), estek-pestek (i.T.l0l), .filan-fisman (C.l .21), iiri-hiiitril (D.6.21), parqadan-purgatlan (P.203). 1,a.s- p is eders i n (M. 5 S), : q r-:o r ( i.T.233). Gagavuz T0r'kgesi'nde tekrarlarrn arasrna genellikle

(krsa gizgi) veya

(virgiil) konulmaktadrr.

iyolir

GRUBU iyelik grubu bil tamlama gegididir. ilk unsuru ilgi ikinci unsuru ise iyelik eki tagrr. Unsurlardan bili isim digeri gahrs zamiridir. Altr gahrs zamirine gdre altr ayrr iyelik grubu bulunmaktadrr.

l. teklik

pahrs

iyelik grubu Ornekleri:

isim hcnim (i.T.145). henim Besalmam 1i.T.741, hcnim

gilnccmi (P.l16\,

henim oclucryma (i.T.99), benim saglarrn (P.l l6).

ll. teklik

gahrs

iyelik grubu iirnekleri:

senin hastn (i.T.S0), senin gorban (M.64), senin evin (M.50), giinnarin senin (D.O.-s). isin senin (C.27). kardaslartn senin (C.297), senin iistiin (P.ll0).

lll. teklik qahrs iyelik grubu Ornekleri: onun anntst (P.S0). onun baktst (i.T. I l6), bttkty onun keskin (i.T.4\. (,nun beteri (M.41), onun derncici (P.SO), Onun elleri (i.T.99), ne kuvetli onun var? (D.A.O.43) onun varmt$ bin usaa (G.F.154) 0rneklerinde de giirUld0gU gibi iyelik grubu arasrna kel ime girebilnrektedir. l. gokluk qahrs iyelik grubu iirnekleri: hi:im akhmtzda (i.T.l4l). hizim vurdrr bir gorbnycrykanrrz (G.F. 149) , bizint kultura ogo{rmru (P.244), bizim iSitttiz (M.38), zacrmetimizi bizim (i.1'.7 5). I. gokluk gahrs iyelik grubunun isim unsurunda iyelik eki diigebilrnektedir. Bdylece bir krsaltma grubu tiirU olan ilgi grubu rneydana gelir. bizinr asir (D.O.142), bizim Bucuk (S.G.2l). bizim qocuk (i.T.139).

198

ll. qokluk gahrs iyelik grubu iirnekleri: sizin aulunuz (C.30), sizin eriniz (M.39), sizin cvceezimz (P.30)..sr:in iSiniz (i.T. I 54). s izin I afl ar

lll.

(C.207 ).

gokluk gahrs iyelik grubu iirnekleri:

onnertn bakrylen

(C.ll5), onnartn baslart (i.T.65). onnartn

karclasr (M.8).

isim rlulAMASr isim tamlamasrnda da.iyelik ba[lantrsr vardrr. iyelik grubunun 3. teklik ve 3. gokluk gahrs zanrilinin yerine bir ismin gelmesiyle rneydana gelir. Bir nesnenin bir bagka varlr$a veya kigiye ait oldugunu ya da bir nesnenin bagka bir nesnenin palgast oldugunu bildirir. isim tamlamastntn tamlayant, yani birinci unsuru ilgi eki almarnrgsa tamlama belirtisiz isim tamlamasr, aynl unsur ilgi almrgsa belirtili isim tamlamasl adrnr alrr'. Belirtili isim tamlamasl iirnekleri: giiliin gdzellit (i.T.68), kapacin 96:leri(2.8.84), kiiiimiin kenurtnda (T.55). Tuturinin uullart (G.F.

l7). vd:rctntn pq\

Belirtili isim tamlamaslnln

(i.T.95).

arastna bagka kelimeler girebilmektedir.

Gogouzutt Su kunrnda (D.O. l2). usatn nturlu iireendii (H.O.9

l),

sevtlamrn

olur bu geketmesi (i.T.82). Tamlaman rn unsurlarrnrn srra dtizeni degigebi lmekted ir. H eps in i n i nsu nnar t n gdzler in i (M.40).

Belirtisiz isim tamlamasr iirnekleri: q)ak iistii (i.T.122), bitkisi:tik gdriintii (i.T.220). "sonsuzluk manzarasf', hr <'i<'titi (D.6.46), kiiprii vmr (i.T.1231, subua ckmciti (i.T. 127), iiq' kuluk kiiii.t,iintlu 44). iiiilen ekmcici (i.T .l2l). Belirtisiz isirn tamlamasrnda gokluk eki tamlanan unsurda bulunur. Bu genel kuralrn Gagavuz T0rkgesi'nde Pa:arlar giinii (i.T.l -54) <irneginde birinci unsura, yani tatnlayana kaydrgr gdriilmektedir. Ayrrca. Rontunnur askerleri (C.83) tarnlamasrnda iki unsur da gokluk eki almaktadrr. (

SIFAT TAMLAMASI Tamlayan unsuru srfat, tamlanan unsuru isim olan kelime grubudur.'t't Gagavuz Tiirkgesi'nde bir stfat unsuru ve isim unsurundan meydana gelen srfat tamlalnalat'tnda stfat unsuru 6nce, isim unsuru sonra gelmektedir. Ancak isim veya srfat unsuru, birden gok kelineden meydana gelirse, c0rnle yaprsrndaki devriklik srfat tarnlanrasrna da yansryabilnrekted ir. Katrkg'r bir adun hrk heS y'ustttda (C.267) Bir huvrr insannurtn krrlarrntn rtrtusrnda (C.F. 160)

"'*

luhi.Nc';at(iencan. "Srfrtrbirtikleri".'l-DAYllcllctcn t95{, ll.bs.Ankara. I9t{lJ.s. IllI-Itt7

t99

Genel Tiirkge'de srfat tamlamasr eksiz

bir

kelime grubudur. Gagavuz

Tiirkgesi'nde ise bazr srfat tamlamalart isim tamlamasryla benzegerek isim unsuruna +l 3. teklik gahrs iyelik eki almaktadrr. Bb glinii brin kabul ettim bir yabancdan kiyat (P.72), dev adamnart (G.F.131), ertesi giln (G.F.159), iigiincii giinii sabaylan (M.59).

Di[er srfat tamlamasr 0rnekleri: avsanth av (M.61), baska yillar (M.104), bircir kiirek (M.38), bu hanidenki olmus islc)r (i.T.l2l), biltiln di)nncici (i.T.220), gii duruk qkan derd (i.T.83), Eoktankt duygular (C.132), iki giln (i.T.103), kavi gdzril hem krymetli bayr oolu (G.F.159), krytruklu bet kara $eytannar (M.36), ne tatlr ilziimnrir (H.O.23), pek gok dilli ii kardaslar (H.O.16), pembc).fistan (i.T.133), uzun buruk dizili sofra (i.T.132), uzun kulak (H.O.-51), iiE Eirkin ku (C.Y.76).

TAKISIZ TAMLAMA Eksiz iki isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Tamlayan isim, "altm diis" (i.T.133) drne[inde oldugu gibi tamlanan ismin neye benzediSini veya "giimiis alka" (G.F.2l) drneginde oldugu gibi neyden yaprldr[rnr bildirir. Bu tUr tamlarnalar TUrkiye Tiirkgesi gramer kitaplarrnrn bir krsmrnda bir srfat tamlamasr gegidi olarak kabul edilmektedir.'05 Diger bir krsmr ise takrsrz tamlama adryla ayrr bir kelime grubunun varlrgrnr savunmaktadrr.'oo Gagavuz dilcileri de takrsrz tamlamayr ayrr bir kelime grubu olarak kabul etmektedir.r0? Biz de bu sebeple bu konuyu ayrr bir baghk altrnda inceleme ihtiyacr hissettik.

nint,s$ix

isiN,l

Birden fazla ismin, bir nesne veya varlt!,a isim olmak Uzere bir araya gelmesiyle meydana gelen kelime grubudur. Bunlar genellikle yer ve gahrs adlartdtr: Amu-Dere (U.K.26), Dimitriy Kara Qoban (P.l), Karanfil Valentinu iva-

novna (i.T.270), Ortah Aziye (tJ.K.14), &r-Dere (U.K.26), Topal ivan Vasilevis (i.T.210), UE kulak kiii.iyil (P.144), Zanet Todur ivqnovia (.T.7). UNVNN GRUBU Bir gahrs ismiyle bir iinvan veya akrabalrk adrnrn birlikte kullanrlmasrndan meydana gelen kelime grubudur.

Ali

Pasa (G.F.32), Bay iliska (i.T.23-5), bey Stuyeni (B.T.102), gospodin

Tothr (8.T.103), isteni Kagan (U.K.26), Lodi bati (C.302).

t'5

8,, ko,r,, iqin bk. Muharrem Ergin. age.. s.247 'l'ahsin Banguotlu age. s.345 f 0t' 8r', knnu igin bk. Tahir Nejat Cencan. Dilbilgisi. TDK yay.,Ankara, 107

1979 .

s.|62

I)olan Aksan. S(;=ciik Tiirleri,1'DK yay. , Ankara, 1983. s.56-57 izafbt lbrnrasr (takrsrz tamlanra) igin bk. N. P. Arabaci. L. A. Pokrovskaya. D. N.'lanasoflu. Cagaa--

dili. Gagau= skolalartttrn 1.-5. ci klasslan lqir, Kiginev, 1959, s.132

200

BiRLE$iK KELiME Herhangi bir kelime grubunun unsurlarrnrn kaynagmasryla ortaya grkar. Bu kelime grubu isim tamlamasr, srfat tamlamasr, birlegik isim veya bagka bir kelime grubu olabilir. Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik kelimeler genellikle bir ses olayrna baSlr olarak tam bir kaynagma geklinde oftaya grkar. Bazen unsurlardan biri, bazen ikisi birden tanrnmayacak kadar de[i;ebi lir.

bercicina (P.240) < beri +yana, baanku (i.T.8l) < bu+gunku, hoSbet (U.D.152) Far. hoq + baht, iqyanmdan (M.56), ncicibrm (B.T.l0Sl) < ne +yapayrm, nr)ru (D.6.1 I

< ne + yanr, dtcirina (P.240), < 6te +yana,/alnayak (K.7) < yalrn +sya1.

ninlngix niil Bir yardrmcr fiille bir ismin veya fiilin meydana getirdigi kelime grubudur. baara bikirsd (P.33), ?r)ziiverdi (i.T.53), kabul etmis (C.306), telefon urmuslar (P.225).

BAELAMA GRUBU Denklegtirme veya srralama baSlaglarr ile birbirine baplanan kelimelerin meydana getirdi$i kelime grubudur. kiiqilk hem biiiik(D.O.63), tanteli hem gdzcil (H.O.9S), bir dciduylan bir babu (M.95), alkaylan sincir (C.Y.120),yaamur mu osct kar mr (2.E. 108), evin dirdri yaki

siipiirgd (D.A.O.l8).

EDAT GRUBU Bir isim unsuru ile bir

son gekim edatrnrn meydana getirdi[i kelime grubudur. Edat grubu kelime grubu ve ciimle iginde srfat ve zarf olarak kullanrlrr. Adeelli gdrt oldu kurban imesi sofralarl (U.K.4), Ama cans gdrd pay olarsa, hapsi kabledecek (U.K.334), gideyim biin dd (U.K.367), Toy konuSmak geketti iiiilendiin sora kagarun bilyilk yurtasma (U.K.34), Tilrkii uzaddrlar dzlenmis selenge boylan igin (U.K.35) , Biz sultsna kary dililSeriz (U.K. 228), Masol gibi (U.K.l4).

UNr.Bru GRUBU Bir iinlem unsuru ile bir isim unsurunun meydana getirdi$i kelime grubudur. Unlem grubu genellikle ciimle drgr unsur olarak deperlendirilir. Ah, Tengri - gdk (U.K.4l), bo dadu (U.K.l4), Hey ama da ahmaksrnu yuo!

(u.K.334).

FiiL GRUPLARI Fiil unsuru isim-fiil, srfat-fiil yahut zartfiil olan ve buna baglr unsurlarla bir kelime grubu teqkil eden dil birlikleridir. Fiil gruplan, cUmlede isim, srfat

beraber veya zarf olarak kullanrlrr. Bagl rcalarr gun lardrr:

201

lsim-fiil Grubu Bir isim-fiille ona ba$lr unsur veya unsurlardan rneydana gelir. isirn-fiil unsuru Ozne, nesne, zarf ve yer tamlaytcrstyla tamamlanabilir. isim-fiil kelirrre gruplalrnda ve ciimlelerde isim olarak 6zne, y0klem, nesne veya yer tamlayrcrsr gcirevlerinde bulunabilir.

Anmak taslan (U.K.l5), Kalkular hepsi da qeketti bir diiiiS, ani ucunu:ordu bulmaa (u.K.228), Kagan pek sevcirdi avlsnntak konuslarmt gegirntiiii ttqtk genis h rlqrda aftayl an (U.K.29).

Srfat-fiil Crubu Bir srfat-fiil ile ona ba$lr unsur veya unsurlardan meydana gelir. Srfat-fril

grubu dzne, nesne, zarf ve yer tamlayrcrsryla tamamlanabilir. Srfat-fiil kelinre gruplarrnda ve ciimlelerde isim olarak Ozne, yuklem, nesne veya yer tarnlayrcrsr g6r.evlelinde bulunabilir. Srfat-fiilin asrl fonksiyonu hareket niteligini kargrlayan srfat olmaktrr. Ntinda .yascitit' topruk isleyen insannar (U.K. l7). Bu kiillii maymundun hiSel' kalmddr gdrillntedik (M.2-5), Sensin bizi gezmekten kurtoran (G.F. 160).

Zarf-fiil G rubu: Bir zarf-fiille ona ba$lr unsur veya unsurlardan meydana gelir. Zalt--fiil grubu dzne, nesne, zarf ve yer tarnlayrcrsryla tarnamlanabilir. Zarf-fiil grubu, kelime gruplarrnda ve ctimlelerde zarf gtireviyle kullanrlrr.

Baardt hepsi og xrylar sevineriik hem duyuuuntayurak (lJ.K.l7l. jpi

hosaltltttctr, onun omuzu doldu giisiylen (P.-56), Bu insannar Ektp gideirtnislcir husku erlerci, brahp hurulqrnt 6op (U.K. l6).

KISALTMA GRUPLARI Bu gruplar, ctimle veya kelime gruplarrnrn krsalmasr veya kalrplagnrasryla meydana gelirler. Birinci unsuru bir ek almrg iki isim unsuruyla yaprlrrlar'. Birinci unsurun aldrlr eke gdre isnat grubu, ilgi grubu, yonelme grubu, bulunma grubu, uzaklagma grubu adlarrnr alrrlar.

isnat Grubu Biri digerine isnat edilen iki isim unsurundan meydana gelir. Bu iki isinr unsuru birbirine iyelik unsuruyla ballanrr. isnat grubu kelime grubu ve ctirnlelerde isint, srfat. zarf olarak kullarirlrr.

Onnar gittikAA tua srkqa bakardtlar, Giinduusu ittsunnannu (U.K.29), baEr

kdrniir sagh (U.K.23), irilii tepeleri cgrlr (U.K.30), ertesi giinil kagun gegitti l,'i:unti misafirlerini buSku bir masus yurta iqerlerne (U.K.3-5), ki ne qok ash iSliir olmuSlor

(u.K.l4).

ilgi Grubu (Genetif Grubu) Birinci unsuru ilgi eki ahnrq, ikinci unsurunun iyelik eki dUgrniig, iki isim unsurundan meydana gelir'.

202

Bizim masallar (U.K.l4), Bizin Altay (U.K.l4).

Yiinelme Grubu (Datif Grubu) Ydnelme hdli eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bagka bir isinr unsurundan meydana gelir. Ctimlelerde ve kelime gruplannda isirn srfat, zarf ve yer tamlayrcrsr g6revlerinde kullanrltr.

Persiyonm onnlklsrna yakm erleStiydilcir (U.Kl6), Nusrl zeedeler annar

insan! Oliim onnata (U.K.228).

Bulunma Grubu (Lokatif Grubu) Bulunma hdli eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bir bagka isim unsurundan meydana gelir. C0rnlelerde ve kelime gruplartnda isim, srfat, zarf ve yer tamlayrcrsr g0revlerinde kul lanrlrr. ortu ya$to sdom (U.K.23), Ani quri oolu da, babctsr gibi, olurdtt

bir kdnil ordu baEt cenklercle usto, strateg (U.K.29), istenti kagun diyl biiiik yusta udanr (U.K.30), Qttupileri dooru beygirdii atlt (U.K.l8). Uzaklagma Grubu (Ablatif Grubu) Uzaklagtrrma h6li eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bir isim unsurundan meydana gelir. CUmlelerde ve kelime gruplannda isim, srfat ve yer tamlayrcrsr olarak kullanrlrr. Kuruor koyardr iEeri bir odundon odsmcrk (U.K.24), Ekledi soy baslartndan hiri (U.K. l7), Ordan orsyt gezen (U.K. l4), Koyuldu onttn huralt oolu, Oguz krztndun oolu (U.K.l9).

203

CUMLE (SENTAKS) CUmle, bir duyguyu. bir d0gUnceyi, bir olayr, bir igi veya hareketi tam olarak bir yargr halinde bildiren kelimeler toplulugudur.' Butiin kelime gruplarr bildirme anlamr tagrdrklarr hdlde c0mle bir yargr ifade eder. Cumlenin iftde ettigi yargr y0klemde

toplanrr. Bu sebeple bir yUklem tek bagrna bir yargr ifrde edebilir, dolayrsryle tek kelime c0mle olabilir: saa ol(P.29), Usiidtim (c.F.40), Qok mu? (G.F.49) ciimteler.i bir rek yuklemden ibdret olmalarrna ra$men yargr, gahrs ve zaman ifrdesi taqrmaktadrr. Fakat c0mle her zaman bdyle tek kelimeden veya tek unsurdan meydana gelmez. cOmlede bulunabilecek baglrca unsurlar gunlardrr:

TEMEL UNSURLAR: Yiiklem C0rnlenin en temel unsurudur. C0mlenin iffide ettigi yargryr bildirir. Diger biittin unsurlaryiikleme yardrm eder. Yiiklem isim' veya fiil olabilir. Makar ki suuktu yaktn krk gradusa (C.236). Ne iydir o laJlar, dostlctr, iSe faydadrr angtlar ( D.O.2 I ). Sansm giindiir ana bakryt (D.O.24). Diil liidum ona qok su (C.Y.42). ikinci kqtta ddrt kapu varth (C.103). Bir evdci vsr iki insan (C.Y. l0). Serin gamurtlur ortqltk (D.O.67). Bu vakn tamamnanmrytt iiQ yil, nasil gocuk olmuStu dev adqmtn oolu

(D.A.O.ts). BeS tavSan bizti

Qok

yil gegti

geldi (8.62).

o zamandan pek qok (G.F.158).

Gdk rengi yorasdr otlara (T.45). OnuStan duuma

Erimi brakmum, Zereciim bctna Oldu bir ana (A.10). GilneS

girer iqerlerci,

Kolktr dolay uykudan (U.D.182).

Ahmet Cevat Enre. "Tiirkqetle Ciirnle", '[DAY Belleten 195{, ll. bs.,Ankara, 1988, s. 105-180 Ahnret Cevat F.nre. "'l'iirkEele Ciimle II. isin Ciimlesi". TDAY Belleten 1955. ll.bs.,Ankala. s.23-5 8.

198[1.

Ozne

Ctimlenin ikinci temgl unsurudur. Fiil ciimlelerinde yapan, isim ciimlelerinde kigi veya varhkttr. Ozne, tek kelime olabilecegi gibi bir kelime grubu da olabilir. Ozne ciimle iginde stiylenmedilinde yiiklemin aldrgr gahrs ekine gdre, gizli olarak da olsa, ifade edilir. 6zne, sadece edilgen gatrlr fiillerle kurulan ciimlelerde bulunmaz. Bdyle cUmlelerde 6zne ya bilinmiyordur veya sOylenmiyordur. Unuduldum pek kolay (U.D.146) ciimlesinde unutma iqini yapan kigi veya o_lan

varlrk, yani 6zne gizli veya agrk olarak s0ylenmemektedir. Krsacasr Ozne yoktur. Ozne eksiz, yani yahn bir unsurdur yiikleme eksiz olarak ballanrr. Dalgah hep bdn gezerim (T.76). Sdn dlido, kalm surath olma (G.F.122). Kat4 gil suya,

Miti git

suya...

Biz gittik suya (8.58). Oznesi sdylenmeyen;

Evelki adetleri Sualardm yava$tan. (Z.E.4l) ctimlesinde "srralardrn" yiikleminin ifade etti$i siin 2.teklik gahts zamiri cUmlenin Oznesidir. Bu dzne s6ylenmedigi igin buna gizli iizne denir.

YARDIMCI UNSURLAR Nesne

Fiil ciimlelerinde, fiilin gdsterdigi

iqten, hareketten etkilenen kigi veya varlrga

fiiller olarak iki grupta toplandrlrnr ifdde etmiptik. Fillerin olma ifAde edenlerinde hareket dznede baglar, riznede biter; dznenin drgrnda herhangi bir varlrga ydnelmez, yani fiil gegigsizdir. Yapma ifdde eden fiillerde frilin etki alanr 0znenin drgrnda bir varlrga veya kigiye, yani nesneye yOnelir. Bu t0r fiiller de gegiqlidir. Nesne, gegigli fiillerin yiiklem oldugu ciimlelerde, hareketin etki nesne denir. Fiillerin gegiqli ve gegiqsiz

alanrna giren kigi veya varlrktrr. Nesne, yiikleme (akkuzatif) hdli eki almrg olarak yiikleme, y6ni mrgsa belirtili nesne, eksiz olarak ba$lanmlgsa belirtisiz nesne adrnr alrr.

fiile ballan-

Bekleerdim bcin seni (C.Y.74). Onu ayaz yaptt $annt resimci gibi (2.8.113). ctimlelerinde "seni", "onu" kelimeleri bekleerdim ve yaptl fiillerine yiiklerne (akkuzatiD hali eki -i ile ballanmrgtrr. ilk cumlenin dznesi biin, ikinci ciimlenin Oznesi ise ayaz'dw. Bu iki c0mlede beklemek iginden siin, yapmak iginden ise o erkilenmiqtir. Nesneler -i hdl eki tagrdrgrndan belirtili nesnedir. Her bir art bol yapmaz, (G.F. 106). Uzun

yollart gegtik,

Cenkliir, aoqhk gegirdifr (T.53). c0mlelerinde, "bal", "cenkliir", "aaghk" kelimeleri eksiz olarak ciimlenin fiillerine ba[lanan ve fiilin gdsterdigi iqten etkilenen varlrklardrr, yani belirtisiz nesnedir.

205

Gagavuz Tiirkgesi'nde hdl eklerinin bir birinin yerine kullanrlmasr sebebiyle tamlayrcrsrnrn bir birine karrgmasl miimkUndiir. Bu durumda gekil bakrmrndan yer tamlayrcrsr anlam bakrmrndan nesne, gekil bakrmrndan nesne anlam bakrmrndan yer tamlayrcrsr olan kelime veya kelime gruplarrndan sOz etmek gerekecek-

nesneyle

yer

tir. Gciz kulqk olasm Ldnkayr (8.T.66), kim ii bqktt bu hryan (H.O.38) cUmleler"Liinka" ve "hryar" kelimeleri gegigsiz olan olmak ve bakmak fiillerine yiikleme hali ekiyle baglanmr$trr. Halbuki bu fiiller igi "Liinka" ve "htyar" kelimelerinin

inde

kargrladrgr kigi ve varhgr etkilemesini, etki alanrna almasrnr de$il, igin ydniin0n bu kiqi ve varhga dolru oldufunu yani bunlara y0neldiSini bildirmektedir. Bu durumda "Liinkayr" ve "hryarr" kelimelerini gekil bakrmrndan nesne, anlam baktmrndan yer tamam layrc rsr o larak kabul etmek gerekmektedir. Dilsiincirdi sa o di.indcin beeri denixgiylt (P.667) c0mlesinde "diigiinmek" fiili gegigli oldu[u halde,"denizgiyii" kelimesi +f, yOnelme (datif eki ile yUkleme ba$landrgrndan gekilce yer tamlayrcrsr gibi gOriinmektedir. Fakat anlamca cUmlenin nesnesidir. QUnkU "denizgi" diigtinmek fiilinin yiineldipi kigi deSil, etki alantna giren kigidir. Bu sebeple de "denizgiyf," kelimesini gekil bakrmrndan yer tamamlayrctsr, anlam bakrmrndan nesne olarak kabul etmek gerekmektedir. Tiirkge cUmle yaprsrnda nesne t0mleg karrgrkhklanntn Anadolu alrzlarrnda yaygrn olarak gdr0ldiigU "hal ekleri arasrndaki gOrev de$igikligi" bagltpt altrnda Gagavuz TUrkgesiyle kargrlagtrrmalt olarak gdsterilmigti.

Yer Tamlayrclsr

Yiiklemin gdsterdi[i igin veya bildirdili yargrirtn yerini ydniinii anlatan kelime veya kelime grubudur. Yer tamlaytctst gdrevindeki kelime veya kelime grubu yiinelme (datif), bulunma (lokatif), uzaklaqma (ablatif) hdl eklerinden birini alrr. YOnelme h6linde igin ydniinii, bulunma h6linde igin yerini, uzaklagma hdlinde igin qtkrq noktasrnr bildirir. Bu ana fonksiyonlann drgrnda yer tamlayrctst baplandt$t yUkleme gOre zaman, siirat, tarz, miktar, derece, hedef, sebep, bedel, kargrla$tlrma, kuvvetlendirme, devamhhk, gibi bazrlan anlamca zarf fonksiyonu ta$lyan gekillerde de g0rUiUr.

Gagavuz Turkgesi'nde hdl ekleri birbirlerinin yerine kullantlabildi[i igin hdl eklerinin, yani yer tamlayrcrlannrn fonksiyonlan birbiriyle karrgabilmektedir. Bu husus "hdl ekleri arasrnda gdrev depigikligi" baghgr altrnda ve nesne konusunda Orneklerle agrklandr$r igin burada sadece hatrrlattlmakla yetinilecektir. Y0nelme (datif) hf,linde yer tamlayrcrsr: Erlestirmis tsvano bu sever dc;rt-beS kement

da yatmq dinnenmiiii

(G.F. r78).

Dev oolu baalddr parmaanL aldr grtmayt omuzurta da haydaar koyunnart evii (D.A.O.l4). Tarloya yaamur konsun (A.60).

Bulunma (lokatif) hilinde yer tamlayrclsl: Salt akhnds kalsm hayr.

206

Hig diisiindii dci cenk gc)rmcisin (2.8.42). Se n in

ilrcicin y ara-y ara, Sana olamadtm ilag, St;lci, sevgim, angr krdh Olaym gdlgci igin bir aag Da s(in srcak bir hsvada Dur m aa sev ris in y an tmd a (U .D.193). Ne giil yanar

ku basmda (T.104).

Uzaklagma (ablatif) hAlinde yer tamlayrctst: Olma pek hamel, Kendindlin da ver. Hepsini aalem U zakton gdrer (C.Y .46). Keremettlin su damnqr, su damnar, Hay duvaktan ku bakar, ku bakar (G.F.97).

Zarf YUklemin anlamrnl h6l, miktar, zaman, yer ve yOn bakrmrndan tamamlayan kelimeler veya kelime gruplandrr. Yer ve ydn zarflan hdl eki almadan yer r,re ytin bildiren, yani belirsiz yer-ydn iibdesi tagryan igeri, drgarr ileri, geri gibi kelimelerdir.

Hil

if6desi taqryan zarflarz

Neetimci onu koydum Sakldan tez koparmaa (i.T.285).

Pek kolay annaycan (D.O.140). Bakmayrak saade te bdlii yasa (C.Y.47). 6la kalmry 6lii gider (D.O.l4l). Ensesi bitevi dc;ner (P.186). Qocuk dapturu kaldr (D.A.O.25). Tri iilii sindi dcirt duvar arasmda yalnu kaldm (i.T. 130). Sora uz gideriz (C.Y.l3).

Miktar ifadesi taqryan zarflar: Varkan qok, deer hep yok! (D.O.l l8).

Dado birazgrk ddilnq tuz versdnd (G.F.l2l). Kafadar aarddrm pek (T. I 3). Zaman ifidesi tagtyan zarflarz Oolcaaztm biitin seftii gillilmsedi (C.Y.39). $ansoru lcidzrm yatma, uyuma (P.28 I ). KuSIukta, enez iyip ekmek (C.Y.77).

207

Temin p ind in vago na (B.69). Eni yil geldi nttrk (K.4).

Yer ve yiin ifAdesi tagryan zarflar: Girdi yaprak igeri (H.O.59). HiE bakma geefi (C.227). Angtmu onu taa yukart atacak (M.58). Bakar o masq a;rr, (P.177). NeEin sa bakardr asaa (C.l17). Qaardr biiiln dqan (D.O.63). Dc;nup gitti ileri (i.T.122).

Edatla kurulan zarflar: Bir son gekim edatryla yiikleme baglanan ciimle unsurlandrr. Bu edatlardan gibi hdl; dak, dan, kadar miktar zarflarrnr meydana getirir; igin sebep anlamr katar; ilen hdl veya arag bildirir; bilfi hal ifadesi kazandrrrr. Dalgalar ev kadar yukarr kalkarmtslar (G.F. I 6l ). DilSiindil ne alsm av$am ekmltii igin (C.161). Kuzu gibi atlad (H.O.65). AvSumadan er kendimci bulamadrm (i.T. 129). insan geker umut ktsmetllin bulusmaa (C.Y.53). Oynddr $opar topunnan (H.O.62). Gider dev adsmmnun bild (M.87). Geqirdi gdzdcin onu bastan altaadak (P. 151).

cUMLE eE$iTLERi Ciimleler: unsurlarrnrn diziligine, yiiklemlerinin cinsine. anlamlanna

yaprlarrna gdre olmak 0zere ddrt ayn bakrmdan incelenir.

UNSURLARTNtN DiziLigiNn coRE CUMLE qE$iTLERi Gagavuz Tiirkgesi'nde kelime grubu ve ciimle unsurlannrn diziliginde Tiirkge'nin tabii mantrk srrasrnrn bir takrm sebeplere baglr olarak deSigtigini kelime gruplarrnr anlatrrken iffide etmigtik. Genel Tiirkge yazr dillerinde ciimle unsurlannrn tabii srrasr; zaman zarfi + tizne + tiimleg + yiiklem geklindedir. Bu tiir ciimlelere diiz ciimle denir. Bu tabii srranln bozuldulu, ozellikle de yargr unsuru ytiklemin yerinin degigtigi, yani ytiklemin bagta veya ortada bulundu[u ciimlelere devrik ciimle denir. Gagavuz T0rkgesi'nde devrik cUmle tabii bir ifAde diizeni hdline gelmig gdrfinmektedir. CUmle unsurlanndan bir krsmr dzellikle de yargr unsuru yiiklem bulunmazsa bu tUr' ctimlelere de kesik ciimle denilmektedir. Diiz Ciimle T0rk ktilt0r0n0n ortak mirasrnrn Gagavuz Tiirkleri arasrndaki uzantrlarrndan olan atascizleri ve vecizeler (sdleyigler) genellikle d0z ctimle formundadrr. Kiisii geqer, amu laflar unutlulmddr (i.T.56).

208

Her igten kagacan, salt kendi kendindcin kagamaycan (i.T.56). insant bilgi zengin eder (i.T.57). Tencerci tukurlanmq da kapaanr bulmuS (G.F. 105). Qok laf dermendddir (G.F. I 05). Uqaan, imesi helalmrg, qma giymesi ltarammrs (G.F.106).

Qok yaygrn olmamakla birlikte giir ve nesir c0mlelerinde de dUz ciimleye rastlanrr. Gagouz erci kilim hig dilsemdz (U.47).

Baari bir kua sevinmcik getir (C.Y.46). Bekim padisahm kut art* evlendi (M.5). Temel cumlesi ve yardrmcr cUmleleri dUz c0mle olan birlegik c0mleler de kullanrlmaktadlr. O her sabaa bir parqactk ekmek igin kogina paklarfu, dqm ktiriiyiirdi, beygir kagryortu (P.46). Agan yaamurlar yayrcdk, srin o zamon y*snasm (8.T. 124). Hasta mr yatacsm osa Aleclim mi (P.152). Kaazlar baordr, galas kopdr, ani iki ahmak diiliser (H.O.67). Vaktt geq oldr, tombarlak ay yukan Ekar (D.A.O.7).

Devrik Ciimle Gagavuz Tiirkgesi'nde devrik ciiml'e norrnal bir if6de bigimi halini almt$trr. Devrik cUmlenin kendi iginde bir dUzeni oldu$unu s0ylemek de oldukga zordur. Tadeusz Kowalski, Gagavuz TUrkgesi'ndeki c0mlelerin genellikle, yaptsr Tiirk ctimle yaprsrndan farkll bir yabancr dilden yaprlmr; terc0meler gdr0nUmiinde olduSunu ifrde etmektedir.3 Dimitriev de Gagavuz Ttirkgesi sOz dizimini Rusga'nrn sOz dizimiyle kargrlagtrrmaktadrr.a Gagavuz Tiirkgesi'nin sdz dizimini biit0niiyle herhangi bir yabancr dile baplamak zor gtirtinmektedir. S0z diziminin temel unsuru olan yiiklem dilz ciimle Orneklerinde oldugu gibi sonda, devrik ciimle drneklerinde gOriileceli gibi bagta veya ortada bulunabilmektedir. Hatta birleqik ciimlelerin bir bdliimti diiz, diper bdlUmU devrik olabilmektedir. Klsmen Karaim ve Quvag Tiirkgesi'nde de gdriilen devrik cumle hig bir Ttirk lehge veya givesinde Gagavuz Turkgesi'ndeki kadar yaygrn delildir.r

Yiiklemi bagta olan basit devrik ciimleler: Girismisim bu Sindi qraa zeetlemdci tilrlil maanalar bulmaa (G.F.234). Yapasm bir topuz krk okadan (D.A.O.l5). Gegirm$iniz siz, lodi bati, zooru (C.302). Geldiliir hem noyabri gilnneri (P.134).

Yiiklemi bagta olan birlegik devrik ciimleler: Buldr gocuk kendi gdzlerini da hoydr onnan erinti (D.A.O.l2). Tadeusz Kowalski, "Les Turcs et La Langue Turque de la Bulgarie du Nord-Est", Polska Akadentta Umcejetnasci, Rocznrk Ortentnlistyczny'den ayn bastm. Krakowie, 1933. s.22 Cerhard Doertier, "Das Gagausscfte", Philologiae Turcicae [-undamenta, Wiesbaden, 1959. s.271. F. R. Zeynalov, "Tiirkologiyanm Esaslart", Baku. 1980, s.I63

209

Geldi

kuS , diistii kqr, srktilar ayazlar (P.46). Beenirsiiniz biri birinizi, ol bizri gilvcid (i.T.103).

Yiiklemi ortada olan basit devrik ciimleler: Bir evdci vsr iki insan (C.Y. I 0). So kakta gArilnmiiiizdi kimseycii (P.64). Gilciilci geldi sqbaqlen (C.220). Ozne + Yiiklem + Yardrmcr unsurtar diziligine uyan devrik ciimleler: Batr dillerinin biiyiik bir krsmrnrn cUmle diziligi bu kurala uymaktadrr. O aldt kur incci belindcin (i.T.133).

O. v. Sag

kraaltdtr basmda (D.O.l l2).

O. Y. Scin, yapma bqnq bdld eSek Sakast (C.153). O. Y. r iiy iiy r cir ha h r d n (P .29 6). 6. Y. On na

kri k I e

Yiiklemi ortada olan birlegik devrik ciimleler: O ba gekdrdi onu buynuzlarmdan ha savosarfu kaldtrtmaa kamqtrun saptnnan, ba hnolarfu onu gatrylan (P.41).

Bir giln Dev Ooluna geler haber, ani

tepegdz kupmts padiSahtn krzrnr

(D.A.O.rs). Ktz durartlt gilnc) karSr, elindci tutartlr bir kaq AiAek (i.T.133).

Dtiz ve devrik ctimlelerden kurulu birleqik ciimleler: gitliirdi. uma kendi da bilmeuti nereyi (i.T.134\. Ktlrylart bilii, zertl geler suva$ (C.Y.I I 8). Batiin kry borglonmrs, ki yaz da kna gelirmiS borqlar iqin iSlendri (G.F.193). O

Babu kastt almamq, ama kaldtrmts qiiveni da bir soluktu igntis qctrbayt (G.F. r43).

Yiiklemi bagta bulunan ve ortada bulunan ciimlelerden kurulu birlegik devrik ciimleler: Gegti giiz, geldi kq, anta Jenci istemlizdi baska buluSmaa Vladiylcin (C.60). Bey oolu beenmis bu gdzdl qiftqi kum da istemiS onu aldatntaa (G.F. 164/. $indi 9*or qocuk kapu dniinci da haurldir kendi bltuzunu (D.A.O.47).

Kesik Ciimle

bir kesik ciimle geqidi; qartlr birlegik cUmlelerde yanmcr c0mledeki gart ifddesinin ctimle baqr baglacryla saglanmasrndan dolayr ytikGagavuz Tiirkgesi'ne has

lemi'n in kuI lanrImamasryla ortaya grkmaktadrr.

210

Karsr gelen silaklar gegiirdildr, nasil kelebekkir fenerin dolayantnda... (dolaqtrlarsa). (C.7 l) sevinerim brin sana, nicc) qiftEi yaQmura.. (D.O. 102) (sevinersii) Yardrmcr veya temel ci.imlenin yiikleminin gdsterdi[i ig veya bildirdiSi yargt yeterli goriildiipunde birlegik ciimlenin di$er krsmtnrn yiiklemi kullanrlmamaktadti: Onnar laftan annamdrlar, sade kursumdan... (C.275) (annarlar) Kargt|kft konugmalarda soru krsmrnda sdylenen c0mle unsurlart cevap klsmrnda sdylenmemektedir: - E bunda ne var ? - Arpa toomu. (G.F.220) (var) - Bunnorm hepsini scin mi YaPtm? - BdrL(J)aqfim) - Kendin mi? (YaPtm)

- Kendim. (P.44) (YaPtm)

YTJKLEMiNiI.t CiXSiXN G6RE CUMLE CE$iTLERi Ctimlenin ygklemi gekimli bir

fiil olabileceli gibi; isim, isim soylu bir kelime

veya kelime grubu olabilir. Buna gdre ciimleler, yiikleminin cinsine g6re

iki

ana

bdliimde incelenebilir.

Fiil Ciimlesi Y0klemi gekimli bir fiil olan ciimlelerdir. Zana Ekarmrsfi genE Rusu kran ncinda o otladsrfu koyunnaru (u.K.267) ballagsrz srralr birlegik ciimlesinde iki ayrr yiiklem vardv. Q*armrytt ve otladardt. Bu yUllemlerin ikisi de gekimli birer fiildir; bu sebeple burada iki tane fiil ciimlesi bulunmaktadtr.

isim Ciimlesi Ygklemi bir isim, isim soylu bir kelime veya kelime grubu olan ctimlelerdir. vlastilerri karst gitmc)ci giinos! (u.K.350), Kopktryun c)te yanda varmry genis erliir boyarstz (U.K.286). Birinci cgmlede gi)naa ismi, ikinci c0mlede varmry geniS erkir boyarsrz sfat tamlamast yUklemdir.

ANLAMLARINA GORE CUMLE QE$iTLERi C0mleleri anlamlarrna g0re d0rt grupta toplayabiliriz:

Olumlu Ciimle cumlenin gosterdifi ig veya bildirdi$i yargr olma, yaprlma, gergeklegme, do[rultusunda belirleniyorsa, bu tiir ciimlelere olumlu ciimle denir' Her hangi bir olumsuzluk ekinin veya olumsuzluk bildiren bir kelimenin bulunmadr$r c0mleler, olumlu ciimledir. Bir bobanmvqrmtg iiq oolu (G.F.135). Horoz cittil kaPuda-

Kirkri dustii umuda (M.58). Ciimleye olumsuzluk katan iki ek veya kelimenin birlikte kullanrldrsr cumleler olumludur:

Tiltmedik baca olmazmlg (G.F. 105) .,her baca tiitermig", Kr)pek suytt dilgmeyincd ilzmtici ilrenmdzmiq (G.F. 106) "K6pek suya dugunce yi.izme dfrenirmig". Olumsuz soru ciimleleri genellikle anlamca olumludur. E negin bcin bilmedim (i.T.66).'Ben bilmeliydim,'. AvSam zamanmda, gecci karanrutnda Gr;rmedin mi bir yildtz (i.T.72) "Akgam zamanrnda, gece karanhlrnda bir yrldrz gdrdiin (veya gtirmeliydin, gOrmiig olmahydrn)". Olumsuz Ciimle CUmlenin gdsterdigi ig veya bildirdiSi yargr ohnama, yaprlmama, gergeklegmeme dolrultusunda belirleniyorsa, bu tiir cumlelere olumsuz ciimle denir. Gigavuz TUrkgesi'nde TUrkge'nin genel olumsuzluk unsurlan -mA

leri, yok,

diil (veya diyl) gibi olumsuzluk

fiil; -slz isim olumsuzluk

ek-

edatlan ciimleye olumsuzluk katan unsur-

lardrr: Sandtm bcin sena diil eS (C.64). Kim azetmeer dilindcin O hiq diil insan (i.T.27 t). Pek darsryarm. Yok raadtm (2.E.28).

Tatlt ana dilimi:i Koruduk, unutmsd* (T.53). Babam da dilnnedci taa yokmus (D.A.O.32). Zlati oldu benizsiz (P.208). ne... ne... karqrlagtrrma edatr "ikisi de de$il, hig olumsuzluk anlamr katar. Benim ne anam var, ne babam, Ne kardasrm, ne ktzkardasrn (G.F.53). Gdktci ne yildrz ne dci ay (i.T.36).

biri"

fonksiyonuyla c0mleye

Soru Ciimlesi Ciimlenin gtisterdili iq veya bildirdigi yargr soru geklinde belirleniyorsa, bu tiir ci.imlelere soru c0mlesi denir. Ctimleye soru anlamrnr, soru kelimeleri veya soru eki katar. Soru ctirnlelerinin sonuna soru igareti konulur.

Nereclii, ne zsmun duudunuz, neredii iiiirendiniz, ne vqrattmtz... yazalrntz var mr? (P.28) Nusrl kurtulacam bu beladan? (P. 126) Negin'? Negin bu dannd cild yapilr? (Z.E.l2) Siz dci srqa gciz var m? (C.Y.40) Ne yapsm Sindi bu? (M.61) Nesoy - nezaman yapmaa dililnii? (C.Y.85)

212

Unlem Ciimlesi

Bir heyecanr, seslenmeyi, korku, seving gibi degigik bir ruh hdlini anlatan cUmlelerdir. Bu tiir ciimlelerde genellikle iinlem k0kenli bir kelime kullanrlrr ve sonuna iinlem igareti konulur. Yangtna knrilklcin gitme ! (G.F. I 07) Kumry er koor gibt Srcaktu hay gidi! (S.c.20) Ne gc)zcil hem Senyaamur!(K.79) Tez-tezri onu beener...

-Of gdlgtim benim! O zaman deyi verer; " Hay

evlenelim! " (A.44)

YAPILARINA G6RE CUMLE QE$ITLERI CUmleleri yaprlarrna gdre iki ana bOliime aylnyoruz: Basit cumle ve birlegik ciimle.

Basit Ctimle Sadece bir igi, olugu, hareketi, duyguyu, diigiinceyi veya yarglyr anlatan cUmleye basit ciimle denir. Gagavuz TUrkgesi ders kitaplarr ve Gagavuz Ti.irkgesi'ni yapr bakrmrndan degerlendiren bazr Ti.irkologlar basit cUmleyi, iki gruba ayrrmaktadrrlar:6

Dar ciimle Ozne ve yiiklemden, yani temel unsurlardan kurulu ci.imlelerdir.

Yasddrlar kavaklar (U.45). Yollar bilkiiklil (A.24). Geniq ciimle . Ozne, y0klem ve tiimleglerden, yani temel ve yardrmcr unsurlardan kurulu cUmlelerdir.

Her bir otunyarqya mehlemi olar mr? (T.86) Fena liizgrir titsi ha$lar (S.G.33).

Birlegik Ciimle Birden fazla igi, olugu, hareketi. duyguyu, dtigiinceyi veya yargryl anlatan ciimlelere birleqik ciimle denir. Birlegik ctimlede birtemel ig veya yatgtya baglr ve eg delerde diler temel i;ler, yargrlar bulunabileceli gibi temel igi, yargryr tamamlayan yardrmcr ig veya yargtlar da bulunabilir. Bu iq ve yargrlarr ifade eden birden gok yiiklem ve bu y0klemlere ba$h unsurlar birlegik ciimleyi meydana getirir. Temel ve yardrmcr

N. i. Baboflu, i. i. Baboglu, Gagauz Dili. Sintaksis tX-Y klasslar rgtn. Kiginev. l9tl8, s.54 N. P. Arabacr. l-. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoflu. Gagau: Dili. Gugouz $kololannm 1-5.ci klas.slort lqfu, Kiginev, 1959, s.2l F. R. Zcynalov. age., s.164

213

ciimlelerin gegidi, durumu, birlelik ciimleye kattrgr anlam, birbirlerine ba$lanr9 gekilleri birlegik ciimlenin gegitlerini belirleyen hususlardtr. Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik cumle temayulu oldukqa fazladrr. Sade ve basit s6yleyig dzelliSi geligmedi[inden bilhassa nesirde uzun ve birleqik ciimleler kullantlrr. Bu anlayrgrn bir sonucu olarak, fiilimsilerin kullanthgrntn yeterince oturmadr[r

g6riilmektedir. Tiirkge'nin gok 6nemli bir ifide zenginlifi olan fiilimsiler yerine batt dillerinin pek gogunda oldulu gibi gekimli fiiller kullanrlmakta, bazen bu gekimli fiiller ciimle bagr baglaglanyla takviye edilmektedir. Qekimli fiiller, fiilimsilerin fonksiyonunda kullanrldr!,r iqin bu ciimleler qekil olarak birlegik, anlamca basittir: Aqan sa onnar gittiler, kahra dii$lii. (C.240) cUmlesini "Onlar gidincii kahrla d0$tij." qeklinde -ince zarf-fiiliyle daha sade bir gekilde sOylemek mUmkUn oldufiu halde; gll- fiili giiriilen gegmig zamanda gekimlendirilmig; aqan "o zaman" zaman zar fryla da ifhde kuvvetlendirilerek asrl ci.imlenin yiiklemine ba[lanmrqttr. Ama solemeyccim evdci, ani evlenecez. (C.64) cilmlesinde -cek srfat-fiili yerine, gelecek zamanrn I. gokluk gahsr kullanrlmr$ ve ani ballacryla temel ciimlenin yUk-

lemine ba$lanmrgtrr. "Ama evleneceSimizi evde sdylemeyece$im" ciimlesinde -cek srfat-fiili kullanrldrlrndan daha tabii bir ifdde tarzr gdrUlmektedir. .. o sindi-gitti. (H.o.106), AEan da davrandm-kslknn. (D.o.105) cumlelerinde biri diperiyle ilgili bir h6li bildiren, fakat ikisi de aynt tiir gekim ekleri ile gekimli olarak kullanrlan iki fiil giirtilmektedir. Bu fiillerin birbirini anlam baktmtndan tamamladr$tnl gdstermek igin de aralartna "-" konulmuitur . Bu ciinrleler "O sinerek gitti." "O zaman sen davranrp kalktrn." geklinde sdylendiginde bu fiillerden birincisinin ikincisini hdl ve zaman bakrmrndan tamamladrlr daha aqrk bir gekilde gOrtilmektedir. Fiil gekimleri hakkrnda bilgi verilirken anlailldrlr ve drneklendirildili gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde emir 3. teklik ve gokluk gahrs gekimi istek kipinin 3. teklik ve gokluk gahrs gekirri yerine kullanrlmaktadrr. Ayrrca aynl gekim mastar qekli ve bazr srfat-fiil qekilleri yerine de kullanrlabilmektedir. Bu 6zellipin Ralkan dillerine has oldu$u ve oradan Gagavuz TUrkqesi'ne gegtigi sdylenmektedir.'

Kurtargstna kendi biricik kumr istemiS gelin versin (M.73) "istemig gelin

gelin vermek istemig". istarcti annastn inanar mr oolu (i.T.235) "istiirdi annastn - anlamak isterdi". Biz, alh iSgi, oturarak bekkirirdik gelsin masina betonnan. (C.l4l) "bekliiiirdik gelsin - gelmesini bekliyorduk". Aqan taa hir saat kaldrydt is bitsin (c.144) "bir saat kaldrydr i9 bitsin - i9 bitmesine bir saat kaldrydr". ...i)iiretntiS , ne yapsmnar (i.T. 104) "ne yapacaklarrnr olretmi9". Mastar geklinin istek-emir gekimi yerine kullantlmasl da mUmkiind0r.

versin

l.yudnrila A. Pokrovskaya . "Cagau: Dilinin ve Balkan Ti)rk A\zlannm Bazt Sentaks d:ellikleri". llilinrsel Bildirilcr 1972, Ankara, 1975, s.233 C. A. Gaydar.ci, "Sltosobr Poelginenya i Tipt Priclatoqtnth Prcelloienry Gagauzkonr Ya:*ct". Sovyctskaya

Tiirkologiya,

1976. s.56.

2t4

Ama nasil sdlemcici da o savuSsun (C.laO "nasll sdlemaii da o savu$sun

nasrl sdyleyim de savugsun". Bu agrklamalar rgtsrnda birlegik ciimle gegitlerini, srrayla ele alaltm:

$art birlelik ciimlesi $art fiil gekimi balrmsrz hi,ikiim bildirmez, ancak istek anlamtnda kullanrldr$rnda, yani asrl fonksiyonu drgrnda kullanrldrsrnda bir hiik0m ifadesi tagrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nde, Tiirkiye Tiirkgesi'nden farklr olarak yardrmcr climle

yani gart ciimlesi her zaman bagta bulunmaz ve genellikle "eer" cUmle baqr edatryla kuvvetlendirilir. Uz olur mu gdlgci eer iiiri safidan (C.Y.23). Eer lcicizrmsu, yaz oolum yaz! (C.257). Eer sii gelir sdn hekleyaymisinl (C.103). Eerlem yanilarstk, neqin aalasdru onnara, kime biz ltannaqtt (C.Y.l3). Karr esabt bilmersd , o zaman evdci da bisey olmaycqk (C.113). idc)rsiin - gelecekldr, Vercirsiin - verece klcir, Sayarsan - sayacaklar Diliiscirsiin - dilvecekl cir (U.76). Ama yantlarssk hem piSman olarsuk, zor bulmaa kaybedilmis yola (C.Y.l3). Gagavuz TUrkgesi'nde gart gekimi kullanrlmadan da qart ifddesi tagryan yardrmcr ciimlelerle birlegik c0mle yaprlmaktadtr.8 Yapacdz ne deycc)n (M.39) "deyctin - dersen". 1944'cil yilda fasistltir, yaalayrp r)kqelerini kagdrlar orayr, nerdcin gelmiqldr (C.308) "gelmiqliir - gelmiglerse". Onun imii bozulsun, Kimncir eker duSmannr (D.O. 129) "eker - ekerse". G

ig ige birlegik ciimle

Tam ve ba$tmstz bir yargr veya ig ifddesi tagryan bir cilmlenin bir

bagka

c0mlenin bir unsuru hdlinde kullanllmastyla meydana gelen birlegik ciimledir. Yat ts uyu, -dedi, dostqa bak\lan (i.T.125). Ama ses "yondlm" yok ! (M.67) Demii burtu "gAzdl'- dedi, Tanya (D.O.66). Nakil ifadesi taglyan ciimlelerde nakledilen ktsrmlar trrnak igine alrnmaktadrr. Birinci ctjmlede, "yat" ve "u1tu" ,urir^cl ciimlelerin, "dedi" temel cUmlenin yiiklemidir.

ikinci ciimlede "yendtnr" yardrmct ctimlenin, "yok" temel ctimlenin

y0klemidir. yUklemidir. Bu ci.imlenin temel yardrmcr "dedi" ciimlenin, Ugunctisiinde ise "dcmci" i9 i9e ciirnle T0rkgesi'nde birleqik gibi Gagavuz da anlagrlabilecegi srralamadan yardrmcr unsurun 6nce, temel unsurun sonra gelmesi sebebiyle Tiirkgenin genel ciimle (sentaks) mantr$rna da uymaktadtr.

(i. n. Gaydarci. "sposobt Podginenyo i Tipt Pridarognth Pretllojenry Cagau:ktnr Yc:rkn". Sovyclskaya 'I'iirkologiya. 1976, s.56

215

Kimsin sdn - sormuS tilki (G.F.182). Siz ahn, -cuvap etti Zlatq (P. I 5 I ).

Ama biin seni ltiiium deneyim, sdleer dev adaru (D.A.O.8). 6rnek ciimlelerde, yardlmct cUmleyi temel cUmleye ba$layan "diye" zarf-fiilinin kullanrlmadr[r gtiriilmektedir. Gagavuz Tiirkgesi'nde zarf-fiillerin kullanrlrgrnrn fazla yaygn olmadrfrnr sOyleyebiliriz. Temel ciimleyle yardtmcr ciimle araslna "-" konularak cumlelerin anlam ve gekil bakrmrndan birbiriyle ilgisi g0sterilmeye gahgrlmaktadrr.

Ara siizler (i9 ciimle) CUmlenin her hangi bir unsurunu agrklayan anlam ve gekilce temel ciimlenin bildirdigi ig veya yargryla ilgili olmayan cUmlelerdir. Ara sdzler genel bir dilek ifadesi

veya temel ciimlenin igine yerlegtirilmig ba$rmsrz yargth bir ciimle olabilir. Bazr h6llerde bir agrklama ifrdesi olarak "ki" ba$lactyla temel ciimleye ballanabilir. A

hmaklardan-savasanm-kagamddnm ( C.Y.5 I ).

Bay iliska sanmry, -ki bu tombarlok iS- hrsum kafav sanmrs, ani insan rildiirdii (i.T.233). Ne karar koyer -g*aramaymcak basa- brakmak yok (i.T.230). Ko baskau da , Allsa versin, sevsin sizi bdld (C.Y.96). IJurayartltm bcin havaya, ki bet Ekun, omi)rii kdsteklesin (D.O. I I l). Gilli)mscirsci lafin tiirkildr), iyi bitiisin - eri var carumda (D.6.127).

Ara siizlerin temel ctimleden balrmsrz bir ifade tagrdt[rnr belirtmek igin "-...-" veya ",...," araslna altnmaktadtr. Agrklama birlegik ciimleleri Yardrmcr ciimlesi, temel ciimleyle bildirilen yarglyt veya igi agrklayan birlegik cUmlelerdir. Temel cUmle, yardtmct ctimleden 6nce gelir. Bu iki cUmleyi, aqlklama ifadesi katan ":" igareti baglar. Agrklama c0mlelerini, ciimle bagr ba$laglanyla birbirine ba!,lanan ve aralarrnda agrklama ilgisi bulunan birlegik c0mlelerden ve ara sdzlerden ayn degerlendirmek gerekir. Cc)rdilm: Durqrdm scin gelincc) Ona yaktn yarrm adrm (C.Y.60). Seviner dolay ona: Bu boya gdzril durar!(S.G.7) Aqdr ikinci kapuyu da SaS-beS oldr: Bir tepci dlii teni gdrer! (G.F.198) Bana deycirdikjr : "Sevin!" Bu yasaman senin-resim! (2.8.109) $u doyman deneyim: Az mt seni besledim? (8.56)

Ki'li (ani // aniki ) birlegik ciimle Tiirkge'ye Farsga'dan girmig bir birlegik ciimle gegididir. Gagavuz Tiirkgesi'nde ki baglacr yantnda, sorma €datr ani (< hani < kant) ve bu edatla ki ballacrnrn birlegmesiyle ortaya grkan aniki ballacr da aynr fonksiyonda kullanrlmak216

tadrr:e Temel ciimle 0nce yardrmcr ctimle sonra gelir. Ki'li birlegik c0mleler Turkge'nin ci.imle (sentaks) mantr$ryla diizenlendilinde yardrmcr c0mle girigik cUmle dUzeni iginde temel ctimlenin nesnesi, tiimleci veya zarfi durumuna gelebilir. ki // ani // aniki ba$laqlanyla temel cUmleye baSlanan yardrmcr ciimleler, tayin, derece, maksat, sebep, hdl, ydnelme, yer gibi anlamlar katar. ki baglacryla Ornekler: Bcin qaltsanm giln gilndcin Ki onnara brakmaafayda (D.O. 120) "TUmleg yan ci.imlesini temel ciimleye

ba[hyor".

Ah annadtk ki ddnmeyce)n geri! (U.D. 173), "Nesne yan ciimlesini temel ci.imleye ba$hyor". Qocuu sevindirmcici,

Ki var baasq krytan, Er drtiilii yorgan (H.O.98) "Temel ctimleyi

tUmleg yan c0mlesine

bafhyor"

ani baglacryla drnekler: Sora ansu bir zaman

Annamry,

ani kEr beener (C.Y.85) "Nesne yan ciimlesini temel ciimleye

baSlryor".

Sansm iircicim sc)ledi ani scin geleccin (P.233) "Nesne yan c0mlesini temel ciimleye ba$lryor". Biz annddru, ani srin bililk bilgi iSini yaparstn (P.241) "Nesne yan c0mlesini temel ciimleye ba$l ryor". Gittim almaa spravka, ani kocamm gdzil gdrmeer (C.39) "Zarf yan c0mlesini temel cUmleye ballryor". aniki baglacryla drnekler: Sevinerim, aniki kefsizliim geqti (i.T.Sl) "TUmleg yan cUmlesini temel ciimleye ba$lryor". Hep sanacdy:, oniki scin gegtin (i.T.26)" Nesne yan c0mlesini temel ci.imleye

ba!lryor". Ne tilrlil kolaylft saade biz aaramadrk, sniki kurtulmaa bu teklificin (P.127) "Zarf yan ciimlesini temel cUmleye balhyor". Gagavuz T0rkgesi'nde birden fazla yardrmcr cUmle ki ll ani ll aniki baSlacryla temel ctimleye baglanabilir. BoSuna eskidin laf kalmamts, oni qrkarmry can da hep oradan! (M.67)

laf baldan tathmrs hem, cni neredcin la/

Srrah Ciimleler Ba$rmsrz hiikiimlti veya anlamca birbirini tamamlayan basit ci.imlelerin gekilce baglanmasryla meydana gelen birlegik ciimlelerdir.

(;. A. Gaydarci.. agm.. s. 55-45

2t7

Ba$agsz srrah birlegik ciimle Basit cumlelerin ballag kullanrlmadan birbiri ardrnca srralanmasryla meydana gelen c0mlelerdir. Srrah ciimlelerin Oznesi, nesnesi veya bagka bir unsuru onak olabilir: O Simdi diildi baargan, yavastt (P. I 35). CUmlede "O" lznesive "simdi" zamanzarfi "diildi baargan" ve "ycua$tt" y0klemlerinin ofiak unsurudur. Srrah birlegik ciimlelerde bazen baglag sdylenmese de fonksiyonu sdyleyig ve vurguyla verilir. Toplanmrylar insannar, bakarlqr o kloqka kaybelmis. (D.A.O. 39) "bakarlar" yUkleminden sonra ki /l ani ba|"lacr siiylenmemig olsa da fonksiyonu hissedilmektedir. Bu ttir cUmleler gekil bakrmrndan ballagsrz gibi gdriilseler de s6yleyig baglag fonksiyonunu hissettirir. Srralr ctimlelerin bazrlarr da anlam bakrmrndan ba$rmsrz iki ayn basit ctimlenin virgUlle bir birine baplanmasryla meydana gelir. Bu tiir ciimleler iki bagrmsrz ciimle olarak da kullanrlabilir. Avcilumda av eti imedim, sevdiceemci "ayolum" demedim (G.F. 108). giir bentlerini meydana getiren mrsralardan kurulmug srrah birlegik cUmlelerden bir krsmr bOyle gekil ve anlamca balrmsrz olan, basit ciimleler olarak da kullanrlabilecek ci.imlelerdir. Sus avEam uslu iner, Genis krlara,

Raatltk kaba yayilar, Qift karaluna. (T.35)

Baflagh srrah ciimle C0mle bagr baplaglan veya virgUl, noktah virgiil gibi noktalama igaretleri yerine kullanrlan baSlaglarla gekilce; baSlaglann yardrmcr ciimleye kattrgr anlam ilgisine g0re de anlamca birbirine ba$lanan srrah birlegik ciimlelerdir. Baplaglann ciimleye kattr$r anlamlar, baglaglar biilUmiinde tek tek incelendipi igin burada ayrrca ele ahnmayacaktfr. BaSlaglar yanrnda bazr zamir ve zarflar da ciimle bagr baplact gibi kullanrlabilmektedir.ro Ki'li birlegik cUmleler de baSlagla kurulan ciimlelerdir. Fakat bu ttir cUmleler Tiirkge'nin cumle (sentaks) d0zeni iginde farkh bir durum arz etri$i igin ayrrca de$erlendirilmigtir. "ani ll aniki" baglaglarr da Gagavuz Tiirkgesi'nde genel Tiirkge'deki "ki" baplacr fonksiyonunda kullanrldrpr igin aynr baghk altrnda de[erlendirilmigtir. Baglaglr srrah birlegik ctimlelerde baSlag yardrmct ciimlenin bagrna gelir ve zaman, sebep, gart, derece, tayin, agrklama gibi fonksiyonlarla yardrmct cUmleyi temel ciimleye ba$lar. Gagavuz TUrkgesi'nde ba$laglr srrah birlegik ciimlelerde yardtmcr cUmle, temel ciimleden dnce gelebileceli gibi sonra da gelebilir. Vardt ilg kakum, uma onnart kavradilar dev adamnan (D.A.O.al).

C. A. Gaydarci. agm., s.48

218

ama baglacl temel ciimleden sonra gelen yardrmcr c0mleyi agrklama ifddesi ile temel ctimleye baplamaktadrr. Agan o etisti, primprietor taa gelmemisti (P.95). agan baplacr temel ciimleden 0nce gelen yardrmcr ciimleyi zaman anlamtyla temel cUmleye baplamaktadrr.

Baglagh srrah birlegik ciimleleri qekilce baglayan, yani ba$rmsrz basit ciimleler h6linde kullantlabilecek ctimleleri birbirine baSlayan stralama ba$laglart baSladtklarr cUmlelere anlamca bir katkrda bulunmazlar. Bunlar "da", "hem" baplaglandrr, virgiil, noktah virgiil igareti yerine kullanrlrrlar. Pay edecez neyimiz var da alacdz hepsimiz angt yolu isteeriz (G.F. 134). Soluk ilin olsun, Hem gill kimil aqsm (D.O.35). Gagavuz T0rkgesi'nde temel ciimleye gekil ve anlamca baplanmrg birden gok yardrmcr cumleyle kurulmug ballagh srrah birlegik cUrnleler oldukga yaygln olarak kullanrlrr:

Tiirk bilgigi yazdr, ani gitaklarm laflan uyar tiirk dilinndn, umu sora o srq laf, angilan yok tilrkge'de (C.3 l0). "ani" ve "ame" ballaglarl bagrnda bulunduklarr yardlmcl c0mleleri, temel

g()sterer bir

ctimlenin y0klemi "yazar" fi iline ba$lamaktadrr. Btin inanamadrm gr)zlerimi, agan... agan ansudan gdrdiim, uni aulda peydalanmrs bir biiiik trakalt akilz. (D.A.O.60). "agan" ve "ani" ballaglan bagrna geldikleri yardtmcr cUmleleri' temel cUmlenin yUklemi "inanamadtm" fi iline baplamaktadrr. Redaktor korktu, ani 1ldiirmesin birSey insan\ clu.tez tez ddktil su tezcicin basma (i.T.159).

"ani" ba|"lacr "6ldiirmesi,n" ytiklemini temel ciimlenin "korktu" yiiklemine ba$lamaktadrr. "d(r" ballacr ise "doktil" yUklemini balrmstz bir hiik0m unsuru olarak ctimleye dahil etmektedir. Karqrk Birlegik Ciimle Buraya kadar ayrt baghklar alttnda inceledi!,imiz $aftll, i9 ige, agrklama, srralr, ki'li birlegik ctimleler ve ara sOzlerin bir kagrnrn bir araya getirilmesiyle meydana gelen birlegik ctimlelerdir. Gagavuz Tiirkgesi imldsr yazrda sade ve basit ifrde yerine genig ve karmagtk bir temele oturtuldugundan kangrk birlegik ctimleler ktgtiksenmeyecek bir seviyededir. Birlegik ciimle gegitlerini gekil bakrmrndan bir az daha sadeleqtirmek, daha agtk bir iffideyle daha dar bir gergeve iginde tasnif etmek miimkUndiir. Fakat yaztlt ifideyi noktalama igaretleri belirlediginden, biiyiik harfle baglayrp noktayla biten veya iki nokta arasrnda kalan bir ifddeyi veya ifbdeler bUtiiniinti ciimle olarak almak durumunda kaldrk. Bu agrklamalardan da anlagrlaca[r gibi birlegik cUmleyi anlamt aksettiren bir dUzenleme, bir qekli plan olarak degerlendirdik. Birlegik ciimleleri tasnif ederken ve adlandrrrrken TUrkiye TUrkgesi ile Gagavuz Turkgesi gramer terminolojisini gdz 0ntine almakla birlikte, herhangi bir gahqmaya veya bir dilcinin gtirUglerine tam olarak ballr kalmadlk.

2t9

Bu agrklamalann lgt$rnda karrgrk birlegik cUmleleri 0rneklend irel im:

Uyuyarkan sokaklarda, o hep diisiinc)rdi, nasil ad koyacdk eer kazanabilirsdydi beygir (C.223).

Slrah, garth birlegik ciimle -Bcin seni gaardtm onun igin, - dedi Krboba, erim seni, .bosandvartm seni girkin baalantdan, angsma igige, ki'li, srrah, ara sdzlii birlegik ciimle

Ciimleyle

ilgili

sc)yleyim, ani brin kolver-

bcin seni

baaladm (p.69).

CUMLE TAHLiLi anlattrklartmrzr 0rnek ciimleler iizerinde

bir biitiin

olarak

gdsterelim:

Mali, mali ihtcir malim, Kaar saurardt dryarda (2.8.41). Bu cUmlede;

"Mali, mali, ihtcir malim" iftdesi seslenme iinlemidir. Bu sebeple ciimle drgr unsur olarak de[erlendirilmelidir. Bu ciimlenin y0klemi "saurardt", lznesi "kaar", "dqarda" ise yer tamlayrclsldrr. Bu ciimle; Unsurlarrnrn diziligine giire: devrik, Yiikleminin cinsine giire: fiil, Anlamrna giire: olumlu, Yaplslna gOre: basit cUmledir. Avsam ilstil skolarun aulundg peydalandt primarrn senselesinden hir adam, onu kolverdilcir lokotenendci (C.77). ( Bu cUmle srralr birlegik bir cilmle oldugu igin iki yiiklem vardrr. f. cUmlenin yiiklemi "peydalandt", dznesi "primarm senselesindcin bir adam", zaman zarfr "avSam iistii", yer tamlaylclsl "qkolarun aulunda" kelime ve kelime gluplarrdrr. Il. ciimlenin yiiklemi "kolverdilcir", 6znesi gizli iiznedir "onlqr", belirtili nesnesi "onu", yer tamlayrcl sr " lokoteiinari " kelimeleridir. Bu cUmle: Unsurlarlnln diziligine g0re: devrik, Yiikleminin cinsine gtire: fiil, Anlamrna giire: olumlu, Yaplsrna giire: baglagsrz srralr birlegik ciimledir.

o t I dd

Zrmha pindi gernci ilstiinci, abandr sopastna da busladt siiretmciri, nicci n nar (i.T . I 63). Bu c0mle karrqtk birlegik ciimledir. Bu sebeple iince ytiklemleri buluyoruz.

koyu

220

I. ciimlede yiiklem "pindi", 6zne "ztmba", yer tamlaytctsr ..soprr.r/na,,kelimeleridir. l

l. ciimlede yiiklem " aband t ", yer tamlaytct st " sopas mq" kelimeleridir. ctimle birlegik ciimleye "da" baglac.'la baglanmrg, y0klemi .,baqlach",

lll. si

iretmAd " kelimeleridir.

IV. c0mledb srfat-fiil fonksiyonuyla temel ci.imleye ba[lanan .ottddr", ynklemi "siirtemrid" isim-fiiline hdl ifrdesi katmaktadr. "koyunnar" 6zne ,,nicci,, soru zarfidtr. Bu cUmle;

Unsurlarrnln diziligine gdre: devrik, Ytikleminin cinsine gOre: fiil, Anlamrna gdre: olumlu, Yaprslna gOre: kangrk birlegik ciimledir.

Alm da verin siz kendiniz, -yavaSrctk dedi Vera (P.l0l

Bu cUmle i9i9e birlegik c0mledir. Temel cUmlenin yiiklemi "dedi",lznesi "Verq", zarfi "yavaSrctk", yardrmcr ciimle temel cUmlenin nesnesi gdrevindedir.

Yardtmcl c0mle kendi iginde srralr birlegik ctimledir. Yiiklemler "a1n", "verin" fiilleridir. "da" ciimleleri ba[layan ba[lagtrr. Bu iki fiilin de ortak oznesi "srz

kend iniz " kelimeleridir. Bu cUmle;

Unsurlarrnln diziligine giire: devrik, Yiiklemin cinsine gdre: fiil, Anlamrna gtire: olumlu, Yaprsrna gOre: igige birlegik ctimledir. Ayrya bat dattrmtslar da qarSda katrqn da kalmamrs (G.F. 108). Bu ciimle srralr birlegik ciimledir.

I. c0mlenin yiiklemi "dattrmqlar", dznesi gizli "onlar", nesnesi ,.bal", yer tamlayrcrsr " ctyrya " kel imeleridir.

ll.

ciimlenin ytiklemi "kalmamry", 0znesi "katran", yer tamlaytcrsr

"garSda" sdzleridir.

"da" baglacrnrn ilki iki basit ciimleyi birbirine baghyor, ikincisi ,,kqtran,'

0znesini pekigtiriyor.

Bu cUmle;

Unsurlarrnln diziligine giire: diiz, Yiikleminin cinsine gdre: fiil, Anlamlna gdre: olumlu, Yaprsrna gOre: srrah birlegik c0mledir. Berber, bir kel kafalr adam, sabunnadt Qocuun suradmr da basradr kazrmact kcircc) usturaylan

yanaklanrr 1i.t. 108).

Bu cUmle kangrk birlegik ciimledir.

221

Ara sdz, "berber" Oznesini agrklamaktadrr; y0klemi, "bir kel kafalr adam"

lznesi "berber"'dir.

cUmlenin yUklemi "sabunnadr", 6zne

yine "berber", belir"tili nesnesi

"Qocuun suradmr" kelime ve kelime gruplarrdrr.

ll.

ctimlenin y0klemi "basladt" yer tamlayrcril "kaztmqa kcircti usturaylan ", ))anaklannt dznesi orrak "berber", isim fiil grubunun belirtili nesnesi "yanaklarmt",

zarfi ise "kdrcci usturaylan" siizleridir. Bu ciimle;

Unsurlarrnrn diziligine giire: devrik,

Yiikleminin cinsine gdre:

ara sdz isim, digerleri

fiil,

Anlamrna go're: olumlu, Yaprsrna gtire: kangrk birlegik cUmledir. Veriim mi ona, osa vernriim ni? (8.T.68) Bu cUmle ba$lagh srralr birlegik ciimledir. Bu sebeple iki tane yiiklem vardrr. l. ciimlenin yiiklemi "veriim mi", yer tamlayrcrsr "ona", "osa", denkle;tirme baglacr olarak iki ciimleyi birbirine ba[lamaktadrr.

Il. ctimlenin yiiklemi "vermiim mi" Ozne iki ciimle igin de "ban" gizli oznesidir. Bu srralr ciimlenin; Unsurlarrnrn diziligine gOre: I. ciimlesi devrik,

ll. ciimlesi d0z,

Yiikleminin cinsine giire: fiil, Anlamrna g0re: soru, Yaprsrna gdre: srralr ballaglr birlegik ciimle oldulu gdriilmektedir. GidA gidti ctisniSldr cendem deliinci (G.F.146).

Ciimlenin yUklemi "etiSmiSldr", zarfi "gidci gidci" zarf-fiil tekrarr, yer tamlayrcrsr " cendem deliinci". Bu ctimle;

Unsurlarlnln diziligine gOre: devrik, Yiikleminin cinsine giire: fiil, Anlamrna giire: olumlu, Yaplsrna giire: basit bir ciimledir.

Kr sdleer Qocaq: -Benim bobam biliicii padisaasL ama senin da dkiizlerin dev dkil:ldri, diil ni? (M.16) Bu ciimle birleqik ciimle oldugundan Ug tane ytiklem bulunmaktadrr. l. ctjmle temel ciimledir. Y[klemi "srileer", Lznesi "ktz", yer tamlayrclsr " ((

)L'uu

" kelimeleridir.

ll. ve Ill. birbirlerine

" (r,n

ciimle yardrmcr ciimledir. Temel ci.imleyi agrklamaktadrrlar ve

u " ba$lacryla baglanmrglardrr.

II. ctimlenin yiiklemi "hiliicii padisaast", ilznesi "benim babam". Bu ciimle ":" ile baglanmrgtrr.

ternel ciJmleye

222

lll.

c0mlenin y0klemi "dev rikilzleri,

diil mi?", lznesi

"senin okijtlerin"

aradaki "da" pekigtirme fonksiyonuyla kullanrlmrl sona gelen baglagtrr. Bu ciinrlenin; Yiiklemin cinsine gdre : I. c0mle fiil, Il. ve Ill. ctimle isim temel cgmlesi devrik, yardrmcr cUmleleri diiz; Anlamlna gtire: olumsuz soru ifadesiyle ikinci yardrmcr ciimlesi de dahil olmak 0zere olumlu, Yaptsrna gdre: agrklamah, baglaglr srrah birlegik ciimle oldugu gdriilmektedir. Yoadt bir suuk hult yaamur, O y*adt gigekleri (C.Y.64). Bu cUmle birlegik ciimle oldugundan iki tane y0klem vardrr. l. c0mlenin yUklemi "yaadt",dznesi "blr suuk huh yaamur"dur. ll. cfimlenin y0klemi "yrkadt" dznesi "o", belirtili nesnesi "qiqekleri" ke-

limeleridir. Bu ciimle;

Unsurlarrnrn diziligine gtire: devrik,

Yiikleminin cinsine giire: fiil, Anlamlna gOre: olumlu, Yaplsrna gOre: baglagsrz srrah birlegik ciimledir. Gagavuz Tiirkgesi'nde ciimle konusunda g0rillen bazr dzellikleri griyle srra-

layabiliriz: Gagavuz T0rkgesi, ses

ve gekil iizellikleri yanrnda, ciimle <izellikleli

bakrmrndan da-izah edecegimiz bir kag husus drgrnda- Genel Tiirkge'ye gOre b0yiik bir farkhlrk arz etmeyen bir O$uz grubu T0rk givesidir. Cagavuz Ti.irkgesi'nde devrik ciimle di.iz ciimleye gore daha tazla yaygrndrr'. Bu sebeple Gagavuz Ttirkgesi'nin c0mle yaprsr batr dilleriyle, ozellikle de Slav dilleri ile kargrlagtrnlmrg; devrik ciimle di.izeninin Slav dillerinden Cagavuz Tiirkgesi'ne akranlan bir tizellik oldu$u savunulmugtur. Gagavuz T0rkleri'nin Bulgarlar, Yunanlrlar, Romenler' ve Ruslarla igige yagadrklarr, tarihin belli dcinemlerinde bu milletlerin dillerinden bilini veya bir kagrnt rigrendikleri ve konugtuklarr dtigiin0lUrse, batr dillerinin Gagavuz

Tiirkgesi iizerinde bazr etkiler brraktrgr kabul edilebilir. Ancak Gagavuz Tiirkgesi'nde gdr0len devrik ciimleler herhangi bir batr dilinin ctimle dUzeniyle tam bir benzellik g6stermez. Sdz gelimi, yUklemi baqta olan basit ve birlegik ciimlelerde dzne ortader veya

sonda bulunabilir, hatta bazen 6zne hiE kullanrlmaz. Batr dillerinde gtiriilen ii2ns+yiiklem+yardrmcr unsurlar diizeni bazr cUmlelerde gdriilmekle birlikte sistelnlegmiS ve yaygrnlagmrg bir ci.imle Ozelligi degildir. Aynr dlgiide bilhassa anonirn ozellik gdsteren halk edebiyatt mahs0llerinde ve her hangi bil yazar:lt,. gairin eserlelinde duz ctimleye rastlamak da mUmkUndUr. Ctagavuz Tiirkgesi'nde gtirUlen devrik c0mleleri, Gagavuz Ti.irkleri'nin Ttirkge drgrnda baqka dilleri dgrenmek ve kullanmak zorunda kalmalarr yanrnda, bu givenin 20. yUzyrlrn bagrna kadar bir konugma dili olarak kalmasrna ve konugma dilindeki rahatlrgrn ve serbestligin yazr diline yansrmasrna da ballamak gelekmektedir. Koklit bir

223

yazt dili gelenegi olmayan her qivede, hatta yazt dili geligmig givelerin afrzlarrnda bile benzer cizell ikleri bulabiliriz. isim-fiiller, srfat-fiiller ve zarf-fiiller Tiirkge'nin ifddeyi kolaylagtrran ve zenginlegtiren en dnemli unsurlanndandrr. Gagavuz Tiirkgesi'nde de bu unsurlar kullanrlmaktadrr. Ancak bazen bu gekillerden biriyle daha kolay ve rahat kurulabilecek c0mleler, gekimli fiiller ve bu gekimli fiili takviye eden cUmle baqr baglaglanyla kurulmaktadrr'. Bu hususu, Gagavuz Tiirkgesi ci.imle yaprsrnrn bir Ozellili olarak gormek gerekmektedir.

$art birlegik ciimlelerinde, gar"t ifdde eden yardrmcr ciimlenin yi.iklemi, temel ctimlede aynen veya benzer qekilde s0ylenmigse, yardrmcr c0mlenin yiiklemi kullanrlmayabihnektedir. isim-fiillerin, srfat-fiillerin ve zarf-fiillerin kullanrlrgr ve $art bilegik ciimlelerinin yardrmcr cUmlesinin yiikleminin diiqmesi her hangi bir sisteme baplanmamrg, zaman zanlan gdri.ilen cUmle dzellikleridir.

Hdl ekleri g0rev depigikligi, ciimle unsurlanndan nesne ile yer tamlayrcrlarrnrn gekil bakrmrndan bir birine karrgmastna yol agmaktadrr. Ciimlenin ifddenin temel unsuru olduSu d0giintiliirse; istek emir gekiminin 3. teklik gahsrnrn, -mAA mastar eki yerine kullanrlmasr da morfolojik 6zellik olmaktan grkrp cUrnle tizelligi haline gelmektedir. igaret edilen bu hususlar ve bunun drgrnda kalan diger bazr rnorfolojik hususlar toplu olarak gdz tin0nde bulundurulduSunda; Gagavuz Tiirkgesi ciimle yaprsrnr Ttirkge'nin c0mle diizeni drgrnda saymak miimkiin degildir. Fakat Gagavuz Tiirkgesi'ne bagka dillerden giren bazr OdUng kelimeler gibi, bir takrm morfoloji ve c0mle 6zellikleri de girmiqtir. Bunlann dnemli bir krsmr zaman iginde Ttirkge'nin morfoloji ve cumle

dzellikleri iginde kaybolmug; ancak Gagavuz Tiirkgesi'ne de kendine has bir ciimle

dzellili katmrgtrr.

224

S6ZLUK -A-,-A-

aa9 (i.T.124) a9. aas (i.T.196) agag.

aad(C.3ll)ad,isim aalem (i.T.82) < (T.T. alem < Ar. dlem) alem, dtinya. aara- (C.40) aramak.

aara (C.Y.27) ara. aaro (i.T.33) art. aaret (8.T.29) < (T.T.ahret < Ar. 6!iret) 6bur diinya, ahret. adroport (i.T.I l8) < (Rus. aiirport < ing. airoport) hava limanr. aaz(D.6.62)

az. aaz (i.T.129) aSrz.

aba < (T.T. aba Ar.'abi) kegeden yaprlmrg elbise veya ayakkabr. abrikos (C.199) < (Rus. abrikos) kaysr. acaba (i.T. I Z) < (T.T. acaba < Ar.'acebi) tereddi.it edatr, acaba. adet (C.Y.56) < (T.T. adet < Ar.'adet) tdre, adet. adres (D.O.4) bk. adrez. adrez (P. I 89) < (Rus. adres < Fr. adresse) adres. advokat (P. I 83) < (Rus. advokat < Fr. avocat) avukat. aeroplan (i.T. I l6) < (Rus.aiiroplan < ing. aeroplan) ugak. aferim (8.T.76) < (T.T. aferin, Far. dferin) beSenme edatt, aferin. afi9a (P.l6l) < (Rus. afi9a < Fr. affiche) afiq. afta (i.T.30) < (T.T. hafta < Far. hefte) hafta. agnostitsizma (P.l6a) < (Rus. agnotitsizma < Fr. agnoticisme) bilinrrrezcilik. dgoist (P.l l -5) < (Rus. dgoist < Fr. egoiste < Ldt. ego) bencil. agronom (i.T.7,5) < (Rus. agrononr < Fr. agronome) ziraat mi.ihendisi. ahmak (i.T. 152) < (T.T. ahmak < Ar. ahmak) ahrnak, budala. ahth (D.O.132) < (T.T. ahtlr < Ar.'ahd+lt) sdz vermig. ahdr olan. 6konomika (i.T.110) < (Rus. dkonomika < Fr. dconomique) ekononomik,ekonomiyle

ilgili. 6kperiment (i.T.174) < (Rus. 6kperiment) tecr0be. akran (C.l l6) < (T.T. 4kran < Ar. akrin) akran, yaqrt. 6kran (P.90) < (Rus. 6kran < Fr. dcran) perde, ekran. 6kskursiya (P.103) < (Rus. rikskursiya) gezi, seyahat. fkslibris (P.278) < (Rus. iikslibris < Fr. eks-libris) kitap iizerine konulan damga veya igaret.

6kspeditsiya (P.96) < (Rus. dkspeditsiya < Fr. expeditsion) araEtrlma. et0d. 6kspluatatsiya (i.T.214) < (Rus. 6kspluatatsiya < Fr. exploitatio) sdmiirme. 6ksponat (P. 169) < (Rus. riksponat) numune, eqya, mal.

22s

6kspozitsiva (P. 166) < (Rus. 6kspozitsiya < Fr. exposition) sergi, panaytr. 6kspromt (U. 62) < (Rus. dkspromt) hazrrlrksrz konugma. akssesuar (P.147) < (Rus. akssesuar < Fr. accesoire). donanlm, aksesuar. akstent (i.T.220) < (Rus. akstent < Fr. accent) aksan. sdyleyig. rikstoz (i.T. 150) < (Rus. iikstoz) kendi kendine. aktual(P.283) < (Rus. aktual< Fr. actuel) gUnltik. akt0el. akvarel (P.74) < (Rus. akvarel) suluboya. 6kzamen (P.69) < (Rus. iikzamen) imtihan. akzemplayr (C.193) < (Rus. akzemplayr) niisha. al'bom (P.65 < (Rus. al'bom < Fr. albume) albtim. alabastru (P. I 3-5) < (Rus. alabastru < Fr. albdtre) kaymak taft, su mermeri. ;iiasiirt (i'.2.12) - (Rus. aiasrrL < Fr. elastique) elastik. esnek.

:rlutrar(V1',(ii

'1r'\.dr.Kr;.YTS.s.i'.ctirtstt:sertbaglrhuysuzat, rl. _ KTI \ r ]: r,r'crjr;: klsa.

KBLS.s.2:alaSa:kijg;k

- (Rus.ilcgiya < F'r.elegie) agrt. 6lektrovoz (i.T. 136) < (Rus. iilektrovoz) elektrik. alkogolik (C.176) <. (Rus. aikogolik < ing. alcholik) alkolik. Allah (i.T. !8) ... 1-1-.1. Allah < Ar. Allah) Allah. alr,a (C'. li,i) .. (T.T. hclva < Ar. helvi) helva. alvitsa (P. l-s8) < (Ronr. alvitsa, Rus. alvitsa) 9igek. alyumin (i.T.224) < (Rus. alyurnin < Fr. aluminium); aliminyum. amaz (i.T. 123) : (T.T. gamlrraz < Ar. garnnraz) iftiracr. gammaz. :ilegiya (i.T.120)

ambufatori-va (P.272) < (Rus. ambulatoriya, Rom. ambulatoriu) ambulans. amenda (P.4,5) < (arnendii) ceza.para cezasl. amin (C.i7) < (T.T. drnin < Ar. 6min) dilek ifadesi. amin. amotsional (1.T.2 l-5) < ( Rus. emotsinonal . ing. amotinoal) duygulu.

analiz(P, I47)<(Rus. analiz< Fr. analiyse)analiz:biitiiniipargalaraayrrma. rincrgik (P.245) < (Rus. iinergik < Fr. energique) enerii. iincrgiva (P.38) : 1Rus. 6ncrgrl'a. Fr. encrgic)ener-ii. anglilskil (8.T.128) < (Rus. angliyskiy) lngiliz. angr; (P. lc)2) rnah. arabanrn yan taktlar!. Kr5. DS.l. s.262. ungos'. akrlsrz. aptal, dangalak (-l'r'abzon).

anmak taSi (G.i. l-s; mah. 6bide. anmak yaprsr (G.i. i-5) mah. tiirbe. annotatsiya (P.282) < (Rus. arrnotatsiya) izahlr 6zet. annrk (tJ.K.l6) nrah.<. (Tiirk. anlrk) stnrr. ansabl (P.277) < (Rus. ansabl < Fr. ensamble) topluluk, uyum, ahenk. anteri (M.9) < (T.T. entari < Ar. anteri) entari. kadrn elbesesi. antinomiva (P. 189) < (Rus antinorniya < Fr'. antinomie) Felsefede iki kanun veya kural arasrndaki iligki.

antologiva (U.3) < (Rus. antologiya. Fr. antologie) antoloji.

intsiklopcdiya (P.2(r2) < (Rus. iintsiklopediya < Fr. encyclopddie) ansiklopedi. {ntusivazm (i.T.226) < (Rus.iintusiyazln < Fr. ethusiasme) gevk. heyecan. |ntuziazma (i.l'.22-s) < bk. iintusiyazrn.

226

ripitafya (D.o. 88) < (Rus. 6pitafoa < Fr. 6pitaphe)yaat, mezar uzerine l,azrhnrg yazr. apofeoz (P.2 l6) < (Rus. apofeoz < Fr. apoth6ose) yiiceltme. aposto (C.147) < (Rus. apostol < Fr. apostol) havari. apparat (P. I I 7) < (Rus. apparat < Al. apparat) cihaz. aygtt' apteka (P.45) < (Rus. apteka) eczane. arenda (P.255) < (Rom. arenda. Rus. arenda) kira. arestant (C.2 I l) < (Rus. arestant) tutuklu. argument (P.236) < (Rus. argument < Fr. argument) delil. arhaik (P.90) < (Rus. arhaik < Fr.arhaique) klasik dncesi eskimig sdz veya eser. arhangit (P.448) < (Rus. Rom. arhangel) biiyiik melek, cebrail. arhipelog (P.242\ < (Rus. arhipelog) taktm adalar. arhitektor (D.O. I4l) < (Rus. arhitektor < Fr. architecture) mirnarltk, mimar. arhiv (P.164) < (Rus. arhiv < Fr. archive) ariiv. arif (C.Y.77) < (T.T.6rif < Ar.'Ari0 drif. bilgili. arkuq (i.T.35) < (Rom. arkuq) keman yayt,yay. armie (C.l-59) < (Rus. amia < ing. army) ordu. artikul (P.36) < (Rus. artikul) bo$umlanmak. artist (i.T.2 I l) < (Rus. artist < Fr. artist) sanatqr, oyuncu. ased (U. 74) < (T.T. haset. Ar. hased) qekememezlik, haset. asfalt (P.229) < (Rus. asfalt < Fr. asphalte) asfalt. asir (D.O. 120) < (T.T.asrr < Ar.'asr) y0zyrl, asrr. asta (i.T.187) < (T.T. hasta < Far. l3aste) hasta. 6stetika (i.T.240) < (Rus. 6stetika < Fr. esthetique) estetik, gi.izellikle ilgili. ateizma (P.164) < (Rus. ateizma, Fr. atheisme) Tanrt tantmazltk. atel'e (P.77) < (Rus. atel'e < Fr. atelier) atelye. dlafot (P.169) < (Rus. 69ofat) dara!,acr. asit (P.289) < (T.T. haghaq < Ar. [d9fi9) hagha;. :itika (P.14-5) < (Rus.6tika < Fr. ethique) ahlak. ritikkctka (P.299) < (Rus. iitikctka, Fr. ctiquette) etikct. ritnograf (i.T.2l I ) < (Rus. iitnograf < Fr. etnographe) kavimler bilgini. ftnografiya (P.81) < (Rus. iitnografiya < Fr. iitnographie) etno$rafoa. attestrat (C.I l5) < (Rus. attestat) diploma. Styud (P.75) < (Rus. iityud < Fr. 6tude) et0d. aul (D.O. l3 l) < (Yun. aule) avlu. autoriya (i.T .223) < (Rus. autoriya < ing. author) yazar. mtillif. Svakuatsiya (C.32) < (Rus. iivakuatsiya < Fr. dvacuation) tahliye' bogaltrna' avgust (i.T. I 52) < (Lat. avgust) agustos. avtobiografiya (P.281) < (Rus. avtobiografiya < Fr. autobiographie) otobiyografi. avtotrus (i. T. I l9) < (Rus. avtobus < Fr. autobuS) otobiis. avtograf (P.68) < (Rus. avtograf< Fr. autographe) el yazrst. avtomat (C.303) < (Rus. avtomat < Fr. automatique) otomatik. avtomobit (D.O.36) < (Rus. avtornobil < Ft'. automobile) otomobilavtor (i.T.281) bk. autoriya. avtoritet (P.147) < (Rus. avtoritet < Fr. autoritet) otorite.

22'7

ay -(U. 49) ark. ayrlmak. Krg. YTS, s.20; ay-: ayrlmak. ayazma (C.Y.-58) < (Yun. agiasma) takdis edilmig. ayrn (D.O.l2l) < (T.T. hdyin < Ar. !r6'in)h6yin. ayna (H.O. 8-5) < (T.T. ayna < Far. dyine) ayna. ayos (C.123) < (Yun. agios) aziz.

-Bbaa (S.G.29)baS. baanEhk (H.O.5) barrg, dostluk. baari (C.Y.46) bk. bare. baas (P. 195) < (T.T. bahis< Ar. bahs) konu, bahis. baaqq (i.T.93) < (T.T. bahgiq < Far. bahgig) bahgig. babu (i.T.245) < (Bul. babu) yaglr kadrn, teyze. balaban (i.T.247) mah. yigit, gdsteri$li adam. Krg. DS.|I, s.496; balaban:gigman, giirbiiz. balaur (C.252) < (Rom. balayur) mitolojide kanatlr yrlan. ball (P. 123) < (Rus. ball) derece, nor. numara. bandit (C.271) < (ing., Fr., Al., Rus., Rom. bandit) haydut. banka (i.T.l l9) < (Rus. banka. it. banca) banka. banya (P.273) < (Rus. banya < it. bagno) banyo. bare(M.19) < (T.T. bari < Far. bdri) bari. baston (S.G.l7) < (T.T. baston < it. bastone) basron. batal (i.T.230) < (T.T. batrat < Ar. battal) heybetli, buytik. batal'on (C.295) < (Rus. batal'on) tabur. batlak (P.37) ark. k09uk agag figr. Krg. Maytrrsimit, 63-10; bat-: gizlemek. DLT lll, s.291',hatla-: kolalamak. DS Il, s. 5il: batlak: biiyUk garap figrsr. (Anadolu agrzlarr).

batii (M.5) < (Bul.batu)

agabey.

batyiiqka (P.182) < (Bul. batyugka) agabeyci[im, alabeye hitap. baystruk (P.31) < (Rom. baystruk) pig. baza (P.240) < (Rom. baza Rus. baza) yer, Us. bazal (P.295) bk. baza. bedva (i.T.l9) < (T.T. beddua < Far. bed + Ar.du'd) beddua. bela (C.Y.94) < (T.T. bela < Ar. beld) bela, iginden grkrhnasr giig durum. beler- (P.94) mah. gdziin gok agrlmasr. Kr$. DS ll, s.614; beler-: g6zin haddinden fazla agrlmasr (Anadolu a$rzlarr). beraber (D.O.63) < (T.T. beraber < Far. berdber) beraber. berber (C.5S) < (T.T. < it. barbiere) berber bereket (D.O.9l) < (T.T. bereker <Ar. bereket) bereket. beret (P.91) < (T.T. berar < Ar.. ber.dt) belge, berar.

228

bertik (C.Y.27) ark. grkrk. Krg. DLT

IIl,

s.425; bert-: berelemek. EUTS, s.40: bertitk:

ME, 72- 5: bertilk bere, krrrk, yTS, s.3l: bertinnek. burkulup incinmek; DS ll, s.636 bertik, bertig, barfiik: yara, bere sakat, pargalanmrg.

(Anadolu allzlan).

bertil- (i.T.235) ark. berelemek, burmak. Krg.DLT lll, s.425; bertmekiberclemek. DS Il, s.636; bertilnek: incinmek (Anadolu agtzlar). bet (C.Y.74) < (T.T. bet < Far. bed) kOtii, bet. beter (C.Y.96) < (T.T. beter < Far. bedter) k0tti, beter. betfa (M.20) bk.bedva. beton (C.102) < (Rus. beton < Fr. bdton) beton. beygir (C.Y.107) < (T.T. beygir < Far. bdrgir) beygir. brldrr (C.105) mah. gelen sene. Krg. DS II, s.664; bildr bildir: evvelki, gegen sene, btldm btldust, hildtrlayrn gibi kullanrhglarr var (Anadolu agrzlarr). biblioteka (P.23) < (Rus. biblioteka < Fr. bibliotheque) kiitiiphane. bigikleta (P.301) < (Rom. bicicleta < Fr. bicyclette) bisiklet. bikifort (C.274) < (Rus. bikfordov) ateqleme fitili. bint (C.196) < (Rus. bint) sargr. biskvit (P.128) < (Rus. biskvit < Fr. biscuit) biskuvit. biyografiya (C.192) < (Rus. biografiya < Fr. biyographie) biyografi. blajin (P.284) < (Rus. blajennry) inutlu, memnun. blank (P.l l -5) < (Rus. blank) damgalr kagrt. bloknot (P.120) < (Rus. bloknot < Fr. bloce-notes) not defteri, bloknot. bobaq (B.32) < (Rom. bobok) drdek yavrusu. bolnitsa (C.26) < (Rus. bolnitsa) hastane. bomboni (P. I l9) < (Rus. bonbon < Fr. bonbon) geker. booz (P.39) boz. bordey (P.152) < (Bul. bordey. Rom. bordeil) kulUbe. borna (P.36) < (Rus. borona) trrmrk. bostan (H.O.75) < (T.T. bostan < Far. b0st6n) bostan. botanika (P. I 82) < (Rus. botanika < Fr. botanique) botanik. botinki (P.246) < (Rus. botinok) ayakkabr, potin. boyar (P.255) < (Rus. boyarni, Rom. bo6r) asilzade, aristokrat. brazna (B.T.87) < (Bul. brazda) evlek. brigada (P.233) < (Rus. brigada. Rom. brigadd) grup. brigadir (i.T.l2S) < (Rus. brigadir) kolbaqr. broqyura (T. 227) < (Rus. brogurya < Fr. brochure) brogiir. bufet (C.l l7) < (Rus. bufet < Fr. buffet) biife.

buhgalteriya (P. 100) < (Rus. buhgalteriya) muhasebe, muhasebecilik. buka (C.278) < (Rom. bucata) parga. buka (C.Y. 102) < ark. ipek. Krg. DLT Il, s. 265; bukagu: kug kursalr bukaa (i.T.f l9) < ark. hrrsrzlann ayaSrna vurulan kelepge.Krg. DLT I, s.446; bukagu: hrrsrzlarrn ellerine vurulan kelepge, YTS, s.39; bukagt bukagu: hayvanlarrn ayagrna vurulan kdstek. DS ll, s.662; bthafrt btho, b*afit bokap, buka: hayvanlarrn aya$rna takrlan zincir kdstek (Anadolu a$lzlan).

229

bukunist (P. I 82) < (Rus. bukunist) sahaf bukva (D.O. 73) < (Rus. bukva) harf bur- (i.T.146) ark. bUkmek. Krg. YTS, s.4l; bur-: bukmek, ba$lamak.

buterbrol (P.264) < (Rus. buterbrool) sandvig.

biilbiil (C.Y.63) < (T.T. bulbul < Far. bulbul) bulbul. biiletin (P.36) < (Rom. biiletin < Fr. bulletin) segim pusulasl biiliir (C.209) < (T.T. billur < Ar. bill0r) billur. biiriinciik (C.59) ark. ipek. Krg. DLT l, s.510: biirtincek:kadn ba$drttisii, ME,8l-l; biirilnciik: itrtii, YTS, s.42: bilriincel<: bagdrt0sii, gargaf. < (Rus. byust< Fr. bUste) biist. (P.3 l) biist

-ccambaz (K. 4l) < (T.T. cambaz < Far. can-baz) cambaz. cami (i.T.l8) < (T.T. cami < Ar. cdmi) cami. canab (i.T.75) < (T.T. cenap < Ar. cenab) saygr ifadesi, cenap. canabet (M.24\ < (T.T. cenabet < Ar. cendbet) cenabet. pis. cayrl (K. 4l ) < (T.T. cahil < Ar. cdhil) bilgisiz. cahil. cellat (D.O. -58) < (T.T. cellat < Ar. cellad) cellat. cendem (M. l2) < (T.T. cehennem < Ar. cehennem) cehennem. cent< (i.T.27) < (T.T. cenk < Far. ceng) savag, cenk. cennet (i.T. 168) < (T.T. cennet < Ar. cennet) cennet. centlemen (P.l I6) < (Rus. centltement < ing. gentlemen) centilmen, kibar: cereme (P.66) < (T.T. cerem < Ar. cereme) zaran Odeme. ceza (M. 33) < (T.T. ceza < Ar. cezd) ceza. ciba (i.T.102) < (T.T. cuba, gubuk < Far. cibd) gubuk. cibre (i.T.120) < (Yun. cibre) tizi.im posasr.

cilimcik (M.35) mah.

k09Uk parmak.

cimbiz (K. 4l ) < (T.T. ctmbtz < Yun. tsumpidon) ctmbtz. cins (C. 137) < (T.T. cins < Ar. cins) cins, t0r. cumaa (i.T.98) < (T.T cuma < Ar. cumh) cuma. cuvap (i.T. l0l) < (T.T. cevap < Ar. cevdb) cevap. ciimle (i.T.200) < (T.T. ciimle < Ar. cumle) gr. ciimle, hepsi, tamam.

ciimnii (M.20) bk. ciinrle.

-qgaagrr

(M. l9) mah. grkgrr, bir geqit erkek galvart. Krq. DS IIl, s.1038; gafi;tr: yrrllk putrk elbise. (Anadolu a$tzlart).

sak (i.T.201) ark. ta gOsterme edatr. Krg. YTS. s.49; qak, qa!, cqk, cah. qtk:ta, tamam, srrf. yalnrz, sadece.DS lll. s. 1040; qak:ta. igte.(Anadolu a$rzlarr). gata (i.T.245) ark. yarrm yamalak. Krg. ME, 23315, 236: qala bisiir-: yart pi;irrnek, DSlll, s.1046; gala: bir ara, bir an.

230

falmar (i.T. 150) mah. sundurma, a!rl. Kr9. YTS, s.58'.7omar: boynuzsuz

koyun

(Anadolu agrzlarr). galpala- (P.96) mah. galkalamak. Krg. DS

Ill, s.l06l:. galpalamak: yogurt, pekmez gibi qeyleri sulandrrarak ezmek (Anadolu a$rzlarr). gama$rr (M. 96) < (T.T. qamairr < Far. cdme-guy) gamaqtr. qapuk ( U.24) < (T.T. gabuk < Far. gdbuk) qabuk. gargaf (C.Y.90) < (T.T.garqaf < Far. 96der-igeb) garqaf qarqr (M. 8l) < (T.T. qaryr < Far. 96r-su) gargt. casovay (C.58) < (Rus. gasovay) saat. qalka (C.6-5) < (Rus. gaqka) fincan. gatrrrk (i.T. I 66) mah. k69e. Krg. KTLS, s.508; Tatar T ., gat; Bagkurt T. sallri: k09e gemodan (i.T. 127) < (Rus. gemodan) saat. qerep (P.244) < (Rus. gerepok) kapkacak krrrSr, krrrk dokuk. qergi (B.T.127) ark.gadrr. Krq. YTS, s.45; cerge, Qergei derme gatma gadrr. DS lll, s. I 146; qcrge, Eergi, cerge: glgebe gadlrt, tente (Anadolu a{rzlarr). qetka (P. I 90) < (Rus. getka) firga. ceza (P.182) bk. ceza. celt (C.299) < (Rus. qeqt) narnus. geref. grfrt (B.T.99) < (T.T. crfit < F'ar. cehird) yahudi. grlbrr (i.T.148) ark. dizgin. Krg. YTS, s.|55'.7ilbr: yular. DS lll, s.l l7l ; qilbtr: yular grmkrr- (8.75) ark. pislemek. kirletmek. Kr9. YTS. s.55: Emfurmat: su gibi figkrrtarak pislemek. terslemek, azarlamak. DS ll, s. ll77;glmktrmak; ishal olnrak (Anadolu agrzlarr).

grvclrr (i.T.108) mahJatlatmak, zrplatmak. Krq. DS

lIl.

s.l199; gtvdtnnak, fillatmak

(Anadolu agrzlarr). qrvgrn (M.60) mah. yagmurlu kar. Krg. DS lll. s. ll99; 7rugrn:riJzgarda karla kanglk yapan yagmur (Anadolu a$rzlarr). gibritsa (P.82) < (Rus. gabrets) kekik. qaiz (i.T.261) < (T.T. gehiz < Ar. cihhz) gehiz. gilingir (P.205) < (T.T. gilingir < Far. cilanger) gilingin Cini (C. I l7) < (T.T. qini < Far. gini) gini. eit (P.64) nrah. fistan. Kr'q. DS lll, s.1240; qrl: ba9 OrtUsU. giten (P.22) mah.geten, tiyUk sepet. Krg. DS lll, s. ll49; peten, giten, qetene, Qeteni. qiten: saman agrmak igin ka$nrlara konular sepet (Anadolu a$rzlan). qitrna (P. I I 7) < (Rus. qgetina) sag. qiikin (i.T.200) ark. rutubet. Krg. YTS, s.57,gise, qisek, qisenti: yagmur birikintisi. DS llI. s. 1240: E$tin: sisli ve yagmurlu hava. golpan (i.T.215) ark. veniis gezegeni. Kr9. KTLS. s.136; Balkurt T.. sulpan, Kazak T.. solgun. Krrgrz T., golpan, Ozbek T., Uygur T. golpan, Tatar T..q'ul1tan, ibn-i Miihenna. s.26; qolpan: veniis gezegeni. gontuk (P.32) nrah. kertik. Krg.DS lll. s.1268; gontuk: kdr bir aygrtla kesilen a$ag pargasr (Anadolu a!,rzlarr). gorlan (i.T.167) ark. bir bitki. Kr;. DLT lll. s.l2l1'9or: sanlgan bitki, avret yeri bitigik olan kadrn > Rom. qurlan: bir gegit ot.

231

gotra (8.T.36) mah. sukabr. gtikelek (2.8.123) ark. deve dikeni. YTS, s.58; g6kelek: tortu, g0kiintU. 9u9u (C.138) < (Rus.gigu) amca. Cufa (P.83) < (T.T. guha < Far. girla) guha. gukundur (i.T.168) ark. pancar. YTS, s.559; giikiindilr, gukundur: pancar. KTLS, s.69 I ; Baikurt T.. sdgdlddr, Tatar T. qdgindir, TUrkmen T., Sugmdrr: pancar,

guma (C.34) < (Rus. guma) veba.

giivdn

(i.T.l7l)

ark. demir ibrik, su kabr, tepsi. Krq. KTLS, s.363; Krrgrz T.,gr)fiiin, Uygur T., 7d{iln: ibrik. DS lll, s. I3l0; Qilveni tungtan yaprlmrg tencere.

-Ddaa (D.O.l0l) ark. orman. Krg. KTLS, s.664; Krrgrz T.; tokay: orman; Tiirkmen T., tokay: orman. daava (C.103) < (T.T. dava < Ar. da'vd) dava. dad- (M.61) tatmak. dad (i.T.24) tar. dafin (i.T.172) < (Yun. dafni) defne. dala- (C.58) ark. rsrrmak. Krg. YTS, s.2011' talamolc: rsrrmak, ya[malamak. EUTS, s.221: talamak: yaSme ve talan etmek. dalbrn- (i.T.l23) ark. grrprnmak. Krg. YTS, s.60; talbm-: grrprnmak. dayma (C.Y.57) < (T.T. daima < Ar. ddi"md) daima. dedu (D.O.70) < (Rus. ded < Tiirk. dede) dede. defekt (P.236) < (Rus.defekt < Fr. defect) kusur, hata. dejurnry (i.T.197) < (Rus. dejurnry) ndbetgi. dekabri (i.T.1 55) < (Rus. dekabri)arahk. deklamator (P.287) < (Rus. deklamator < Fr. declamatoir) konugmacr. dflkon (P. I I 5) < (Rus. deyakon, diakon) bag rahip. deklarativ (i.T.218) < (Rus. deklarativ) ilan, reklam. delegatsiya (P.102) < (Rus. delegatsiya) delegasyon. delikat (i.T.127) < (Rom. delikat < ing. delicate) nazik. delikates (P.77) < (Rus. delikates) yemek, meze. demarkatsiyon (C.266) < (Rus. demarkatsiuyon) srnrr hattr. deputat (P.31) < (Rus. deputat) mebus, milletvekili. dert (C.Y .29) < (T.T. dert < Far. derd) dert, srkrntr. dervig (C.Y.79) < (T.T. dervig < Far. dervig) algak g0niillii.azla yetinen. dever (i.T.172) < (Bul. dever) duntir. deviz(P.296) < (Rus. deviz < Fr. devise) parola. dezinfektor (P.170) < (Rus. dezinfektor < Fr. ddsinfekter) mikropsuzlagtrrma. drrrmba (P.255) < (Rus. drimba, Rom. dnmb6) galgr 6leti, zayrf adam. diagonal (P.l l4) < (Rus. diagonal, Fr. diagonal) k69egen. dialektika (C.Y.33) < (Rus. dialektika < Fr. dialectique) diyalektik felsefe. diament (P.261) < (Rus. diamant < Fr. diamant) elmas.

232

dieta (P.280) < (Rus. dieta < Fr. diete) diyet, perhiz. difirimba (P.247) < (Rus. difiramb) methiye. diiren (P.22) < (Yun. trigen) dirgen. Krp. DS lV, s.l515; diren:dirgen,saplan yaymaya yarayan alet (Anadolu alrzlan).

dimi (i.T.96) < (Yun. dimiton) ev dokumasr, dokumadan yaprlmrg pantolon. diplom (P.299) < (Rus. diplom < it. diploma) diploma. distsiplina (P.251) < (Rus. distsiplina < Fr. discipline) disiplin. divan (i.T.252) < (T.T. divan < Far. divdn) divan. diveq (C.70) < (Bul. diveg; vahqi, Rom. peveg; ebedi)ebediyyen. diversiya (C.29) < (Rus. diversiya) kundakgrhk, suikast. diyapozan (i.T.218) < (Rus. diapozan < Fr. diaposon) mUzik titregimi, ilk ana sesleri veren alet.

dnevnik (H.O.7l) < (Rus, dnevnik) hatrra defteri. doga (C.74) < (Rom. doagd) pergim tahta. dogme (P.166) < (Rus. dogma, Fr. dogme) dogma. dokument (i.T.95) < (Rus. dokument < Fr. document) vesika, senet, belge, dolay (i.T.241) ark. gevre. Kr9. YTS, s.71; dolay, dolayr dolayu: gevre. domnu (C.295) < (Rom. doamn6) bayan 6$retmen. doska (P.162) < (Rus. doska) tahta levha. dost (i.T.155) < (T.T. dost < Far. d0st) arkadag, dost. dostoynrk (P.67) < (Rus. dostoynik) saygt de$er. draku (P.36) < (Yun. drakoon, Rus. drakeon) ejderha, ;eytan. drama (P.265) < (Rus. drama < Fr. drame) dram. duhi (i.T. I l4) < (Rus. duhi < T.T. duhan < Ar. dufhn) gtizel koku. durujba (8.T.86) < (Bul. drujba, Rus. drujba) dostluk. dugnik (P.l I I ) < (Rus. dugnik) hava deliSi. duvar (C.30) < (T.T. duvar < Far. divdr) duvar'. diiriik (C.97) ark. gatrk kagh iizgiin. Krg. YTS, s.75; darnk: buruguk suratlr, ekqi y0zl0. diiiin (C.156) du$un. diiiiniik (i.T.llS) ark. dU$0m. Krg. YTS, s.74; diigiln: dii$Um; DLT l, s.4,00:ngan: dU!0m. diiziin- (i.T.252) ark. siislenmek. Krq. YTS. s.77; diiziinmek:slslenmek. DS lV, s.1648; diizii n m e k: s0slenmek. diipman (i.T.l8) < (T.T. diigman < Far. dugmdn) dugman. dvorets (P.239) < (Rus. dvorets) saray, merkez.

-Eekspeditur (P.162) < (Bul. ekspeditur < Fr. expediteur) taqryrct. elbet (C.138) < (T.T. elbet < Ar. elbet)elbet, onaylama edatt. emin (P.68) < (T.T. yemin < Ar. yemin) and, yemin. endez (B.T.75) < (T.T. endaze < Far. end6ze) 65 cm.lik uzunluk dlgiisii. enez (i.T. I 08) < (T.T. heniiz < Far. heni.iz) henuz. eni$te (i.T.23-5) < (T.T. enigte < Ar. engigte) enigte.

233

esir (C.273) < (T.T. esir < Ar. egir) esir, tutsak. evalla (C.Y.90) (iyi+Ar. vallahi) eyvallah 0zUr dileme, Allah agkrna. evlad (M.3) < (T.T. evlat < Ar. evl6d) evlat, gocuk.

-Ffabrika (P.73) < (Rus. fabrika < it. fabrica) fabrika. fakil (P.31) < (Rus. fakel) me$ale.

fakir (i.T. 148) < (T.T. fakir < Ar. fakr) yoksul, fakir. fakt (P. 256) < (Rus. fakt < ing. fact) olay. faktura (P.95) < (Rus. faktura < it. factura) yaprhq. fakultet (i.T.23) < (Rus. fakultet < Fr. facultd) fakulte. fals (P.95) < (Rus. fals < Al. falsch) sahte. fanatik (i.T.225) < (Rus. fanatik < Fr. fanatique) tutkuyla baglanan, fanatik. fantaziya (P.244) < (Rus. fantaziya < Yun. phantasia) hayal, gegici arzu. faraon (P.29 l) < (Rus. Rom. faraon) firavun. farfiri (P.265) < (Rom. farfurie < T.T. fagfuri < Far. fagfOr + Ar. i) tabak.

farkulitsa (P.165) < (Rom. farkulitsa)gatal. fasrl ( i.T.l28) < (T.T. fasrl < Ar. fasl) fasrl, bdlum. fasulye (C.260) < (T.T. faasulye < Yun. phasiolos) fasulye. fayda (i.T.173) < (T.T. fayda < Ar. Ih"ide) fayda,yarayan. fayton (M. 3l) < (T.T. fayton < Yun. phaeton) fayon. fel'dqer (P.25) < (Rus. fel'dger) safhk memuru. felton (i.T.154) < (Rus. feleton) gazete tefrikasr. fena (i.T.6t; < (T.T.fena < Ar. feni) kotii. fenet (i.T.43) < (Bul. venets) gelenk. fenomenal (P.277) < (Rus. fenomenalynry) ender rastlanan. ferecii (8.T.92) < (T.T. fereca < Ar. ferdce) kadrn giysisi. ferma (U. 24) < (Rus. ferma < ing. farm) giftlik. fertik (P.189) < (Alm. fertig) kagamak. fergul (P.146) bk. fel'dger. fesleen (D.O. 135) < ( T.T. feslegen < Yun. basilikon) feslegen. fevral (i.T.92) < (Rus. fevral) gubat. fikara ( M. 104) < ( T.T. fukara < Ar. fukard) fakir, yoksul. frrrn (S.G.l5) < (Yun. furun)firrn. fistr (P. I l9) bk. fusta. frgkr (i.T.155) < (T.T. figkr < Yun. fiqkr) at tersi. fidan (i.T.286) < (T.T. fidan < Yun. phyon)fidan. figura (i.T.137) < ( Rus. figura < Fr. figure) figiir, endam, viicur. fikir (i.T.8l) < (T.T. fikir < Ar. fikr) fikir, du|iince. fiksatsiya (i.T.214) < (Rus. fiksatsiya) talin erme, kaydetme. fil'm (P.90) < (Rus. fil'm < Fr. film) film. filarmonia (C.126) < (Rus. flarmonia < Fr. philarnonia) tilarmoni. filcan (C.68) < (T.T. fincan < Ar. fincin) fincan.

234

filolojik (B.94) < (Rus. filolojik < Fr. philologiqne) dille ilgili filtra (C.172) < (Rus.fil'tr < Fr. filter) filtre.

kimse.

fistan (C.62) < (T.T. fistan < isp.fustan) fistan. fit (C.Y.35) < (T.T. fitne < Ar. fitne) ktgktnma, fitne. fiz kultura (C.205) < (Rus. fiz kultura < Fr. culture phisique) kiiltur fizik. fizika (C.20-5) < (Rus. fizika< Fr. phisique) fizik.

flambur (C.Y.99) < (Yun. flamauri)

rhlamur.

fokus (S.G.20) < (Rus. fokus) gagrrtrcr hliner. folklor (i.T.214) < (Rus. folk'lor < ing. folklore) folklor. fontan (i.T.253) < (Rus, fonton) frskrye. forma (C.62) < (Rus. forma < Fr. forme) qekil. fragment (P.299) < (Rus. fragment < Fr. fragment) parga. Frantsuz (C. I 84) bk.Frantsuzkiy. Frantsuzkiy (8.T.128) < (Rus. Frantsuzkiy) Franstz. frende (A.46) < (T.T. rende < Far. rende) rende. front (8.T.134) < (Rus. front < ing. front) cephe. fukaare (i.T.200) bk. fikara, fukara. fukara (M. 104) bk. frkara. fundamentat (P.240) < (Rus. fundamentalnly < Al. fundamental) temel. funt (8.T.84) < (Rus. funt) ibre, 409,5 gram. fusta (i.T.208) < (it. fistone) eteklik. futa (M.97) < (T.T. fute < Far. fOte) 6nlUk, pegtemal.

-Ggaarga (M.48) karga. galereya (P.287) < (Rus. galereye < Fr. galerie) galeri. galstuk (P. I l6) < (Rus. galstuk) kravat. galusnik (C.127) bk. galstuk. gara (i.T. 108) < (Rus. gara < Fr.gare) gar, tren istasyonu. garaf (i.T. I 46) < (Rom. garaf) surahi. gardirop (P.l -57) < ( Rus. garderop < Fr. garde-robe) elbise dolabt. garip (D.O. 46) < (T.T. garip < Ar. garib) garip, tuhaf kimse.

garmoni (P. 158) < (Rus. garmoni < Fr. harmonie) uyum.

garnitur (U.D. 149) < (Rus. garnitur) mobilya. gastroli (P.233) < (Rus. gastroniy, gastro) turne' gayda (i.T.85) < (Bul. gaida) gayda, tulum galgrsr. gaytan (2.E.95) < (T.T. kaytan < Ar. kitan) cisim. g zeta (i.T.95) < (Rus. gazeta< it. gazetta) gazete. gazino(8.T. 103) < (Rus. kazino < it. cazino) gazino. geeri (C.20) geri. gege (i.T.128) < (Rom. gega) goban de$ne$i,givi. gen (P.198) < ark. geni;. Krg. YTS, s. 9l; gen, gire: geni;. general (C.Y.49) < (Rus. general < Fr. general) general.

235

geolog (P.248) < (Rus. geolog < Fr. gdologue) jeolog, yer bilimci. gerbariy (P.145) < (Rus. gerbariy) kurutulmug bitki kolleksiyonu. gercik kadrn (i.T.229) suslti kadrn. gerciklii- (i.T.209) ark. s0slemek. Kr9. YTS, s.92; gerciklenmek: g6steri5 yapmak. geroy (P.256) < (Rus. geroy) kahraman. giperbalizotsiya (i.T.2 I4) < (Rus. giperbolizatsiya) abartmacrhk.

girgina (P.259) < (Rom. girgina,

Rus. georgin) yrldrz gigeSi.

l5l) < (Rus. gomorar) 0cret. gore (B.T.l3 l) < (Rus. gore) acr , keder. gomorar (i.T.

gorizont (i.T.220) < (Rus. gorizon) ufuk. gospodin (8.T.103) < (Bul. gospodin)bay, beyefendi. gostinitsa (P. 193) < (Rus. gostinitsa) misafirhane, otel. gtirilgiiktii (i.T. 134) giiriinuqu giizel, yakrgrkh. gdz koparamamaa (i.T.208) dey. g0ziinU alamamak. g6zer (P.22) mah. buyuk kalbur. Krg. DS vt, s.2180; gozer: biiyiik kalbur (Anadolu agrzlarr).

gradusa (C.236) < (Rus. gradusa, it. grada) ispirto derecesi. grammatika (P.182) < (Rus. grammarika < Fr. grammaire) gramer, gramota (P. 166) < (Rus. gramota) okuma yazma. granata (C.281) < (Rus. granata) bomba,mermi. granigaru (8.T. I 37) bk.graniger. graniger (C.280) < (Rom. graniger) srnrr bekgsi. granitsa (C.228) < (Rus. granitsa) srnrr, hudut. gregka (C.l l8) < (Rus. gregika) amavut darrsr. gnca (i.T.100) < (Rus. grrja) fitrk. grim (P.l l7) < (Rus. grim) makyaj, yiiz boyasr. gruppa (P. 184) < (Rus. gruppa < Fr.groupe) grup, kiime. guguq (P.27) mah. g0vercin. Kr9. DS Vl, s.2188; guguqguk: kumru.

dil

bilgisi.

gumanizma (P. l6) < (Rus. gumanisme) humanizm, insan severlik. giibiir (1.T. 135) < ( T.T. gUbre < Yun. kopria) giibre, 96p. giillii (D.A.O.25) < (T.T.gi,ille < Far gul0le) top mermisi, giille. giinee (i.T. 164) < (T.T. gunah < Far. gunth) gunah.

giinlh (D.o.22) bk. guniiii. giinehkiir (C.Y.68) < (T.T. gUnahkdr <

Far. gundhkdr) gUnahkdr.

-Hhaber (i.T.30) < (T.T. haber < Ar. faber) haber. hacr (.P.64) < (T.T.hacr < Ar. hacc) dini kutsal yerleri ziyaret etmig kigi, hacr. hak (i.T.200) < (T.T. hak < Ar. hakk) hak,dopru. hal (C.62) < (T.T. hdl < Ar. hdl) durum. halat (C. 136) < (T.T. halat < Yun. kalus) halat. haliz(i.T.92) < (T.T.hdtis < Ar. hdlis) temiz. halk (i.T.9 r ) < (T.T. hatk < Ar. !atk) hatk

236

haosa (P.235) < (Rus. haos < Fr. chaos) kaos, kangrkhk. har (D.0.68) < (T.T. har < Ar. harr) srcak, krzgrn. h a ra kterizat (P .27 9) < (Rus. harakterizovat) n iteleme, vasrfl andrrma. haram (D.O. 45) < (T.T.haram < Ar. harim)haram. harapnik (M. 20) < (Rus. arapnik) uzun kamgr. harman (i.T.142) < (T.T.harman < Far. lirmen) harman. haseed (P.16) bk. haset. haset (M. 109) < (T.T. haset < Ar. hased) krskanghk, haset. hasiret (P.21) < (T.T. hasret < Ar.l.rasret)hasret. hasta (1.T.100) < (T.T. hasta < Far. laste) hasta, bk. asta.

hatin (i.T:l23) < (T.T.hatim < Ar. [atm) son,sonuna kadar. hatrr (1.T.86) < (T.T.hatrr < Ar. [6!ir) hatrr. haylicfl (M. 33) < (T.T. haylice < Far. [ayli+cd) pek gok, epeyce. haymana (P.173) mah. bagr bog. Krg. DS

VII,

s.2320: hrymana: iqsiz, serseri (Anadolu

aSrzlarr).

hayrr (i.T.42) < (T.T. hayr < Ar. !ayr) hayrr. hebe (8.T.147) < (T.T. heybe < Ar.'aybe) heybe. hektar (P.52) < (Rom., Bul. hektar < Fr. hectar) hektar. helal (D.o.127) < (T.T. helal< Ar. heldl) helal. herek (i.T.207) < (Yun. herek T.T. herek) destek, kazrk. herif (i.T.144) < (T.T. herif < Ar.harif ) delikanh, oglan, adam. hesap (C.106) < (T.T. hesap < Ar. histb)hesap. hrrlets (M. 43) < (Rom. hrrlets)kazma.

himikat (P. 88) < (Rus. himikat) ilag , ilaglama. hirurg (P.300) < (Rus. hirurg) cerrah. hlorka (P.170) < (Rus. hlorka < Fr. chlore) klor. hodul (C.Y.3l) mah. kibirli. Krg. DS VII, s.2393; hodul: kendini bepenmig, kibirli (Anadolu aprzlarr).

hor (H.O. 78) < (Rus. hor) koro. hor (i.T.224) < (T.T. hor < Far. hor) adi degersiz. horu (i.T: 69) < (Yun. khoreia, khoros) oyun. hotar (C.88) < (Rom.hotar) smrr.

hotel (C.224) < (Rus. hotel < Fr. hotel) otel. hogbet (U.D. 152) < (T.T.hogbaht < Far. hog-baht) talihli,mutlu. hrom (C.25) < (Rus. hrom < Fr. chrome) krom. hronika (C.309) < (Rus. hronika < Fr. chronique) vakayiname, g0nl0k olaylar. hurda (P.43) < (T.T. hurda < Far. [orde) hurda. hiikumet (C.30) < (T.T. h0k0met < Ar. [0k0met) h0k0met.

-iideal (i.T.221) < (Rus. ide6l < Fr. idCal) ideal, ulkii. ideya (C.153) < (Yun. idea) fikir, gor09. ihlam (Z.E.l l9) < (T.T. ilham < Ar. ilham) ilham, esin.

237

ikona (D.6.104) < (Rus. ikona,Yun. icone) ikona. ikram (D.O. 138) < (T.T. ikram < Ar. ikr6m) ikram, ilag (C.Y.l8) < (T.T. itag < Ar.'ildc) ilag.

ba$rq.

illyiistratsiya (P. 166) < (Rus. illyiistratsiya) resimleme. ilyiiziya (P.70) < (Rus. ilyuziya < Fr. illusion)illiizyon. im (D.O. 84) < (Rus. im) onlara, kendilerine, bunlara. imdat (D.O. l8) < (T.T. imdat < Ar. imddd) yardrm, yardrm isteme tinlemi. imik (D.0. 129) ark. beyin. Krg. YTS, s.ll5: imik: brngrldak. DS VIl, s.7536: imik: beyin.

imperialist (C.306) < (Rus. imperialist < Far. imperialiste) emperyalist, sOmiirgeci. improvizetsiya (P.73) < (Rus. improvizetsiya) irticalen. incener (C.172) < (Rus. encener < Fr. ingeneer) miihendis. indeets (i.T.96) < (Rus. indeets) Amerikan yerlisi. individual (i.T.2 I 4) < (Rus. individual < ing. Fr. individual) ferdf. ined (A.22) < ( T.T. inat < Ar.'inad) inat. informatsiya (i.T. l5 l) < (Rus. informatsiya < Fr. information) danrgma. inkiir (P.86) < (T.T. inkdr < Ar. ink6r) inkdr, reddetme.

inkrustatsiya (P. 135) < (Rus. inkrustatsiya) kakmalarla siisleme. inkvizitor (P.169) < (Rus. inkvizitor) engizisyon hakimi. insan (i.T.132) < (T.T. insan < Ar. insdn) insan. inspektor (P.175) < (Rus. inspektor) miifettig.

institut (C.l l5) < (Rus. institut

Fr. institut) enstitU.

inteligent (P.164) < (Rus. intelligent < Fr. intelligent) aydrn. interesli (i.T.221) < (Rus. interes+li < Fr. interesse) ilgili.

interv'yu (P.296) < (Rus. interv'yu < ing. interview) gdriigme, intonantsiya (i.T.2 l6) < (Rus. intonatsiya) ton.

konugma.

intsident (P, 206) < (Rus. intsident < ing. incident)olay. iskusstvo (P.249) < ( Rus. iskusstvo) sanat. istoriya (i.T.94) < (Rus. istorya < ing. history, Fr.histoire) tarih. itraf ol- (2.E.128) < (T.T. itiraf (et-) < Ar. i"tirdf + ol-) itiraf etmek. iuda (P.290) < (Rus. iudey) yahudi. iyul (P.4-5) < (Rus. iyul', Rom. yulie) temmuz. iyiin (B.T.159) < (Rurn. iy0n: Rom. iunie) haziran izin (D.O. 27) < (T.T, izin < Ar'. iln) izin, miisade izmeker (P.147) < (T.T. hizmetkir < Ar. hidmet+Far. kdr) hizmetgi. izvor (8.T. l4-5) < (Bul. izvor)prnar, kaynak, memba

-Jjandar (C.9-5) < (Rus. jandar < it. gendarme) jandarma. jandarmeriy e (C.27 I ) < (Rus. jandarmeriya) .iandarma kuvveti janra ( i.f .z t,s; < (Rus. janr < Fr. genle) usul, tarz. jeleznodorjnik (C.25) < (Rus. jeleznodorjnik) demir yolu. iest (i.T.223) < (Rusjest < Fr. geste)jest.

238

jiletka (P.71) < Rus. jiletka < Tiirk. yelek ?)yelek. juket (P.63) < (Rus. jaket < Fr. jakuette) ceket.

jurnal (C.Y.36) < (Rus. jurnal < it. giornale)gazete. jurnalistika (i.T.23) < (Rus. jurnalistika < Fr. jurnaliste)

gazeteci.

-Kkaar (C.Y.59) kar. kaarl (i.T.105) < (T.T. gayri < Ar. gayr) ba;ka, bagkasr.

kaari (C.Y.89) bk.

kaar6.

uaaz (i.T.263) kaz. kabaat (i.T.l8 I ) < (T.T. kabahat < Ar. (abifrat) kabahat, sug. kabinet (i.T.177) < (Rus. kabinet < ing. cabinet) yazr odasr, kabin. kada (P.48) < (Rom. kad6, Rus. kadka) su teknesi. figr. kadra (P.274) < (Rus. kadra) resim, sahne, kare. kadrel (P.158) < (Bul. kadrel < Fr.quadrille) kareli. kafes qekilli. kaet (i.T.l l-5) < (T.T. gayet < Ar. g6yet) fazla. kafe (C.l6l) < (Rus. kafe < Fr. cafd) kahve. kafevarka (P.264) < ( Rus. kafevarka) kahve pigirme. kahraman(C .147) < (T.T. kahraman < Far. kahramhn) kahraman. kahrr (i.T.47) < (T.T. kahrr < Ar. kahr) srkintr. kaku (i.T.l0l) < (Bul. kakka, kaka. koko) abla.

kalak (C.79) mah. burun. surat. Kr9. DS

VllI,

s.2608: kalak: burun, burun ucu

(Anadolu alrzlarr). kahn (C.172) mah. kalrn, geyiz, yan gelir.

kalik (D.O. I l9) < (Rus. kaleka, kolik,

sancr) sakat.

kalog (P.96) < (Rus. kalogi) lastik ayakkabr. kanara (U.21) < (Rom. kanara) bUytik tag, kaya. kandidat (C.Y.38) < (Rus. kandidat < Fr.candidat) aday. kandil (C.Y.98) < (T.T.kandil< Ar. kindil) kandil. kanken (P.216) < (Rus. kankan) oyun. kapeyka (C.Y. 123) < (Rus. kapeyka) para birirni. kapitan (i.T.l4l) (Rus. kapitan < it. capitano) yiizbagr

kapu (P.249) kapr. karandag (i.T. I 82) < (Rus. karandag) kurgun kalem. karaul (C.Y.120) < IEUTS, s.167: karanrat: bakmak. DLT l, s.197l. kemtgh.g: g6zci.i. karagstz: g0zsiiz, YTS, s. 127; karavul: gOzcii, nribetgi, (karakol > Rus. karuvu I n ry)l karakol, n6betgi. karbona (8.T.107) < (Rom. karboavii) eski para birimi. kargev (P.48) < (Rus. kargev) mahkiim. karez (D.6. 105) < (T.T. garaz < Ar. garaZ) kin, garaz. karnaval (P.288) < (Rus. karnaval < Fr. calnavale) karnaval. kartina (i.T.187) < (Rus. kartina) tablo, resim. kartofi (i.T. 146) < (Rus. kartofel) patares.

239

kartofli (C.l l7) < bk. kartofi. kasaba (i.T.l l0) < (T.T. kasaba

< Ar. laqaba) qehir.

kasavet (C.Y.62) < (T.T. kasavet < Ar. (asivet) 0z0ntii, srklntt. katalog (P.28 I ) < (Rus. katalog < Fr. catalogue) katalog. katarakta (C.44) < (Rus. katarakt < Fr. kataracte) ak basma, perde. kategoriya (i.T.220) < (Rus. kategoriya < Fr. cot6gorie) kategori, b6liim. katrrma (M.5) ark. bir gegit at gemi. Krg. EUTS, s.166; kanturma&: teskin etmek. kava (B.T.b 84) < (T.T. kafa < Ar. [<afr) kafa, bag. kavalerist (H.O. 60) < (Rus. kavalerist < Fr. cavalierist) siivari, ath. kayiit (C.Y.38) bk. kaet. kayrl (U.D. 154) < (T.T. kail < Ar.kd'il) razr olmak. kayrrrm (D.O.72) ark. tarlanrn sUr0lmiiq yerievlegi. Kr;. YTS, s.l3l; kayn kum, gakrl, kahn kum. kazarma (C.295) < (Rus. kazarmao Rom. kazarm6) askeri klgla. kaznagey (P.123) < (Rus. kaznagey) vemedar, hazinedar. kaq diirmiiii (P.199) dey. kag gatmak. kaga (P.34) < (Rus. kaga, Rom. kag6) lapa. kagkaval (P.268) < (Rom. kaqkaval, Rus. kagkaval) kagar peyniri. kiiiimil (i.T.9l) < (T.T.kdmil< Ar. kdmil) miikemmel, kdmil, usta. trpez (i.T.l9) < (Ti.irk. gez) nigan alma yeri,gez. kelemii (i.T.l4l) < (T.T. kelime < Ar. kelime)kelime, stiz. kement (M.68) < (T.T. kement < Far. kemend) kement. kenar (M.33) < (T.T. kenar < Far. kendr) kenar. keptar (i.T.152) < (Rom. peptar) yelek. keremed (C.31) < (Yun. keramidos) kiremit. keret (i.T.96) < (T.T. kere, kerrat < Ar. kerrdt) defalarca. kerpeden (C.242) < (T.T.kerpeten < Ar. kelbetan) kerpeten. kerva (B.T.84) < (T.T. kereviz < Far. kerevs) kereviz. kepki (C.90) < (T.T. kegki < Far. k69ki) keqki. keyifli (i.T.46) < (T.T. keyifli < Ar.keyf+li) keyifli. krlrn- (P.223) mah. ezilip biizUlmek. Krq. DS VIII, s.2799; hlmmak: yaltaklanmak (Anadolu aptzlart). krrgmar (C.294) < (Bul. kngmar) meyhaneci. krrlat- (D.O.104) ark. korkmak. Kr;. DLT II, s.288; IIl, s.290; ktrgamak: birine krzrp ondan yiiz gevirmek. krrliga (i.T.165) < (Rom. krrlig) ucunda gengel bulunan goban degneSi. krrnak (K.ll) ark. temiz. Krg. YTS, s.1381, krnak: halayk, cariye. DS VII, s.2834; krnak: gahmh, siisl0 gezen; gltzel, titiz, gevik; boyu bosu yerinde olan

(Anadolu

agrzlarr).

krsmet (i.T.l l0) < (T.T. krsmet < Ar. kismet) krsmet, talih. krtay (C 148) ark. Qin. Krt. EUTS, s.1791'kttay: atroponim. kryrn (i.T. 148) ark. zalim, gaddar. Krg. YTS, s.138; krymvirmek: eziyet vermek. kryrq (i.T.109) mah. cesaret etmek. Krg. DS VIII, s.2857; kryrymak: mertlik, yiireklilik gdstermek.

240

kryrgsrz (C.Y. 109) ark. cesaretsiz. Krg.

krynag (i.T.106) < mah.gag. Krg. DS

DLT III, s.189; kryryma&: cesaret etmek VIII, s.2858; krynaqrk'.az agrk, arahk (Anadolu

agtzlart).

kihle (8.T.65) < (T.T. kehle < Ar. kehle) bit kiile (P.219) bk. kihle. kila (C.74) < (Rus. kilo Fr. kilo) kilo. kiliye @.184) < (Ror,t. kilie, Rus.kel'ya) manastrr hiicresi. kino (i.T.109) < (Rus. kino) sinema. kinomehanik (P.l6l ) < (Rus. kinomehanik) sinema teknisyeni.

kinoteatr (P. 69) < (Rus. kinoteatr) sinema salonu. kiosk (P.266) < (Rus. kiosk) butik. kiriiz (K.14) < (T.T.kiraz< Yun. keratsi) kiraz. kiraz et- (i.T.99) dey. igki sunmak. kisel (C.236) < (Rus. kisel) bir geqit nigastah tath. kiset (i.T.100) < (Rus. kiset < Tiirk. kese) tutun kesesi,kese. kitel ( C.25) < (Rus. kitel) asker ceketi. kitka (P.80) < (Rus. kitogka) gegitli renklerde yiin ipliklerden oluqan demet. kladka (C.26) < (Rus. kladka) d0qeme, duvar. kladovka (P.169) < (Rus. kladovka) dolap, mahzen. klas (i.T.196) < (Rus. klass < Fr. classe) srnrf kloqka (D.A.O.36) < (Rom. klo9k6 < Yun. klussa) kulugka. klokla -(i.T. I 05) < (Rus.klok+la) pargalamak. klub (i.T.223) < (Rom. klub. Rus. klubnry < ing. club) kuliip. klumba (P.231) < (Rus. klumba) gigekgilik, gigek tarhr. knopka (i.T.251) < (Rus. knopka) dtilme. knyaz' (P.276) < (Rus. knyaz') prens. kogina (P.46) < (Rom. kogina) domuz ahrn. kofta (C.283) < (Rus. kofta) bluz. kolag (P.258) < (Rus. kalag, Rom kolak) simit, gdrek. koliva (D.6. 45) < (Bul. koliva, Rom. koliva) zevk, sefahat. tdtlet<tiv (P.71) < (Rus. kollektiv < Fr. collectif) ortak. kollektsiya (P.232) < (Rus. kolektsiya < Fr. collection) koleksiyon. kolonna (A.24) < (Rus. kolonna < Fr. colonne) kolon, direk. koloriya (i.T.168) < (Rus. koloriya < ing. colorie) renkli. kolossal (P.277) < (Rom. kolasal, Rus. kolossalnry) muhteqem, b$yUk. komanda (P.49) < (Rus. komanda < it. comanda) kumanda, komuta. komandir (8.T.130) < (Rus. komandir < ing. comander) kumandan. komandirovka (P. l8a) < (Rus. komandirovka) memuriyet, g0rev, misyon, yolluk. komediant (P. 176) < (Rus. komddiant < Fr. comedian) komedyen, komedi sanatgrsl. kommunist (C.288) < (Rus. kommunist ( Fr. communiste) komilnist. kommunizma(H.O. l6) < (Rus. kommunizma < Fr. communisme) komiinizm. kompot (C. 135) < (Rus. kompot < ing. compot) komposto. kompozitor (C.126) < (Rus. kompositor < Fr. kompositeur) kompozitor, besteci.

241

kompozitsiya (P. 108) < (Rus. kompozitsiya < Fr. composition) kornpozisyon. dtizenleme, beste.

komsomol (H.O.l7) < (Rus. komsomol) komiinist gengler birligi. konqentrat ( B.T. 137) < (Rorn. kongentrat) vergi miistahsili. konditerskiy (C. 133) < (Rus.konditerskiy) postacr. konduktorka (P.263) < (Rus. konduktorka < Fr. conducteur) kadrn kondiiktdr. konfiguratsiya 1P.237) < (Rus. konfiguratsiya) g<ir0niig, gekil, yaprhq. konkurentsaya (i.T.2-s0) < (Rus. konkurentsiya) rekabet. konkurs (P. l2i) < (Rus. konkurs < Fr.concours) yarrg. konsert (C.8-5) < (Rus. konsert < Fr. consert) konser. konserva ( P.205) < (Rom. konserve < Fr. conserve) konserve. konservatoriya (P.270) < (Rus. konservatoriya < Fr. konservatorie) konservatuar: konsruktor (2.E.68) < (Rus. konstluktor < Fr. constructeur) proje miihendisi. konsul (P.268) < (Rus. konsul, Rom. konsul) konsolos. kontigent (P.2 l-5) < (Rus. kollega) rneslektag. kontora (P.99) < (Rus. kontor') b0r'o. ofis, daile. kontrast (P.74\ < (Rus. kontrast < Fr. contrast) renk zttltgl konupka (C.Y.78) mah. _qezinti, eglence. konvert (C.27 ) .1 (Rus.konvelt) zarf. koor (i.1'.76) ateg koru. kor:

kooru- (C.Y.94) korunrak. kopqa 1i.T.140) < (T.T. kopqa < Yun. kournbitza) kopga. kopiya (P. I l:1) -: (Rus. kopiya < it. kopia) kopye, surer. kopliment (P.206) .: (Rus. konrplirnent < Fr. conrpliment) koplirnarr, iltifat kopral (C.295) < (Rus. kopral .- ing. corporal) onbagr. kor:ry' (P. l-54) < (Bul. kora) kuru ot. korotrka (C.139) < (Rus. korobka) sandrk. kutu. korrespondent (i.T. I 54) < (Rus. korrespondent < ing., Fr. correspondent) muhabir: korset (P.l2l ) < (Rus. korset < F'r. corset) korse. kosa (8.62) < (Rus. kosa, Rortr. koas6) trrpan. koska (i.T. 105) < (Rus. koska < Fr. kasque) migt'er.' kosmos (C. l-50) < (Rus. kosrnos < Fr. cosmos) kainat. kosor (P.206) < (Rus. kosor) bahge brqagr. kostiim (l.T.l47l < (Rus. kost0nr < Fr. costume) kostiim. koq;kak (C.210) < (Bul. boq) gdvde, sepet. kotey (tJ.O. l0l ) < (Rom. kotey; bir k6pek riirti. kotiga (i.T.24-5) < (Rom. kotigd) iki tekerlekli araba, pulluk qasisi.

kotlan (8.32) < (Rom. kotlan) kiigiik soba, firrn, mutfak ocalr. kotlon (i.T.l4) < (Rom. kotliirr) kulderr yaprlmrg destek. liovda (P.203) < (Rorn. kodd, Rus. kodka) frgr. tekne. kovrik (C.203) < (Rorn. kovrig <'l0r'k. kavruk) sirnit. krahmal (P.158) < (Rud. klahrnal) kola.

krant (C.l l7) < (Rus. krant) rnusluk. krrqma (i.T.99) < (Bul. krrgrla) meyhane.

242

krisnitsa (8.T.44) < (Rus. kresnitsa) vaftizkrzr, vaftiz anast. kritik (P.147) < (Rus., Rom. kritik < Fr. critique) kiritik.

krivat (i.T.l4l ) < (Yun. krevati) kerevet, karyola, divan krokodil (C.Y.l -5) < (Rus. krokodil < Fr. crocodile) timsah. krucka

(i.T.l5l)

< (Rus. krujka) b0y0k bira bardaSI, maSrapa.

krujka (C.2239) bk. krucka. kufne (i.T.l l6) bk. kuhne. kuhne (P.29) < (Rus. kuhn'a) mutfak. Kr9. KTLS. s.425; Tatar T.,Bugkurl T. kuhrya: mutfak.

kukona (P.25S) < (Yun. kokkana, Rom. kukoan6. kokkonitza) yaqh sfislfi kadrn, giizel kadrn, kadrnlara hitap gekli.

l) < (Rom. kukuvya) baykug. kul't (C.314) < (Rus. kul't < Fr. culte) k0lt, din, kukumiiy

(P. l3

mezhep.

kulis (i.T.223) bk. kulisa. kulisa (C. 128) < (Rus. kulisa < Fr. coklise) kulis. kultura (i.T.95) < (Rus. kultura < Fr culture) kUlt0r. kumatriii (P.257) < (Rom. kumatrie) sa[drglrk, vaftizden sonra d$le yemeSi. kumag (8.T.158) < (T.T.kumag < Ar. kumdg) kumag. kumi (P.257) < (Bul. kumica, Rom. kumi) vaftiz eden kiginin manevi o$lu, d0nUr, sa$drg.

kundak (C.77) < (Yun. kontaki, T.T. kundak) kundak. kupe (C.149) < (Rus.kupe) vagon. kuplet (i.T.l I I ) < (Rus. kuplet < (Fr. couplet) garkr veya giir kitabr. kuptiir ayr (H.O.100) < (Rom. kupter) yaz aylan. kurbet (C.Y.8l ) < (T.T. gurbet < Ar. furbet) ayrrlrk, gurbet.

Vlll, s.3007; kurgaf. zaytf, crlrz,kulu (Anadolu agrzlan) kurigka (i.T.207) < (Bul. kurigka) ekmelin kabulu, peksimet. kurna (D.A.O.2-5) < (T.T.kurna < Ar. kurne) muslulun altrndaki tekne. kurort (C.Y.36) < (Rus. kurort) sa$hk yurdu. kursa' (P.83) < (Rus. kurs' < Fr. course) kurs. kurtii (B.T. 106) < (Rom. kurte)giizel yapr, bina. kuvet (i.T.28) < (T.T. kuvvet < Ar. kuvvet) kuvvet, gii9. kiilef (2.E. 126) < (T.T. kiilah < Far. kuldh)kiilah. ktmbet (M.10) < (T.T. kiimbet < Far. gunbed) grkrntr. kiirtiin (S.G.3l) mah. karyr[rnr. Kr9. DS VlIl, s.3047; kiirtiin: yeni ya$mrg kar, eski kar (Anadolu a$rzlarr).

kurgaf (i.T.127) mah. zayrf, ctltz. Krg. DS

kiitmek(M.34)mah.dayak.Krg.DSVIII,s.3054;

kiltmek:alag kdkU, kiitiik(Anadolu

agrzlarr).

kvartira (i.T.153) < (Rus. kvartira) daire, apartman dairesi. kvartiro (i.T. I 73) < (Rus. kvartiro) kiracr. kvitantsiya (P. I 8l ) < (Rus. kvitantsiya) makbuz alrndr belgesi.

243

-Llaall (D.A.O.42) < (T.T.lele < Far. l6le) l6le. laap (P.172) < (T.T. lakap < Ar. lakab) takma isim. labada (P.205) < (Yun. lapothon) l6bada, efelek, dalda yetigen yapragr seze olarak kullanrlan bitki. laboratoriya (i.T.174 ) < (Rus. laboratoriya < Fr. laboratoire) labarotuar. laborotoriya (P.90) < (Rus. laboratoriya < Fr. laboratoir) laboratuar. laf (i.T.98) < (T.T. l6f < Far. tdf ) taf, soz. lak (P.135) < ( Rus., Rom. lak) parlak. lalangr (S.G.l7) < (Yun. lalaggion) b6rek, tarh. lam (c.238) mah. demir kiisk0. Kr$.DS IX, s.3085; lom: demir kazrk (Anadolu aprzlal) lama ( C.Y.60) < (Rus. lama < Fr. lame) jilet, lam. lampa (C.218) < (Yun. lampas) lamba. larek (P.280) < (Rus. lardk) d0kkdn, bUfe. lavka (B.T.42) < (Rus. lavka) srra, peyke, kantin. lavra (P.219) < (Rus. lavr) hazine. laykugka (P.142) < (Bul. laykugka) papatya. lililztm (i.T.287) < (T.T. lanm < Ar. ldzrm) lazrm. lebeda (P.286) < (Rus. lebed6) karapazr. legeniya (C.138) < (Rus. legenie) tedavi. legenda (i.7.217) < (Rus. legende < Fr. ldgende) destan, lejand. leh (C.218) < (Rom. left) altrn veya g0m09 para. lektsiya (C.278) < (Rus. lektsiya) ders, konferans. lelek (2.E.122) < (T.T. leyl6k < Far. tegteg) teytek leytenant (C.299) < (Rus. leytenant < Al. leutenant, ing. lieutenant)telmen. le$ (i.T.125) < (T.T. leg < Far. tige) teg. liberal ( i.T.250) < (Rus. tiberal < Fr.tiberat) liberat. lider (P. I 76) < (Rus. lider < ing. leader) lider, 6nder. lift (i.T.251) < (Rus. lift < Fr. lift) asansdr ugagr. lildka (P.102) < (Rom. liliyak) leylek. lingvist (1.T.210) < (Rus. lingvist < Fr.languest) dilci. liniya (1.T.136) < (Rus. tiniya) hat. lirik (i.T.215) < (Rus. lirik < Fr.lyrique) cogkulu, tirik. literator (i.T.212) < (Rus. literator < Fr. litteratteur) edebiyatgt,yMAr. literatura (i.T.95) < (Rus. literatura < (Fr. littdrature) edebiyai. litograf (P.295) < (Rus. litograf < Fr. lithographie) tag basmacrhk. litografya (P.182) < (Rus. litograf < Fr. lithographie) tag basma sistemi. loboda (i.T.167) (Rom. loboda)karapazr, bt. tebaOa. lobut (M.14) < (T.T. lobul < Ar.nebb0t) sopa, definek. logika (P.166) < ( Rus. logika < ing. logic) manfik. lokma (i.T.287) < (T.T.lokma < Ai. lutime) lokma.

244

lokotenet (C.209) < (Rom. lokotenent) tepmen, bk. leytenant. lozung (P.300) < (Rus. lozung) dOviz, giar, parol.

-Mmaamulfl (M.65) < (T.T. m6mul < Ar. ma'm0l) mal. maana (C.Y.48) < (T.T. bahane < Far. bahdne) bahane. maasul (U.24) < (T.T.mahsul < Ar. mafrgil) iirUn , mahsul. maasus (i.T.122) < (T.T.mahsus < Ar. ma!s0s) kendine has, mahsus. mabet (P.164) < (T.T. mdbet < Ar. ma'bed) m6bet. magistra (1.T.212) < (Rus. magistra) ana yol. magnit (S.G.6) < (Rus. magnit < lng. magnet) mrknatrs. mahkulluk (M. 32) < (T.T.mak0ll0k < Ar. mfk0l+luk) OlgUlU davranrg. mahnit (P.289) < (Rom. mrhnit) kederli ,0zg0n. maksimal (P.300) < (Rus. maksimalno, Fr. maximal) en y0ksek. makulatura (P.179) < (Rus. makulatura) hurda k6[rt, krymetsiz esen mal'bert (P.75) < (Rus. mal'bert) resim sehpasr. maladets (P.172) < (Rus. molodets) er, yilit. malay (U.D.157) < (Rus. malay, Rom. mal6y) mrsrr unundan yaprlmrg g6rek, bir geqit dan.

maleley malll (8.T.84) < (Bul. maleley mal0) anaya seslenig Unlemi. malik (C.210) < (T.T.mdlik < Ar. mdlik) sahip. mamahga (H.O.l0) < (Rom. mamaliga) mrsrr ekmegi. mamu (i.T.S6) ark. anne. Krg. EUTS, s.l2Timama: kadrn. YTS, s.153; mama, mqmr ebe > Rus. mama; anne.

manca (C.Y.34) < (T.T. manca < it. mangiare) yiyecek yemek. manceti (C. l4 I ) bk. manjeta. manej (P.234) < (Rus. manej < Fr. mandge) at egitim yeri. maner! (i.T.214) < (Rus. manera)tarz. manjeta (P.278) (Rus.manjeta, Rom. manjetd) man$et. marar (P.273) < (Rom. mardr) dere otu maraz (i.T. 149) < (T.T.maraz < Ar. maraZ) hastalrk, maraz. marksizma (C.288) < (Rus marksizma < Fr. marxisme) marksgrlrk, marksizm. massiv (P.135) < (Rus. massiv < Fr. massif) som,sallam. masur (P.259) < (Yu. mesouri) masura. magina (i.T.36) < (Rus. magina < lt. maccina) makine. maguk (i.T.269) < (T.T.mdguk < Ar. ma.guk) agrk olunan, m69uk. material (P.90) < (Rus. materi6l < Fr. matdrial) madde, materiyal. matotsikla (D.O.86) < (Rus. matotsikla < Fr. motocyclette) motosiklet. mavzoley (.f .142) < (Rus. mavzoley < Fr. mausoli) anrt mezar. may 1i.t.tOt) < (Rus. may < ing. , Fr. may) mayrs. maya (P.224) < (T.T. maya < Far. maye) maya. mayhog (C.l l6) < (T.T.mayhog < Fr. mey-hog) ekgive tath olan. mayrlh (i.T,l l3) < (T.T.meyilli< Ar. ma" il+li) egimli.

245

mehlem (U.89) < (T.T. merhem < Ar. merhem) merhem. melodiya (C.127\ < (Rus. melodiya < Fr. melodie) melodi, ezgi. memleket (M.4) < (T.T. memleket < Ar. memleket) mernleket. mengenii (i.T. l3S) < (T.T. mengene < Yun. magannon) mengene. merak (C.98) < (T.T. merak < Ar. merh!) merak. merdven (C.3 I ) < (T.T. merdiven < Far. nerdiiban) merdiven. meret (i.T.275) < (T.T. meret < Ar'. mdrit) kdtu, istenmeyen. me$ter (B.T.5 l) < (Rom. megter) usta meteor (P.23) < (Rus. meteor < Fr. met6or) meteor, gOktagr. metrika (P.247) < (Rus. metrika) dogum kagrdr. meyva (i.T.90) < (T.T.meyve < Far. mive) meyve. mezar (C.Y.56) < (T.T. mezar < Ar. mezdr) mezar. mrndar (D.O.100) < (T.T.murdar < Far. murdar) kdtii, pis. mngal (U.18) < (Bul. mrzga) cilalama aleti, agag. millet (i.T.95) < (T.T. millet < Ar. millet) millet. mim (P.298) < (Rus. mim < Fr. mime) mimikle komedi oynayan sanatql. minister(i.T. l6l) < (Rus. ministereskiy < ing. minister, Fr. ministre) bakan, millef vekili, elgi, papaz. ministru (P. I 50) bk.ministen minut (i.T.93) < (Rus. minut < Fr. rninute) dakika. miting (C.205) < (Rus. miting, Fr . meeting) miting, toplantr. moquga (M.90) < (Rom. moguga) sopa, gUrz. moda (B.106) < (Rus. nroda < it. moda) moda. mognitofon (P. 150) < (Rus. mognitofon) ses alma cihazr. molebin (P. l4l ) < (Rus. mobeben) dua. molitura (P.22) < (Ronr. rnolitura) sel, gamur. moment (i.T. 100) < (Rus. moment < ing.. Fr. moment) an. momental (P.236) < (Rus. momentalno < Fr. momental) bir anda. moneta (P.46) < (Rus. rnoneta) akEa, maden para. monografiya (C.309) < (Rus. nronografiya < Fr. monographie) monografi. montaj (P.90) < (Rus. rnontaj < Fr. montage) rnontaj. montajnik (P.163) < (Rus. montajnik) montaj ustasr. moor (C. 135) mor. morkova (H.O.77) < (Rus. morkova) havug. mopiyfl (P.18) < (Rom. moqye) malikan, malikane. mozi (P. 148) < (Rus. rrrozg) beyin, dUg0nce. muhanat (P.240) < (T.T. muhanet < Ar. mufanne!) cimri. mu$ama (C.Y.88) < (T.T. mugamba < Ar. mugamma) mugamba. mugta (M.12) < (T.T. rnu$ta < Far. mu$te) mufta. mutu (P. 184) < (T.T. m0ti < Ar. m0ti) baglr. muzey (i.T.95) < (Ronr. muzey < Fr. musee) mUze. muzrka (P.73) < (Rus. muzrka < Fr'. musique) miizik. miijik (P.267) < (Rus. mii.iik) ktiylU. erkek.

246

miiriir (2.8.98) < (T.T. m0rur < Ar. mur0r) gegme,

akma.

-Nnaaflfi (C.174) < (T.T. nafile < Ar. n6file) boguna, nafile. naalet (P. 172) < (T.T.ldnet < Ar. la"net) l6net. naazh (C.235) < (T.T. nazh < Far. naz+lr) nazlr. nagayka (P.177) < (Rus. nagayka) kamgr. namkal (P.263) < (Rus. namkal) tarafsrz, ntjtr. nan (8.T.126) < (T.T. nam < Far. nim) nam, 96hret. napravleniya (C.43) < (Rus. naprovleniya) ydn. naprimer (P.163) < (Bul. naprimer) 6rnek. narod (P. I 47) < (Rus. narod) halk. nasaat (D.O. 132) < (T.T. nasihat < Ar. nasilrat) nasihat, 6SUt. natura (P.256) < (Rom. natura < Fr. nature) tabiat, mal, miilk. neet (i.T.29) < (T.T. niyet < Ar. niyet) niyet. nemtse (i.'I. 192) < (isl. nemetes) Gagavuz Tiirkgesi'nde dil bilmez anlamrnda Almanlar ig irr kul lan r I rr', Osman I r T0rkgesi'nde Avusturyayt lar igin kul lan I rrdr. nevoya (P.259) < (Rom. nevod) zarulet. neytron (2.E.102) < (Rus. neytron < ing. neutron) ndtron. nol' (8.80) < (Rus. nol ') srfir. nota (P.7i) < (Rus. nota . it. nota) nota. novator (i.T.2l l) < (Rus. novator) yenilikqi. novelist (P.242) < (Rus. novelist < ing. novelit) romancr. noyabri (C.3 l2) < (Rus. noyabri) kasrm. nuka (A.30) < (Rus. vnuk. Bul. vnuk. unuk) torun. nuna (i.T. 166) < (Rom. nanaga) vaftiz babasr. r

-oob'ekt (C.234) < (Rus. ob'ekt) konu, nesne. obalak (i.T.714) rnah. gtiz gukuru. Krq. DS lX, s.32-59; obal obal: gagkrnlrktan gdzlerin aqrlmasr.

obalt- (i.T.156) mah. gdzlerini agmak. oblast (P.37) < (Rus. oblast) bdlge. obqgecitiya (C.162) < (Rus. obggecitie) yufi, lojman. obggestvo (P.216) < (Rus. obqgestvo) toplum. oqered (C. l-5-5) < (Rus. ogered) srrayla, strasryla. ogerk (i.T.9-5) < (Rus. ogerk) cizet, etiit, eskiz ofitser (i.T.126) < (Rus. ofitser) subay, zAbit. ofitsiant (C.90) < (Rus. ofitsiant) garson. oftiga (C.94) < (Rom. oftigd) tiiberk0loz. og (U.K.l7) ark. ok. aile, kabile.

247

oka (C.271) < (T.T. okka < Ar.'ukka) okka. okkupant (i.T.228) < (Rus. okkupant) iggalci. okkupantsiya (.f .Ztq < (Rus. okkupantsiya) iqgal. okol (P.23) < (Rom. okol) koyun a$ll oktyabri (P.74) < (Rus. oktyabri) ekim. oloy (P.185) < (Rom. uley) yat. oloynitsa (P.134) < (Rom. oloynits6) yayrk, yaf, imal yeri. optimist (i.T.224) < (Rus. optimist < ing. optimiste) iyimser. optuska (i.T.l l3) < (Rus. optuska) izin. orator (P.244) < (Rus. orator < Fr.orateur) hatip, konugmacr. oratoriya (C.128) < (Rus. oratoriya < Fr. oratorio) oratoryo. order (P. I 8l ) < (Rus. order) emir, mtizekkere. ordey (P.82) < (Rus. ordey) biber. original (P.149) < (Rus. original < Fr. original)orjinal. orkestra (C.Y.l4) < (Rus. orkestr < it. orchestra) orkestra. ornoment (P.71) < (Rus. ornoment < Fr. ornoment) yapr si.isi.i, stis. oruq (C.Y.48) < (T.T. orug < Far. r0ze) orug ibadeti. otak (U. 44\ ark. oda, ev. Krq. YTS, s.160-164; odag, ota!, otak: gadtr. DS IX, s.3292: otak: konak apartman (Anadolu a$rzlart). otalan- (i.T.245) ark. tedavi olmak. Krg. YTS, s.164; otalanmak: ilaglanmak. EUTS, s.144; otamak: tedavi gOrmek. ME, 109-4; otalamak: tedavi etmek. otkrrtka (P.221) < (Rus. otkntka) kart, kartpostal. otpusk (i.T.247) bk. otpuska. otpuska (P.70) < (Rus.otpuska) izin, mezuniyet. otrava (D.O.S5) < (Rus. otrava) zehin oya (P.l l8) ark. geg, yava$.

-o6mur (i.T.28) < (T.T. omur < Ar.'umr) hayat. 6znek (U.26) mah. aggOzl0, susamrggasrna. Krg. DS X, s.3373i dznek: agacrn gatallandrgr yer.

-Ppagavra (1.T.184) < (T.T. pagavra < Yun. patrovra) pagavra. pagka (P.232) < (Rus. pagka) paket, deste, tomar. padiqah (i.T.142) < (T.T.padi;ah < Far.pddgdh) padigah.

pafta (B.T.l5) < (Bul. pafta) kopga, toka pak (1.T.92) < (T.T. pdk < Far. pdk) pak, temiz. palagor (i.T.96) mah. pis, kirli, intizamsrz. palata (C.133) < (Rus. palata) ko[ug. pali (i.T.180) < (Bul. pali) kopek. panayrr (1.T. I 09) bk. panryr.

248

panqa (U.20) < (T.T. penge < Far. pence) penge. panryr (D.O. 104) < (T.T. panayrr < Yun. panrguris) panayrr. pantsrr (P.238) < (Rus. pantsir) zrrh. papur (P.152) < (Rom. papura) hastr dokunmastnda kullanrlan bitki. paralig (C I 28) < (Rus. paralig) felg.

paraliya (C.77) < (Rom. p6l6riya) qapka. parikmaher (P.163) < (Rus. parikmaher) berber. park (C.l2l) < (Rus. park < Fr. parc, ing. park) park. partiya (i.T.250) < (Rus. patriya < Fr. partie) parti. paska (i.T.52) < (Rom., Rus paska) yiyecek. paskellfl (8.T.88) < (Yun. paskhalia) paskalya. pasport (D.6.125) < (Rus. pasport < Fr. passepoft) pasaport. passacir (C.176) < (Rus. passajir) yolcu. pastu (P.60) < (Rus. pastu) goban. pat (i.T.l l7) mah. divan. pateka (C.Y.l l9) < (isl. pateka) patika. patepka (C 235) < (it. baflska) patista, bir bez gegidi. patret (C.62) < (Rus. patret < Fr. portrait) portre, resim. patil (H.O.67) < (Bul. patka) kaz. paun (B.92) < (Rom. paun) tavus kuqu. pauza (P.86) < (Rus. pauza) ara, duraklama. payanta (8.28) < (T.T. payand < Far. payende) destek, payanda. paycan (P.243) < (Rom. payancen, Rus. paytina) 0rtimcek. pazarhk diiv- (K.20) dey. pazarltk etmek. pegat (C 142) < (Rus. pegatka) mtihiir. pegka (C.234) < (Rus. pegka) soba. pedagog (P.205) < (Rus., Rom. pedagog < Fr. pedodogoue) e$itimbilimci. pedestal (P.267) < (Rus. pedestal, Rom. pedestal) anrt kaidesi.

(i.T.36) < (T.T. peyda < Far. peydd) agrk,belli. pelin (D.O.122) < (T.T. pelin < Yun. pelinos) bir bitki, pelin. pelivan (1.T.194) < (T.T. pehlivan < Far. pehlevan) g0reggip. penal ( P.173) < (Rus. penal) kalem kutusu. peeda

pensne(P. 232) < (Rus. pensne) buruna takllan gOzliik. perdfl (8.T.78) < (T.T. perde < Far. perde) kgyun agrlr. perestroyka (D.O. I l6) < (Rus. prestroyka) yeniden d0zenleme. perron (C.66) < (Rus. perron< Fr. perron) peron. persengeli (A.36) < (T.T. persenkli < Far. parseng+li) konugmada aynr s0z0 tekrar eden. personac (i.T.95) < (Rus. personaj < Fr. personage) kigilik. pesmet (H.O.74) < (Yun. pesimadi) peksimet. p'esa (C.127) < (Rus. p'esa) piyes pessimist (D.O.135) < (Rus. pessimiste < Fr. pessimist) kdtiimser. pegkir (i.T.129) < (T.T. pegkir < Far. pigkir) peqkir, havlu. peyzac (i.T.216) < (Rus. peyzai < Fr. peyzage) krr resmi. pezevenk (M. 599) < (T.T. pezevenk < Far. pejvend) algak, namussuz

249

prtr (i.T.l5l ) mah. hayvan drgkrsr.

piet (i.T.l I I ) < (T.T. beyit < Ar. beyt) 9iir, giir pargasr. pihti (2.E.102) < (T.T. prhtr < Far. pihti, puhti) prhtr. piiriz(P.222) < (T.T, perhiz < Far. perhiz) perhiz. pilarama (C.238) < (Rus. pilorama) brgkr. pilotka (C.80) < (Rus.pilotka)bir 9e9it askeri baqhk. pin- (C.102) < binmek, grkmak. pioner (S.G.22) < (Rus. pioner < Fr. pionnier) izci. pisar (P.45) < (Rus. pisar) sekreter. pismo (C.27) < (Rus. pismo) mektup. pistrya (C.251) < (Rom. pistrya) bog yer. pita (H.O.50) < (Yun. pitta) pide. piva (C.l l7) bk. pivo. pivo (P.238) < (Rus. pivo) bira. piqman (D.O.40) < (T.T.pi;man < Far. pegimdn) pigman. pi$tof (i.T. 192) < (T.T. piptov, Rom.pistol < it. pistola) tabanca. plag (P.1557) < (Rus. plag ') allama, aglayrg. plakat (P.78) < (Rus. plaka < it. placca) levha. plangete (C. 150) < (Rus. planget < Fr. planchete) planate, plan grkarmaya yarayan alet plat (2.8.128) < (Rus. plat) para, iicret. plats (C.238) < (Rus. plats) talim meydanr. playj (C.234) < (Rus. playj < Fr. plage) plaj. pla99 (C.160) < (Rus. plagg) yagmurluk. plenka (P.90) < (Rus. plenka) zar. podt (l.T.2l l) < (Rus. po6tika < Fr, podtique) giir bilgisi, gairlik sanatr. poilziya (i.T.212) < (Rus. pofrziya < Fr. podsie) 9iir, deyiq. pogta (i.T. I l0) < (Rus. pogta < it. posta) posta. poezd (i.T. I 08) < (Rus. poezd) tren, katar. pohod (8.T. 128) < (Rus. pohod) sefer yiir0yiiq. pohonts (8.T.129) < (Rus. pohonts) obozlarda askerligini yapmrg kigi. pol (C.27) < (Rus. pol) d0qeme., poligon (2.8.72) < (Rus. poligom < Fr. polygone) atrg yeri. poligrafik (P.295) < (Rus. poligrafik < Fr. polygrahique) gegitli konularda yazar. politsiya (C.270) < (Rus. politsiya < Fr. police) polis. pomana (C.222) < (Rom. pomana) 0lii yemegi. popas (C.91) < (Yun. papas) papaz. porta (8.T.36) < (Rom. poafta) kapr. portfel (P.162) < (Rus. portfel< Fr, portfeuille) ganta. portret (i.T.30) < bk. patrer. posol (P.268) < (Rus. posol) biiyiikelgi. post (P.27) < (Rus. post) orug. posrlka (C 237) < (Rus. posrlka) gOnderilme, grinderme. potmar (H.O.29) < (Rom. potmar) domuz yavrusu. povstants (C 2l l) < (Rus. puvstants) isyancr.

250

poztezd (C 102) < (Rus. poz'ezd) girig kaptst. l) < (Rus.pozitsiya < Fr. position) durum, pozisyon. (P.23 I ) < (Rus. pratika < Fr. praktique) pratik. praktika prlnik (P.1 05) < (Rus. prdnik) tath. prava (C.43) < (it. prova) prova. pravleniya (P.61) < (Rus. plavnie) idare. predsedatel' (C. I 9l) < (Rus. predsedatel') bagkan. prefekture ( P.185) < (Bul. prefectura < Fr. prdfecture) eyalet, il, vilayet. premera (i.T.212) < (Rus. premera < Fr. premdre) ilk temsil. prezentabl (i.T.224) < (Rus. prezentablnty < Fr. presentabl) yakrgrkh, yeterli, liyakatlt. pribor (C.Y.64) < (Rus. pribor) alet, cihaz, primar (C.78) < (Rom. primar < it. prima) birici bagkan. prints (P.160) < (Rus. prints < Fr. prince) prens. printsip (C.107) < (Rus. printsip < Fr. principe) prensip. prirada (C.236) < (Rus. prirada) tabiat. pritsep (C.143) < (Rus. pritsep) r6mork. proektsiya (P.90) < (Rus. proektsiya < Fr. projection) projeksiyon, izdiigiim. profesor (C.126) < (Rus. professor < Fr. professeur) profestir. professional (P.134) < (Rus. professional < Fr. professiondl) usta. profil (P.277) < (Rus. profil < Fr. profil) profil, yandan g0rUnUg. profsoyiiz (P.239) < (Rus. prufsoyiiz) sendika. projektor (C.147) < (Rus. projektor < Fr. projecteur) projektOr. proklamatsiya (P.33) < (Rus. proklamatsiya) beyanname. problema (P. 149) < (Rus. problema, Fr. probleme) problem, mesele. propisko (i. T. 153) < (Rus. propisko) kayrt. prost (P.226) < (Bul., Rom. prost) ahmak, budala, prost et- :affetmek. protses (C.39) < (Bul. protsess < ing. process. Fr. proces) stireg' protsesiya (C.226) < (Rus. protetsiya) cenaze alayt. proza (i.T.2l I ) < (Rus. proza < ing. prose) nesir. prujina (C.214) < (Rus. prujina) yay, zemberek. pryanik (P.294) < (Rus. pryanik) bisk0vit. psevdonim (C.192) < (Rus. psevdonim) takma ad. pulemet (i.T.106) < (Rus. pulemet) makineli tiifek. puluk (H.O.l4) < (Al. pflug) pulluk. punkt (P.283) < (Rom. punkt < Al. punkt) nokta. punktual (P.2 I 5) < (Rus. punktualnry) Ozenli. purokuror (P.168) < (Rus. purokuror) savct. pustiya (P.162) < (Rom. lok pustyu) bo; yer. puteqestvenni (C.3 l0) < (Rus. pute$estvenni) gezgin' seyyah. ptisilr (i.T.123) < (Yun. piisiir) karrgrk, pis.

pozitsiya (i.T.2l

25t

-Rraad (i.T.145) < (T,T. rahat < Ar. r6bat) rahat, huzur. raamefli (D.o.l3) < (T.T.rahmetli < Ar. raf,met+li) olu igin kullanrlan saygr ifadesi. radiatsiya (P. I 08) < (Rus. radiatsiya < Fr. radiation) radyasyon. radikal (P.250) < (Rus. radikal < Fr. radical) k0ktenci, radikal. radioaktiv.(P.108) < (Rus. dakioaktiv < Fr. radioactive) radyoaktif. raketa (D.O. 142) < (Rus. raketa < ing. rocket) roket. rampa (i.T.224) < (T.T., Rom., Rus. rampe < lt. rampa) yttkseklik, rampa. ranem (i.T.105) < (Rus. ranem) yarah. ranit et- (i.T.193) < (Rus. ranit + et-) yaralamak. rastrk (u.T. 167) < (T.T. rastrk < Far. rasolt) rastrk. ratnrk (8.T. 133) < (Rus. ratnik) asker, savaggr. ray (C.Y.122) < (Rus. ray) cennet. raykom (C.32) < (Rus. raykom) mrntrka komitesi. rayon (i.T.l3) < (Rus. rayon) bolge. real (i.T.217) < (Rus. real) dizgici kasasr. recim (i.T.168) < (Rus. rejim < Fr. rdgime) rejim. redaktor (i.T.l5l) < (Rus. redaktor < Fr. redacteur) yayrncr. redaktsiya (i.T.59) < (Rus. redaktsiya < Fr. redaction) gazete idarehanesi, yayrn, redaksiyon.

regal (P.176) < (Rus. regal) madalya. registrat (P.281) < (Rus. registrat < ing. registrat) sicil kayrt. registrator (P.281) < (Rus. registrator < ing. registrator) sicil kayrt memuru. registratura (P.282) < (Rus. registratura < ing. registratur) kayrt idaresi. religiya (P.176) < (Rus., Bul. religiya < Fr. religion) din, inang. relsa (U.21) < (Rus. relsa) ray. renOe (i.T.202) < (T.T. rende < Far. rende) rende.

renk ([.T.17) < (T.T. renk < Far. reng) renk. repetitsiya (C.159) < (Rus. repetitsiya) prova. replika (P.257) < (Rus. replika < Fr. replique) replik, cevap. repressiya (P.l l5) < (Rus. repressiya) baskr, ceza. repriza (P.234) < (Rus. repriza < Fr. reprise) yeniden alma, onarma. resim (i.T.34) < (T.T. resim < Ar. resm) resim. respublikan (i.T.105) < (Rus. respublikan < Fr. respublicain) cumhuriyetgi. restavrator (P.135) < (Rus. restavrator < Fr. restaurateur) onancr. restoran (C.57) < (Rus. restoran< Fr. restaurant) lokanta. yevolver (C. I 00) < (Rus. revolver < Fr. revolver) toplu tabanca. revolyutsiyacr 1i.t.tZt; < (Rus. revolyutsiya * cr < Fr. rdvolution) devrimci, ihtilalci. reze (M.53) < (T.T. reze < Ar. rezze)kapr silrg0s0. rezina (C.159) < (Rus. rezina) lastik. rezultat (i.T.214) < (Rus. rezultat< ing. result) sonug. rezilme (M.53) < (Rus. reryUme, Rom. rezumat) 6zet. rlz (C.l l2) < (T.T. nzrk < Ar. rizk) nak, nafaka.

252

rifma (1.T.216) < (Rus. rifma) kafiye. ritma (i.T.215) < (Rus. ritma < Fr. ryhme) ritim. rota (i.T.108) < (T.T. rota < Rom. ruta < it. rotta) yon, rota. rdkA (i.T.20) < (Yun. roke) 0reke, grknk. ruba (i.T.89) < (T.T. urba < it. roba) urba, elbise.

ruf (C.227) < bk. ruh. ruh (i.T.149) < (T.T. ruh < Ar. r0h) ruh. rusali (C.235) < (Rus. rusali) Rus mitolojisinde

perileri.

-ssaabi (C.137) < (T.T. sahip < Ar. sihib) sahip. saadii (C.265) < (T.T.sade < Far. sdde) sade.

saarar- (C.32) sararmak. saat (M. 30) < (T.T. saat < Ar. s6"at) saat. sabur (D.O.3) < (T.T. sabrr< Ar. sabr) sabrr. sadaka (P.177) < (T.T. sadaka < Ar. sadaka) merhamet. sajen (B.T.50) < (Rus. sajen) 2.13 m. uzunluk. sak (C.Y.l4) ark. uyanrk, temkinli. Krg. EUTS, s.1941' sak: dzenli. DLT l, s.333;sat: igte uyanrk ve zeyrek olan. YTS, s.177; sak: uyanrk, saglam, emin. ME, 171-6:sak: mahfuzemin. DS XI, s.3516;sak: uyanrk, tetikte. sanitar (C.179) < (Rus. sanitar) hasta bakrcr. sanktsiya (C.308) < (Rus. sanktsiya) ceza. onay. sarfog (i.T.77) < (T.T. sarhog < Far. ser-!og) sarhog. sarkazm (P. l8l ) < (Rus. sarkasm, Fr. sarcasme) acr olay. satira ( P: 181) < (Rus. satira < Fr. satire)yergi, satir. saur- (8.T. 122) savurmak. saug- (i.T.27 I ) savugmak. sefer (P.29) < (T.T. sefer < Ar. sefer) sefer, yolculuk. sefte (C.193) < (T.T. siftah < Ar. istiftdh) siftah, ilk. sekretar (P.28) < (Rus. sekret6r, Fr. secretaire) sekreter. sekund (i.T.l 14) < (Rus. sekunda < ing. secund) saniye. seliim (C.32) < (T.T. selamet < Ar. selimet) selamet, ban;. selsovet (B.T.8,5) < (Rus. selsovet) kOy gurasr. semigka (C. 105) < (Rus. semegki) aygigeli. seminar (P.266) < (Rus. seminar < Fr. seminaire) seminer. sen- (D.O.6) mah. solmak. Kr;. DS X, s.3583; senmek: tazeliSini yitirmek, biiziilmek. p0rsiimek. senad (P.3 l) < (Rus. senat < it. senato) senato. sensele (D.O.9) < (T.T. silsile < Ar. silsile) soy, silsile. sentyabri (C.194) < (Rus. sentyabri) eylUl. seray (M. 30) < (T.T. saray < Far. serdy) saray. serbest (C.305) < (T.T. serbest < Far. ser-best) bagrbog, serbest.

sercent (C.294) bk. serjant.

253

seriya (P.296) < (Rus. seriya < Fr. sdr.ie) seri, srra, dizi. serjant (C.23-5) < (Rus. serjant) qavu5. sersem (i.T.13,5) < (T.T.sersem < Far. sersem) sersern. set (P.73) < (T.T. set < Ar. sedd) set, duvar. setka (P.72) < (Rus. setka) ag, file. sezon (P.290) < (Rus. sezon < Fr. saison) sezon, rnevsim. sfera (P.286) < (Rus. sfera) alan, saha. srbrt- (i.T. 123) rnah. atmak. Krg. KTLS, s.33, Tatar T. sibu-: atmuk. DS X. s.-t600: srbttmak: bilinin ardrndan atma. srnag- (i.T. 122) ark. alrgmak. Kr$. YTS, s. 186; srzraJrraft:birini srnamak. DS X. s.3609: srnagmak: alrgmak (Anadolu agrzlarr). stklet (C.303) < (T.T. srkler < Ar. siklet) kuvvet. agrrlrk. stnrk (P.77) ark. krrrk. Kr9. YTS, s.186 smtk, srnuk: kntk. DLT Ill. s.36-5: srrrf,: krrrk (Anadolu agrzlarr). silaf (8.T. 104) < (T.T. silah < Ar. silhh) silah. siluft (P.75) < (Rus. silu6t < Fr. silhuette) siluet. sima (i.T.122) < (T.T. sima < Far. simd) sima, ytiz. simbol (P.296) < (Rus. simbol < Yun. simbolen) sembol. simfoniya (C. 128) < (Rus. sirnfoniya < Fr. simphonie) senfoni. simmetrik (i.T.223) < (Rus. simmetrik < Fr. simetrique) simetrik. sirnik (D.O. 109) ark. kibrit. Kr9. KTLS, s.486; Kazak 7., sirinke, Krrgrz T., sirenka, Uygur T., sdrdnkcii kibrit. sirop (P.147) < (Rus. sirup < T0rk. gurup < Ar. qurOb) ;urup. sistema (P.175) < (Rus. sistema < Fr'. syst6me) sistem. situatsiya (i.T.2 l8) < (Rus. situatsiya < ing. situation) durum, vaziyetskandal (P.263) < (Rus. skandal < Fr. scandale) skandal, rezalel. skemne (i.T.9S) < (Yun. skamni. it. scano) iskernle. skeptik (.f .224) < (Rus. skeptik < Fr'. sceptique) qiipheci. sklad (C,221) < (Rus. sklad) stok. sklad (P.100) < (Rus. sklad) yapr, btinye. skul'uptura (P.30) < (Rus. skul'uptura) heykel, heykelcilik. slanina (C.25 I ) < (Rom. sliimnil) domuz pastrrmasr. slugay (B.T.88) < (Rus. slugay) olay, vaka. slucba (i.T.108) bk. slujba. sluga (8.T.96) < ( Rus. sluga, Rom. slugd) hizmetgi. slujba (C.58) < (Rus. slujba) memuriyet. smena (C.234) < (Rus. smena) vardiya, defiigme. smola (P.229) < (Rus. smola, Rom. smo6lii) katran. snabjenets (P.290) < (Rus. snabjenets) arag gereg. soba 1C.24 I ) < (T.T. soba < it. stufa) soba. sofra (i.T.76) < (T.T. sofra < Ar. sufie) sofi'a. sokak (C.32) < (T.T. sokak < Ar. zukak) sokak. soldat (M. l2) < (Rus. soldat < Fr'. soldat) asker, er'. solid (P.276) < (Rus. solidno) saSlamca.

254

sovhoz (1.T. 128) < (Rus. sovhoz) Sovyet tarrrn igletrrreciligi kur.urnu. siilpet (C.62) < (T.'L sohbet < Ar. suhbet) sohbet.

siirpe;ik (c.Y.96) nrah. buruguk. Krq. DS X, s.3680; sorpesnrek'. bulu5mak, bijziilrnek. spektakli (P.284) < (Rus. spektakl) temsil. spestsialist (P.244) < (Rus. spestsialist < ing. specialist, Fr. specialiste) usta, uzntalt. sportsmen (P.71) < (Rus. sportsmen < ing. sportman) spot-trnen. sporcu yaprlr. spraka (C.39) < (Rus. spravka) bilgi. stadion (P.71) < (Yun. stadron, Rus. stadron) stadyurn. stalaktit (P.23,5) < (Rus. stalaktit < Fr'. stalactite) sarkrt. stalova (C. I l4) < (Rus. stalovaya) yerrrek odasr, lokanta. stanok (P.299) < (Rus. stanok) tezgah. stantsiye (i.l'. I 30) < (Rus. stantsiye) istasyon. stara (B.T.84) < (Rus. stany) ya$lr koca. statist (C.214) < (Rus. statist) figiilan statudtka (P.300) < (Rus. statuiitka < Fr. stattuette) kiiqtik heykel, heykelcik. stat),a (i.T.95) < (Rus. statya) makal e, yazt. stauroz (2.E.132) < (Yun. stauros) hag, nikah. stavra (i.T.42) bk. stavroz, stoynoz. stih (i.T. 128) < (Rus. srih) beyit. stihotvoreniya (C.62) < (Rus. sthotvoreniya) giir, rnanzurne. stipendie (P.185) < (Rus. stipendiya) burs. stop (P.48) < (Rus. gtop) karagdh. stoyka (P.2 137) < (Rus. stoyka) esas durug. esas vaziyet, dikme, direk. stoynoz (8.T.48) bk. stauroz, stavra. straus (C.2-50) < (Rus. straus) deve kugu. strelka (P.193) < (Rus. strelka) igne, ibre. struna (H.0.76) < (Rus. struna) tel. kirig. stsena (P.274) < (Rus. stsena) sahne. student (C. I I 5) < (Rus. sutudent < ing. student) dlrenci. sumka (l-l.O.l l) < (Rus. sumka) ganta. summa (P. l6-5) < (Rus. summa) toplam, yekiin. suparat (B.l'. 108) < (Rom. suparat) kiisiilU , kiiskiin. surtuk (C.97) .- (Rom. surtuk . Mog. surdak) ceket. sutka (i.'l'.247) < (Rus. sutki) yirmi dorr saat, giin. suvatu (M.-5) < (Bul. suvato) 96pgatan. siijet (P.263) < (Rus. suyjet < Fr'. sujet) konu. siis- (i.T. l5) ark. boynuz vurmak. Krg. YTS, s.196, siismek: boynuzlamak. DS X. s. 3725l. siisntek: boynuz vurmak, toslamak (Anadolu a$rzlalr). siiven (P.-5 l) rnah. biiyiik sopa. Krg. DS X, s.3674; siiven; ba! bahge gitlerinde kullanrlan uzun kazrklar.

sviter (P. 122) < (Rus. sviter' < ing. sweater.; siiveter'. kazak.

255

-$$afk (i.'f.44) < (T.T. $avk < Ar. gevk) 9evk. aydrnlrk. lahta (P. l 64) < (Rus. gahta) ocak, maden ocagr.

galvir (i.T.97) rnah. (?) girret, dolandrrrcr, kulnaz. famar diiiimesi (P.287) mah. alkrg. iansora (i.T.S0) < (gu + andan + sonra) artrk. bundan sonla. $araat (2.E.88) < ( T.T.qeriat < Ar. qeri"at) geriat, kanun. garap (P.220) < (T.T. larap < Ar. qerib) garap. Eaf

(P.8-5) < (Rus. 9a9ki) bir'geqit oyun.

Sefteli (i.T.109) < (T.'f. qeftali < Far'. 9eft-Al0) geftali. gatra (lJ.K.42) < (Rus. $ater < T.T. gadrr) gadrr: geremed ( i.T.29 I ) < (T.T. girmert < Far. qir-merd) gahgkan. dirayetli. qey (i.f .221) < (T.T. gey < Ar. gey') belirsiz egya. geytan (C.Y.83) < (T.T. ieytan < Ar. geytdn) Seytan. liir (2.E.68) < (T.T. qiir < Ar. qi'r') qiir: gindila (P.258) < (Rom. gindila) bil ot tijr0. gindile (U. 44) bk. qindila. qiret (C.Y.79) < (T.T. girret < Ar. qirret) girret. lirit (K. 44) < (T.T.lerit < Ar. gerit) gerit. gigiriga (K. 43) mah. sivilce. DS XIl, s.4729: Sisirik'. kabank (Anadolu a!,rzlarr). pkembe (i.T.100) < (T.T. iqkembe < Far. qkenbe) igkembe. gkola (H.O. l7) < (Rus. gkola) okul. gnurki (i.T. 196) < (Rus. qnur) bilgi. gofer (H.0.26) < (Rus. gofer < Fr. chauffeur) gofor: qokolad (C.222) < (Rus. gokolad < it. ciocolata) gikolata. ;opar (H.0.6) < (Bul. gopar) domuz. quba (P.41) < (Rus. quba. Rom. 9ub6) k0r'k. quma (2.E.130) < (Rorn. spunra) yaprak. giikiirlii (i.T.84) < (T.T. giiktirl0 < Ar. gukr + lti) qiikreden. qupa (i.T.188) < (T.T. 90phe < Ar. gubhe) 90phe. ifige (i.T.208) < (Rus. gogoni < Fr. chousson) kadrn ayakkabrsr. giigeva (P.230) < (Rus. $osse < Fr. chaussee) gose.

-Tljraze (.T.43) < (T.T. rdze < Far'. tdze) taze. tabeet (C.Y.l l6) < (T.T. tabiat < Ar. tabi'at) huy. tabiat. tabla (i.T.177) < (T.T. taabla < Ar. tabla) teneke, tepsi. tabletka (P. I 67) < ( Rus. tabletka < Fr. tablette) hap. tatrlitsa (H.O. I l) < (Rus. tablitsa) cetvel. taburetka (C. 108) < (Rus. taburetka < Fr. tabouret) iskemle, tabura. tabut (C.108) < (T.T. tabut < Ar. tdb0t) tabut. tafta (H.O. l4) < (T.T. tahta < Far'. talte) tahta.

2s6

takaza (D.O. l8) < (T.T. takaza< Ar. talazd: azarlama) iftira. take (P.230) < (T.'t. takke < Ar. tikiye) takke. baqlrk. takt (i.T.223) < (Rus. takt< Fr. tact) taktik.

taland (P.294) < (Rus. taland) yetenek, istidat. talant (P.73) < (Rus. talant) yetenek. taliga (i.T.99) < (isl. telega) araba. talisman (C.Y.l0l) < (Rus. talisman < Ar. lilasm) trlstm. talmagla- (G.i.22) ark. gevirmek, terctime etmek. Kr;. YTS. s.68; dilmag. dilneq: tercilnan.

tamah (U. 74) < (T.T. tamah < Ar. tama) a9 gozliiliik,

tamah.

tank (A.24) < (Rus. tank < ing. tank) zrrhlr savaq aract, tank.

tanteli (H.O.44) < (Yun. dantella) dantel. tantsa (C. I I 8) < (Rus. tantsa) dans. taraf (M. 34) < (T.T. taraf < Ar. taraf) taraf. tarag (i.T.239) mah. toplanan iiztimden kalan artrklar. Krg. DS X, s.38321 mra$'. toplanan tirtinden arta kalanlar (Anadolu a$rzlarr). taragla- (C.33) rnah. hasattan arta kalanlalr toplamak. Kr9. DS X, s..1833; turaslamuk. alt iist etmek, kangtrrmak, araqttrmak. targa (P.2-5-5) < (Rorn. targa) sedye el arabasr. tav ol- (P.222) < (T.T.tav ol- < Far.tAv + ol) yer sertleEmesi. tayka (i.T. 144) mah. dayr. Kr;. KTLS, s.1531 Krrgrz T. tavake'. dayt. teatru (P.257) < (Rus. teatri < it. teatre) tiyatro. tecil (2.E.74) < (T.T. tecil < Ar. ta'cil) gerekli. tefter (C. 103) < (T.T. defter < Ar. defter) defter. teftiq (U.D. 58) < (T.T. teftig < Ar. teftiq) kontrol. tehna (P.289) < ( T.T. tehna < Far. tenha) tssrz, tenha. tehnikum (C.23'1) < (Rus. technikurn < Al. tecnicurn) lise, teknik lise. tekliv (i.T. 104) < (T.T. teklif < Ar. teklif) teklil. teknika (i.T.79) < (Rus. teknika < Fr. tecnique) teknik. telegramme (B.139) < (Rus. telegramrne < Fr. teldgramrne) telglaf. televizor (C.67) < (Rus. televizor < Fr. tdlevision) televizyon cihazr. tematika (P.300) < (Rus. tematika < Fr. thâ&#x201A;Źmatika) konular. tene (D.0.72) < (T.T. tane < Far. ddne) tane. teoriya (C.26-5) < (Rus. t6oriya < Fr. theorie) teoli. tepren- (i.T.225) ark. titremek.YTS, s.64; deprennrek'. hareket etmek. DS X, s.ll886: teprenmek'. yerinden oynamak . ktmrldamak (Anadolu a$tzlarr)' terbee (P. 282) < (T.1'. terbiye < Ar. terbiye) dizgin. terbiye. ahlak. tereke (i.T.l93) < (T.T. tereke < Ar. tereke . miras) tahrl, bu$day. termin (P.262) < (Rus., Rorn. termin) terim terrorizma (C.28S) < (Rus.terroriznta < Fr. terrorisme) tercirizrn. tertip (P.73) < (T.T. tertip < Ar. tertib) dtizen. ter-tip. teska (i.T.247) < (Rus. teska) yonrna, yontrTla. testii (P. 184) < (T.T. deste < Far. deste) deste. teste (B.T.157) < (T.T. desti < Far. desti) desti.

257

tetii (B.T.132) < ( Bul. tate) konugma dilinde tezge (i.T.223) <

baba.

(T.I.

tezgah < Far. dest-gah) tezgah. trn (H.O.8) .. (Rus. trrr) 9it. trynak (P.282) ark. bara.i. Krg. YTS, s.66; trynak: trrnak. DLT lll. s.245. !t1,nro|'. r't-,r, etrnek. trr- (i.T.24 l) ark. kaqrnak. Kr'9. DLT ll, s.126: tttltlnturt: kagrnrnak. gekinmek. KTLS. s.9 l0l Ba$kurtT.,tcty'mak: KazakT..tuytnok'. UygurT.. ta1;sslr'. kaqntak. tif (P.164) < (Rus.tif < Yun. thphos) tifb. tip (P.235) < (Rus. tip < Fr. type) tip. tipar (C.192) < (Ronr. tiparire) baskr. tipik (P.256) .: (Rus. tipik < Fr. tipique) tipik. tirada (P.206) < (Rus. tirada < Fr. tirade) oyunlarrn uzun konugmasr, tirat. titsi (i.T.76) ark. kolku. KTE.YTS. s.70:tlitsinnek. titsinnrck'. tiksinnrek. DS tV. s. 1526: d i t.s i n m c k'. nefi'et etrrrek. ti ks inrnek (Anadolu agrzlarr). titul ( P.276) < (Rus. ritul) tinvan. tok (C.l-i7) .- (Rus. tok) cereyan, elektrik ceryanl. toka (C.2-18) .: 1-f .'l-. toka - isP.toka) kentel rrrtturrnalrIr. tokrrt (i.-t'. 105) nralr. kapr. Kr';. DS X. s.3947. tokut'. talla veva bahge kaprsr (Anadolu agrzlarr

toloka 1U.l). 200) < (Ronr. roloaka) siir0lmemig tarla. tomak (i.T.225) alk. y,iin gorap, kalrn kafa. Krg.YTS, s.2 l0: knttuk.. krsa konglu okgesiz ayakkabr. DS X. s.i9.53; tonrttk: krsa konqlu ayakkabr, potin (Arradolu a!rzlalr). toomruk (D.O. 26) totrtruk. tooz (D.O. 28) toz. torlak (C.l23) ark. acerni. geng. Krg. YTS, s.2ll'. trtrlak: renq,acenti. torl 1C. l-l j) r (Rus. ron < ir. torra) rurra tovarr$t (C.229\ < (Rus. tovan$Qt) arkada5.

tozak (2.E.99) ark. ufak toz. Kt9. YTS,

s.2ll: tozak:bitkilerin tozlagnrasr srlasrndit grkan par"nuklar'. DS X, s.3976: ttt:uk: toz gibi yagan kar'(Anadolu a!,rzlarr). traditsiya (i.l'.2 l7) .: (Rus. traditsiva < ing. tladitsion) gelenek. tragik (i.T.220).:: (Rus. tlagik.: Fr. tragique) trajedi artisti. traktak (P. I47) .:. (Rus. traktat) tez. anlarna, antlagnra. traktor (i.T.113) < (Rus. traktor < Fr. tracteur) traktor. transport (P. 108) < (Rus. transport < Fr. transport) ulagrrn. tranzistor (P.l I l) < (Rus. transistor'< Fr. transistor) radyo. trassa (C.176) .: (Rus. trassa) hat, yol. tral (C.42) .: (T.T. trrag < Far. telag) trraq. tren (P.59) < (Rorr.r. tren < Fr. train) tren. trest (P.1.15)' (Rus. trest - illg. trust)tr6st. tribuna ( P.2 I 6) < (Rus. tribuna .: Fr. tlibune)tribijn. trofa (C.17.1) ,:-( Rus. trof. Bul. trolra)ktrrntr, ganinrct. troleybus (i.'f . I09) <- (Rus. trolleybus < ing. tlolleybus) tloleybiis. trotuar (P. t37) ':. (Rus. trotuar < Fr. tlottoir) kaldn rn.r. 2-58

truba

(C.13-5) < (Rus. truba) boru, baca.

trudodon ( D.O.l l6) < (Rus. trudodon) emek giinii. truppa (P.234) < (Rus. truppa < Fr. troupe) trup, aynr tiyatronun sanatgr toplulugu. tsar (C.31 l) < (Rus. tsar) gar. tsarizma (C.307) < (Rus. tsarizma) garlrk. tsement (i.T. 1 l8) < (Rus. tsement < it. cemento) gimento. tsentra (P.37) < (Rus. tsentr) merkez. tsifra (B.30) < (Rus. tsiffa < Fr. chiffre) gifre. tsink (C.l3,5) < (Rus. tsink) ginko.

tsirk (P.89) < (Rus. tsirk < Fr. cirque) sirk. tsisterna (P.100) < (Rus. tsisterna) sarntg, tank. tsivil (i.T.104) < (Rus. tsivil < ing. civil) medeni. tsrgarka (i.T.100) < (Rus. tsigarka < isp. cigarno) sigara. tualet (i.T.252) < (Rus. tualet < Fr. toilette) tuvalet, hela. tufek (C.91) < (T.T.t0fek < Far. tufeng) t0fek. tumbogka (C. 139) < (Rus. tumbogka) gdbekgik, kannctk. tunuk (i.T.207) ark. ya!h. Krg. ETG, s.302, tunmak: trkanmak, kapanmak. turgay (i.T.272) ark. kug. YTS, s.2l3; turgay'.7ayv kugu, toygar. turist (P. 184) < (Fr. touriste, Rus. turist) turist, seyyah, gezgin. tutsak (P.192) ark. tutsak, esir. Krg. YTS, s.214; tutsak: esir. tuyan (C.Y.95) ark. ya$h. Krg. DLT IIl, s.1691, tuydn: pinti, srkrntrlr. KTLS, s.827; Bagkurt T., ywan: Tatar T.. yuvan: gigman. tuyanna- (i.T. I I 5) ark. gigmanlamak. Krg. YTS, s.2 I ; toyunmak: kendini doyurmak. DS X. s.4002; tuyan: semiz, gigman (Anadolu a$tzlarr). tiikiin (C.40) < (T.T. dilkk6n < Ar. dukkan) dUkkdn.

-uuborggitsa (P.26'1) < (Rus. uborggitsa) temizlikgi, hademe. ugilitse (i.T.109) < (Rus. ugilitse) lise, okul. ultramarin (P.74) < (Rus. ultramarin) deniz mavisi. umur (i.T.239) < (T.T. umur < Ar. umur) aldrnq etmek, stkrntt. universitet (i.T.23) < (Rus. unuversitet ( Fr. unuversitd) iiniversite. unuka (i.T.l S8) < (Bul. unuk, vnuk) torun. unuvermag (P.71) < (Rus. unuvermag) magaza. uptimist (P.296) bk. optimist. ur- (S.G. l2) vurmak. urna (C.197) < (Rus. urna) vazo, kap. urok (D.O.4l) < (Rus. urok) ders. ustra (C.182) < ( T.T. ustura < Far. usture, usture) ustura. usul (M. -5 I ) < (T.T. usul < Ar. usirl) metot, usiil. uqak (K. l8) qocuk, delikanlr. uur (P.71) mah. 6n. Krq. DS Xl, s.4029; tt$ttr'. 6n (Anadolu a$rzlan). uyqu (B.T.l l8) < (Rom. unkr) dayr.

2s9

uz (D.o. 133) ark. dofru. Krg. EUTS, s.270: uzi usta, sanatkdr, yol, gegit, dar bogaz. ETG, s.105: uz: usta, iyi. kabiliyet. DLT I, s.46: uz: usta, mdhir. yTS. s.222'. uz: ustaca, uygun. dogru,

uzlag- (U.K. 33) uzlaqma.k

dikkatli. ME, lgg-2: uzluk: ustalrk.

-uiiniik (i.T.l f 2) mah. kiigiik. figr, tekne. yTS. s.224;

i)ni)k.. hangere.

-vvaatiz(C.310) < (Yun. baptisis) vaftiz. vagon (i.T.132) < (T.T. vagon < Fr. vagon) vagon. vakla (i.T.132) < (isl. vakla) bir geqit koyun veya kuzu. vaksa (C.236) < (Rus. vaksa) kundura boyasr. vanna (i.T.2-53) < (Rus. vanna) banyo. vatan (i.T.92) < (T.T. vatan < Ar. vatan) vatan. vat)z (P.l 76) bk. vaariz. vatra (P.29) < (Rorn. varr6) ocak. vazo (P.138) < (Rus. vazo < it. vaso) vazo. vedrii (P.20 l) < (Rus. vedr.o) kova. vekil (i.T.178) < (T.T. vekil < Ar. vekit) vekit. veran (C.Y.88) < (T.T. viran < Ar. vir6n) viran, yrkrntr. vertol6t (C.2-5 l) < (Rus. verroldt) helikopter. vestibiil (P.278) < (Rus. vestibyul < Fr. vestibule) yaprnrn girig krsmr. vrstavka (P.232) < (Rus. vrstavka) sergi. vrvod (i.T.276) < (Rus. vrvod) sonug. vitrina (C.-58) < (Rus. vitrina < Fr. vitrine) vitrin. viza (P.281) < (Rus.viza < Fr. vise) vize. voenni (C.2-s1 < (voennry) askeri. vokzal (C.Y.3 l) < (Rus. vokal) istasyon. volontir (B.T. 128) < (Rus. volontiir) gdnilll0 asker.. votat ( P.i3) < (Rus. votirovat) lehte oy kullanrnak, onaylamak.

-Yyaanr (i.T.102) < (T.T. yahni < Far. yahni) et yemegi, yahni. I yabanr (i.T.241) rnah. kurt.

yala- (M.40) yaglamak. yalabrk (i.T.l I l) ark. parlak. Krg. yTS, s.231: yalabrk, yalubttk: parlak. yalpak (C.Y.32) r'nah. giiler yiizlU, sen. Kr$. DS Xl, s.4249; valpuk: giiler yiizlii. ;en, yalpr

sevirnl i (Anado I u agrzlan). mah. d0zliik. ova. Kr'g. DS

(D'o. l7)

a!rzlarr).

xl,

s.4149; yatpt: sarp yer., ugururn (Anadolu

yanvar (C.Y.9l) < (Rus. yanvar) ocak ayr. yemeni (H.O.l2) < (T.T. yemeni < Ar. yemeni) ayakkabr, yerneni. yiir (i.T.271) < (T.T yar < Far. y6r) sevgili, yar. yoraplan (B.T. 132) < (Rus. aeroplan < Fr. adroplane) ugak. yort- (A.63)ark. trrrs gitmek. Kr;. DLT lll, s.356-435: /orl-:ddrtnala kogturmak EUTS. s.-i02; yort-: yiiriitmek. YTS s.250;1,orl-: kogmak, set'er etrnek. yortu (i.T.92) < (Yun. eortu) yortu, hristiyan bayr.amr. yurist (P.263) < (Rus. yurist) adliyeci. yiimar (P.206) < (Rus. yiimal, Far. hurnour) mizah.

-zzaabit (i.T.173) < (T.T. z6bit < Ar. 26bit) subay. zaarif (C.30) < (T.T. zarif < Ar. zarif) ince.zarif. zabun (D.O. l3 I ) < (T.T. zebun < Far. zeb0n) gtigsiiz. zayrf, zebun. zakon (D.O. I l3) < (Rus. zakon) kanun. z l (i.'T.224) < (Rus. zal) salon. zala (C.126) bk. zal. zamanSirsln (D.A.O.42) < (Ar. zamin [ayr + 615un1 selam ifadesi. merhaba. zanaat (i.T. 173) < (T.T. zenaat < Ar. sind'at) ustallk ve tecrtjbe isteyen i;. zapas (B.T.127) < (Rus. zapas) yedek. zarar (C.Y .94) < (T.T. zat'at < Ar.2ardr.) zarar. zavkoz (P.265) < (Rus. zavkoz) demirbag mtidiirii. zayavleniya (C. I 57) < (Rus. zayevlenie) beyanat, denteg. zempere (M. 30) < (T.l'. zemberek < Far. zemberek) kapr mandalrntn rezesi. zdn et- (P.220) . (T.T. ziyan etmek < Far. ziydn + etmek) zarar vermek. zenitka (C.296) < (Rus. zenitka) uqaksavar. zer (M. 4-5) . (T.T. zahir < Ar. zihir) her halde. zerd 1i.T. 142) < (T.T. zira < Far. zira) giinkii, zira, bundan dolayr. zevk (M. 105) < (T.T. zevk < Ar. zev!.) zevk. zrndan (i.T. I l9) < (T.T. zindan < Far.zinddn) zindan.kapalr, kar.anlrk yer. ziet (M. 97) bk. zeet. ziyalr (C.Y.97) < (Azeri T. ziyah < Ar. Ziyit'+ lr) aydrn. zonal (P.238) < (Rus. zonalnry < ing. zonal) bolgeyle ilgili. zontik (P.215) < (Rus. zontik) gemsiye. zopet (D.O. I l3) < (Rus. zopet) garkr sdylemek.

zulum ( M.48) < (T.T.zuliim < Ar. zulm) zuliim. ziiliif (P.48) < (T.T. ziilf < Far. zult) sag. sagrn dn krsnl. ziimbiil (D.A.O.42) < (T.T.s0mbiil < Far. sunbul) siimbitl. zvenevoy (P. l6:i) < (Rus. zven'evoy) ekip ba9t.

261

soNUc Gagavuz T0rkleri, 9. y0zyrldan itibaren Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a yUrilyerek Pegenek, Kuman, Uz Ttirkleri ile izzeddin Keykavus ve Sarr Saltuk'la birlikte I 3. yiizyrlda Dobruca'ya yerlegen Tiirkler'in torunlarrdrr. Gagavuz adt,Uz boy adr ile muhtemelen Uzlar'a, Krpgaklar'a veya diger Tiirk boylalrndan birine ait bir uru$un adrnrn kaynagmasrndan dopmugtur. Gagavuz Tiirkleri; Bizans, Rum, Bulgar, Yunan din ve devlet adamlannrn etkisiyle Hrristiyanlaqmrgtrr. Gagavuz ktilttiriinde, folklorunda ve ddetlerinde devam eden bir krsrm isldmi kaynaklr ddet ve dini terim; Keykavus'un ve Sarr Saltuk'un beraberinde Balkanlar'a gogen TUrkler'in izleridir. Bugi.in Gagavuzlar, Moldavya'nrn giineyinde Basarabya'da, Bulgaristan'rn Varna, Dobruca, Vombor, Topolovgrat gehirlerinde, Romanya'nrn Dobruca yakrnlarrndaki bir kag yerlegim merkezinde, Yunanistan'rn Keserya brilgesinde Makedonya'nrn gtiney-doSusunda, Ukrayna'nrn gUneyinde Zarporoje'de, Krrgrzistan'rn Frunze ve Ozbekistan'rn Tagkent gehirlerinde yagamaktadrrlar. Bugiinkti Gagavuz niifusu hakkrnda kesin bir gey sriylemek miimkijn de[ildir. Zira eski SSCB ydnetiminin 1989'da yaptrgr niifus sayrmrna gcire Moldavya'da 153.458, biitiin BDT tilkelerinde 197.738 Gagavuz Tiirkii yaqamaktadrr. Ancak Yagar Nabi Nayrr, daha 1930'larda, o zaman Romanya'ya baglr olan Basarabya bOlgesinde kdy kdy, kasaba kasaba yaptrgr tespitler sonucu 300.000 Gagavuz Tiirk0'ntin yagadrgrnr ifdde etmektedir. Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan gibi tilkelerde de durum farkh deSildir. Atanas Manof, 1930'lu yrllarda Gagavuzlar'rn Bulgar niifusuna kaydedildigini sciylemektedir. Gagavuz Ttirkleri Hrristiyan oldugu igin baplr olduklarr iilke y<inetimleri tarafindan milliyetleri belirtilmeksizin Bulgar, Yunan, Rus, Romen olarak kabul edilmigtir. Biittjn bu doSru sayrya ulagmayr engelleyen qartlara raSmen Gagavuz T0rkleri'nin toplam ntifusunun 500.000 civannda oldugunu soyleyebiliriz. Bu niifusun 300-350 bin kadarr bagta Moldavya olmak Uzere BDT iilkelerinde, 70-80 bini Bulgaristan'da geri kalanr da Rornanya, Yunanistan, Makedonya gibi iilkelerdedir. Gagavuz Ttirkleri, eski bir tasnife gore Tuna Gagavuzlarr ve Basarabya Gagavuzlarr olarak ikiye ayrrlrr. Bulgarlar ise Tuna Gagavuzlan'nr Asrl Gagavuzlar ve Bulgar Gagavuzlan diye ikiye brilerler. Bu srnrflandrrma Gagavuzlar'rn yagadrlr tjlkelele ve etkisiirde kaldrklarr kiilttirlere gdre yaprlmaktadrr. Gagavuz Ttirkleri, ktilttir ve agrz 6zellikleri bakrrnrndan, Pegenekler'den gelen Miisltiman TUrkler olarak bilinen ve Deliorrlan, Qrtak ve Gacal Ttjrkleri adlarryla anrlan bir T0rk topluluguna oldukga yakrndrrlar.

Gagavuz Ti.irkleri, co$rafi ydnlere gdre yaprlan tasnife gdre Gtiney veya Gilney-Batr, kavim ve boy adlarrna gcire yaprlan tasnife gdre de Oguz-Bulgal grubuna dahildir. Gagavuz Tilrkgesi'nin Tarihi Tiirk givelerinden Pegenek, Uz, Kuman, ilk Bulgar Tiirkgeleri ile, giiniimtiz qivelerinden Ttirkmen, Azeri. Tilrkiye T0rkgeleri ile dnemli mtigtelekleri vardn'. Gagavuz Tiirkgesi'nin Krrrm Tiirkgesi, Anadolu ve Rurneli alrzlarr, cizellikle de Karadeniz ve Balkan Tiirk alrzlarr ile <inemli ses denklikleri ve gok sayrda mahalli kelime ortaklrklan gdriilmektedir. Bu sebeplerle pek gok bakrmdan Gagavuz TiirkEesi 'Iiirkiye Tiirkgesi'nin bir agzr gibidir.

262

Gagavuz Tiirkgesi, dzellikle son dOnemde Rusga ve Rusga'dan gegen batr dilleri kaynaklr kelimelerin istilastna ufiramtgtrr. Ayrrca ig ige yagadrklarr Bulgarlar'rn, Romenler'in. Yunanhlar'rn dillerinden de gok saytda kelime almrglardrr. Batr dillerinin Gagavuz Tiirkgesi tizerindeki tesiri sadece ddting kelimeyle srnrrlr kalmamrq; sdz dizimini, yani ciimle yaprsrnl da bozmugtur. Devrik ci]mlenin Gagavuz TUrgesi'nde bu kadar yaygtn olmasrnda, diger sebepler yanrnda Batr dillerinin etkisi de 6nemli yer tutar. Ortak T0rk kiiltiiriintin bir uzantrst olan ve ifhde diizeni kalrplaqrnrg bulunan atasdzleri ve sdyleyigler (vecizeler) biiytik 0lgtide diiz cumle formundadrr. Aynca devrik ciimle diizeni sistemlegmemigtir; normal ifdde iginde dtiz ctimleye de yer verilir. Bunlardan da anlagrldrsr gibi; Gagavuzlar, iginde bulunduklarr sosyal garllar sebebiyle d$renmek zorunda kaldrklan Slav dillerinin ifdde mantrgryla, ana dilleri Tiirkge'nin ifade mantr$rnr birbirine karrgtrrmrglardrr. Tiirkge'de cinsiyet bildiren ek bulunmadrgr halde Gagavuz Ttirkgesi'nde Slav kaynaklr +yka eki kullanrlmaktadrr. Ancak bu ek kalrpla$mr$trr ve Slav dillerindeki fonksiyonunu bir tilg0de kaybetmigtir. Ktz soliska, Kart Qohacryka gibi cirneklerde cinsiyet bildiren Tiirkge srfatlar, +yka eki almrq kelimelerin baprna getirilmigtir. Gargdrme:ka gigaa, konuSka "gezinti, e[lence" kelimelerinde de +ka eki cinsiyetle ilgili lbnksiyonunu kaybetm igtir. Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldulu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de gok sayrda Arapga, Farsga kelime gciriilmektedir. Bu tiir ddiing kelimelerin kullanrlrqrnda Anadolu ve Rumeli a$rzlarr ile Balkan Tiirk agrzlanndan ayrrlan bir dururn yoktur. Hepsi de Tarihi Ttirkiye Ttrkgesi'nin ortak mirasrdrr. Gagavuz T0rkgesi uzun bir stire yazl dili olarak kullanrlmamrg; Gagavuzlar, Ostnanlr ktiltiir dairesi iginde Yunan harfleri ile yazrlmr; Karamanlrca kitaplar okumuqlardrr. Bu eserler, din ve halk kiiltiirii a$rrlrklr konular iqlemekteydi. Cagavuz Turkleri ile Anadolu Tiirkleri'nin ktiltiirleri arasrndaki pek gok ortak 0zellik bu eserler yolu ile ta$lnrnrgtrr: tiirkiiler. halk hikayeleri, fikralar, masallar v.b. Mihail Qakrr'n 20. yizyrh n ilk yrllarrnda baqlayrp 1930'lu yrllann sonlanna kadar stirdtirdti$0 gayretlerle Romen harfleri ile Tiilkge eserler verilmigtir. Bu eserler genellikle dini, tarihi ve sdzliik t0rii eserlerdir. Bulgaristan'da da aynr dOnemlerde kril harfleriyle Gagavuzlar igin Ttirkge

incil basrlmrgtrr'. Eski Sovyetler Birligi'nin her Tiirk qivesini bir yazt dili haline getirme planrna baglr olarak 30 Temmuz 1957'de Gagavuz Tiirkgesi igin de Rus alfabesine Moldavanlar'rn kullandrgr alfabeden alrnan bil kag harf ilavesi ile bir alfabe meydana

getirilir. Yazr dilinde Gagavuz Tiirkgesi'nin iki agzrndan biri olan Merkez aSztntn

imlasr

Ancak Valkaneg aSzrndan dabazr rizellikler yazr diline aktarrlrr. Gagavuz T0rkgesi yazr dilinde gOriilen agrk e (ii), art damak iinltisti 6 merkez alzrna hastrr. Ancak Ziet. burdeint gibi kelimelerde gdr0len ikiz iinltiler; 0nlii yanrnda y- tins0z[intin di.igiiriilmesi ve uzun iinli.ilerin ortaya grkmast: suan, auct gibi kelimelerde gdriilerr -v- di.igmesi; urtu, armun, itiik gibi kelimelerde gOriilen h- diigmesi Valkaneg alzrna ait ozel I iklerdir'. $imdiki zaman eki -dr, -er merkez agzrndan alrnmrgtrr. Aynr gekim Valkaneg agzrnda -y, -iy ekleriyle yaprlrr. esas alrnrr.

263

Gagavuz Tiirkgesi alfabesinde,

l0 tinlti

6,e,6, ii, iinliileridir. Bu iinlUlerin uzunlarr aa,

ee,

bulunmaktadrr. Bunlar a, e, i, o, u, r, ii, oo, uu, 1,it6,iil,, ii6, iiii iinltileri-

dir. TUrkiye Tiirkgesi'nden farkltltk gdsteren iinlUler ve Ozellikleri hakkrnda gunlan sOyleyebiliriz. e iinliisii, Anadolu aSrzlannda ve tarihi Tiirk givelerinde yaygrn olarak gOriilen kapalt e (6) gibidir. Yazr dilinde gdsterilmemesine ralmen 6n seste y- ulamasryla sdylenir. o iinliisii, 6n seste z, ii UnliisU il veya I ulamasryla sdylenir. Yazrya aksettirilmeyen bu dzellikleri sebebiyle bu Unliiler yarr genigtir. "orede, "olsun, "dlilm,'r)bilr gibi. ii iinliisii de, e gibi 6n seste bazan y- ulamasryla s0ylenir. iizilm // yiiziim, iist // yiist gibi.

r iinliisii 6n seste nadiren bulunur, genellikle e ve ii gibi nir: ytstt-, yrrat-, yrrak gibi. ii ve r tinliilerindeki buy- ulamasr yazr dilinde gOsterilir.

y- ulamasryla

sOyle-

ii iinliisii, e'den daha genigtir. Tiirkiye Ttirkgesi'ndeki e gibidir. On seste hig bulunmaz, ofta seste nadiren rastlanlr. Tam anlamryla son ses Unliisiidiir. Kelime sonuna ek getirildi$inde son heceye kayar: gecci, geceyci, nci, nedcin gibi. 6 iinliisii, a-r arasr bir tinliidUr. Moldavan alfabesindeki 3 harfiyle gdsterilir. Bu iinli.i Bulgarca'dan girmigtir. Merkez a[zrndan ahnan 5r genig zaman gekiminde, Rusga'dan 6dnng dkzanen "imtihan" gibi kelimelerde ve Fransr zca'dan Rusga'ya oradan da Gagavuz T0rkgesi'ne gegmiq olan aconomique > dkonomika, podtique > podtika gibi ke I ime lerde gririilen 6 0n I iisii yerine ku I lan r lmaktadrr. Gagavuz Ttirkgesi'ndeki uzun Unliiler gu gekillerde kargrmrza grkmaktadrr:

aara-, aad, koor, booz gibi kelimelerdeki asli oldupu kabul edilen uzunluklar; aalem, saat, taazci gibi Arapga, Farsga dd0ng kelimelerdeki tabii uzunluklar; Anadolu ve Rumeli aprzlarrnda ve Balkan Ttirk agrzlannda gdriilen ekqi > lrli dagrnrk > daan*, mahstl > maasul, zAhir > zeer, 6teki > 6k)a gibi kelimelerdeki ses olaylarrna dayanan uzunluklar Gagavuz Tiirkgesi'nde g6riilen baglrca uzun iinltileri meydana getirir. Bu uzun 0nl0lerle, tarihi ve ya$ayan T0rk givelerindeki uzun UnlUler arasrnda, ortaya grkrg ve geligme bakrmrndan dnemli benzerlikler ve ortakhklar gdr0lmektedir. B0y0k ve k0gtik Unlti uyumlan, Gagavuz Tiirkgesi'nde b0yUk dlgtide iqlerliSini korumaktadrr. Ayrrca bu iinli.i uyumu drgrnda 6, ii Unliilerinin Tiirkge kelimelerin ilk hecelerinde bulunmamasr kurah vardrr. Tarihi TUrkiye TUrkgesi'ndeki ses rizelli[ini koruyan kapu, i.nli' degigmesine uprayan dtcid, qiirmtslar, qikardtm gibi kelimeler ilnlii uyumu drgrnda kalmaktadrr. Ekler, genellikle kdk UnliisUne uygun olarak gelmekle beraber bazan +(n)ln ilgi eki. -kAn zarf-fiili, +kl aitlik eki, +La isimden fiil, +LIk isimden isim yapma ekleri, +cAAz (<+cegiz) kiigiiltme, -Ar genig zaman eki +DA bulunma hdli (lokati0 eki, +l 3.t.9. eki, +LAr gokluk eki, +adan (<+a degin) +adak, (<+a dek) +LAn ekle$mig edatlarr, Senkana, heylerc), dizedaan, iirtlukta, Kisinevda'h, yarceezim, aartyer, diinnciym, piiflamry, ritmmL cestlan, canabine gibi kelimelerde tinli.i uyumunu bozabilmektedirler. Gagavuz Ttirkgesi'nde gOriilen baglrca Unlti de$igmeleri a > e,6, r, i, o;5> a; ) e a, i, u, 6; ii > e; r > a; i > a, e, I, u; o > a, e, u; ii > o, iil u ) 6r r, ii, o ve ii > e de-

264

giqmesidir. Bu iinlU de[igmeleri bagta Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi olmak 0zere Balkan, Anadolu ve Rumeli agtzlarryla Onemli denklikler g0stermektedir. Gagavuz Ttirkgesi'nde tinlii dUgmelerinde de durum q6yledir: e-, r-, i-, u- iinliileri dn seste; -a-, -€-, -r-, -i-, -u- 0nlUleri ig seste; -a, -l iinl0leri son seste diigebilmektedir. Unlii diiqmelerinde r, y, S, l, z iinsUzlerinin etkisi g0riilUr. UnlU tUremelerinde de durum gdyledir: i-, u- 0nlilleri r- ve l- tinstizleri yanrnda 6n seste; -8-, -€-, -r-, -i-, -u- iinliileri -fir-, -p-, -r-, -S-, -g- 0nstizleri yanrnda ig seste; a, -e 0nli.ileri gart qekimi 2. teklik gahrsta ve -kAn zarf-fiilinde seslenme iinlemi olarak, r, -ii Unl0leli srfat tamlamasrnrn isim tamlamasryla benzegmesiyle son seste t0reyebilrnektedir.

Gagavuz Ti.irkgesi'nde 2l tinsi.iz bulunmaktadrr: b, v, d, g, j, ctz,y; k, l, m, n, P, f, S, t, f, h, ts, qr 9 Rusga Odiing kelimelerde rastlanan; € (yo), K) (yu), fl (ya) sesleri Tiirkge kelimelerde yo, yu, ya olarak g6sterilir. Gagavuz Tiirkgesi'nde [ 0ns0zU; iinlUlegerek, y'ye dtiniigerek veya d0qerek kaybolmugtur. j iins0z0 yalnrzca ddting kelimelerde bazr hdllerde kullanrlrr, gogu zaman

c'ye gevrilir.

ts birleqik iinsiizi.i de genellikle Rusga 6d0ng tsar, "gar", tsement "gimento", tsinnko "ginko" gibi kelimelerde ve gurts gibi yansrma kelimelerde gdr0l0r. Gagavuz Tiirkgesi'nde iinsiiz de$igmeleri; b > p, mi c > g; g ) c, l, c; d > t; f

>h,p,v; g>k; E>h,v,yi h>y,l,f;j>c; k>f,g,n,y,vi l>n; m>n; n>1,

.. '-

P > b; r > l, n, s; s > zi $ > g; t > d; v > f; y > h, vi z > s geklindedir. Bu i.insiiz de$igmeleri, tinlti degigmeleri gibi bagta Bulgaristan Gagavuz TUrkgesi olmak i.izere, diger

Balkan TUrk agtzlan, Anadolu ve Rumeli altzlarryla benzerlikler ve denklikler gOster*ektedir. Unsiizler arasrnda gdrtilen en yaygrn tam benzeqme -nl- > -nn- ilerleyici benzegmesidir. Bu benzegme ddeta kuralla$mrgtrr. -ml- > -mn- yan benzegmesi de oldukga yaygrndrr. Gagavuz Tiirkgesi'nde ek-kOk Unsiizleri arasrnda gdriilen patlayrcr tonsuz iinsUzler ve tonlu UnsUzler benzegmesi kuralr bazr istisnalar drgrnda iglemektedir. [, h, r, v, y i.insiiz diigmeleri oldukga yaygrndrr. Bazr hdllerde k, n, I UnsUzleri de diigebilmektedir. Gagavuz T0rkgesi'nde 0nlU dUgmesi etkisiyle blezik, braamaa gibi kelimeler gift iins0zle baglayabi lmektedir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde 0n ve ig seste h ve y ttiremesi oldukga yaygrndrr. yrsla-, ymad, yilag, yalaz, ydldii, mayil, kayil, haylak, harmut, hayaz, hadet, ihtibar, mcthkul v.b.

Gagavuz T0rkgesi'nde vurgu konusunda aragtttmactlartn birbirinden farklr. hatta aynr araitrrmacrnrn zaman iginde farkhlagan gdrilgleri bulunmaktadrr. Bu konuda bizim vardrslmlz sonug gudur: Gagavuz TUrkgesi'nde Ttirkge'nin tabii vurgusu olan kelime sonundaki vurgu yanrnda, kelime bagrnda gciriilen ve sondaki vurguya gOre daha zayrf olan ilk hece vurgusu Slav dilleri etkisiyle artmt$ttr.

265

Kelime yaplmr ve yaplm eklerinin fonksiyonlarr bakrmrndan Gagavuz Tiirkgesi, Genel Tiirkge'den herhangi bir farkhhk gdstermez. Daha dnce de if6de edildigi gibi

Slav dillerinden +yka cinsiyet ekini almrgtrr.

isim gekiminde kullanrlan gokluk, e$itlik, ydn ekleri ve bu eklerin igleyigi Oguz grubu TUrk qivelerindeki gibidir. Hdl ekleri, GUney Batr Anadolu, Rize alrzlarr ve

Uygur Ttirkgesi'nde oldulu gibi bazr grirev deSigikliklerine ugraml$trr.

-n

vdsrta

(instrumental) eki ile baSlacryla kaynagarak +LAn Seklinde birlegik bir ek haline gelmigtir. iyelik ekleri ve tLrk, +ll, + CI simden isim yapma eklerinde; yarisi, hepsimi:, aklrlan, iiliklda, fiirliili), qtftqici Orneklerinde gdriildtilti gibi ek yrgrlmasrna rastlanrr. Hdl eklerinde gOriilen gtirev degigikligine fiil gatrlarrnda da rastlanrr: toplanyerine toplas-, trrman- yerine trrmag-, gengleS- yerine genqlen- gekilleri kullanrlabihnektedir. Eski ve Orta Tiirkge'de gdri.ilen -gut- faktitifi durgut- fiilinde yagamaktadrr. Aynr gekilde -gun- eki durgun- fiilinde -irgen- eki sesirgen- fiilinde g0riiln'lektedir. Ugiincii giinii, dev adamr silat tamlamalarrnda oldu$u gibi, srfat tamlamalan. isirn tamlamalarryla benzegebilmektedir. hep belirsizlik zamiri +si 3.t.$. iyelik ekiyle kaynagarak; hepsi insannar, hepsi hoya lar Orneklerinde gdrtild0gU gibi "biitUn" anlamrnda srfatlagmrgtrr. ileri, geeri ydn zarflarr Once ve sonra anlamrnda zaman zarfr fonksiyonu kazanmrgtrr: Ben burayt geldiydim saadci iki kere o da ddrt yil geeri. Balu y'asilc;u geldi istdn evci iki saat ileri.

Anadolu aprzlarnda gdri,ilen dapturu "birden,6niden" kelimesi hdl zarfi olarak kullantlrr: dopturu geldi, dapturu geldim v.b. Arapga siftiih (<istifsah) kelimesi seftii qeklinde hdl zarfi haline gelmigtir. Oolcaaztm seftd giiliimsedi v.b. diil olurnsuzluk kelimesi, diil ani, evci gafirmii{, ani diil qoktun gdrmii$ 6rneklerindeki gibi hdl zarfi haline gelmigtir. angrsr, angllarr (< hangi < kangr) soru kelimesi bazrsr bazllarr anlamrnda belirsizlik zamiri hdline gelmigtir. Angrlarrnt o gc;rdriydii dilSilndci v.b. Fiil gekimleri Ttirkiye Ttirkgesi, Anadolu ve Rumeli a|rzlan ve Balkan Tiirk agrzlanndan 6nemli bir farklrlrk gdstermez. Sadece qimdiki zaman eki -hr, -er ekinde bir ayrrlrk gciriiliir. -mAktA eki de gimdiki zaman fonksiyonuyla kullanrlrr. 3.t.9. emir eki -sln istek fonksiyonu kazanmrgtrr, bu gekim ayrrca -mA isim fiil eki yerine kullanrlrr: alsm isteer "almasrnr istiyor" v.b. Bu kullanrlrg Balkan dillerinin etkisiyle ortaya grkmrgtrr. Emir kipinin 3.t. ve 9. gekimleri ko 0n fiiliyle yaprlmaktadrr'. ko alsm, ko alstnnar v.b. Gereklik eki -mAll 3.t.i.'ta gdriiliir. 1.,2. teklik ve gokluk gekimleri bc)n almalr / almah bcin, almah biz / biz almah gibi qahrs zamirleri ile kullanrhr. Gereklik kipinin yaygrn kullanthgr liiiizrm kelimesinin; lcicizm geleyim, lciazun gelsin gibi istek gekimiyle ve ladzrm gelmac) gibi mastar eki almrg fiillerle yaprlan gekilleridir. sdydr / seydi, kahbr fiil gekimi Ozerine getirilerek katmerli birleqik gekim yaprlrr:

ge lers

dyd t gezc)rseyd i m v.b.

isimle kullantlan et-, ol- yardtmcr frilleri baset-, lerinde oldugu gibi fiillerle de birlegik fiil yapmaktadrr.

sus

ol-, qeket,

EaSol-

6rnek-

Yeterlilik fiili, -A+bil- yanrnda daha yaygrn olarak aynr fonksiyonda var nicci deyim, var nusil qinesinnrir geklinde var nicii / var nasrl kaltbtyla yaprlmaktadrr. Olum-

266

suz yeterlilik ise, yok nicci gtkntaa, yokmuS nastl hprdctl.rrr cirneklerinde oldu$u gibi yok nicii / yok nasrl kalrbryla gergeklegtirilmektedir. Genig zaman gekiminin olumsuzunda, iqnterim, doymarrz Orneklerinde oldu[u gibi -mar, -mer eki de kullanrlmaktadrr. Srfat-fiillerin kullanrhqr Tiirkiye TUrkgesi'ndeki gibidir. -DIk srfat-friline +cAk (>+cAA) kiigtiltme +(I)n vdsrta (instrumental) eki getirilerek, olducaan,

gdrdiicricin rirneklerinde gOrUlen -ducAAn, veya -DIk slfat-fiil ekine +cAk +l +ile+n eki ve edatr getirilerek gdrdiiccidncin kelimesinde gdr0len -ducAAnAn zarf-fril eki yaprlmrgtrr.

-Dlk srfat-fiiline ile + n kalrbr getirilerek aldrynan, verdiynen orneklerinde gdriilen -DrynAn zarf-fiil eki tUretilmigtir. Bu ek a$rzlarda yaygrn olarak g<ir0lUr. Mastar eki, -mAA, -mAk + I > -mAfl > -mAA geklinde oftaya grkmrgtrr. Nadiren -mAk geklinde de kullanrlrr. -mA ekiyle yaprsr ve fonksiyonu karrgmtgtrr. Gagavuz Tiirkgesi'ne Slav dillerinden malima, maleley mali, ma malii ma, Balkan dillerinden more Unlemleri gegmiqtir. Rusga da "evet", Arapga rslah, isliiii geklinde cevap 0nlemi olarak kullanrlmaktadrr. aha, na, te, t6 ll titit (< te+o) gosterme tinlemleridir. nastl yantnda nesoy sorma i.inlemi de kullanrlrr. Gagavuz T0rkgesi'nde ve ba$lacr kullanrlmamaktadrr. Bunun yerine, hem, da ballaglarr vardrr. ba... ba.., a... a.., ya.,. yaki... Gagavuz Tiirkgesi'ne has kar'grlagtrrma baplaglandrr. Gagavuz T0rkgesi'nde veya denklegtirme ba$lacr kullanrlmaz; osa osaydl (< o+ise+idi) eki, (< yaki) yaki da kullanrlrr. CUmle bagr ba[laglarrndan agan, Balkan Ttirk agrzlannda, Dogu Karadeniz bOlgesinde kullanllrr. T0rkge'nin en eski soru kelimelerinden olan hani (< kanr) > ani de Gagavuz Tiirkgesi'nin ctimle bagr baSlaglarrndandrr. ki ve aniki (< ani+ki) baglaglan ciimleleri ani ile aynr fonksiyonda ba$layan ba[laglardrr. sanstn, allelem (< Allahu 6lem) tahmin anlamryla ciimleleri baglarlar. Dogu Ttirkgesi ve Tarihi T0rkiye Tiirkgesi'nde de kullanrlan bolay (< bolgay) ballacr birlikte kullanrldrsr c0mleye ihtimal anlamr katar.

Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde kullanrlan uq (> ui) "sebep" kelimesi o zamiri ve +tan uzaklagma (ablatif; hali ekiyle kaynagarak ctimlelere sebep-sonug ilgisi katan onuttan ctimle bagr ba$lactnr meydana getirmigtir. negin (< ne + igin) soru kelimesi ile

ki baglacr kaynagarak gAnkA fonksiyonunda neginki baglacl ortaya grkmrgtrr. dek ve delin son gekim edatlarr, *adak, *adan geklinde eklegmiqtir. lani yerine deyni (< de-y-i-n-i) son gekim edatr; nasrl, nicii soru kelimeleri ise benzerlik edatr gitri yerine kullanrlmaktadrr.

Gagavuz Tiirkgesi, devrik ciimlenin tabii bir anlatrm diizeni haline gelmesi drgrnda cijmle 6zellikleri bakrmrndan Genel TUrkge ile tam bir ortakhk igindedir. Devrik c0mlelerde ytiklem bagta veya ortada bulunabilmekte, birlegik ciimlelerin bir unsuru dtz, bir unsuru devrik olabilmektedir. Krsacasr ciimle unsurlannrn diziliqinde tam bir ser-

bestlik hakimdir. Bu hususta Slav dillerinin etkisi yanrnda, Gagavuz Tiirkgesi'nin gok uzun bir siire konugma dili olarak kalmasrnrn ve bu konugma iisl0bundaki rahatlr$rn yazr diline yansrtrlmaslnrn da payr vardrr.

261

$anlr bilegik ciimlelerde gart ifadesi ba$lagla sa[landrgrnda yardrmcr ctimlenin yUklemi kullantlmamaktadr: KarSt gelen rylaklar geqrirdilar, nasil kelebeklar fener in do lay m mda... (dolaglrlarsa) Kargrlagtrtma birleqik ciimlelerinde olumlu yUklem kullanrlrrsa, olumsuz iffide kullanrlmaz: Onlar laftan ananmarlar, sade kurSumdan.. (anlarlar) Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik ciimleler: I ) $art birleqik cUmlesi, 2) i9 ige birlegik ciimle, 3) Ara sdzlerle kurulan birlegik c0mleler, 4) Agrklama birlegik ciimleleri, -5) Ki'li (ani +aniki) birleqik ciimle, 6) Srralr birlegik ci.imle A) Baplaglr srrah birleqik ciimle, B) Ba[lagsrz srrah birlegik ciimle, 7) Kangrk birlegik ciimle olmak Uzere yedi grupta incelendi.

268

SUMMARY Gagauzs are a Turkic communitv diffused among the countries such as Moldavia, Bulgaria, Romania, Macedonia, Greece, Ukrania, Kazakhstan, Kirghizia Uzbekistan with a population of nearly 500.000. They are the descendants of the Turks moved to Dobrudja together with Sarr Saltuk and Kaykaus as well as of Pechenek, Uz and Kuman Turks. The Turkish language they spoke is included in the Turkish dialects named as South, South West or Ohuz-Bulgaria groups. in regard of their language, culture and customs they have a great deal of resemblances with the Turks in Anatolia, Rumelia and the Balkans. Although they follow some Islamic traditions and use some Islamic terms. Gagauz Turks are Orthodox Christians. The phonetic of the Turkish language spoken by Gagauz shows important similaries with the Turkish dialecets and accents in Eastern Black-Sea, South West Anatolia and with some of those in Anatolia. Besides, some molphologic aspects are common between Gagauz Turkish language of Crimea and Uigur dialects. In syntax Gagauz Turkish differs to certain degree from the other Turkish diaclects and accents, because in this dialect the inverted sentences are quite a lot. The main reason of the adoption of the use of inverted sentences was that Gagauz Turkish had been only a spoken language for a long time as well as the effect of Slavish language.

Gagauz Turkish adopted many words from Russian, and through Russian from the western languages. The words came from Balkans languages such as Bulgarian, Greek and Roman cannot be omited as well. The Arabic and Persian wolds adopted during Ottoman Empire are still survived. Regarding its phonetic, morphology, inflectional and morphological sutTixes, the use of these suffixes, regional and archaic words Gagauz Turkish is similar to the written language of Turkey Turkish, but it differs, from Turkey Turkish in morphology in the use of -yka Slavish suffix which shows feminty. This study is based on the analysis of the works published in Romania in the years of '30s. The conclusions we obtained comprise the comparions and contlasts between Gagauz Turkish and the dialects and accents of Anatolia, Rumelia, Balkans, Uighur. Crimae as well as those spoken.

269

BiBLiYOGRAFYA Abdullahoglu, Abbas, "Gagauz Tiirk Edebivatr 0:erine llir Neqe &):, t'iirkistan

S. 10,

yrl: 3, 1990 Acaro[lu, T0rker, "Gugauzca'dtt Takma Adlar Soy ,4dlurt Ycr ildlurt", V. Milletlerarast Tilrk Kiilt0rii Kongresi Bildirileri Halk Edebiy:ttr, ayn basrrn. Ankara, I 992

.,"Rumeli Tilrk Apnlart U:erine Tiirkqe ve Yabunct Dillerdcki BaSlu.a ,4rastrrmalartn Agtklamalt. Kaynahqasr ( 1904- l9ll l) I, T'iit^k Dili ve ll*zlurt Uzerine Bulgar Arosttrmulart ( t907- l97ll ", "llalk Kiiltiirii, 198414, istanbul, 1985

A[akay, Mehmet Ali, "Tiirkqe'de Kclinre KoSmulurt", TDAY Belleten 1954, Ankara, 1988 Ahdi Arik ile Ahdi Cedid, istanbul, 1856 Ahd-i Ceclid, istanbul, 190-5 Aksan. Dolan, Sdzciik T'ilrleri, TDK yay. Ankara. l()83 Aksoy. Onrer Asrm. Gaziantep lf;r, istanbul, 194-5 Alabacr, N. P - Pokrovskaya, L. A. - T'anasoSlu. D. N., Crr.qrrrc Dili.

ll.

bs.

1-5.ti Klusslur

4lr. Kiqinev, l9-59

Alat, Regit l{ahrneti, "T'iirk $ivelet'inin 7'usnifi" Makalelcr l, 'l KAli yay., Ankala, 1987 Aslan. Flaver, (pev.) "Rus imparubrlu{u Co{rutjtu Cemiyatinin I'luherleri, .YL. cilt" Tiirk Diinyasr Aragtrrmalarr, S. 17. Nisan. 1982 Babinger, Franz, "Sart Saltuk Dede", islam Ansiklopedisi c.X, M[:CSt] yay., istanbul, I 988 Babo$lu, N. i., Gugauz Folkloru, Kiginev, 1969 . , Mctsallar, Kiginev, 199 I

.,"Molclqt,iadu-Bessurabltatlu 'l'iirkqe Ceog,ruJi Adlurt", 23-2.5 tikim, 199 l, Kayseri, Tiirk Diinyasr Kunrltayr'nda okunan teblig

Baboglu,

N. i., - Babo[lu. i. i.. Gugau: Dili

,Sintuksis

l.\'-.\' klusslor. iqir. Kiginev

Lumina, 1988 Baskakov,

N. A., "(iagauzskiy Yaz&", Tyurskie Yazrki,

Akadenriya Nauk SSSR institut Yazrkoznaniya. Moskva, I 960 ., K w4tntnr o klassi/katsii tyurkskih luzrkov, izvestiya Akadenriya Nauk SSSII otd. Literatura Yanka.1952 Ilanguoglu, l'ahsin,'l-iirkl:cnin Gramari, istanbul. 1974 Ililgegil. M. Kaya, Tiirk(:e Dilhilgisi,3. bs., istanbul. 1984 tloev, Enril, "Bulgaristutr Tiirk Ag1:lartrulu ig'ses Konson llen:cSmesi", llilimsel llildiriler 1972, TDK yay., Ankara. I 975 l]ozkult. Fuat. Tiirklarin Dili, istanbul, 1992 Llulgar, Stelan, Dev Aclamm Ool2, Kiginev. 191)0 . , Canavar Yortularr, Kiginev, 1990 Cat'eroglu, Ahmet, "Anadolu vc Rutneli A{clurtndu tinlii Dt'14iSmc,/cri ", TDAY Belle-

ten 1964, TDK yay.240, Ankala,

270

1964

., Anudolu illeri Afiulartndan Derlemeler. lstanbul, 195 I "Anadolu Aprzlaunda Konvtn Dt:fi,ismeleri", TDAY Belleten 196J, l-DK yay. 234, Ankgra. l()64 , ".4nu<l,tlu Apclarrrulu iq' St'.s ( tnsii: Bt'tt:t'.;na:;t

", 1'DAY llellctcn 1958.l"DK yay.,ll. bs., Ankala, l9tl8 ., ",4nutlolu,4pr:lurtntht lvlcthutesc GeliSncsi". 't'DAY llcllcten 1955. ll.

bs., Ankeya, 1988

.. Anatloltt Diyulekloloii.si U:arina Mul:ame /. i. U. ya1'. I

105. istirnbrrl.

940

., Ancrcfttlu

Dil,ulektttlo.iisi li:erinc l4alzeme

Z. i. [t. yay. l-16. istanbul.

t94l , Divunii Liigat-it Tiirk Dizini,TDK yay., Ankara, 1972 "Mufilu Afizr",TDAY Belleten 1962,11. bs. Ankara, l98ll . , Eski L).vgur Tilrkqesi Stizliifii, Ankara, 1969 ., "Tiirkqecle "v" morfbmi", Tiirkiyrrt Mecmuast, c.XVl' l97l Cahe-rt. C..C.. f'oints dc clottte sur les (iugouzes, Napoli, 1982 ('ebeci. Ahrnet, "Ouguuzltrrm |'arihi, Diti, fitlkktru Hakktntlu", C.U. Egitinr Fakiiltesi De rgisi, c.l, S.l, Ankara, 1985 "Osmunlr Devletinclc Gogouzlttr", f iirk Kiilttirii' S.3-54, yll: XXX, Ekirn. 1992 Craclrrr, Mrlrarl. Duu Chrluhi ()oguuzlur icir, tchrnd.ir ttpar, Chrglnau, 1935 ., []i:irtt Suultrmu lrstts Ai (uiozlu) Iivtrn!!helieusti, Cltt;lnau. 1934 . . [:lcseruhiectU Guguu:lurdn lslttrteusa, Chl;rnau, I 934 . , I)tc!tonar Gugauza (Tturto)-Rontar, Chr;ttratl. 1938 (lavtr5. Mchrnct. "[]ttlguri:;tuncluki lvlilli llztnltklur", Tiirk Kiiltiil'ii, yrl: XXV. s.190. I'laziran, 1987 .

t)allr. lltiseyin, Ku:a.wloPu lJulgurislu,t 'l'iirk 4.50. ll. bs.. Ankala. l99l

'114t:lurt

Il:u'itt,' .'lntsttnntlur. fDK yay.

I)evlet, Nadir'. ('agrlrt,y'filrk Diinvt:;r. istanbul, 989 Dilagar, A.. 7'iirk Diline Gencl Bir Bukts,'l'DK yay. Ankara, 1964 Dilgin. Ccrn (haz.), I'eni Tqrunta Sdzliifrii. TDK yay., Ankala, 1983 Doellbr, (ierhard, "Dus Oaguustsche", Philologinc Turcicae Fundarnenta, Wies1

badett. 1959

I)ogrrr, A. Mecit, "Gaguuzlarm Folklor ve Antntporutmik ()zclliklcri", lY. Milletlerarasr Tiirk Halk Kiiltiirii Kongresi llildirileri, l. cilt, Gcnel Konular, K.B. yay., Ankara. 1992 Durbaylo. M. A., Ilullutlu l'iirkiileri. Kiqinev. l99l lrckrrranrr..lanos, "Dinlcr (ltlukedttn.l,u)'l'ilrk /l[:r ", TDAY Belleten 1960' ll. bs., Ankara,1988 "Kunrurunu (lvlukcdon.t,u), 'l-iirk ,414:t", Nencth Arrnafant, 'l-DK yay.

l9l. .

Ankara. 1962

, \'ufiulu1ru

Kituht (gev. Ciiirrav Karaagag), istarrhtrl, 1988

"Bolnusa Kelintesinc [.)uir", Tl)AY Bellctcn 1955, ll.bs., Ankara,

t9t38

27t

, Qu{ateqt'cct El Kitah (qev. GUnay Karaagag), istanbul, 1988 , "Bolmasa Kelimesine Dair", TDAY Belleten 1955, ll. bs. Ankara, r

988

"Tiirkqe'de D, T ve N seslerinin Tiiremesi", TDAY Belleten 1955, II. bs., Ankara, 1988 Ekincikli, Mustafa, Tiirk Ortodok.slun (BaSlangr7'tcor Milli Miiccrdele sonunu koclar) Basrlmamrg Doktora tezi, Ka,v-seri, 1990 Emre', Ahmet Cevat, "Tiirkq'e'de Ciintle ", TDAY Belleten 1954, Il. bs., Ankara, 1988

"Tiirkqe'de Ciimle

II. isim Ciimlesi", TDAY Belleten 1955, II.

bs.

Ankara, 1988

"TiirkEe'de Qogul belgesi -ler'in etimctlojisi iizerine bir urosttrmu", TD-Belleten 1940, Ankara, l94l Endler, Dietmar-Walter, Hilmer, "Wdrterbuc.h Bulgurisch Deutsch, Leipzig, 1987 Ercilasun, Ahmet Bican,)r'neklerivle Bugiirtkii Tiirk Alfcheleri, K.B. 1,ay.281, ll. bs., Ankara, 1989 "Gcrgctttzlardttn Yeni Haberler",

Tiirk Kiiltiirii, yrl: XXVII,

S.3 16,

Agustos, 1987

tlair buzr dii;iinceler", Tiirk Kiiltiirii Aragtrrmalarl, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtal'rn Hafiraslna Armafan, yrl: XVII-XXlll-2, 1979. 1983, Ankara, 1983 ., "-tnaq, -meg eki iizerine", E.F. Tiirk Dili ve Edebi;-atr Dergisi, c.XXl, 3l Aralrk 1973 Ercilasun, A. B. - Aliyev, A. M. - gayhulov, A. - Kajrbck, H. Z. - Konkobayuulu. Y. B. Grjklenov, C. - Mahpir, V. U. - Qegcnov, A., KarStlu.yttrmult Tiirk "GeniS zamun ekine

Lehgeleri Sdzliigii 1, K.B.

Eren,

istanbul, 1988 Ercn, llasan, "Goguu: Tiit'kq'esi", I

Ankara,

1993

ll.

yay.,

Tiirk Ansiklopedisi c. XVI, MEB y'a1'., istanbul,

968

"Guguuzlcu'",

., Ercn,

."-ay.,

A. Cevat, "Puzvondoplu O.sman", islam Ansiklopetlisi c.IX, MEGSB

Tiirk Ansiklopedisi

XVl, MEB yay., istanbul, 1968

"Tiirkqe Folluk Kelimesi ii:erine", TDAY Belleten 1958,

Ankara, 1988 -Giizal'drn, N. -Parlatrr,

i -'fekin,

-1.

Il.

- ZiilfikAr,H., Tiirkqe Sdztiik l-ll,

bs.,

fDK

ya1. 5,19, Ankara, 1988

Brgin, Muharrem, T'ilrk Dilhilgisi, istanbul. 1977 ., Dede Korkut Kituh I, Giri;-Merin-Fuksimile,TDK yay. 169, Ankara, I

989

Eroglu, 'l-iirker, "Gaguuz Tiit'kleri Hctkkmtlo Deniz Tunoso{lu ile Rdportui, Folklor, E1'lUl, l99l

Milli

Evliva Cclcbi, Se.t'uhutnurne, Rumeli-,solkol ve Eclirnc thaz. isrnct Parmaksrzoglu), KTB 1'a1'.,

Ankara, 1984

Filoglu, Yasi, A.t'cltnnrl, Kisinev, 1990 Gabain. A. r,on, Eski Tiit'kgenin Grumeri (gev. Mchrnet Akalrn). TDK I

988

212

ya1.'. 5-12,

Ankara,

- Pokrovskaya,L. A. -Tukan B. P.. Redakt0r: Baskakov. N. A., Gagauzkogo-Russko Moldavskiy Slovar, Moskva, 1973 Gencan, TahirNejat, "Sfat Birlikleri ", TDAY Belleten 1954,11. bs., Ankara, 1988 . , Dilbilgisi, TDK yay., Ankara, 1979 Golubovskry, H., Pegene!,i, Torki, Polovts4 Donasestviy Tatar IX-XIII. v. Kiev, 1884 Grdnbech, K., Kuman Lehqesi Sdzlildii Codex Comanicus'un TiirkQe Sdzlilk Dizini, Gaydarci G. A. - Koltsa E. K.

(gev. Kemal Aytag), K.B. yay., Ankara, 1992 Gubo$lu, Mihail, "Prof, Protoiren (BaS papaz) MihailCruchr ( M. Qahr l86l-1938)m aliimiiniin 50. yil milnasebetiyle",Tiirk Diinyast Aragttrmalarr, S. 60. Haziran,1989 ., "Gagauzlarm Aslma Ail Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim ", Xl. Milletlerarast Tiirk Tarih Kongresinde sunulmug bildiri iizetleri, (21-26

Eylul 1980) "Gagauzi in Lumina istoriei, Basilmamrs Doklora tezr, Bucuregti, 1938, 1940

"Gagauzlarm "Tiirk4e" Dili, Edebiyafi ve Tarihi Hakhnda ArastrrmaBeSinci Miltetlararasl Tiirkoloji Kongresi, istanbul, l3-28 Ey-

lar", liit,

1985,

TebliHer Tiirk Dili c.II, istanbul,

Giilensoy, Tuncer, "Gagauzlar",

Tiirk Dili

1987

Edebiyetr Ansiklopedisi

c.lII,

istanbul.

1979

., Kiltahya ve Ydresi A$tzlart, TDK yay. 536, Ankara, 1988 "Rumeli A!,ularmm Ses Bilgisi Uzerine Bir Deneme", TDAY Belleten

1984, TDK yay.. Ankara, 1987

., "Anadolu

A{tzlannda simdiki zaman eki", Tfirk Kiiltiirii Aragtrrmalarl, Prof. Dr. ibrahim Kafeso$u'nun Hattrastna Armafan, yrl: Xxlllll -2. Ankara, I 983

., Anqdolu ve Rumeli Aftzlart Bibtiyografyas,, K.B.MiFAD yay.. Ankara,

l98l ., Gagauz TiirHeri, Ortadofu, 3l Mart, 1992 G0nay, Turgut, Rize ili Afirzlan. K.B. MiFAD yay. Ankara, 1978

Tiirk Diinyasr Aragtrrmalar6 S.44, Ekim. 1986 "Yunan-Bulgar Kilise Milcadeleri ve Gagauzlar", Tiirk Kiiltiirii, S.144, yrl: XXIX, Arahk, l99l ., "Gagauzlarm Hristiyanl$t Kabulil ve inaruslarmdaki islami Unsurlar Meselesi", Tiirk Diinyasr Aragtlrmalarr' Arahk, 1983 Harun - Argungah, Mustafa, Gagauz Tilrkleri Tarihi Folkloru Halk EdebiyatGtingor, lart K.B. yay., Ankara, 1990 Hacreminoglu, Necmettin, Tilrk Dilinde Yapt Bakmmdqn Fiiller, K.B. yay.. istanbul.

GUngiir, Harun, "Seyyid Lokman Ofiuznamesi",

l99r Tiirk Dilinde Edatlar, istanbul, 1984 "Uze / 6ze Meselesi", Tiirk Kiiltiirii Aragttrmalan Prof. Dr. $erif Bagtav'a Armalan, yil:XXY12, Ankara. 1987

273

Hatiboflu, Vecihe, "Tiirk Tarihinin BaSlangtct". A.U. DTCF. Tilrkoloji Dergisi,

VIll, Ankara,

1980 . , Tiirkgenin Sc)zdizimi, A.U. DTCF yay., ll.bs., Ankara, 1982

Azerine ", TDAY Belleten 1960, ll.bs., TDK yay., Ankara. 1988 Htristian Mezhebinin Tarif ve Talitni, istanbul, 1900 iUn-i glbi, El-Evamirii'tAlaiyyefi't Umuri'l-Alaiyye, (haz. Adnan Erzi), Ankara, l9-56 inalcrk, Halil. "Dobrutlja", Encyclopedie islam c.Il, Leiden, I965 .. "Osmanlr imparutorlugrr" TDEK lll. Tarih, TKAE yay., Ankala,

Hazai,

G. "Rumeli A{ulannrn Tarihi

1992

inan, Abdulkadir."Tiirk Ditinde izafet" izaJbt ve Tilrketskom Yaztk (adh eserin tanrtrna yazrsr), TDAY Belleten 1958, ll.bs., Ankara. 1988 izbudak, Yelet, El-idrak HaSiyesi, TDK yay., istanbul, 1936 Kafesoglu, ibrahim, Tiirk Milli Kiihilril, TKAE yay., Ankara,1977 Karagoban. Dimitriy, P roza, KiSinev, I 986 Karal, Enver Ziya, Osmanlr Tarihi c.V, TTK yay, Ankara, 1988 Karpat, Kemal H. "Cagauzlarm Tarihi MenSei ", I. Uluslararast Tiirk Folklor Bildirileri, l. cilt, Genel konular, K.B. yay., 1294, Ankara, 1976 Kaynak, ismail-Do!ru, A. Mecit, Gagauz Tiirkqesinin Sdztii|ii, K.B. yay., 1294, Anka-

ra, l99l Krrzroglu Fahrettin, kpgaklar, TTK yay. Vll. dizi, sa. l2l, Ankara, 1992 Kolsa. Mihail, Tilrkiilcir, Kiginev, 1989 Korkrnaz. Zeynep. Ciiney-Batt Anadolu AP:lart, L cilt Ses Bitgisi, ll.bs.. A.U. DTCF

yay.l42,Ankala,

., NevSehirve

1977

Ydresi Agrzlan,

l. cilt

Ses

Bilgisi,ll.bs., A.U. DTCF yay.,

|,42, Ankara.l9T'l .

, Granter Terimleri SazliiEii, TDK yay., 575, Ankara, 1992

.. "Tiirk

Dilinde +ga eki ve bu ek ile yapilan isint teskilleri iizerine bir deneme", TDAY Belleten 1958, ll.bs., Ankara, 1988 ., "Ti)rkgede' ek ytgilmast olaylarrntn meydana gelisi ii:erine", TDAY Belleten 1960, ll.bs., Ankara, 1988 Kowalski, Tadeusz, "Les Turcs et la Langue de la Bulgarie du Nordesl", Rocznik Orientalistyczny'den ayrt bastm, Krakow, I 933 ., "Kuzey-Do{u Bulgaristan Tiirkleri ve Tilrk Dili", @ev. O. n. RfUn;, E.F. Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c. Ill. S.3-4, 3 I Matt 1949 K<ipriilii, M. Fuat, Ti)rk Edebiyatmda ilk Mutasawtflar, DiB yay., Ankara, 1966 K0sa, Mina, Umutlar, Kiqinev, 1988 . , Sqbansaarstn Giin, Kiginev, 1990 .. Dattrm Omiirdcin, Kiqinev, 1990 . , Hazrr O/, Kiginev, 1986 Kurat, Akdes Nimet. Pegenek Tarihi, istanbul, 1987 ., ly. -Xl/tll. yiizyillarda Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, TTK yay., Ankara, 1972, . , " Peqenekler ", istam Ansiklopedisi c.lX, MEGSB yay., Ankara, l988

274

Ktrro!,Iu. Stel'an. itkvaz'lin'ki;sri (Antolo.ii), Kiginev, I989 Magirzarrik, D. A. - Mihaylov M. C.. Rzsr,(o'furcl.gki,r',Skrvrz', Moskva. 194(r Mahrtrut. [:nver, "Orrgrnrz Tiirkgesi", Tiirk Kiiltiirii, S. 335. ytl: XXIX. I\4art, 199 I Manol. r\tanas, (iuguu:lar (ltristi),un'filrklcr), (gcv. 'l0rker Acalollu). Artkara. l()39 ManstrltrSlu. Mecclut. "'fiirkiyc Tiirkpsi'ilc Sc.s utrtmu ". TDAY llclletcn, 1957, ll. bs.. Ankara, 1988 .. "Edirnc A{tndu Yttpt O=elliklcri", TDAY Relleten 1960, ll. [rs., Anka-

ra. 1988

"TiirkEede Zamir (lekinri", E.F.

s.3-4.31 Mart

T0rk Dili ve Edebiyatt Dcrgisi, c. lll.

1949

Malinoglu. Fedor. tl'c,l Dalgast, Kiginev, 1990 Mollava. Melkiire. "Sur lc lern?c" Kurumutt" cl Les ree'hq'chr:.ssur la:s" Kuntnrun". Giiney Do[u Avrupa Araqtrrmalart Dergisi, S.8-9. (l97tl-l9tl0). istanbul, 1980

Mo;kov. Valentin A-, "Gauguuzkiy Sknur", Narcqiya Bassarabkih (ilgauzov, llad-

loff "Proben".

St. Petersbury. 1904

T\retskie Plemenu Bulkunsktn Ptrluo.rttrnn,e " izvcstil,a l(trsskogo.

Geogr. Obgegtvo. 1904

Mtrstirliryirv. Ii. M. -$qcrbilin V.(1.. llusq'u-7'iirk1'e Sii=liik. islarrbul, l()8t) lvltrtaciel, Pc'ler'. Drc Ange'hlic'he Ein l*'andcru,t!: tv)t't Sellrhtu' 'l'iirkcn in lic [,\tbntcfut im .\'lll. .luhrhundcrt. Solla. 1945 Na1'rr. Yai;ar Nabi, Ilalfuarlur vc'l'iirklii,t. Ankala. |()ll(r Ncnretlr, Gyulrr. Kumukve Bulkur l.ehqeleri Sii:liiiii, K.t]. 1219, Ankala. l9()() ()lcay, Sclahitllin, l',r=urunr ;lg:r, Ankala, l'Xr(r Ozkirrr, Ncvz-at. I'urkeutl ,,1!:t, BasrltniurttS yiiksek lisans tczi, Kayseri. l9()0 Oz(in. Mustalh Nihat, 'l'iirkqe Yqbunct Kelimclcr,sir:liigii, istarrbrrl, l9(rl Percrneci, Osrnan Nuri, 7)rrrc Ro.t,u'llrihi. istanbul, 1952 [)okrovskaya. l,yudnrila A.. Grunmuliku Gttg3ttckogt Yu:rfut Fotteliktt i lt'ftn.'fiilo1ii.r'u, Moskva. 1964 "Krutki.l' Oqcrk Gramnuliku Uaguuzktgtt l'u:tl<tt", GagauzkogoItussko-Moldavskiy Slovar, Moskva. 197-1 .. "Guguuzki.t' Ya:rk", Yaztki Naritdov, SSlt ll., Tyrrrtskic Yaztka, Moskva. 1966 ., "Goguuz Dilinin ve Bolkun Tiirk Aplilartntn huzt .rt'tt!<*s i:elliklt'ri". Bilinsel Bildiriler 1972, TDK yay. 413, Ankara. 1975 .. ()ugttu:ctr vc Turihi Gclisiui. (gcv. Nikolay Vasilyrrs), T'iirk Lehqclcri ve Edcbiyatr Dergisi, S. l. l'laziran l()95 I\rppc Nikolauss. " k'c,r!:lcichendc (irqmntutik dar ulluic'hc'n s1uac'hcn",'l'eil: Verglcichendc Lautlehre, Wiesbaden. 1960 Poylaz. Mustala. Anghi Elisabeta, Tiirkg'a-Rr)ntatt(:c Sd:liik, islanbul. 199 I Prdhle, Wilhclnr, Kuraqal, I.eh1:csi Siizlii[ii. (gcv. Kemal Aytag), K.L|. yay., Ankara. t99

Rcdhorrsc. Jarnes. ingilizc'e-Tiirkq'<:.'l'iirki'c-ingili=t'a Sii:tiik. Milliy'ct yay.. istirnbul.

tq92

275

Rdsiinen, Marfti, "Mqterialien zur Lautgeschicte der Tiirkichen sprachen", Studia Orientalia, edidit Societas Orientalis Fennica, XV, Helsinki, 1949 SaElam, Feyyaz, "Gagauz Yazarlar Birli$i Baskant Stephon Bulgar: Kiiltitr merkezimiz Tiirkiye ile daha sth iSbirli{i istiyor", Miltt Kiiltiir, S.90, Kasrm l99l San, Sabri Ozcan, Giimiishane Kiiltiir Arq$trmalart ve y6re A{tzlan, K.B. yay., 1212, Ankara, 1990 Sarag, Tahsin , Fransuca-Tiirkge Sdzliik I-l l, TDK yay., Ankara. I 979 Selen, Nevin, Slyleyis Sesbilin Tiirkiye Ttirkgesi, TDK yay., Ankara, 1979 Sevortyan, vervant Y.. Tiirk Dillerinde Kelime Basnda Unsijzlerin Dilsmesi", Bilimsel Bildiriler 1972, TDK yay., 413, Ankara, I 975 "SSCB 1989 NAfus Saymt SonuElan", yeni Diigiince, S.433 Stragimirof, Anton, "Cagauz Hayatr", (gev.T0rker Acaro$lu), Varlrk, S. ll7, l5 Mayrs, 1938 Siimer, Faruk, "Gagauzlann Aslt", Tnrk D0nyasr Tarih Dergisi, S. 52, Nisan, l99l

"(iagiauzlarm Aslt

t99

Il", Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, S. 53, Mayrs,

$ipova, E. N., S/ovar Tyurkizmov v Russkom yaztke, Alma Ata, 1976 Tanasoglu, Dionis, Uzun Kervan, Kiginev, 1985 . "Yunus Emre ve Gagauzlar", Ortado[un 22 Mays

1993

"Gagauzlartn istoriyasr" Ana Siizii, l0 Apustos l99l Tanyu, Hikmet, "Tilrklerin Dini Tarihgesl", istanbul, l97g Tacemen, Ahmet, " Bulgaristan Tiirkleri", 1878-1990, Adana, l99l Tekin, Argrn, Tiirkmence Dilbilgisi, T0rkmen DEB, 1988 Tekin. $inasi , Uygurca Metinler II, Mctytnsimit, Ankara, 1916 Tekin, Talat, Ana TiirkEe'de Asli [Jzun Unli]ler, H.U. yay., Ankara, I 975 . , Orhon Yazttlart, TDK yay., Ankara, 1988 Timuma$. Faruk Kadri, Eski riirkive Tilrkqesi XV. yii:yil. i.u.E.p. yay.2l-57. istanbul, 1977

Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Tiirk Tarihine

Gfiq, istanbut,1946

Topalo$lu, Ahmet, Dil Bilgisi Terimleri Srizlafr;, istanbul, l9g9 Topuzlu, G. Nikoloyevig, Ana 56z0,2l Nisan 1990 ., Ana Sdzii, l9 Mayrs, 1990 Tuna, Osman Nedim, "Ktjktiirk Yanlr Belgelerinde ve lJygurca,da Uttn L'okaller', TDAY Belleten 1960,11. bs, Ankara, 1988 ., "Tilrkge'de Tekrarlqr",E F. Ttirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c.lll. S.3_

4,31 Maft 1949

Tiirkiye'de Halk A{zrnclan Derleme sdzliipii, TDK yay.,

s. 2llll-12 c.l-12. Ankara.

1963,1982 Urfalr Kemal Edip, Urfa A{zr, TDK yay.25,ll.bs., Ankara, l99l Ulkiisal, Mtistecip, Dobruca ve Tiirkler, TKAE yay., Il.bs. Ankara, I 9g7 Tan*larryla Tarama sdzlii{ii. TDK yay, s.2t2ll-8, c.t - vilt, TDK yay, s.2t2ll-g, Ankara, 1965,1977, Valentino, Kotenko, "cagauz Fonetifiinin Bal problemteri".23-25 Ekim 199 l, Kayseri Tiirk Diinyasl Kurultayl'nda sunulan tebli$ :_

276

Wittck, Paul, "Les Gaguuzes : I-es Gcns de Kevkaus", Rocznik Orientalistyczny,

xvilt,

l95t-19-s2

Ali on the C'hristiun Turks rt'Dohracrr, BSOASI XIV

( 1952)

Yazrctoglu Ali,Selquknarze, Topkapr Sarayr, Revan Kdgkii. 1390-139 I Yolollu, Ciillti, "Brcrqtlun Scsler", Uldua S. I .. "(iuguuz-Hukas Folklor Bqalanttlarr ", Ana Stizli,27 Nisan 199 I Yiiksel. ZrJhal, Polatlr Krrrm Tilrkgesi,4g:r, TKAE yay.99, Ankara. 1989 Zantahqari F.l-l"lvarizmi, Mukaddimetii'l-fdch. (haz. Nuli Yilce),'fDK yay. -535, Ankala r

988

Zajaczkowski. Wlodzrmrerz]'.le4tk r F'olklor Gaguttzorv : Bulgurrt, Krakow, l9(16 ., "l"ocubuluire Goguouze - F'runguis ", Folio Oricntalia Vll, 196-5 'l'orn: . , " Pt'1,c:wki do etnogralii Guguuzlutw", Roczntk Orierttalistczny,

XX, Warszawa,

l9-56

", E,ncyclopedie islam c.l l, Leiden. 1965 "Gagauz ., Folkknr ", l. Uluslararnsr Tiirk liolkkrr Kongresi Bildirileri, l. cilt, Genel Konular, K.[]. MiliAD yay. l(r. Ankala, 197(r .

"Ga-q1tuz

Zanct.T'odur' (F€dor), Karrmcaltk, Kiginev. 1989 . . Zctmqnuydrsrn Evim, Kiginev, 1989 . , Bdcec:ik, Kiginev. 199 I

"Gagauz Halk Tiirkiilerinde:)fiu:luk Ruhu,23-25 Ukirn. 199 l,

Diinyasr Kurultayr'nda okunan tebli[ Zeynalov. F. ll., Tiirkologiyanrn Esaslarl, Baku. 1980

277

Tiirk

T.T. Aa

Karamanhca Alfabe

T('s

^s Ee,

<Dq

I11

Mm Nn Oo Oo Pp

Rr Ss

son hecede d

ii rj

H (ha) son hecede ri son hecede i

A). Mp

Nv Oo O lo1o,o

Io. Io,

TT Oy o[, ar

uti

dy,

r,<iu,

son hecede

Kahn srra ince srra

I-i, lY; yi, yt I', l; r', i

278

Basa ra

bya G agav uzlar t' nrn ku lla nd lll

Baita

T.T

lfa treler

il.

Ortada

Sonda

Aa B6

c, ci, ce

c, ce. ci

;

o 5

;lr lle

tlr

fr lr

6 E h

;

t)l bl

1,1

Kr'

.-t.r

tTt

lVl

IIH

6ti Iln

lll il

T'r'

)r,

jtv

e,i

i,e

v v z 6

.l'

wii 3:r

,?t

lll

yu ya

II)

rrr

fls

ee Mihail Qakrr'rn eserlerinde kullandrlr Romen esaslr al 30'['emmuz 1957'de kabul edilen kril esaslr allhbc baqlangrqta Iaprlan bir degiqiklikle X har.fi kullanrlmaya baglanmr$trr.

219

c.]lX ilc gostcrilirken

daha sonra

Bulgaristan Gagavuz Tlirkgesi ile ilgili yaylnlarda kullanllan alfabeler

T.TIil b

Aa Bb

zr,

llX .ur

o D

Gg v

d e

o b

h I

Ii ii

KK L l,l

Ee <ll

fr Xx r?r ,r. 14u

J.r Mv

o 6

Mm Nn Oo Oti

Iln

Pp Cc

m n

Ss Ss

Oo i,io iro

lll

ilr

v z a

i o o it u r)

II)

rj Zz Aa

.rx

t{q

Cc Dd Ee

IO ro

hti 3g

do oit U" Uu

Vlodzrnrrer Zajaczkowski. Jezyk I Folklor Cagauzotr z Bulgaru (Krakow. 1966) adlt eserde yaytnlanan metinlerde kullanrlmrgtrr. Bulgaristan Gagavuzlart igin yayrnlanan incil'de kullanllmrgtrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nin Latin K0kenli Yeni Alfabesi

T.T.

G.T.

,Dd

Aa Aa Aa Bb Cc Cc Dd

Aa Ai Bb Cc Qc

ll ii

ii Jj

Nn Oo

$t Tt

Tt Ts ts

Uii

Vv Yy /'t

Not:

Yy Zz

Xx, Ww, eq, Ab, 69 harfleri

sadece bagka dillerden ahnmrg 0d0n9 kelimelerde

ve ilmi metinlerde kullanrhr.

281

283

Vasi F'ilioglu. .4vchnntk, Kiginev, 1990. s.6

AllllblHlllrlK l.l rrii;r;1lrp tlol('raltKbt ltttt 6i' levuplrr rcrM, aKJt urjla:

!,ys apa napAbr ayr,

Opty.niip eBnr{ ca3AaH. Bap,nu tre 6y uHcaupa?-

E.n llxlt

xenrdu

cbrHrrui,

I,luprux- caprbr afiaanga, 6np aii uuQr vypiir( qapblK. Arua ca6yp, AariaHMaK (<Da.nanuas clrBpn raurran) Xen yr'ryrnaH, KH 6aiipaK A.n o.nyp, ff, yur lra

unxdn

,qe xan.

uuH HrraAblHa,

3cer.ncpii BaKbrr 4oriyn,

Ayyaypay Maiibu aAaM

Jlenun

aAbn{br xoiiyn.

O, uepdH 6y afi4uttHuu, ,[,e1u: <O.nyH 6apa6ap!> OHyH 4epun aAaMHbrbr Avunefrrr enlr ftanap!

'I'oclrrr Zatret.

Bitecik, Kiginev, 199 I,

s.3

llou.tt,t l!omrtttto

.re

tit,

.v Atit xi.t.i-1rrl)rrf.1111 i rtltt (t1 ii 1.1 ;t1t 1, t,1.r1. r1

AltA flHnHM Ana AnnLlrnr - 6rep uiiu"rud, Srnnain ribrrl i:rauJOOp epAd. C6anepr rci3ein, KbrBpaK Or',,tVpti KaAB

!i AarlaK.

AHa .qranrlM ACiKynep ,[onar,rga rypxy rirep. AHa gunrlN{ caH>T<urrirbr3 Canr oHyHHaH fialuaiftes.

E t' x t.r.+t

6pn

doc nt

-na

put,w!

E:rtiu u.iti andutiiriau (ty r:uit)tt, tt:Qtttii data*.tut,t.; o A\irtut,t1it, ttttibt(:btiibiit ttdt t n fj:traorbtK,), <'erltrnii dada*.sttt ts ,4ntt [{u-tu t1ii111.tr1,4'1111-Cix. Eutuu, o ,tt;ut.lra -- ilrttnttt, nre,itt!i, ce ptut! ' 6uuutip.'tiiu Lit,t,1 accprr Ozyl 0eAc-nepu.xrts fiapant.trrrrru.trLrp .lttu ,\tt.tttt.+ttt:til r)efrrttt 4nrc ut(tuattmtt. 6\ijitt otta deeptiip Op-rott-Ertucaii tttt.-tbr.1 a p bI.'!T u t n a p d a a n Q a e u rn ili Jt d u fi tu u nx u ut, ax a A r r a 1\ utt u "+r u :t K tt.rt.rtttut ijtii, rtui;ii tte[]-rtbuu eae,t,)iitt Kbt(tpeK, utr)tpu;ttt. - toli),t, k'|,'iut4 fic.i cusi.i ,4;tt ,,7,uttu< ;)tipeu,vecuu]ii. Yxym:tttiauI, LtHrJ o 6usdil 6upu*ttrc, xcltyiyH ou)' xe,v tt';tc*ee.+tu:tii zUnypytt, ['I ii caam rna, na(r)rbt ?a?oy:iLryxnapatx!

ar 285

M. A. Durbaylo. Balludu Tiirkilleri, Kfuinev. 1991. s.95-96

,/ Kutn,

tXrrK,

Kbt:Jt,L,u

Kbr3brM

ait

T'gdoltxu,

6aruilpJtupbr...

Tyaopxu,

A.rr 6axup.napu,

A;r 6axup.napu,

fHr Ti'Hafta cYfia"' I(a.nx:p Tya6pxn, A.nafrop 6axupnaa, A.naa 6axup.naa,

lnaeep Tyuaila cyfia. Aa.nlr,rpap 6axupraa, 6axap TluaHuu ycrSiul. 6Hp xafta* rjipx re.neep TyaopxnfiH arMaa.

Ar:p Tya6pxu 6axup.naa, lruep xauapax eub. "Mir.rrH tra, n'r6.nrr, caKJra 6erru,--

ltec,-

Cax;ta 6cttrt c:.rttAttK Hrnrttil, Cauautt-,tu HqHHa, KllJtHAHMH !cr1ir'ri". Cax,rr,rfiep Tyaopxuftr v6.nucu

CanAuurrr r.ruuHi,

EHp xaila

rypx

KHJTHAUHH

re.nuHur

fcrlnl.

Tyltilpxniin arMaa. "Cafia rcSpcu n, xi i-ir'r tt tra, Ca6attcapcurr, cyeirrd ! Hoxrrryayp Kr,r:lbrH euepacrtr Pl6xruylyp vorkyytt,

cirr 6nsi?

BepicnH cbn 6nsl?" "He xu:urr'r Bap eBepHM, I{c uo*vyrr,t nap nepnnru". "lliSnaa ceHru o Tya6pxuu, (B)o rbrl"rr Tya6pxnn?" "BeHllu Tyn6pxnr'l o"rra1i. O.nlY aa rbr'laYr". "l-llbuaa (n)ouyu neeapu? LiHg,rr,rxapurn al sr>i<u ur3.

286

Cir.rrb

la,

"Ka.nx,

eepdrvr ceuuu ri<aur,ruul a,r*<ur3".

Kbr3r,rM

Tyaopxn,

Typx"rrbp reJrAH".

"Aqua, MiJrr, A,trva, uir.ltH,

Miaucn a.rap

cauAbrrrrMr>r,

xn,rrttalrru

catr4uiir-rur,

M6.nHcH aq3p KHJIHAuun. Tya6pxuflu rypx.nrip vuxapip.rap (n)opaarr. Tyati p x lr H n u r y px.n i p 6 a a ltttrt t ap Kor Jr a p u br, Eaa,'r5p.nap KorJrapHbr xeM Aa aiiaxrapusr. Arrpnap Tya6pxnfiu xafiaauurH Htrullii. Aas Mbl rHAeopJIap, qoK My I'n4â&#x201A;Źp.rrrip, ErHur6p.nhp Tya6pxn.nip Tjrnanr,rtt yclyul. "t{osrrn 6euuu KonJrapMbr,- Aeep,tlosnH 6eunu ailax.naplrsr. Ilau aa 6pas 4yscueiirrru, Diiu Aa 6pas cisc.neiiurrl". O:rauatt TyAopr<unr.rrr u6r6piliip KorJraprr,r, tJ

iisi'p"rra

KoJlr a pnr,r xeM Aur a iia xna prrr,r.

Il(o) lta 6pa: 4yretrciicp,

O 6pa: cysyrep.

(lJ)osaMarr 1-ya{rpxn oHHaa 66.ni aeep:

"Anu o.rra*au rypxrepun c;lyracur, Taa lttt r-r.niriit,trut 6a.itr,rx.;ta1tr,rtt cotfrpacl,t". .* l*-

r go=--; .f .4,

l9 _rta!-rfc_

-r.rcJJ*._

-tr*e

6rai

-etgil.rPz-

287

Petr Gagavuz-Qebotar, Cana Yakm, Kiginev, 1990, s.46

OOJIYMA

Ko o.ncyu enuu Xepxepd

ar{brK.

PIo.n>i<yfra ceBlrH,

Kapurn oua

qbrK.

A.u,uuu xopy,

AocryHa riauaH. .[rrH.ncefrAu[r,u.oopy,

Eun o;ruaa nrlulrvraH.

Ollta

neK xaMeJI,

KeuAlrrrAiiu Aa Bep.

Xencnuu aaJreM VsaxraH r6pep.

On repslr, 6u.lnru,I(opxrra ca.nr uurrii u.

lllapan

a3x(brK rrq,

CapQour oaua cds.

P[aulanax xrrca Xelt Aa caAe 6lrp. Eaapll 6up xu:a Cesuur.riir rerr.rp. Eep ropdpcfiH xnH,

Ka6aarcne a3ap,Drrn 6axuaa qrrpKulr Xerr ypuaa rxaMap. fy.ir ll fi , lri :i pcd' <gar'r Platluura rrrucerl.

288

Arul.nsriiu cair, KapAauruttbl ceB. A4aapca.nap 6an, AasHHut 6aana.

Korryrura cdu

Oljiad

qa.n,

aa;ra.

3oop.napu yHl'r, 9brra>irsx eHlr.

Ar.nusAa ciiu ryr ,II,eAenepnurt.

Xep6Hp AaaBaAa

flafr ryr riasaua.

6axrrlairpax caaAa, Te 6o.nii iraura.

289

riH3paJ,br,'l\tbrLu 6r,riiux o caiiui,lapurtur rllprrtHurrx. 7.{a o:artau 6drt aHHaAbM, aHtt 6stiiur a.[aNIa iiapaursp, nacbrJ xapr,riia ne.'IilK. 19Bl lisr"r... Kequ Md.ru AeAy y3arrbl Kyp)' 6aiiiaaHsr, )'pirJ\{}'ut uelrui Kyptuyri}:l{a rrI{nepiraJucr >iienruu,{a l9l4 ftHrtbttl4a, co1ta 3,iig1' a6aHAt't 6acroHyHa Aa AeAII: I:t

ut.:i...

LIox fisi,r

reqrn

iuittt;tzidn copa,

qoK

Din

lr.rKr.iH xecan e.ldlreAprlr, neild rejrep "iacp? D,a caa.1e copa, rerrrprrn aKJrbrMa egtii: tit'r.ruH re.irniiHrr, ar{HaAbr\{, aHIr 6enltrr cplrxlrprrrr riansp Kp)'rr3 6rrsllrur rrcroplr-

,ila... Aqart cop3p.rap HeqrrH 6usAd eee.t fioxI(ytfl KeHrn naArliua.torsrl.isrg? Edn coaeplrrur: <<Heqrtn o 6nge.raa3bi\rlrstru?!> O 6rr:d He BaplibrIII rracbrJ nepcrrH? He rparlgair.lruur oHAAH, a H!i 6 rrE it,lt,r,ere.re p ir lr rr3 u seer"rlefr-iiiel'I Itttu.t.'rdp KeHrn 6eii.repilnlis? Aa ne Aufirun;rr\tHIU OHAaH, aHll OHHallbl 3an,laiv{bllg"lap xeM 6aclruur"tap oc\raHHap, peiirurip? 3y.ri'r\(HlK xep 3alraH 3)'.1)'\,iH}-x. Al.ra 6i.rs. Nryrndd:unr 6axa.rrnr reeprt -- Ai:pyJIrl)'uI "rax gal'{aHa Aa auHalia6ri"re.rrn,r, Fre BapMbiu reqN{trru BaKbrrra, He.rdp reqrrprruru xa,rx... I806-1812 fiur;urap.ra, >"xeHx rr.r4dpxzin rerrN{rru"rap Sa,rxauAaH rara}-3Jrap, 6y.nrap.{ap, apHa}'r,rap T1'nairsr !,a KoHr,r}u;-rap Eyikaxra. Pyora xa61';r erlnrru oHfrapbr ceadl,r;rr, Beprvrrrur 6o.tr ronpax. faral'3Japbr reriipr'rrrur

By*aa

KanHTaH ,&,u,lrrirpn

xelr

er.riir6aurrt

Koiivy. Ton.,ry-ron.'iy- reqrrn 6)' rapaQa' 6n-

290

Stc'1rirn

flrrlgar'. (:rtt'tttt,ctr

trtulurr. Kilinev.

1990. s.305-i

XAHABAP NOPTYJIAPbI

tiuys iit't.r,:'ari copa, aI{aH KbIpK tara-v3 Kbr3br, ilpyii!n neJHi{,tepHHIr ar"'IaAbl.'lap Ka-

JlraKpaAaH, oHVH 6up yycex KeHap raixblHAaH Kapa, AeHr3 uvllHii, Ku Ka"{MacblnHap oci\ralrHapa c'crrp, Coser Kyee.qu KyprapAbI Eeccapa6rra raJK"TIapbtHbt povIyH oKKynaHT,rapbnlAaI-r .ra reritpAtt cep6ecr,ran 6Hgt'lM HHcaHa.

Eaua

rop_vHdp'tlil v3aK AyMaH apacblHKapa cbIK ner'luxtepu, Kbt3Japbtn iiarr o ritcur"rr oHHap corr!'rdp o aap caqJlapbIIIbI, curOutsrn epi oxys 6yfiHysyn4an fianut.ns rapax.iapbrHbt. Copa o KbIpK Kbt3 dpyayit6p

caqnapbtHAaH 6ltp ne;ur Aa anarnaAblnap cyrTra. Tlpr<.lepHH ca reMllnepn caJInaHapAbI.,tap. cy icrlH,u,d, euIIIJ'I Aailrarap ypynyn reMu.rrepuH auaaKbl ra$ra.napuna, fianapAu.rap x6nyx. Typx./riip 6pax:vtasubllunap raray3Jlapbt riblBparcbtHl!ap 6ulfiutxr:apbIHbI, HeqHH aHII

!$ C' 6Y"traP

291

3rrM IrHcaFrHap Kyp}lytu"{ap ory3 eAr.r xyji, Osaiv{auAaH esnAdH 4npunllr.rul raray3 .\a.rrxi,l. CaaAe rypx.V',rdp xeM N,racaJi,tap Ka.tlrLillu o reqivrirru 3aKoHcy3JryK xeM KaHHbr 6aruu6oayx,rapsru Kbtil btqJapbr. E,vHy Bap Hacbr.:r Ayl"rvaa caaAe 6up !.'rereHAaAaH, aHtbrcbrHL,l u.inu4rruia4aH rlrgp;tap llxrdpnap aK,,rbr.tapbrHAa: <<Elrp aralr eBepep oo"iryHy. flasapepTecrr rerrlplrelrirrundp nauafia r3T",1br p8I(bt. f]arua ca 6er,re,vl.rru rerupcuHndp. liox rernprdeepJap. r{aapap ilaua uoii'<yyn 6o6acbrHbr Aa Aeep: <<Ey xeperrd, c[u fiollaua-

AbrH 6ana HJeprd paKbr, Aa fiollaAurs caagur>l"ia>>, Ala r,r .xeMH[t: <<IIpocr â&#x201A;ŹT, fiauul.rAbrx, xa6aar":r;rrlr3, yHyrryK>. flaura Aa .r.elvtHltr: '<<ilpocr eAepilM, aMa rercllH teJrirHr.rdH-rlzed 6ypaiiri>" fr.r,qep aAaM end;'' rerrrpep naruaria paKbr. flarua ,u,o,'iAypMyru r\'-

cfzizi A3' ner,ri.ru qo>i<aa: <<On

ryQeeuuu

tloi<yx onr,r'Vur, natita areu erl,ri.ml !,a uo;i<yyu xaQacurusi Aaarilrbull: <<lrrJ,rrH Aa iianrrs urlrHrrl lueHHHK)>. Eyi<axra xoH.lyfiHau fiauavaa raray3,'la p qa"lap !1bllII"1a p TypKy: aa3brHbr)).

Kdd,vlr;r .&locros BepAH riap,aurvr

l8l2

irsr"reas

l9l8 fiunaAas fiauravuur-

"1ap uaprisNraHbrH e,ruHAd raray3Jrap. 6iyx Oxrn6plmriir Couna,rlrcr peBoJ-rloquscsr,ruarMbrrrr,uapriavarttr, aNra raray3/rap 6ex.'leurrurnAp Coser KyoeAuuli. Taa r.rptvur trKtr rii,r,r. Eorprsl PoMauHq KanMbnu - Beccapa6Hsfir,l. Kiq KaJKbir{Tbr o.r1}r}u Eeccapa6ira-

,a,,

Aa oKKynaHrilapa Kap[rbr... Xorlu, farap-

6yuap. Xenca tvrr{Jr.,-rerfidp Ayyrulv{yur.rrdp xypTyJIytU Hr{HH, llCTOplltAa KaJIr\lbIlII faray3'1apbrH Saunnrrxrapu: ,r\pa6a4x<rr H., Apa-

6a1l<u B., fleea !,., Tayxuu C., barxitt .@., I(apa B., I(uca X. xen raa 6aruxa;rapur. 6er.neuu"rrulrur KypryJ'ryur reJMHu .1940>Y<nt itrt;rra, aqaH 6eccapa6nn 6ttpnreurep oaraHbrHHaH-CCCP-.iaH. Ey fiu.rAa ttucan cecpTecri a,1ftnyur, HacbrJ cep6ecr,rlt co,'I,vH3p xervr fiauraHsp Coser Kynelrrn.a,d. Avla a1'urMa HHa

KbrrlbrpAa.r,a

[1"1a

AI{u''lepIIHH,

xa3apraHapaK eHr.r >"xeHrd. l94l->ftrr fioutttnAa qeKeAep Elyx Baras >"xeurll. faraya;rap Aa KaH gorrvrfur",rdp Qarulisrraiia Kapubl AVyruepdx. BVyn ga rlaureap 6eii4epad Maprrn Cnaarrorro, aHrbrcbr K.bI3KapAatrlbIHHaH 6*t'

rrrrNtlrur,trep' fieHnd.

tlupxrtu aii,Vtu;idp-

.adu reqlturu Maprtn Cranrtor"ro Bapuraeafia KaAap. EHp ayyiurd Cra.rui'irpa4ra A{aplrn Craeuor"'io Kyprap3p ircnaHeuir Py6en tr'l6appypufiu. .flnosus *ieHruHld 1945-lkrr iistrAa AsroH Eyrox"'ru Kansp rlj;cVuHiiH AyuMaHbIH n,t'd'reueTyHy.

6eccapa6HfrAa ca r{eKa:lap AypxiyruJrap oKKlrrsHT.,'rdp neK seetneurrrundp r{Hcarrbr. 1941-;i<n frsl;rsrH I I aera6prrcrrHAfi PouaHunHbrH 6arru H. AHrouecxy Beplturrrpr3trH: <Typrry gKoHoMrrK caHKtltrflnap"-raH KalTnbtp-

Maa rarav3,{apbr 6t';i<axraH Ea oHHapbrH ep,leptrnd xoliuaa por{yn>. CafiuLr:p, . }raarMaa x&r'rKbr urrii(e 6up xofi1'u cV.oycynlr. ANra 6lts ca raray3irap xen Bapr-,{3. liupr"rur3bI Acxep Kyprap3p x3;'iKbr o;r\;,rrniin.

293

1914-

)i(i finaAa $au;ucr.rriip, iraa,rarlurn ori're,le-

pnnr.I, Kartsp"tap opaiir,r lreludu reJlirttu;'riip. Kypr,v,rrr-vru rofipar(Ta ca i:ior.:ianap Als1i11lrid enrr i'iauarrarr. Bi:y ux;.f riu^r,d !rJ'rep"Teep JIiTepaT!pa M I)13, Nl,V3biKa i\lbl3, feHIIIU'rzis aJI\iaa 6!r-1,*u Ky.IiIrTypar,{b13. MepaiiJ'rrJ Krrr-"rar.llap qbrKapAbr.rap f,. TaHacol,'r)" H. Ea6or,'r)', A. I(apauo6aii, C. Kypor.,ry xerr Taa 6au:xarapor. flex r!aii.{a"rbMuneep raray3.xoMno3rrropi' ii. Ko,rca Vyperru>iilurdp irasep;iap, aapaspirap raray3d'Iapbrr{ rrcropr.rficriHbrH aapAbrHbr. 6urnrt ftawnapna LrbrKrbr eHH rvronorpaQrrfiirap. OriHap arr3p",,1ap raraysJapbrH Tapr{xrrFnr xep'6up rapacpran. Aapalranap aqgpr'rap, aHrr raray3rrap qbrKrvra nofipastaxu xlrplkor rii_pl ceHce,re"rrepnnldH (ye"raplaH, ory3J'rapAaH, KyiuaHHapAaH). O' xtip>Y<r,r Xa;'rKJrdp fi.autapI\,IbIIIrnap [V;'reHAer{rr Pycunga XIII acupAe. 1223 rltrlra Ka"'rxa .nepecr.rFiA:i 6yyx Ayjiiu 'oJIlviyru: TarapJap a6anlrtrunap pyc"rraDa xeM no;toBe(Jiepd. Ey ,r.itVulTein copa rro.,'ro: Beqr'IeprrH 6up napqacbr: raraJr.irap, y3nap, rafixri.rap, {rirzrii?D, ctprl'ri"13p, raray3JIap, 'otIHapbiH raa uooriy. ep.rreuirv{!rurriip !,o6py'f<afia, Kapa Aer{r.r3 6oliyn4a. 6up,u,a naray3Jiap Kypgp.rlap rra!,trirr?B",1brK <<V3H-eqrer>>. 6y nru"ndp rrqHn fiaaaplap o BaKbrrJrbr r{croplrx;rdp. Blrgasrus nplriiqeccacu AHna I(ovrIITIHa coreep, xrr XI-*lr acrrpAa .v3irap, :ne,ueuerndp requuui"rdp TyHafiut r.a <6rrpas franau:r,rn 6autia4orrap ronpaK uutneuriiri>, }Korppy a Ae f3a.r"rap,ayenrril xpoHnKacbruAa

294

fia3br,rbr, arrrr 1205-;'i<rr liur"rAa AHlprtouono,'rt.rH r"raHbrHAa >keuxrd, 6yrrap acxep.lepllHsdu 6lr;rd BapMbrur oulopr KIllliH KyI'IaH <(AIt-

riJr Baarn3

llcroplln4ax 6tt"'il'tHep naxrrr.rap 6y A!tHctt3 Kbtp-

eArr.:1r.r>.

rroi( Hcirdd, aHrr

;iisuap reudplrnurzip xpllcritaH

AttHurlzi.

I-ara,vs"rap ntinn rend 6au,,reap,'rap fia:-.

reqMuru.{dp barrxaHAar{ XVII->iill IIcrlpAd. 6y titt;.nap,ta 3oopr{ytu aitttpuaa 6aurxa xprtcrr.raHHapAar, aI{rbt,rapbt}IHari 6o;ei riail]apllbnrr,rap [o6pyii<a,u,a, fpeultaAa, .Nlaxe.EoHHtAa, Typxunla. IIIIrnaddir copa raray3"1 a p rn H n :i p v lr ru;r d p, ri u il d,vlie p ulr Qrura fi 5 Airi\,rr py6a, qapbrK, ro.lvex, KarIIaK, Kyiuari; Kapbr"rap: Qrrcrau, xocpra, uevSep. Aa 6y B3KbrT.,'r2pA3, aqaH raray3JapbrH apacbrHa ryruep rjtpK nyreruecrBeHHi{H 3s"ilHs He",re6rt o caaAe r:iassp rara-v3"rapbrH AIInu llttnH. Ioopylau aevri5 t{ene6rr fiasveap, aHiI 6yr'ryurMy[i rafay3rap"rau. o Aeep oHHapa <<qIITaK)>. Aivra 6uz 6urepir3, aHrr A.;iexcaHgproe,l.ar,a, 6o;rrpaq parioHyr;4a i-'raugap,'Iap ra-'

ral/3;ap, rHrL,r,lspbrua tr<l,,ral"r xy, rep;rzi Ae. qlirar{. 6y r.riu rocrepep, KI'I Ssrrua' ep.'rdp - fiagvuru t{ene6rr xei2ip rara,v3J'Iap Hqu}I.' ,6lt;rlrqn Typx liasap, alirl rurraK.rapbtH JIa0.xapbr yfiap rypr{ ArrJrrHHdH, aivra copa o r6crepep 6r.rp curpa "raS, arrrlr"{apbI ilox r1'pxeqe.ld. Td o "ra$;rap: nafiral, KaBpa, aiinlt, sepernvr

xelr Taa 6aurxa.rapu.

,9gx copytu Ay-vAyprry erHoHHrI <(ratay3)>. EH,;rrr,r,'liio Kypyorr,v C., MapyHeut.t M., fy6or.rry M. iiarap.rap, allrt raray3 o ecxll

295

3tllouHvt <(roK-ory3>>. Caitu"a3p, alJl't rox-or1i3'napbrH..nquHAaH I{blKMbllx-lap 6yyHry xar'lK-

.rap: rypx.nlp, asep6afi;:iiaHHap, --rypKi\'leHniiir xe'vi rariys,rap.-flpoQeccop H. Eacxa6ynap, aHlr a aA <<laray3>> re,qep ecr\r ^ou 6up 6orryyu aaAbli{AaH - <<xaKor,v3Jlapbrr-l oayanupaunu (xaxuua, ac,''IbI rarays).. - 6i'tl-

tiu-

iutuy'r. Saep 6onii.A.u q.afi3p fiasbr)i(t'r Tasacorly A. EyHy o rtcnAd rocrepAt't poiv(aHbrrrAa <Vsvll KepBaH>>. farayalapAa Bap rypx-v. <<Or,taH>. E)' r]'pryfi1' xa.rIK Kopylt{ylx eBeilKII BaKblr.rlap;lan. t\lia Ktl\,I o <<Or,'IaH>>, nepe,u,drr 6y nacp. 6yHa >iiynan Bap uacbt,l 6y,rltaa ecKH TaTap-tvioHfor J'IeTonIIcbJ'IeplrHqd. 6up xrtitarra XIV acupAd fta:tt,'ttt, aHtI xaH Toxraltuur i.ro,rravlstut Te6pus xaca6afia acKepII <12 or.iraHHaH ,[>r<yurr xaHbIH cofiyHAaH>>. Ey fiasri,rop 6en,ru eg,e.p,rAp, aHlI orJIaHHa.p rarapxapJraH acxep,a,d rt3\ler e,xepvtllru"rtdp, iuaKaj) KII O|J'IaHHap xaHblH ilaxus xblcbIMHa-psrfir-

trrbulrrap, oHllapbt xofiaptvtuur,rap 6tts6auur Ea yz'6anbl Aa, 6yryHapvrblu apaAa ou6aurut

ra. Ana xencu

ornaHHapa BapIlbllu npHBIIfl€lr{ff, zHfbI;'I&pbI ll}-udpN{llu natisttta caaAe uapb AavlapblHAaH qbIKIv{a llHcaHHapa. oriyrqraH ol\{a.rybt qaflbtHep ripxyaii 6yiix cai'tf bI.IbIK",12

Orrta'u, Ouan,

fiala6lrx'{o6aH...'.'

Teopltnitu, aHlt rala-V3.IIap qblKMa noii' pa3AaKbI T"VpK CeHCe":IepIlHAaH KaaBH"'Ieep 3T' ugrpaSnn cpaxr,rapel. Ei,'Hy tloK _llcrldi nocrepep <XaI{aBap fiopr-Y",rapst>>. Xep 6ttp xi'

296

yad Hos6pwl,a Xauaoap fiopry'raput re"l,u.uilHiH, Kapbl.rap caKr'te3pnap xep6np Kecxlin uruil : 6uuax,rapbt, MaKa3J'Iapbl. Ecxn pyc erHorpaQm B. llourxoa frasep: '<f a raysa a pAa Kai'I M bllu >i<a Han a pltu Ky'-IbJ'y. l?lox se ruauruaa, aHII raray3r'Iap ner cafi-ap,rap :{<auaBapbl. Eoaii KyJIbr Myr,raK ;rddsbu',r

oJrcyH xup>i<tt xa,{KTa, aHrblcblHbIH l'IuI'I Bap-

Mbnu MaJIJIaH. Euauuep, aHH NIarbIH -xeM 6yyx AyuIMaHbl >i<aHanapirauru. IUy fia6auuAaH 3oop KypryJIMaa fia6asuiaa Aa llHcaHAa .ua: Ey 6erepd lrHcaHHap qblKapMblu:.nap fropTy :i<auaeapa. OHHap caHbIpMbIur"'Iap, ann 6ti"'r 2i xypryna*sKrIap 6e.naAaH. ..Xa H ae a p fi o pry",r a pbr HAa >> Ka p brJl a p i.iru.;riueepadp fianaa. Caftsrnep, alnn aAaM rrbrKapca Kbrpa THHMHH py6aaapnau, aHrbl.DapbrHbr fianuuur"lap XaHaeap fiopryaapuln, reaeii<ex 6ena 6arnnHa. )Kauanap rrblra xa;i<sK a.rrMaa o py6anapbrHbr, fi.axn aa uilq-

ii<ex aAaubr xeM MaJrbrHbr. ' '... CafibrJr3p, anu 6ynyruryr?HaH f<auaeap.rraH lianHHs-fiaJTHbr3a rddsnrNr cofiyHacuu rrbrp-qrrnflelr. Aa 6paxun py6a.rrapnHu xaqacbrH He xaqa6lr,rnpcdn.

'klcada aapa4ufiuau, raray3JrapAa Bap HacbrJr 6yauaa ocofi ,raQaap, c6"tefinu,:ip, MacaJrrap, uepe4d rdpyHep, aHH *ananap cafiuuraDuuur 6up BaKHr xevr 6Jr_fn Ea xvun cbrDa. Eup MacaJ'rAa c6,resep: <fH,nep 6np an>irut \aaiaa .(a nnHep aa.r jtcryH6. Tonlan-

lvrbnurap >ftanaoap;rap o aa*uH aJrTbrHa la y;ryrviaa. Vaypxan oHHap re,,'rep 6rtp aday aa 6auuaap lio;aauaa fia-

dauuauuurap

daaulapur xep rapac$a: <<Cds rur xofiyH xaoP4, cdn rur Keriufiu Kan, cds rnr KyJrnfid aTHJI, cdu rrrr 6ysafia a6aH>. Xencn rltTa'rEtrr, Ka"irMbrrrr 6up ronan >i<aHaeap. oua 4a AeMLIU: <<Cdu 4a ufidcun 6y Qu4an fcrinAI aAauu>. <<Coneep 6yny AeAy Aa ruAep:

flaircun eAep o ;i<auaeap eiuudd

Qlr4auuin

xdxlHy. Aelilbr a"uap f<auaBapbr xeesa .qa 6nAiipep, reJrep eed 4a aHHaA3p He reJ'rMHw6aIIIbrHa. OsaN,raFrAaH Aa ronaJr f<auaeapa ryropxap fiopry 6usnNa HHcaHHap>. frauaeapnr raray3Jrap aHop,rap 6aruxa Keper ra. A.raH aAaM !$xe,reHep 6up KLIMceiid o Aeep: <kI 6enn >i<aHaoap, H...> XaTbrp 6y QeHa xafteaua KaJrMbrIr raa 6np naQra. Elanir repdpxiiH raray3 Aeep <XaHaBap ypcyH...>

fr,ana6arc rrrbrJraKr'iaH afi4uruualep Ayxuplftu fiaruauafiu fiu,r4usnapuu

IvraHHbr

aatLJrapbr. OHnapa KoHMytu xurp fiauraMaHbrH AaMracbr: 6yVx xapa6a, KVq_vx xapa6a, KepBaH-KbrpaH fitrngorssl, Cauau fiony. Vlxrap plr{caHHap aHHaAopJrap r6sd.'r JrereHAaJrap i.iar.ngusaap uqrlH. Eana MepaKirbr renep Jrerei{Aa Ke.pnan-xbrpaH fisrnAslsn trrllrH, oHSr anuarrbr 6axa 6eHraru ad4yu M. r{o6an. <fr.r4dprrauru;rdp acrepndp f<eHri Aa re)i{e re.rrAufindu KoHMyruJrap Hepaii ca KHpAa Ar{HHenrradd ca6aa KaAap. Kofiepnap 6r.rp acKepu ros-xyrax o,rcyu. Beprunu,rdp oHa I{3r{H: aqaH rope*ex Ca6aa fiu,'lAutguuut,

6jiryn apuurfiu. Ca6aa fisr.rrAsr3br qbrKTbrfiuaH addsHNt[,runu uexercuH 4JiJrur. f6:-xy,rax ona*aa acKep yfiy6.nttp Aa KafiAbrpcbrH

298

avalr yrlansp, yr?Ky cepceMr.r uarJbrpap KepBSIIrKbtpfltr fiur.nAurgnuur Ca6aa r:ru;iAuteuuHaH. Ey rrur oJrNryrx oHyrrrraH, aHr.r Kepaag' I{blpaH itrtn4srsu qbiK3p KapaHHbrK o"r4yriuau 4a xari6e.rrep ca6aa Kapubr xiiiip roo ep,u,d" uepgad neliAa orap Ca6 aa ftam1arsu. 6y 6ergpa Acr(ep cau3p, aHrr KepnaH-rbrpaH fiul.'tAbr3br Ca6aa fiu,r4nslr Aa KalrAbrp3p acKepJepu. Ayyu rreKeAep Kapaui{brKTa .r\a o",t9p Kaprda-KapbnrJMa.[btK Aa xar?6errep qoK ]IHcalt>. Ao,laurttx raray3J'rapbrH lrcropHficbr. r{ox 3oop Bar(brr.,'lap oHHap revlrpnauurndp 6up BaKbrr. Ey 3ooprap AaarMbrur,lap xai'rr{bl. aMa raa KaaBnJieMuutndp, yyperunu,rdp fiap.ur'ru errvrdd 6upu-6upuua xa6nerudd r?o";r-

>i<yfiy, lrKpaM lianlraa iraycaaQupd, KoHaa xa6"rerradd Hacbrrr Ayrep. B. Moruxon fia33p raray3JrapbrH,lrycaasr.rpfxunuv r4rrHH. <<Eeponausul xeM I{!rBHJrH3ar xairKJrapbrHAa uycaaQnp>i<n"rlrx cafisi.rrep ucadd, urrJ, xafi6erveAr.r naacbrHbr. f arayanapa vycaaQlrpikrr;tHx o 6rrp Ky"r'rbr... Xep 6up raray3 fian3p KeHAHcuud trKH eB. Enp xfuyiicyx, oHyH

aaAbr <xaurxaHa)>, o6YpY uEjtyx eB>-Hrlt AoHaKJIbr xNlrll,ruepndH, neuKup.{enndH. 6y eB ivraacyg fiansr.nsr lrycaaQuptdp uuuH. Op-

.qa fiauaMospJrap. AqaH raray3 afiupe.p re,'IHH KeHAHHa o fl;'rKr{H copSp: <HKpaM r?anep l'r u li a 6 a s;i< tr fi a ? > f a ra yan a p br H Myc a a $ a p* uJ'IHH aqbIJIAu xeu6errdFCoser KyeeAu rynjiHaei. T6o HHcaHHapbin yuraKJ'rapbr, aHrbrJrapbl 6np. BaKbrr ryrapMbrrurap Xanaeap fiopry"1?pbtr-lbl tUHHAH lltu"rieeDJ'Iap Ko.rrxo3flapAa,

299

3aBoA"rrapAa, yypeHep,rdp trHcrrrryrirapD,a. Eaeandp raray3r'rap yraHapMbrrrrJrap aelriizi xeugu"rrepuHd raray3. CHrlper epad 6wnapmuundp 6y xanr rrt*ru. Caale Oxra6puuuu 6!yx CouHa.rrucr peBoJrroqlrffcbr rrbrKapAbr raraysJrapbr uefiAasa.

300

Mina K0sii. L)uttrn ()ntiirdiirr, Ki5inev. 199 l,

l0i

<AOTAH [IAP> l(ocrrr Eonypyu xarnpHua <<Atllnarrall n,nnr Jra4)br\r

Xcrt c:rttiiit't\.r, xcrr r'lt iraublM: llc

rc.,r;1rr 6arur,r;vrr,lsa

6!irrr aiir,rn ii:tirorysri... IIa6arriir,l trry t'onpar(Ta 3cer lyurry- 'tot( oo;tJlapa: Tii rescp,riip orrrrapAarr Ea ro:y I{anaAlt,in!{a, PIa irtaxati.rran cortaK'ra, Ha 6np r(o,rr,[ar{ r;paAa, IJap 6aruria Aa riycvp/{a, Ou6cu 6rrrr ca r'rc3apAa IIccoii >iilur /ta raiiilrrcrrt, Alaiia llJrrrr o.rrcJ'rr. llcsar\taH rosy orrytt I(yp1,' ii ii<l r< rr

Oolylrl'

rulii rr, /Ioc'ryr\r,

:r,rarr r-oiuily

I'6prreErr o yeirrj; Oo.rr

ayruty er):i car("rlbr,

I-lircr,r"'r l(ocur urrg Do,rr"p *

Terrcr<rriintirr

pu.rru?..

IIacuu I(ocru,vrrs Doa.vp* AVtun arrAarr riYplyr Nra/lLI

/1a rrrp,'rrr riyii;i xaxup, Arru 6yirr Aa ;i<arr iiaxup, llecoii raul ril 4aiiartop, Vcriuari auu Avpap?..

Derrr-A"rlra.u,r,

rcrlur,ln i\rlrlatrrcrarrrla I 982-*rr

301

rlt,l.n-

N. l. Baboglu , Gaguuz folkloru, Kiqinau, 1969,

s. 105- 109

COJI EI{ HTIIJIAP (

nocJroBH ubl, IoroBoPKH

)

Teu>irepd ryKypJlar{il{btlll Aa I{anaauu 6y;luyni.

2. IIe ratrr arrbr]r Aa KoJIyr{ t\{y aapAbl? 3. Coneiium KbI3qa3bIil{, Aa aiIIIa rertl}Ifitttt}1. 4. lllaxaH >i<o6ynad oJrcyH... 5. Bep e;rnltuudn Aa aapa aitaattuatt. 6. <Dpetrr< rareiill rttfitruru... 7. I(ipxy repcultzi uenltprteiilnt... 8.'l'yT lrc,ilrrx 6a>i<a oJrN{a3r{brrrr...

9. Aaa.ueulrrr rrrttrr xapa[.IIrtbIru... 1 0. Aaanelrd rrru xapaiur\1brrr...

ll.

Xopyiia ryryHAyrr: oiiHa 6auraAau!.. 12. Bcplrrrr KerrAurrrr xrrpaira __ ltaiian! 13. "l-le.rex iia:u raxupruir"ryaH re,rrrpfl pr\{rrur. 14. I:laauypAaH r{aqapKarr ro.nyiia yypaALIK. 15. I(euau ayruiirr aaJrar{a3r\rbrru, aa,rraca 4a iraparuua:lI\1bIlU.

pmyr a a>kuts,r{au iiu pa a Aynrrr :ilu 17. 9ox la(r AepueHadlup. 18. ToxyH aaqrar{ xa6eprr rliorrrryur... 19. Vp roKMaa 6aurusa... 1

ur.

20. I(apr,rrri'<aHbrrr KapAaubr /Ia Bap,lvrbrru... 21. A,ruanrts rriicl.rnrr Aor\ry3rap rriirrprurrru.

302

22. Ir.opxy Aaaiilt 6cx;lapltltttt. 23. FIuxid arirueiiiidrl, o;rii nzi iiarailaH. 2.1. IJrrrr:iH aprrt,l[)]lrt3pcblH, Alllllre,ll aprrbrl)a)T(aH?ir. .,\s.talt alillaltaau, rtor('rail xtl,t rii illtllai\ra3lll,lIIt. t)0. AHnarrrJru Jld)r\r)'3 nbulap cyiil'tl4au. 27. I Irr;iiii allacbt - IIIlliic AaIIacbl. ,loK o.,raik:ii/ttt o rjiKel{,Illl 98. Errrrre;lrr Erlriiii,'Ur 29. Eul;id rjtf irteep, Aa-cel\repu.. 30. L.ruiidlr 1!1'.re;irdd re'r][uii]IeII >i<:ii-rtlt KaII]rcYIrAa a]lbIpbrplrbrilI.

Kair qexrrdii canaruttpxalt rrisylly

rtbtKapiuail,nblrl! 32. Oxagap K-vcyp ti8.tll,t l(bt3trtHIa Aa Bapl'lt,Ilrl...

31.

3;1.

3{ 35. 36. :17

3ri. 31).

.10.

41. -t2. .t

.). .t.t .

45. 1(i.

.ll

,18. .19.

50. 51.

52. 53.

llirncrriru apilblta ur"'tIIl{ iia rtl,nzipnutu. Cutrrap.larta a)iibll(aII Irrl,'tar oJIrlzl3I'rbtIIt. Ka pa xiind dH 61,yuryy qttu lctlzi ii xa a it a pa pu r't Iu. LI a,t t,r ilt tiit tt x): ril )/lr I"l1' o o ar't Bep rr"rt II pr{ u ItI. Axt'r.r ncpiiu,rori, l\ta crir\{cr( trcpiitr iiot<. Ca ttcatt aa3urr tlta,rtnt,ttrr... .\cp 6rrp apr,r 6a.r iiarr;rta:. Icp 6rrp lpr't (rit.t iiarrca,6a,;lt,ttl ol{acbt llapacl,l3 o.irypItijrrcx c1,iix .1ii11111cilrr,rr;irc yslrJ:i tpelnrS:rrrrlrCr,r,ra n r\'.rcr,1r ri,rc vutj;plr iui. Oprr 6r';iiaK lir ililua. <lrura riirucri e_Vl)V);' 6cr<,niilliurttl. Kapr iix.\is! ;ltr6i xorua1)t\{bIITJIap. Ortl':ii 6)'iiH)'s)' aap rt'.{rlii3i\tllIr. I.Ilr.rlr,x rrrni<ii cp.l:iu l{orapxrbrnr. I-lartcepla xeclt.'riin Iral)uar( a;'r<t,trraertuur: 3op1'lr rirrtrr;tzi r<o.raii jIa rlap;\rbrur. O.L y.r ;i p o.'l \;.'r ii p.rr ii lr. I lr p ln d p 4a llt p lt.n d p"'r ii tl. I-nraau nlrecrr xe.:ra,:rr\tbrul, aNra rrriIuecl{ .\apaur\rbrurAur 6cii.epeu:i. rur x()ral)aua. CIita ntjtc'Hulr c\tcaa Bapi\n,rtrt, iiag iiarart'trr iiaraa r

llaprilnur.

303

5.1. flpot'r,'r)rri rtafl .:ta re3)rii3)uun, ]-rir. Xir iit,lptrtn:t,'ral)r,1. cKlrii3IIIillr.rii

IIililt.

lra r n('au itllitcttlt.'lii. l), ()nlral) licllrlll rrttliip-

56. Iilrlra.'lanaa t'ilti,tr'rtt't'p, rc.rt'tntii .'tir iirlti.'i('\rr'(-'lr. ll7. I I:r:+.'rr,r rii)rrc'ri ti'\'rr! r'crr :r'ral)lrr,rlr. 58. Llrr rrr-t,trta r<i)pr;l<.'tiru utruc! 59. l"lr,r.'rri i-rYxa L'lt'.itt,tilltt,tttt. 60. []arir,r.r tcrlc[), rriiTr,r cal]1,t.:l9l)l 61. l-trrrr IiCl)O'l llCl), i,r1111 1is1'lt'T llCl)l'lu--r('llc tlrctt;riittiii! 62. Atltuartlit,l \r1lr1i1'tt" t:ir6aaiia frltit ti. ittt:t atltttitlttil,t iltttrl-

. fiil ca6aaiia 6lrari;url 6l). I(1'1lr,ii.'rurr 6lt.:rii irarrr ra iiirrrlltrn,rirr.

6'1. Illlrru iialltl'1l.rta1 (l()li cy,1ttii.'l .liist,llt.

65. llurxrrprarrbrr{ x.vl6yuv aal)arra. (i(i. I(rrtt rlrllulnrerr, itlra 6arrllt,rnarrii{1,r .\'iiruur;ut. (i7. tlox l'c:rcuiltr iia cr,t1l'rUrta. iia r<a1rrrr,rilii {).r\ l)\!\ r!t. {'8. l'[l,r.rrj\t-]r3lt ric]r('ut' a13l)r,r]r. 6{). r{lrrr .lciiiiieirriarrl (:aiil}arr jlccl'. 70. tlir ri ;rrt'tr,r(crurrr 6r';irl;rlitrr 71. Iil,ririrrrililrr ail,,l('rut, rtcl;lltlrr lil,tiit'p. 72. Ilrrixri apaiiia crnxlp. 73. llc .'ta i'iarrcax crn,'l:i l) f iirrlrp. .

7'1.'['v1rri\'ii.'rirr lraca,irr,rrr caa(lrrctr iioxiuvul.

75. I'ti:rtilr\: tlta.'r ratlt,t Kil2lfl11 xr1 ! 76. )'t[rrie;1i 6a.l-urr.r<cp j\crr]lL'cp. 77. Dnztl xijnex niii\r\rli,ryr{ar{ a3errr:i3l\ilrrn. 78. tlttrtt'cttcIIInI't'rr.i'rrrrcbr naprialr,;tiriiarralia.llrt,rilt. 79. Aa.rclrurr ra)'v ria: ropi'lrfpuyilr. ll0. llrrrr c.rrcli, ilvltapila tcpr.K. 81. IJacr,r ga ,rcllrtpciirl, Iietru .\cn 6ellr. 82. O.'ur1' ! ;\.1(a.ilr,r x rul n.la.rr ir l)Lr cn rr xi r [).'rep rr rr irc rr i 83. IIiiltrr orvpa.:tLIu Aa l-3 ,rar|)cAc.rrttr\1. 84. Cltqalt j(c,'runnii cl)tbrlla3Itbrlr, (rnp ,,tt Ka6ali K\ i'ip\\'rrir r

6aa.raprrltrn.

304

i't pu itt i,t libl pl)l l\1 bl rc3Atl l\1... 86. O ;t.rrii"'r rytu ra Aaa.ncblll c! 87' '\iir'rira (ra'r llarrltp\ll)lttlJlzlp 'r'lil rlililplllt)l;la IiarpaH r'a xa.:lrt alrbllll. ijg. Aaa:r,rua .iliiHCt\r lcrcep, aprtaiia lrriipellt IIcTccp. tj9. ilaa Kyp)'cy3 o.ltrra3i\lLIltl. 1)0. l-lc c)'Ball trlrttttl. IIe cvBalla l(ol(3p' l)1. Ilaxalr rii:itr axt,t Baprtblul. rt2. Ccljla.latt ii.rluttlc1lIIl't 7i(L'lIllc'l'l'ii cp.;rcplt. 1-]3. ,\tt,ri,ttt xolrid -- a.l cortaiist. r)4. I'),i'i!x rfl3btttblll I{aql\lacbl ll.il}t}ll\rlllIL $5. Fctrlziu Hc ra,'tan cAePcttH? 96, bt'uliiH uc .:ut"le>i<zitt? 1)7. Aiirr 6yii1'prryur rlt,'ttiltiid, rll.;lKlt aa xyiipyyua. 98. l'llrclliitl opjtNtde, Aoiia;rtasrtt'tlil KaqNtaa' 119. Fdu ieiilttrt Aar\t ra ctilt 6yn Kallycylly' i00. tlox rca;in'tttx 6tl.ttltpltltttt. LIol< t<a'tatt (lol( l{allillll,tp-

8l-r. \

lU.

I01. .\'r:a:rrr f ii,ry. i t)2. [le ]\ta.tt,lHl,l lrtut aurl,lll4ltrt? 103. Epfr. caltct,ttt IIaa"qttl\l o.itIy! 104. Ce .adrr Bcp;lttrt - 6op'r"ly xit.nJllTrl. I 05. Iio;ii a xirn dii l:io.l iir,r n p a lbr ll], btru. tia6aar 106. Cr'rpaua Kalraar o.r, Ilcptl.tAllt{

107. Ort',rex errlrl 6eHn. 108. I It'x rrc.riiiictru l(a,'ICvl{AII iinrrti.d o.llt;iian.

o,'1.

li)9. Bep. aubriiia. rcxcp.,rii:i l(a xcHTIIIH cVp)/r jtllHrll.'IIl. I10. I(apa vrHrbtp cpd 6arrlas, co"ropcltlt o xtttt bl.llll)lprla3ll l. IIar:p e.nl\l. e.uru ]'crirs;. I-lc iiarrtact,tn? Olla cxMcK ('.1;lalI, cy lo.lIalI. ll2. ,\n*r'l.rlr,uilr;Ia aB crn Ittre;iltlr, ccnr(tt;iieertii <aiirl.lylt>> .fere:urlr. Axrraa ry'lrrc, o r(cui(It ,r.a 6aapa;'i<rx. I 14. flatrv't naa.-rbt 'rttxa;ii:x. i

l.l.

305

115. i\a:+urr1a

rly

6lrrrrr.

(rilp rtr;triprilrur. Clrrliuunr xlrrriip xcpzi 6lrp sce;1ii... 1 17. Vpalracr,lt,'r') T;li\t?lcr,rrr irarnta i\ralrbr[]. ll9. I'opcdrr crilr .la aa.rair;ii,arr. 6liu la aa,raii;iia:r. 120. [.rciiict,i o.:t.11 | 3i1'pr rti,tt(ztp.rtbltt! l2l. Iiuxruti\l ill)Tbrr(, ilianr,r;\t;(alt Aa f)c3jlnt\t... 122. I{,ncprr ntr -- cvccp, r(,p}l Ka.r - Tcrrcp. lll3li. I(irrlrr,rri.'tal rJ('l)cl). (',tnt,rllltarr.ra rii:r. lcpllltlt rtLlliitprp. 12.1 . Canrautu,u(ra rriirrt:iilr au;talra! l2i. bpllir,rn raua.'lit.-[a aap:J3l) \ar]ara. Fpaxrra raB:rrta -'lil il il li;t itcl,lu .\;l tla.la 1 26. llepc;ii crlrccpt'rrrr. ()l)a.'ta (rrlrc1r. I27. ,,\a,;lcrrii xf iil, liitJlra. r(cn jlitrr .tvruiiPcltH. 128. Al<lrlcit .,ti :ianr,trrp. l?1). \r,r p-xilrr' - ilrrr.r;iP ().'l;liti'r)i. lll0. Xaua nl'lcill)jtbr. I li l . ,,\iiir,r )r :l'r'.'r a iii il lrr,r li l)a a -\ii rrr.'r ir rr a:nt r,r nl. llJ2. ,,\:r.'tt'lulrr (r\.(.1:nl.i(il arntntt o.rira! ,\.,11,til, \t,r l)itiirl),.tap. I 313.'l'r1lri r<inru,rr,l ii.'tvrr,lrrrru. l 3-1. ila lr rra la rur,l .'(rr ir.r rivncr,r iirr. a \l a -t\. []u a rr a ii<a,ralr ila il it l("'ra H .lc.t :i pullilr. I 16. )l(orrc1)T,'r.irr{ cbrrfl,rrrr,rrr

Caua iia,lan

Crarra rcpqeri.

2. FIrr;ite rrilJblrr.- o.'lzi :a xa6tru. 3. Ma,rrura rripd rruurn la. 4. ilaacurra ropzi rra,l .1.a. 5. I-la;iiaxra Aa ilap. cailra ;1a. 6. l(rrpx r(trrnrK -- Kbrpri xo.rraq. rii,rllri rriirri, 7. TVxlp

ribr Kap rrislirr. ]i3_Vl B. Ou5'rr ra[rn)n{r{aH orrlrr 6aurnHa.

306

Iibtf K xa3rra.

Mina K0sa. Huztr ()1,', Ki;inev' 1986' s'7

BATAH CEBEP EH3H

***

POAITHA JIIOI;HT HAC

Taa yfixynyn cc,Mecilll!,al{ Ciirr lt'utlr,r,epcllt I.tqepr:lelt:

Tc maa.nell,'Id yi:tartlluur.nap, I'lurii rrl4cp 6iyx ltHcattltaP. FIc a.'larresp,nap xenclukltlt, lcq xa,rrtacbttt xtlq 6rlprr;i<utl! I'lrn;riip iia3jta B:rp qol( r!p.ui]I-rcrinccll oJt:!ryltt 6atuar !x;lV,

Iill ca acl,lllllap' Iiex,'lcep Kyturap ;loiivpcl''ltttap' Dcn.ncep ci;pi or.uarcblllllaP' Dex.necp rllltlel( iir,tc"racl,ltlttap. Ecx.llccp IIltct(,

Marttttualap IIe I(aqblllsP'

tlox rparroprap

aJIar.rlssp

Xepxcs;repll ltulePltltzi, I::lat<utt xcN{ qoK trPax cPii. . . . . .Xclrclttrttt3tttt tttlt"Ilcpilltl:itiitt

I(aaslvleutcp xd:itrlr.rr Baratl,

6lt:tt ond, yuaa IIaaJIbI atta. . .

.Alru ccucp Hu>i<5

307

Stclirrr Ktrrr;slu.

l/(rzr: l'iirkult't ;. K rline v. 198(). s.6J" 265.27

1t.r'x.{/( Viir-vrr 6y';irax, xiiiir'rrr;r Fva"iart, TaJlarbuu 6ettntrr ullpa.[n, Ca6aaiinrr 6erurlrr rirr nr6u iia,rnax, Krtcrr.r e,t[rr

6rerur

rr.l

(rlr ii

a:r

ti a rr

I(uprrapr,ur, o ry.t. xlrp.napbrrr, {erru:r,riip nr6R Aarra,rsl,

arj]

r,r.

6Hp ceunr rn6lr cr,rf<ax ,rilsrcpuH I,l,rrult xelrr;in Kan.rya,uH. liixlepnu, nax valy rox,repnlr, fynr iirl,'rziu vn iia,rAs:,rn? I lacu.rl r{aaBn,trr,r;i:ill 6axurrlu,

l,tcllttil rlil)tr:lK r'lonllK.;ui. I'ctt,t.'l il It It, K)rtler.'r n Iort rr.;t Iut u,

tla.r r,rrrrrJr Nt,tcLtcr v\'[)vltra,

l(a,'r xepii iialrral:iax rurrt.tr{ Iqt,t:r"r a p I r r,r rdp

l.r

:i;i

C a rr a

fio.,lvrr:ra

6_vii<aam, rrairu,n Kayut cccn, A

jir'tr,ilillt,lli,

<irr

!'p rap;racu

Dl' uy Auii,r calla aHa' K6uecl, By uy ANii.l cana 6o6a apxacr,r?!

308

,1-

B,47 A I I t>l ill

/lj;1111ggii;1ii ca"lr firrl) iura Bcpn.'t;ulr ril :lcpirrrirrr rr:i.

Barartt,llt ilit arltr -ritrtt:r, Ottl' "riiii,rtnr rlui ccnvti;i.

Iti!'trri [) r{ eNr.:r('li

c'n{ i\lt:r,

Olry,rii.d:r,lvr KopvNtaa. 6apa6ap xa:rr,rpr,r:l irrn )(etlt,relli Ii:rl)url,rt-l'pMar.

llexarap 6rr::ti uap.rblri. aa xerrurMnsrr.

OrtttaJr

<Ca,ryr o,:rcvrr ii.l.'rclr can.:r r,rt.;!>-Oxa4ap 6rr:r,1iirr rr:lrrrr.

Xetrx crrrri:i 6u.r -1rnr.r r, ltii r,r.r, OHy rcrrvrceii rrcrepr ji:, [y'urlriii ;iieilr;i,,1rr rr.r riaiiuur. Err pu rr ii lrc.:r ri;i re.r lr i r. Ottyulratt, 6tr3, rrrrcarrrtrp, Ko"r-xo;ra

ryrrvri

6up.rrurr.

6lt:trirr arlrJ.rl .l!-rrrlralal) f6pui:.azip (rtr:triirr ur.r,/llrK.

309

KEt]lIIT ilITilIIAI/\.1 Il'larrurrrue 6arra ;irc:a,

Aua iiolt

6rrrrreii.

Crr-lrrrr (rc'r' .'ra4rrrurrr:a

)ll.e:ra,ta;r!!urep. lrlirur.ralruu llaul3ep fianpaa,

Ar,ra iiori 6rrureit,

Ai'lrrreciiad sop i'rauravaa, Arra iiox (luueii.

Xcp6up rrc)3rra o,rap 6o.n:i 6ii\;n tttunrip. Xep6upu Aa Aaiiattsp, Aura.. iiclx 6rrurcir.

I(rru rV.rrdpar{, Ko rirciiH, Aua rnnn uclzid, I(urvr ase'rMecp AunttrAitt, AHTIJI lrHcail.

O xn,t 6fr

H iiasopr'lu >i<aHsllt4alt,

KeHnn Au,rltrraA;i.

Ilcernu

KopKM33p 6rrureirads...

Cayur oH!;sonu'

3r0

J:f'dol

litttct. Kttrtnttttltk, Kiginev. I9ll(). :.-'

XATVT

6OXAA*

Xafiu.n** *au 6o)i(aa *aua.na bo;hiiiin

rrHHlIH. 6afr<aaHa

reHa *nHrn.nAn.

3asarbr arns3p 6Hp *arra6a3{({â&#x201A;Ź{' rn6n

TeHi af<H.qsp (Onyu aap reHn). XaHnrrrr a*uAur XHru6HsH***{' 6y.n4yu. Alaurtr reHefin Eo)iiaa yqyprryM.

{.-,

,,/

11'

dl . ^4 .;E

"r:,i.;

: :'

t Xa u 6o* 5 e -

6ld 6np

' **r X a u 6'a a;:- a*potat " J:T-& P 116 rr 3.-' rIHI{u,er' -"'- :* . "

3ll

xe.ne6ex.

; :i:

N. I. llalrrrr-lltt. Altrsttlltrr, KiSincv. 199 l. s.l-14

I{EN*iA-I{YJIE{A Hp BaKbrTTa BapMbIm, 6lrp naxslTTa fioKMyrrr, eep o.,'rMa;iafiMbllu, ci;nenueft;iiefirrilm. IIIssAlr, qyH6y aapusru rl2jr,HrlraxbrH dl{pHiitNx xr,l3br, aMa oyn-eBJIaAbI ftortMyln Aa ri2jr,r{ruaxirbrbrHbr fionuym Kr{Me 6paxcrur. Aua o 6nprrii(Hrt Kbr3r,r ,qa onaAap riisdnr'rxm, aHn caJIT ryH oxa errrMnrrr.

fiunanun afisa,qa 6axsrnlufiuan ryHi ofta ndpr"rial: Aly, iia Ayapnulo Eyuuan 6amna, na,qumaxbrH Kbrsbr riiaeiuurrHi riipi ai ansr,'l-'rrriiMbrrrr, ecanlnfiunrm, aHlr Ka.rrnrrrfrHas ca6afilaH

nap 6up na+, He anacbr, He a'JrJrax, He gi.ra6Hfiar oHy ry;iteHgnprtreivumniip. .I{ym}Huyur npi{Hrtrax, ecairJraubrrrr KeHA}IHHH erN-afiaa ryTapKaH eBepclri{ Kbr3brHr,r aa 6y;rcyH oHa niipi 6rrp ryai. Ey um 312

lrqun Ko"'IBepMrtIu na$ Nt€*l;'I€Keri ii,-ra, aHtr Kr{Nl 6vnaiftax oHYrl o oJIa?i{an na;1}lulaxa rvsl xeiu na(rvKL,IBLIHL,rH na(pbrrra Jratb .{eAeiKeK fi apsru na.'{HilIaxJIL'IK. E-v rtiai;r xa6epn HlrltrruIrmnip upaH ,qo,'IafiAaH rent{ 6oxp AenHKaHHbIrtapbI, amblpblAaH najllt[rax oyJl{apbl xeM Ai xencu, rurivr AafiarlblpMblln QunxpnNi n4qnmax KLI3bIIIHaH naQ iiapltluTbipMaa $n;rau-$HIIMaH ra3ap rvuuepnugi. re;rnpggluJlap KbIc-

6exlrn onliapa eime;ften naA?IuIaxbIH MeTnepuHH AelieMee K[,r3br, .dyuxdr rriiae.'IIt, oJICvII re,-Il{}I xe}1 iiapnrivr naII{uIaXJILIK. HaCbIJr aAar{Mblrll... llagNuraxbrH KbIabI rtrfinMHN, ayaynj' or)'pYpM1/ur aqblli neHqepeAA fiantruAaH Aa retlipMyttlJlep aTJItI AeJIIIKaHHLInap oHa JIa+) KarapaK... rIaAHluaxbIH xa6,eplrHll 3eHrHH:rApi 6oxpnap' aua rurrr{Tlrr{ru 6nsHM rx6fi 6up ni opra vop6a;itur. OuyH raprvruru y'l AeJII{KaHHrI oynv. }lnncn aKbUIr-IbIii\lbIIIIiIap' ailta eH nyqiy F(e,rX{i-Kin*i Arafinr"rnm neK aKbuIrIbI. By;riu ryu nyn-lynri oiiuapNrbrru... Bapnulgr o aAaMbIH IIKH AA a,'Iaula 6efirupftunJlepg, Ki'I,ipe KMuruirip, aivr a oHy H wrQrvulr.ruHll Korap E'IpllIbI ruJlap, B apMbl lrr 6np ni eruie, aHrrrrcbrHHaH neK ceBepMr{ru Hfinenprii, arJIbI re3-

llmnrunru

nri:i nyvyx oY.{y Ke.q*ti-KY;r;iti. Eup ry'n re,TMI{uI aAaMbIH oonflapbl 6O6acu*ra Aa aHIIaTM5IIIIJrap, aHlr flaAnruax na$ nonBepMum KbI3bI I'Iq]tH eBepMea' E-xe-e, )-uranJrapbrM, 6ns Aur"rnr{3 naAlrmaxJlapa eru, 6ornyHa !'M)'T KLI3AblpMafisIu, 6arn nOruartaiiiitaHbls o ycex 6ofil-vnapxaH... Barca, 6us qi qoK yivlyT eTMeepH3, aMa Aenu(aHHbrfir,r3 Aa llcTeeplr3 6apu Aenefinurvr. He, 6np naS uu aa.rltlM rlr6u 6e*epiirvrefi;itea 6ynanrlu? {xfinn3 6I{3 oKaAapaAan aa6yH Qnnupnu.

313

Aj-ip KbrcMer 4a fiapnrM nafiHmaxr'rbrK 6'si 6oaap Mbr naAxurax,'ran cyBar-\' o;racnru? -o Bap Hacbr,'r,

Kanbrp. carra Aa

aMa Hepeliu anarftanura ce.ru ,fl,eueuii rnfiurtr, Ncni 6efirup? opafiu rnAep 6nnepcurrr{a HacbrJr Be}trHH cepilrrHTt{Jrdp, onnapna py6anap fiana6nrx ifta'r-errH, 6efirupaip 6ec.nu: aJrrbrH iiseHrHrip, rcopa$nrr trynnap. Aivra 6nsnrrr 6eiirnpuriip oHHapbrH fiasuuAa nafi6ene;fterurip Aa KuMcefi cueN xuq rdpnrefi*en. .(efiiitir"r, 6parcacbrHbro, yaaHuafiacbrHbra rraAgrrrax Kblonapblna ilyxapbl, Taa nfi apafiacbrHbr3 6yp"a* arraaAa KeH4rHuai em. Aua reHq oonJrapbr ycnaHrrraoMbrmnap. Eox, 6ana, nonBep 6uau gi ae*refinr{M KyBeAHMH3H. - Eaxa, 6iu gi rlrAe;itirr! aefiNBepMHru Ke.ruiti-Kyn;iti Ai, aHn aqbrK aa3raH cecnipnnm 6arynapbrHbrH na$uuur. Cin 6apn cyc! AeMlrru 6iy'" 6arycy.- Opaga aKbrrurbrnap fion Hincuu, aMa ceHr{u rx6n cr.rfipen Qunnpnunepi ca,qe r1;maii, n6'sHpr orarken. Xervr HepeIiH casa 6efirup ananuu,6nexi ormap ca,qe r{Kr{. BiH emenri arJIbI ruAeinirr ! - A-xa, emen'riu rngipciiH, TpallrJlafi;{tau! ryartrym 6aticy.- Ftnru cerur opafiu noroepeftex, 6a axlran? He, lrcreepcun 6lrgn ni vu rynyHry fianuaa? coprrryru opranrira r(apAaru.- ffir raa res rcy.tnyn 'renecuud ofisaMaa Aa rrarJrarMa na$a! a3apnaMbrm oHy. Eenni"r rraAuruaxbrH KbIBbI aprblK eBJIeHAH, aMa cua 6ypa4a 6omyHa KaBra Aa Konym'rypAyHya,- AeMHtu aAaM qoftyrurapbrHa.

fton, reqrun nagap qoK arJIbI rlrrMum, aMa nnucefi 6yna-

MaMbrm Kbr3brH na$una na+. TIInHIu, 6y naaap, reni )ireK, xeM xep

rHAHnenagap, Taa cbrKbrnrita nanllmaxblH KbrgbrHbln Kbtc-

314

Meru,-

AeMrrm 6j;V" votityn Aa neHi AaHbrmMbrrt 6o6acbrna, KGllBepcuH oHHaphr Aa.

AeMum araM.- fopepurvr, aHn neK ncAenefinu... Tyryxap oonnapbr rrKrrcn, ramrrfisrn naKnaepnap 6efirnp.rrepr{ o aBmau, ncai gofiypapnap oHHapu. Aua Kearfti-Kya*i xen xirurepni ofiHapuurr ecKrr agetuni riipi. flaaap riHji 6arynaprr KaJrrarcrrDapnap 6eiirnpnepn, rsofiepnap eHH KaHTbrpMa fiana6urc rnrpnnwripain, Kerr.qnnepn ti rniieprip enn py6anapbrubr Aa xaabrpnaHepnap rHTMii. Bnp ni F(enfti-Hy'ntrti Aii .rtrnlruru nynnynrin Aa nrruMum emii... HH o emenrin! HBHrr erMlrm 6ii" 6arycy.- 3epi re 6y naurlfiaan munquritHx oHapa;ftaivr ceHu!

Cusnn nrrruHxg,Teepcl{Hrre. fnAu}r,

bl-xu-bl-bl! Hnr'refi*c5,*r,- fiauyaypMyril Hj;n*i,- 6du ni ruge?ftiu nagnmaxbrH KbrobrHa .rraQ 6ynMaa... Cis xenrix Mrr artbrJrgaH qenuHgnu? Canym, rtlplrefinnr! - Ep*,- AeMrrm i6ip KapAam,- xeHapa qrrxrlrfiuan 6ns orry nc.ni 'rorcyuafixaa, Aa o KeHArrcn AiiHe*ten repu. 9urcep nKrr KapAam aynAan arrrbr, rnAepnap. Hen*i-ttynfti 'ni xpaxraH renupMnm apgnapbrHa. Enpnar nepi 6aaprrrurmaap o xlrq cecJrenitncyn repn, aMa aHrbr nenufii cin anuaga*tari rorislrl.m. frLqi-ruqi, yypar{brmnap 6np 6a^nra;raa. feripniH, Kerl*a-Kyn*i 6ynuym casnap apacbrHAa 6np finrrvrbrpra Aa 6aruJraMbrrrr 6aapuaa: Bary, 6ary! cenuHnpMutu.- Edu 6np firrrrrrrpra 6yntyru! HA6aXaH o fia6an Kymy ftrruupracbrubr, o rrbrnx GrrMaart? copMym 6arycy.- Cnr6ur oHy Aa gtin repn! - Cur6uruafi*arvr, o 6ennnr KbrcMerunr! AeMlrru }ten:iti-

315

lij'r;Itii ga noiirr.,.rrr xciiruvcvHa. repn al liislreMlrrr.

flurep;rdp

raa 6lrpaa Aa }iea*i-tty:r:fti reHi: Bary, 6ari, iia Haueri 6yneyu 6iH. 6ntp KirSni arKa .il,ouepaip replr, 6anca;rap

6ynrrryul. - He6a-*aH oHy, 6a axuan? Car6rrr ua6yx Aa AdH repn! - Crr6r,rrnafixtirr,- AeMIrru, Aa rcofiuvru a.rrxaftu noiiu)'cyna fiulrurpraHbrH fiaHusa.

Cris 'raa ftrrua'i;raua;iras usr? copapMbrrtr 6yjtr. 6ariTaa qesape;&iiu rau 6Nslt fio,ryrvryela*r? ll-trnuA]r xeMeu giiriicnlt nepn eri, apnaHu riipeiisrt! -- AeMlrIu, 6npxav ra Kalttrbl rrre erlvr!{iu Ken;fti-F(fa;itiiHxH oMysxapbrHa... flHxnsurnip ccpa 6efi rnp,repu u ii gii nom apax rI{TMI{mnip, KanMr,rm lte,'r* i- Ft imft a aa,rafiapan, aMa 6npar ycnauAufiHaH ITrlHMaur eurii Aa. xv-reni

cy.--

apAJrapstlia...

AcaH erurrrMxrrrnip opaftbr, e-xe-xe-e-e! He yynny-[rlpnH.rrrH 6eiinNpnip, He rufiuuxn AennxaHHbrnap 6oxp-nanrrmax oo"'Inapbr BapNrbrrrr! Xencu Arrsunrr AypapMbraJrap, naAumaxbrH KbraFlrHHaH rtipymyn, na$srxa na$ 6ynMaa. liea:iti-Kyn*euuu gi 6ary,rapr,r AH3HnMnmnS.p repxni. Aua es replrfii lten*i-tiy'n*i Ai Axgpralrnrrr. Earynaprr riipnyfindH ner y$iteneH*crruniip, alra aaneM apacbrHAa Hc're,lrialrlrurnip riicrepclrunip, axH 6-v axMaK oHHapbrH Kap4ambr. Epaxnrbrilrnap ni6apca fiancrru. (lsrrtlrum rraAilmaxbru nblabr neucepecnnd rsfiNuHrr, nlsynv xeivr ti,rii rtiai^n, anH ryHi. gipr'ruln: o fta Aly, fia Alyfiapsrivr ! , tr4eus oJrMvrn 6arnracsrrrnap re.naiir. fevipuuu nrF,urtrax oonirapbr, SeHrr,rFI Ae,'IllxalrHbl..lap, aMa Kbl3brx iianusAa AHn.qep'l TyrvtapMr,rnr 6upnclr onyrr ccpymyHa ftyeau eAiivriaivruru;rip. fe.r,vunr [ien*.i-lti;ui<iluun li 6arynapbr, aMa ouHap Aa 6omyua, uaruIrraxbrH Kbrabr oHHapa xHq 6arwraMbllrl Aa.

316

BnrnuAi Kapaynnap copMytrrrrap, KorBepcxunip rvrra 6y epueu nii erneK,'rix, oca KyycyHHap Mbr oHy' 6ypagax? flauu*"*"r" *or_ abl Aa, ryarrrii 6ea6en,ru ucreMruu .qa rtis Kbrprvrbrrrr Ko.flBepcg[r_ uip 6Np Ai axnan... CdH ni ue 6y yayx Kyxaxnbrfi,'raH rerrMr{rrrnn? copMyru nrre He.n:iti-ltyn*i e'rrulrafiuis fiaxuna. He nap 6y uanta? AeMHrx tien*i-Hinliti.- Ouga 6nJr aJrfiax reSHHMr.rur, 6up Aii na,euuaxb,rH r5leecnni r,r3r,rH erilll{lu.

ciin Aufi.ncnn rrai\fimaxbrH r-v'eecu ui? - Aua qer"ruu [ie.rr;Iti-Fiyn*4, na oiyn 6y na$r,rua Ona*carvr! ,fvHui riiaerlr 6np ryniru KofiapNrbutrur, xnrr AvpvK,rraHanagMbrru, copa ycnaHMbrru, Aa copMYm: E raa He crinefie*tiH? - fe'rnpAxM cana 6up fitrubrpra 6aaruurur...

- Hepeni o! copMyrrr KbrB. - Te nofinynrqa, - AeMlrm Aa qbrKaprrn rilcreplrlrru. - Hzi6a*au ouy? reui copMyrrr KbrB. - llumNpe*irr nopaal -flatmraxbrH Kbr3br cycapMuur. Aua, 6rp ripni KyprvrrcyH

6y eprE$rin Aefiull, Aelrrlru: fiulrrrpra KopAa nar.rrafi*ren, 6a axuax! - O Eenai Bap oga rrarJralracuu Aeiiun 6lrp anxa! geivraur tierufti-ttynifri Aa nor"rivryru KbrsbrH ouyni nlsli annaftu.

Xsri 6ax ciH,- AaubrruMbnrr KbrB fiassurAa AypaH Kapbrnapa.- By nynny KaJrrraxJlbr axbrJurbr Aa cbrxaXrsK... Eeuuv aHTepr{M ni nlrrnv ! Aerunm }tenrxi-Ityrufti aa go.nafi nynnin Aoriuyur. F(ua cbrnapbrn cr{JrKtr}rm auTepr,rcnHr{ aucbrp$rbrrtr Aa eungi*r rynr*rym 6yryn ypenriu...

OnAy!

Aeunur,rip 6lrp

cecT iL Kapbrnap.

317

CeHr.tr

na$rr-

Ha 6y epHS 6ynny na$. O aa onaftsK ceHHH t(blcMerl{tt, ola 6o6aHnan nann! ftonlrym HincsrH nar,umaxblH KbIsbI, qblKapgp Aa Bepep Ken*e-Kyn*efii numan yelyny. O nnnep emii Aa rnAep esi. frorAa, KlrMceft 6nnrvrecnn Aefiuurt, o 6aaaauum napMaaHbl, aHrblcrruqafiubrm aJrrbru yalin. Enli 6atynapnr anHaAapMblmnap Heaip rtipnrymrip, HeKaAap rtieinrtrrrnr naArrmaxblu KbI3bI xeM, aHr KrrMcefi oHyn na$rtna naQ 6ynaMaMblrtr... O6jip na3apa reni rnge*es,- AeMlrm vofrynnap.

- ffon, nafiun onMaMblm 6o6anaptr,- 6in cnai AeAuM, flaAnmaxrtH aHH rr{TMefiicunr.re. Ti ropnji"jit, ann 6omyna? Kbrsbr nufin 6ngnrtr u.rNH! EpaxuH, 6amrca xafi6eT uefinn narcrtAlt. BenH

uwrH!

cecerMum 6np rapaStaH Kenriti-

ni.6nsutt{ gi., Kjimfti cyc*racblrr Aefinu. Cy" ciH 6apu, 6a axuax,- TaKbIJrMbIm ona 6a'ryJlapbl,ceHrrH 6e,repnni oJrMaJrbI 6ana 6nau ni 6parcrvreap rHAennM KbIcMer Aeuervrii... HewrH napMaan 6aannt?

copMyru 6o6acsr.

- Kecrr.rru nyrmyrcri! AeMrrm. - Oni rientpr cana! - seBrtneHMum 6arynapu.- Beruu 4oftapctrn o nynnepn emuii. yfiylraa. Kenriti-Kjin*a xen xyrtr6er icrjiHni yfiyfiapMblm. Cy"Elptymnip maQntr, arrra Ken*tiKyn*i AafianauaaMbrrrr, .riiayn napMaaHbl 6anaprvrmm aJITblH AnmatvrHefinH fiatublmnap

lrjii, nqepcn gi afituHHaHapMblm! Bo6acbl copapMblrtr: Hd6epcbrH ciH opana? - Enmefirftnn, *tynan eniprvrum Ftenifti-f(y"ri.a Aa 6aa.napuum napMaanbr. Eaa-rraAntu ru6n nvepcuni KapaHHbIK viixiprvruu, copa reui. viieipr"rnm 318

nqepcn afi4rrnHaHapMblm.

copllyrx

Hacua 6xulefi;itnx?

- aJrJreJre cbrpHnKnepn -iiaxep, xynya

6iii" 5a'rycy.-

Bana. 6v rulrHAH, tuaurnblu, eBr.r li T r'-

Ty'rxrypanteri! copTaa liaxaftaH tttut ciu o cbIpHHKJIepu, 6a axlran? Aa Karxbrn 6upxaq Myurra 6acr"rurur Kenrftittynx(efta Aa oJrenuKJIaH oHy ycnaHAblpMbtlrr. Eprecu rlnji Kifi HcNHAi nefi:anaHMblrutu arrrbl cunixnu sai\lr[raxbru aAaMHapbI apapMbrrxnap 6np nynny' naaverenip

Myru 6jiyx 6arycy

narc.nufiu...

lhur,rttuH 6y xj'fiai r'taurap:vrruu 6np nynay KaJlnaxrbl, r{brncbrg prefiAasa euriiHniix, r'iipe.nrrM, TaHbrfianupr Aa rraA[rrrax oHa Kbrabrubr Bepeiitex! O naAuruaxa n.ind oaa*ten! fraprrinr na6aapurpMbrrrr x a6ep:itxnip nesepirc rrrrn axrrbrn Ha6y'r eAeiiten !

coKaK-coKaK.

6ii"

6ary'cy' KarIbIn rHfipruur oHyH Kaxrraarrbr m{HM}rur euriii Aa Komaparc fioanaHMbtru uefiAana. Atra tt*en*i-Kyn*i Ai fiaaurHafiax He Ka'ra6lrrHpci ruTMltur opafinr. Cin Mu nagr.ruaxblH KbrabIHbIH na$trua naQ 6ynayH? copapMbrru KbrJrbrwbr-cynryay arnrrnap. Bin Bep, Klrrvr? na6apbln iitynan etiprvrnru 6yl'" 6ati'-

Ken*i-Fi."*nfrenuH

cv. -Ana Kenfti-Hyr*i- Ai

opa,uan:

Bar!,

Bep KannaaMbr na, yruy;nv nvlax-rrapurrvr! copapMblru rIaAHuIaxbIH He 6y xa;rnan Aufin Mu ceIIuH? acxep{tHrepH. Eennrvr, 6ennrvr,- gipmnru 6aricy,- o axMaK, 6anivrafiun Copa yypnafirrn coJlAarnapbrn riiayny, 6npxav Tenrti oxa! - 6a*taannaH KapAaurblHa, cvaepiirc Aurxnepu apacblHAan: -vpMyru ?itenneM oJr 6ypa,uau, cyHeni. Taa re3 aepi eni rH'rul"tHiu

- ni eeeftiu

epr,rHrr

cennH!

319

He nep4nu cin naAnmaxbrH KbrabrHa? ,r(HJrap.

copMyrrr acKep_

Euruefi BepMeAHM,- relrurrr 6art'cv. EiLn 6np firrnnnrp'ra BepAHM, 6np fisliubrpra neptur"r! __ ciineurm Ken*i-Hyn*i. Cy" Aa fion or 6ypagaH, 6a neni,- AeMlrm 6arycy Aa -vpMyItr KapAambiHbrH 6omyna raa 6lrp renivri. - Copa, KbrB aHcbrpAbrfiHaH. He AeAulr? - ren:i copMymnap. genrv.- Aj;tHi ftjsenn! cennxepdx Xafitrp oncyH! cirneuNm 6arycy, canapaK, asu 6v cbrpa paarernpAu *vsa6rr. Arvra ftenr*iL-KynrIci opagaH : .I[,nfin, 6iH aHTepHM]I cHJTKTHM Aa aHcbrpgsn'ruair 6nurel'r

AeMe,eaM, caAe neK meH

rirgypqiM

ouy... Eamnausrur He-ci myne.rreuuii naquruaxl,rH a,qaMlrapbr, Aâ&#x201A;Źseuumnip, aHH xanneAis Ka,'InaK'ra 6auruHAa AHfin o 6y!x xap-

AarubrH.

He o KaJrrran ceHHH renenAi

copllyu.rap.

- O anAbr 6enHu KaJlnaaMbr! aypap? AeMI{m Keruiti-K};rxe. - Ha KaJrrraaHbr Aa rHT esi 6a!- cu6nt'rMbrm 6arycy narfiaa Aa caHMbrm 6exn rtyprynyp, aMa 6y na fiapAuivr erMeMl{ilr. lla,qHrrraxbrH Kbr3bl BepAH MH caHa HblrrraH

reJrMr{ru apTbrK eH 3op copym. vjiur

frrn-rtrbrx... BepAu,

BepAH !

rlapMaaHbl.

!tyl'"!? -

cycapMblm fiananri<u. ,qeiulru opaAaH Fie.'Dfti-Hyrufti

Cis onafran na,qfirraxa r-vni!

aqau nopn'rymaip anruH j;tj;i.

qoe-

AeMllmnip acnep*tnnip,

Tea rnfiAnpepnip oHy eHrr py6anapa, aHlr xaobrpMblrilnap naAnrrrax nynecnui Aelinu Maxa3AaH necnlui, ElrHAlrpepnip Qafi3zlt

'roua Aa fion-nespnap flaAnmaxr,tu xyrrenH cepafinapblHa, aMa fia,rarui<u 6arycyuy qeltnn 6np rapaSa 6r.lp :rc6vr 6acep.rrap, emeK cyAaH râ&#x201A;ŹrlnHliti. Ey apaaa KbIpHan AiiH rrqnH xa3blp cepafinapla Ke;r*i-KyiIr*ii rcapa py6anapnan xeM 6ufias riimuexnin rufiuunn ryni ilarrHamMbrm re.Illrue !,yuni-fiiseluui renupgHnip cTeBoHosnyKTaH...

IiiH Tyrry yr ryH, yv re;i<i., 6euu gi xaap,ublrrap, xep 6iap qemHn rvran;*anapAan HAuM, xeu enii gi nepnHnip 6up qaHax Kem-Kem rvrauiitactl, aMa 6in rupnprtin 6nantvr xyfi ra'rnHiL cslnMacbin uu 6aHa KapuIbI, KeHapAa iiamaiias. Tonan Tasac: -

Bep 6ana o rvran*afinr!

Hacsr.rr tini aepefiu*r,- AeepltM'- 6in oHy ymarc.rrapa AaAblMHbrK reTgpepg1vl naAltl11 axblg KbI3bIHbIH lyy HyneiH, fi unu"'r Taa rea 6amuuAan... .dVa TOUa.rr TanaC, O 6Np KIICKaHTI xeU ritanra3a aAaM, xblcTbrpAbr 6ana niinen-rrepn. 6em raxe xafila capAbrnap, AetrsM niie;ftexnip! CanabIM qaHalL'Iall noniCr Aa pa3reJIAHM Tasacun 6aftaana! ,[a 'ri o3aMaHAarr 6epN a,faM 6yy'" Ai 'ronal xeM a,1bl .f,,a Kair.rbI Tonan Tarrac...

321

Dirrritriy Karagoban, Prt,:a, Kiginev, 1986, s.26-30

coIIA

xt.tHKMECHHAA

Ilatluoii atlbt3but:la c;lrr,rg;iiy>iiax

<<(lr)lra >ignlxueclr>. .xll KC,:ut coltacbtrrF,I,

gilrapAu.rap

I(rlrr .rc,lcrrujtrlr iiaxrrua iiiirrrr.iipo Ka_J]al).'lbr <6a6y>> ,ta TorrJapAbI

r(a.lailbltr colrS"rttDbtilbt. xcncilil.:liitt cl,lx KaflapJbI <<6a_ 6r'> _6ltp 3a6!'tr .loi'r<y;irar,Illnrag.ry. O 6l,lra xrrrr

Itircniisrllr, xen, rJj.niliucciipdx, rertipiipArr

aarer*lr.tH

cola.qapbrnr,l. Te o rcrrii orl'p.iry o6ilp vo;i<y>i<ali.lapun

iialturr,la .rla rrcKClrn 6llpn 6lrprr'aplr,rlri >itrruxirjid /ti;rt,vis.(lr orrj'rr <6a6y)> conacburbut icr\;rrii , alrrbrcbr aiixr,lpr,r iiaraplu rp,rd 6lrp corraJap.br. Xrr,r 6rrprr

il.trbt aAblnl.la yilJat{.rlap;1att. Alta re /{rrvau.rytryir c;tttrr;tzilr >i<rnrrrr;ll(lt 6lrrxlr corra Ia ;tiirrrr!'1 xcegfr. -*- LLIrrrrAlr Crrnprrxa"lax .- <(ta6r'>>!- cenrrrr;1lr [lrIl a ltrt\'. - l>iirr r;.r;rraiia"<alr <<6a(rv>>, -- ;tlrr< .te,lu CunprrItaJr a K.

-- Diirr

.la ,.r

ltttcl,r.'r o.il.il),1\t e?-- cop;iy ,l-lttrrarr,ry.-

A.n

Toil.4a cotrafla[)br.

-- Diin J.eeprrr,r e, anu o.lrraii;iiarr <<6a6y>>,- att'Ir<. -- ll xu;u o.'rariisx c? lcrrzi ciirr. - 6drr oJl,il,\rNt. - O.napcun cdu raa 6lrp xcpd. Tofl,ta conaJrapbr,

ap,'tbr Crrnplr na.la

- x" ilficii<iu cclul. 3epe

rut? C;iu carapcbnr, riirlrn njiy,rii - rlvl,'ire>iiriH xcnurnrr ;riijliicp,ilcirrrn, cijn ;la xu,rli!ire>i<ir?

-- Iiiii;it'itn'''' -- Tdryc\; lprluapMLnrr ;cfilllr, rJrrrrr/ur ,<6a6y>> Ia

IlcTlrMCClt 0.tItaa.

Cetttttt ;ta r:iryu o"'lcylr rrpnrvlap, ai\ta o.1aIr93p. - O;larrlgp, 3cl)e 6lt:lrru 'rii'rj] ;1tilr"r xaiibrpcr,r3, cc-ruur riirtlr rrr6r.

322

Kbr3ap^bl Ky.rraK.rapbn{aAar( Cunprrxa- Flaueili?Jrari.Elrerru rfrrj; Aa cdn 6aapapcsrx oua - npnNlap, <<xairbrDcr,r3> Msr? 6y rro.rrrrrtrral 6aapa;itau, sepc- o xa"lll3Adrr xatitrpcua.

6rrsrrNr rdrj? ep,reurlrpe>itex cr.lsrr. - 14c,r:i:i. Hauei:r i.ianaxiex o 6rrse? - A.naf<.sr Aa xanaii>i<eK cerrrrH rzirlirry. xanaiiriiax? - Hepefirr fopcli<riH c.irr, rrcpeiur -- Karrarra. Te, 6drr rurrnArr- nrAe>ftdu, co.neri{riiM, .td a}'uarvra cernrr{ rdrj;r1ii ar'I a )ii3

,[,uuauuyriy arrilbr KopKy. _- lurlrA, Crrnplrxa.nax,- lia.nnap,itbl o.- Edrt rert:i onaiiiapr <6a6y>>, caaac ntr,vd. Ar',ra ClroplrranaK aJrAbr Kerrr,rr coIacbIr{br Aa Aoopyrlny Kjijiii:i. ,&,ltltattuy crttttlrll otly rccpliitt ,ta

ryrry etrrut"'liirr: -_ ftlrud, Clrnprrna.nax. 6iirr

ttcrd

rte,r.ttll

o.qii

acu:id.

l'lcrl,uc,tlrrr rur? Ilocrra 6y.naiiiar,rap

yYtttrlrt*ri,

6yttyH

crtrrpuxa itaK,-6paxn.rrta:,1rt Irrmaunepcxtiiu cara, Irc ltcr:ipc:iH. Eettliii nap rosen narrt>kur,rdp. 14crdpcdlt, nepe>iteilt catta otlttapuu 6uprtcur{n, caaAe alrntaiiuu 6ttstrNt rriri;iiy ra-

vy.- E;irr nalra.

,[,Hlt.tl ndii:r'ru 6atra ccntttt naJ'ttltI. - Osauart ---repe>iiii,rt catta 6ltp 'rllQr

ryryttl, caalle

rxtvd.

Cllrpltxa.nax, ltutltrrltiiuiiu 6y .rraQ.lapu, rlypAy. lyryur My?-- 6axru o a.IIbtp los'rliH Iltltatt.ryiia.Aua uultAtt rcrttpzicltlt. LUtrrr,nrt rerrrpcplrM.

Endadu

xrr.norrrcrpai:rAu. Er',teH 6 jlrirrrrd i?o.ny Enrii iioxry xlrmceii>i<rrr. fyryru.na6ltpasu Aypap;lr,r cbrbrpJrbrK ay.ryn.ta, 6rrpasu

,[,ltr,',rarr,ry Kaqrbr.

puu

323

('lrl,lt iji)t'lc!rrAli . jlrryzyt,tv

t;l)-Ilr xaija,.a, a,l:1a .1TTr,I Iat\,tbilt l,tlt_ trii. I-tr-),u.;lap 6rrpu 6trp.ll ap;lr,rla rrrpiltr.,tiip opaiiH. . \,ran rlp.Ur,lill) cu ro:l?1":r, rapaKJrr,r ry11,tl,rap, /{rr_ t\titttqv Karra,:l,br ;iaM+,trr Kanl,c)'trv. fvrl'rulap Korr,qy.lap iiyna.'rapbrla. Arrlurn'lyj, riox"'laiipix iiapr,lr,r xi_ I)anutJXTa Itcpr:lltBernnr (laca;uaxlapbilrbI, ltutixll, TyrTy rapax.tbr rl,rvil.rr;tpbtrr 6rrprrcluul, copa _ ouyl{ clllllllll ;'la Iiatlapali rilTTrr ailbr3a. xbr3.rrbl

;IIt ri;rfajtau ItKn ;lJ'rt tranuoii

(llrnplxa"lax

-_ I Ia, arta

6cx.rr;i1l;1lr olty.

caa;1e

lta,-Ie.iIrr Arnrarilly,

aruaitlill 6lr:llrrr riir!l:i1i rrara-

y3a.i(apaK orra lierr.lrrrillli crr ro3ilJI r)'r-YrIlJapLIilbt .rcr.r aa.rafi pax.

I9t;2 ( KAPACnAHAHT> Iir,rrrrr,rrr j1a, arrarl rlruldp

<<avq

Ka:1ap>, iiaeulr ,1t(l,1 r1t l(1'pri<l.nl,r ;ll. a'lilll olIIIap - <<iit't.rt tia/t{lp>, rctl lL' 6o.'ld .rouIp.,[ll ncrr;!r{ ay,'lylyrr ll,rurr4A. Orryu c.rurr,{?i xcpxr'pii 6r';lyrrap.'1r,1 6rrLucii: iia xa:l,ra, iia Tl,Il)ualr, iia Nccep. O .raii"'ra r jl]'p;\ra3.(ln rrilr, 6a

.1oopv,l,apJrrt iiattltallt'ttlI Tor{ajlt,t, 6a xasap;1sl aV.rrJ', 6a iianrap;1bl 93pbu(r'rtpHrrbr. Ar.rrr,rpniia o ct\lclr rrn.-

viisjtrr. Auau clllrpexrdrr l'lr.(dpillr rrarrafitrpa, o 6ylj:rr iio.n xcrr ;iiln\iuip;trr cBtr .:la olt)'rr urntrr caBaiuap.ribr 'raa rc3 lottrrrliti rceprr. I(1ty^it err rrl .nlQr.lll caiiu.'lap/'ll,l O. Dlrp lir,r.iir,rrr, rrr..lzipKcrre I(rrulrrrena, 6y Ki;)iiili yypa.ru 6rrp 61'xypeurrr ra3eracbtlbrrr xoppecnolilerrrll. O

nn'rn npll\{aplriieiid

,{c;tn:

Diiu Llcreeprru ropciillv, - xoppecnorAerrrrrrr. rlrriiii iiaru"r33p.lap crr:rAi tttrcarjlrap. focreprrn 6arra cr13rn 6rrp urr(lrulrurr3r. Cexpcra p cop,l,v re.r.lrnrrlt :

324

Il colineiiir'izirr lur;iiaua6ru, ne o

illll>

llilrr.[

--_

/.(xapacrrarr-

il;irr ra3ela.la rrul.irccpnM, I{oppccnolr.'lr'nT'rlM, N{ Ka p ac rra Ir jiilr>,- a lril arrbl ii a (ralt;iit't. <<

Ccripclap ueKaAap caBaturt)r ztcuS:i (ry ;raQr,l, rilri

Aa,tefiii;vreAr.

E, iiox 6lttrcii,- lcep o,-

(;?i

lt .'tcitiitrilt cana

riapacrarr,,lltr', czitt rta sa6yrtlta:rtaii>iiatt

6ylilait

Aa Aor;11i o r<apay.r;iiyiia Aparlry i\,'rexctriiii. jlcc p: I'iirlip 6y xapacnau.'ltljin I(irpriia.'rr,riil. ropclin 6lr grr iur ra ra-v3 vtt<ftlrtl lttt3tr. Kyp>ii a"l tt, c al{cl,III, lrc.n iii t:ratrta:p,

I(apay,l>ii-v rer,u KapacnallAtl.l.:i <(xalijill>, Ja oIlHap nrlnrnip I(1'pixa.ustira. A,tatt crltl.urll,r:ip'toliaJ,a' I(apacnar{iurr rcep xapa-v"tiiif iia : 6iilr iia.rtttt:r rlrpe;i<iiiw 6ypaiir,r. Ciilr rltr lccpll'

- ol. Caa

I(yp;"lta.lr,r rartart 71aiiap,rl,t cBtltt aprblll;1a capKl,tK carrAa Irorr.[arr. I(irpacnau,rittr rttp;lH ay;t ll'tttllii, 6axutrrgp xcp rapa(1a,.. xtt t(4.{tblp}tacblll 6lrucii, xencllllll ecan arcbtt{, ropc)rtt, ttlt>ftii tiarrtglp 6ypaga 'llrtpflrtt.

lltlnt o II"tt(lttl;1irr xyxtrei'rii ,;ia 6aKrbl 't jjncuzi, co-- ranaiia, KII riipcl'rr, trc tiiiep l(yp;iia,'rn. r\r'ra

qiincUad ;:(a, raBa,(a- Aa iioxry 6llrucii>i<ux. tr{qt'pclt tioKaprbr ccKr l{\'p}/Nta. Barpa ycrilraii ;r.ypap;iu 6ltp na p rr;r M a.naii, artrLlcbIII bl ca p l\{bI tllTln.il l p J.a a J ar"rl a It naiicAiipn lt,'i5 p xapurt >iia,l a p.

I(apacnaHlitr,'iuxrltiittalt xyxtleliilt, y:-(le-ijs x.:tpulbl re"l,(ll sa61"tt rapa xolex;rdrt. I(oner( IIKI{ ce(fcP 6ayna4r't rla Ka"1.1i,1 arlbll( aa3J'lall. KapacnaH,r'u-i HlnB' pbtJIl(bl cBIIIt ap;-llilla, .r,a, rdpiin caa6ttiilt, cc;ttilt ucpAII

OIIA:

reld,

uop6a;iistl

Ko.ilaii - A,'lna po3 o"rc-vr,- rj;iiili;5 - I'Ie,,tlg-tllcpuHiiclttttt:? -

325

I{uJIIAIt.rrtl

>i<ynan.

,Ilafraepurrrr re 6ypaaa caqaa, uoxnyu. - Aa, ecxrri<d clr3rru ec*eegurn.rg. -Kypiia,'rsr 6rlrueri AerueArr ,la unep.ndpArr ypMaa no-

eplrud.

ClrsAe 6ypala Konrrepr 6uueir o.nap lru?- copAy- riapacna/lHlrr. 6lr.nlrecpttru, trarueli o,- ltcrirter'rpdx, AeAIt

arrur crr3 6ypaaa 6ttutci.r roplteep- flpocr, npocr, CeCIIIIII, IIIallIapaK, KapaCIaIIAIIT, CO' CI{lllI3,-y3aTTLI K1'pf<a.trr'r.

pa rend copAy.- E

>iraua6lrrr rrecor'r

xtttlar oxyrlap-

curt?

6par 6cnrt paa4a, 6al- AapcbrK >iiynan errn Kyp;fta.lu.- He rtaxu.rtAul? Ddu ca6aa Kapattubtblu'

Aal{ Il[r.rrecprrtrr, cdtt Aa reJIMlnuI{II. . . cg,ulr 6etltt, BaraIIrau, 6?itt - xop- Clrs npocr pecnon,:reuruM, oIIyH tlqnn cop3pblIu,- aeen 66Vpi. nttcalllapa cop. Eltg xl{q aiiax - Ciin xafilar . . 6clrttrt Bap IIIrtINt,- arrll oi\ry3y ailJbIpbI 6iir<r,rccllrn. I(y'pfia.n u. I'lurriu copa ctt3 Ittl>i<d AttuttcllepcIllIII3 e?-o.rtAy- CIIII copytu. or<Vs,- frarspurrl Aa ArrHHeHepr{M,- Kecrn - Hrrxifr na{ru Kyp;r"ranu aa o.n5 6axru KapacnauAn4d, aun <l6itpii nIrrII, xuq 6aurxa 6lrurefr Aervrcrluln. 1962

326

lylina K6sii. Sahqnsidrsrn C\ni* Kilinev, 1990,

s..s

603yK yHKy Vfixyuy Kecru Xoposyu cecH

Aanrypy TeJIAHM, flax qHMAHKfleHAHM. Ax, xopo3, xopo3, AAiplnr'r qoK 6aH

<<cyc>>

Vfixyruaa rarJlbt, LUy ca6aa Kapubt.

Eosynay yitxytvt (EpxeHHdh onay) XopoayH cecn Ka.rreurpasr 6eHn.

327

\4ilriril Ktrlsrr. I

trt

kiilut,, lr.ilincr,. l9{19.

s..5.1-54

AHA AI,IJIl,I POAHOPT fl3btK

Cruxtap l-. fenoa Moderultt

--i

-Xeur_rAtp, aaq_

Pe{rpeu:

nbrK

Blnrpvdruxx.

Ta,l- rsr a- Ha Jlq- nI{-Mr{-3I.r Ko

AYK'

_Hyr_Ma_abrK

ti J

I i

levep naxur, reveP... Anau Aa xen '{ar3p.

levep naxur, reveP... HHcax qox

yHbtAOP.

9a,nap uacu,'t qanblHaPAbt'

Vayu fto.nlapu reurnx, f.eHx.nip, aaqJlblK reqhPAIlK

Va.ndpniH frut.n reePN.

PeQPeu

PeQPeH:

fevep naxur,

9on au.rr 6tle lPeHaHx, 9ox aua 6na xa6.nerrnx, flaa.nu ana

reueP...

Oo.ny aa xen cecree-P. Cec.nep uacu.n cecJlaPAH'

.u,HthMH3H

9ox

Kopyayx, xafi6erueaux, Tarlu ana aItJIHMI'l3H

ftst.n.naP reePn.

PeQPeH.

Kopyayr, yHyrMaablK. 329

H)"I'_N1a_AbrK.

Mina K0sh, Umutlur, Kiginev, 1989, s.,l.i

XETAEA

Xcii6:i

Nnr

raublAlt

'I(aJIKrIM

XarieaH rynlilt o KbtpnapAul, al(brM, 3auau 6oii.rapunaa

Vv,vr 6axun o ittt.,r.,tapAit?

,\eii6ii

MIt raubrAbr xa.'lKlttu, Aii"rn 6i!?a!n ceHce,reti;i, alibl{\'t. 3auan 6oit,lapstr4a

i\.lcr a!:yn

- .. ultHAtt.:tetiji.

Xeli6d rrtlr Ta[IblAbl OrysxaH Taa o

.\aJll(btM <<xar-ory3)>,

- orat(tttM, Xelt raut'tltbt xcn A'ratt o.'r4y Aa <<ralO\'3)>... FIe rorlipay o xeii6eati, He rerttpAll o 3aMatlAal:

Xa t"tea HiKrt,ir bIH -3 a a Merr{IIrt't It,

I(up;iiu

a.Il,er

xcn

ccMep.rtittt'

Cepr rrttcauttblbr .\eN.{ ceBrtt.ryt{I(, A.:r nji.r, l(br3.irap xeu eafttt.lttx; Eer'rrnp replt, caaMa,r xoitytt,

riiprji, Aypmaa or:ryn; 9or Aocr, KapAau .\eM al{ItautMat(,

Maca.'r,

Ca"'lr ycy.r.ny ca6a;<.ran 6ynyuruar,

Xefi6ii r{H ra[IbrAbt xa.'ttiblM..

330

t)tonis'f'anaso[lu. Lkun Kervm.4(iginev. I 985. s.l4-

BV$IK KbtP )laca; nr6tt

re.rup,

arra \raca.t ,rui;t1ltP. .,

AHHarcaua, 5a J,dJ.!, ltrrttap lia)'u(l\'-nlterrlll' i'll3lllr- ra,'lxblslbl3blH o AepllH reqllllu 3aNlaHHapH ltqllli. He' .rdp ar.ruH.la ryrapcuri. HiH:an 6ltg'texltaeptt:? Iirtrt:*illu: 6lnxn ;leter'epMlts? Hinla, utli"xd itauartstur'rap otruapi'

Ee, J.ocT.'lapHM, 6gstrn xaJKblMbl3tlll lioK-ceHce"lcecKllAaH qltxa;-xgx,'Iap. O.rri ectlttjl6H, lllaHCOpa aHil )'H]'I)-.]3p Aa xllq JlHaHaMapcblHbl3'.. lill He rroK acrH tru;rdp o"IM)'lx.'lap':.eft;l'tes, ttxlt 6ltH ilut'rJ.att :ee,lzi repI o rloKTaHKbI Tlpx-or1's,rapAa, aHrbl.]apu .;;eil.:.a o.rr{)'rx.'rapLbr ec}il{ A.trafiuH .lereHAaJlbI ep.repttttJd oaarrauHap. llaca;l rs6n re.re:iiex, aua Maca.l 'lltitnaup. , . .<Blrp aaxnt.;rap Bapt{btur... 6lrp BaKblTJap fi_oxrtyru.-,..1, 6o.ri .rexe:rr.rep caicu 6uattu [tacaa,tap. E, 65rr eii 6olii .rexe.lerilr:\r, a r'r a ac.trbr rlt6n ltru.r epn aHlta.qa itut rt. Bap:uuru o 3aMaHHap o )'3aK flnayycy ep.repuHa;i r!;p' .rt iiauaiiaH xarn"rap. Arra xenclttt.a.iu ecxlt râ&#x201A;Źlt rl(rxiYK].1)'rx.'raD xlrrafi lrHcaHHapbt. OHxap eiisMiurt.rep lic)pvllTv Irqr{i{ leB,'reT aHHblli.lapblHAa v3}'lI xeirt vceti .l}'8iiP <l(lrraii J.J'BapbrHbr). Ta re o ,t)'Bap"rap.teH re.'te.rtt\r 6r'riaHu -roop\'. reqrtn .Uorro.rlteiirt, 6ttgll:rt A.rraiitt. r''i'r\-H Opraxu -\:ireirlr, Apa.r reM Kacttttxa r,eHu3.te[)uti it ip.-I a pH br. Bo.rra .tcpectttut,,il.onl', .II,uenpairu,,-rt t l; a.r bt:.1 6tl' srrrr J,Hecrpafia, E1';iiax.rapa, Ti'Ha* Aepecrtrid - renrilifr reHrnrl .\e\r \'3\'H r)'r3p Kbrp, Eiyri xr,rp! OHou lerr Kepi,.-reH .repe.replruldu rea Tt'uaiiaaaH! Syrial'p o 6v1i;1i; I(up, anrr Ieri ecKrr 3a]raHHapAaH reH]lx xr';iiax.naplrula tij'!-:-i'n rio.'lBcp-lr rj?.r.\.' cerce,rela'p, op/^ar opaiibt i-e:iin, llyrirrx reu (raurxa 4a fiaruauax ltxrrr3aJlapbl rl*ln lioriyH, lairsau. xepre.rd or,'raAapax 3aMaHHap y3yHHtJ'H.ra. . . \elr :.d uooirl' oHHapbrH dair.r,a.ru rrrpAlr.ndp Aj'Hni r4cropurrcrrua, rd uu*.ii rypli-ot)'3.'iap, ribrnqatr,rrap, vfiryplap, eclirr

.'reprr

e*iu.liu, nex

51'.rrap.rap. . .

* TuHa

-,II,-vHar:i lepecrr

33t

oJIMa.rbt' - Oxnap:,as, Japbt, 6onrapaaP. ..?

qeKru'tep uIHHAHKH

ripr

xa':x-

EVVx Kupuu 6aur epuityu A":tafi ronPaKraPbl, KHpnapbl xdrr Oansrp.rapbl - 6!ir A;lrafi. Xee, H€ $uftuaaapxuur- o reDHH sariaHliaoaa fiiiuar'lar o furrafi anqaKJIapbIHAa, V7piriru. 06r, A6axan, Euncefi, Cstesra, Opxou, Onos, Ke' py,:reH Aepe.reptlH 6oir,'lapuxga! E lxrlr,lttxH Baxblrra,- aQeAltHtts, aHfi KecepfiM ,:IaQuHu:ut,- o Elyx Kuputlt^.reHHu.repHHA6 ys,rin xa,lx, r{ri.'r.]Hc'HHaH rrucau fiauraap?! itaru33p, xelt oHHapblx cailtcutu,qa Ey;ii.ax - Aoopl',rta, 6ns AA. raro]'3.rapbr' Arra ra.'ru3 KHMHepadn Ka.'IubrIII 6y xurp"rap 6j'ittxf ira? KuuAr.t 6y xuprapuu itaruaiiaHHapbl o Ae' rrHcaHHapa prlr rlgKraiiibr 3aNralrHap.ra? Epaxrbl :\t[,t oHHap HblulaH, xa6ep, tict{:rt r:3.tepHlt, fianrHK.napuu re.lill naxut.rapa? ea6erxH, 6paxru;lap: aHlrlaK rau.la' - 6paxru.:ap, pbrHAa, Ire3apnap.brHAa, x!'ir. epa.eputtli; €B., nry lcna' p br x.'r a pbr lr J,a H, nlulr il{ HeprrH,laH, TYpK}','I ep ll ilaa H, co.'l ell ll tx' .rep;rH,1AH, rtacSr'r.'rzpbrH,(aH, a.Leer.repttHAdtt, ecritt cci.reuexrdp, ali.ruira rerupuenrdp-xencrl 61'HHap 6llp lepltH voxraHxu rreiiafrHa nr6lr rocrepep;rdp 6y 6!fr -(upuH AaHHapnbr. udH.lau Arrpu caHcbrn 6axaprap o )'3ax.'iap-tan Cxn$,rap Capuarrap, X1'Hnap xeu Orys-rfpx1'r.riip, Xa3aprap xeM ecK[ 51';rrap.rap, AlaHuap xe,v Aaap.rap, ]'iiryp.Tap xe\r Kuprsrs.'rap, lleqnexl6p xeM I(un.iax.rap, ecxn .[losroanap, KxAaHbrnap-rarap.rap. . . 9ooiry orrrrap 6yjtHxi rjtpal xaJrK.rapbrH ceuce.rd ararapuir:.srp. Xen, 6e;r.tr lrxlr, oli H a p brH a p a cbrlrta 6y'.ri'nafian 6 lren !*r ra roy3,n a pbrH aa eciill ,feAe.'reprr. 6u:ulr uc\opltprtua .la o 3aMaulrapA;ru rre- C-:iuep. KeAep, .\en opa.lapIan, ecritr or]'3 :,e.Ie,'repMlr3ilil ilcrol)!tflcsrHAaHi' Orca arra 1fir,eaur rpa iraxuH.laH, raa 1'dlaxiar, ue,riip Htt;lli onnrl'ru xarKbrH I,tcropuncsru.la. Ee, 6y ys1'H, ncli y3i'H trcroprrr. Ouyu .ra.rrr.r.]epllrr ufi -6rlep aHbr.TMbrru 1'cra 3alrau, 6uruda ad Onr-vp; onnap AoJrAypsp.tap 6ernrrrl ecxrr xa)'u)'ruy o aribrJla rcrrrpr\rex,rdp;rdH, aHrr xair6e.rnreep.'ldp, caAe yHynJ'.t3p.ra p. Ha qaapanbrrr oHHapbr 6usuu ,lepueelulsd ya 6apa6ap aKJTbrMbl3a _.reTIIpg'IIIM XeM /:t,UpII.'I.4e,tIIM O y3ar( CeHCe,te.TepMIIaNx ctper"'iepitirtt, fraul aiitrtul,tHH, caBarxM aJr apHrrr : a iopeJrHM, HacL,r.'I errrIIIMltuux 6lts oHuapAaH. bac5.gx.9_a H. A. 61';rrp, aHH aaa <rara\.3> re..rep eclirr :lnft6.- 6rrp ory3JlapblH, 6o,'[yH aa.{brH]aH (xaK-ory3> aaAbtH.1aH (iaxr,rHa, acru or1.s) 6!'x.lau eaeog3. _

332

HesauaHAau nefiAaaaxnuul ttHcaH o DlltK .l:rafiux eplepnHgi, soop amufia rempui6. Aua runsAr A6, uxw 6nHun licrlnd fiu;Aan copa, caHcbrH HtunAepuM o reeltftn apa6arapun oAyH AfiHruraepai vcex raQra rexepnexnepHH ru*.upAaltacbrnbr, op.uaH opairu rauuuapal:. 6pr!,ri xe'{d narair.raH Mbr, :,epnfi,rix tqn, xu6ura, IIJarpa eca6u, lr.nji ue.lepH BapJIaH, yuati'rap.raH, KapbrJlap.llaH ]ieM uanarafiaa*,.iraHHapu copa ra a,raMHap ar.nu r!p.r! 6efirnp.nepAi, repxadH Ai xafieax, xoiryu cypynepn, xeprele.rep orlafiun lr.rep,reripZx lienapcbr3 fialan xHp.rapbln llqnH.u,6 xuq 6urraefipix uZnur Aoopy... Aa reqep5x 6:ri 25-30 sâ&#x201A;Źpm rlnaii. . . O KHpnapur, Di!x Kuipsrri. onapMbrul ulilr omyp!: 6npxau ie fiua oHr{ap euuJl}trrui, 6rpxau !s irua Jta xypyfiapuuur;lap. Auarr elLll.lv;ruL.rip, oHHapuH ltrtH,to.xapMbtIu HHcaH, xarisau, x)'u, r!'s.i.ripunur riip fiauauax, 6ylx aesireraip; aqaH aa x1'pyfiv1'rurap, 6v uxcaHHap qbrKbrn ru.qdpvlrur.'rip 6aurxa ep.'lep6, 6paxun' 61'pa,.rapHu 6ou. Aqax eHlradH fiarl.lrurx o.tap,\{bux ra Kbrprap eruepiptttrur, 6ypairH ,Io.rlapMbrlx fa xa.'IxHHapMbuu eHlr IHcaHHap, 6ar!xa ceuce.rleadp, a!:!adprrlrru 6aruxa .oeraeradp, xyJrbrypaJrap.

)/s;r d pl iu ir u.n iiaur arufi4r:a a p A.l ra ii srH librpjr a p br H,ra xyH ceHce.'ts'lepu, KoMlxy o.tapaK ecxu xrrrafi.'rapJan, T;!a eHH spaAaH uJepn. ,Il,nl.nepr oHHapbrr 6eHsdpiruui ecrr rj'pr 4u.n":epnii._ Ar,ra avan Kup xypyayii.q),, x).HHapbrH .ta ap acbIHAa o.'IAyfiAi/ 6os_yru u a x, buHap Al a.ngsr jilu.'rap 6aurxa eplepd: 6up nafiu Vt.'rer: rapa6uua axuurrufi^[tr, llepcr{flHbrH aHribr}irapHa iia.xlrH_epleu-rrufieu,niip; 6atsxa 6ip naltbl Aa ltarKbrn rntruitt1u lylr6arucuHa, Taa Hrxa* ;leqbtKHn, copa Aa Erponaira erlrrurnfiAu.rdp Arlr.,l.,la 19-cltHe XA

HbIH BAXbI.IbIIT,U,A.

lVlx

Kup reuij ona!'irl_i'. .

,(aaaux.nu Anrafi4a'alui liaurapAbr o ceucsreJ.rap, aHrblJtap_-.rele*efiau.niip x)'HHapbrH'eprud, ayse;ftefiia.nip 11lj--yJl IeM KaBr.r 6up aenlir;naauruaa.nu-, \araHJlbrblHbr, Aa oHHapa Aefi *eftAn;r dp <<orys_rfpxyr.li'f ,, ecru rVox.'lio.

a.;;Tilil

6itii

Kbrb .uupn.ne*eirrrr reHd. . .

. Hrua Bo.:ra !,cpeclluuH -

ec,iu aa.lbr

333

,U,rt.l.repnna

Ae yfi3p,

an$atlrgpbl3'- anarna4tl

- xeu 6ana6an 6Hp aKC?Ka;I,- T6, ctt3, KaHr,rHJIap' rypra$ ae6pcilHua fi6 <cp? bui ad 6.nd .leepu:, ry1aanap Aa, rolxcaip . A6, TeteJTnaP ..Aa..._ e <ar>, <KYU>' , <Ortr

<onyJr>, <cbtbrp), <K9H>, <afi>, <16x>... cafiMaK Ta 6Hpra' xr;rM 6Hp, HKn, yu, rfpr. . .?

- Or-yey Aiaepus, or-ysy olapsra! Oryalap!- 6aapau Or-Ory;r caHcbrH 6np rapap ru6n xalAupun 6np e"tuull

r?yxapu, afiAsrrura.lun xenrdH cyparuHbr. aua xaliue Anftllrs!-6aap.ltt ancbl3Aag TonH- EHs cJIepHH 6u4epu-6aubr, qbrKbrn naeplr 6np Aoopy 6efirnpai ar,'Ibt.-bns 6auxa epii rnae*,es, 6auxa frauafi*asl:Aa cbrKHn 6efirlrpHxll xafiAaAu, oHyH ,la apAHHa aKbnxrbr

6iryH o

cesce.'ri.

Opaaa cn3nH rurxHH3,- )'cn-y Ae[u apAnapHa Or- ga qeBrrprrn 6elinrprlnr 6aap:u Ory.,t, - rr,rAeptr3, ory3.rap, OpxoH xup,rapHa! Taa o u,rxiiae Opxon xeu Celenra Aepeleprru KbrpJapbr AoJrAy.qap or)'3 fiypralapuuHaH, rxarpa.:rapHHHaH, ronpaK 6opaeir.neprHHZin. O;rd eurep5pllr o Kbrpnap, anu AapcbrK xafioauHap ruaubrpapAbrlap, udn4a orracbrHHap raa re3. lHrruxqe seeAeJeHdpArr or-!'3.lyKnap, oHHapblH

Ma.'lJrapbr, 3aHaar.rapbr, ArrJrJrepn ai 6lrp"teuiptfi raa La t{oK ory3 Arr;'tn o.'rapAbt. Flarualrax o }iup.qapAa uuH.frr - Auir,rAu, qox, xaiiaan Aa BapAbr. s-oop or.:air*aK Bap.lr,br -

Xafiean Aa BapKaH, xarbrK ra, nrfiuu ,ri nap.tur.' Xeu HHcaH 3aHaarraHap:u Aufi.n caae xairsaH*.n.nux;lag, aua as)t(Hrux.llaH,{a, xbtp as*lrrurtrHxaH, r{oy"la.r,!ax aa)iibr.ItbIbtrI{HaH, xaJru3 o 6!'ix or.ly.n xairaaHuapa, HH*d xy.langlp, aurr{nona.'rap. N{apanJrap, ira6aH 6efinrp.leplr. . . .[4auJaMaK ru.qdp.,tu, lialiu.rr,'rap reudpau. .

_ Ee, re 6ypaaa, uir Aocr.ilapHM, lypr]'Hyn AnHneneJrru oHpa3, 6np ecxrr riyMyc rqeJrnM, 6up l.?a rulrH.urxrr 6osa, Aa copa aHHa.[brpbl]r raa He.ndp o.'trr]'rur]' rrJreprr Aoop],. rf**

334

Fedor Marino glu, Urck Dalgaa, Kiginev, I !90, s,l 57

CAHA, MAMY

Kapa riSivri'p caq.{apbrHtra brriias reJ;rap rrâ&#x201A;ŹA&,rr3Hlronrl, Tlrrcnfrllrp, Malry, iiiauuHAa VIap atap rru oQaaHbrir i\r br rrr. Casa K-v'cepAHK He xbr3JIbI Coxaa 6paxua pcaH qbriia,rrbri\,r, O.,:lBPArtu nex 6Hse naa,rlbt, I(r,rpraH, J,aaiapKaH \{aJaiibr.

I4cna aHH33pbrs 6yyn ceHH, O.eay naarbr qeKuuurepuH, F....u / s byitaep xen 6Hp AYuVsr"re.,rrr{frH, Eruurueep frapabrMa e./'IHH. tr4rxfras aqap r6s.rrepHHAd, CeHs re.nAuficzir Aonarrlr{aa. CeHtrdu, tvra-MaMy, AyHHeAa l(uuaieHp raa 3op 4airauuaa?

335

AOTAHI'CTAH

leH.{ oonnapbr BaraH fioanaAu AQraHncraH TonpaaHa. CnndxnlH 6un'd, H3HH o BepgH: Paarnuu, cep6ecrnnH KopyMaa. Ta 6rae opaAa. He 6!rs riipayr? Auag anJraxblM, aMaH. A.qrrttgan ceHHH, KeHEH xarrKHHbt Aoopsp AyuMaHHap, aMaH. Kurft ausepnap He yuraKrrapH,

H" ae axrlp

t{HcaHbI.

AEuHHan ceHHH KnHcenepHn ffarepnap oHHap, aMaH. He aapau 6nsgli-icysnepE, BepaNr BaraHbIM, BepAHK.

Eurxn covyny-6y isep6, Ou Hapn aH 6un'd.

nafierrHK.

ENriipnn KyprrryH, 6nr'dp au cyXas, HaHap.uur Aonafi Tarunap. ,[yrur'raH xeegnnAdn, KanapAbrK 6r{s as... flpocr e;1HH 6Hsn aHaJrap...

Aua rcanxrrn, Talunap aJITbrH.qaH, FeHl rurrnr-- Hnepn. Areurn[n 6erga Kapbrrxrbrpbrn Bepnurc IlyuMaHa 6opvnapul.

J36

Mihail

Crach

Besarabieald Gagouzlaran Istorieasa, Chrgrnau, I 934,

s. I 5- l 7

Necir gaii.t-Lr/ll:t':i deeriar: ,,'Jaf1auz" cliim vcr,tig cnlara bu tirrrliu :t'i, hettt necitt; hetn da ntz.anatt ? (titlrccl la.l . Cic:ieai' :t;t:tnllt; l1c::ilt!;-iai3. '.lr:rllr : "urccJani grgauzlar tiurclcrr:i',i5 ciii ni;a:tll:itr, {edeanlearl. Crr-Turccftt:.

urunrficg, urumlar,' fuani lafelee:i;tr tiurcc:t. Urecie:r ttruntlar siolccrlar;nidjea 6nlar tirrccfon *gagauz olmullar. Raz-ghelr:rig, clri Chiciuc. Azieada, AnadoltJa eaiaean uruntlar greclear calciitlrnl;lar Osrnanl8.r 1'lurclerii':iirsliunea hem da eaprntrSlar rcvoiulia. Ozarnan Osman13. Tiu6{erirr Sultani azaplarnA,s onla;i, zretea coimuS hcm da' verrnig izin ferrnan, chi Arradol urtl;;tl3ra (grecleri) hici laictmesinlear urumdjea, grec-dilindea, ama saadea tiurcea. Bu izinea bu fermana ghiorea zapliealar derlearnig Anadol urumlarina : ,Gogauz olsunr, Cagouz olasin, senin dilln ,,rz olstln, padi5a.lrlic dili gltibi, chi lafetJeasiiris saadea tiurccea Osrrranl;"iidjea, crrllannaslndz stadea padigahlic rJilirri Osrrianil\ vclir.ti:tri'!;lJl. Sio:, laf.,rtct'auz", gogorl-

rrz olsun ghiostericr laa brgcr sri11i,(sarr;da Acean OsmaniAlarin zapticaiari derlcarnrig calclnmtrg uiumIara revoliulionarlari': goga uz, gogan uz olsum, hem baarlmig : bacin gaga uz'olsun ,fodullanma, caldirma gaganS, cafana, burnunu 'iucari, .calcinma, olma revoliu[ionars. Chim gagauz 'olila^sa I'em da tiulccea lafetmt'ssea, dilsis calacljec.. Her bir grec ururn i\nadulda laIcd,::rsa urumdjca; zaptica!:i che:eileartriig onurr dilirri. Ozarnandru beri Aoadol urunrlarX lurcof c::; g'ogadz olnruglai hem tja !afcCirnriglear saatlea tiurccea ltettt dl u:tttlrnulglai grec lurunr) dilini, ana dilinr, hem da tiurqlenrniglear dil iarnfdndart. Gagauzlar turcofonlar tol den glrccimiglear cacinri; llr .lrr:doldau lien erlegniglcar Varna, Dobroc.ljca vitiatlartnda. 1',. ,.. Hipbioleatirliu.li:girenda var bulgarlardaCa, anie bir{z b;rgca-. I;1g9er. f]ulgarlar,'deerlar, clrl gegauzlar tiurclentni; bulgarmas, ]tani. caibriniglear;bulgar clilirri hern' da zor'Jan edinnriglear' tittrc. ciilini.. Bulgar.lcghenclasl siolier, chi bir vac6t Sulran izin vearn;ig, chi bulgar!9, hani.eagarlarnlq Varna,' Bnlc'lc, Dobrodjea viliaillrlrrda -- ltlci, lafetmesinlear bulgarcijca, ama .lafeiilnlcar sa0dea liurccea, cIi fg-gaPr\,n d.illeri uz, olsun palifotld.c diti ghibi, tiurc dili -otsun. 21P; tieaJai, derlearmi5, baarlarni6g, b. ulgarlara : goga uz-ol,' gagauz' ql!: 14no1,1i119c1; l.afedeasin iz,' zcrea iotea. izin gheldi sullandan,.- qadi-gahtan, {jd'lsrlcrdea bulgar dili ; igidrlrnesin: ,chim li;ulgardjga_ lafg-. :zo o i iie-ilij nir-n'diti .;i: ;si e; jec. :,'p ul galf a r, uri ru ghi o rl u p,vip.1g 1,,eg nriglear.lafirrneca'bulgaccljea,'bulgar aitini. unutrnuglar, hern-da tiurc; dilini edinmiSleer, hem. gagaiz olmuglar(. I

337

Biolea sioleer grec hem bulgar leghendalarA. $indi bacallm, ng sioleerlar iurenmig adamlar, eazldji profesortar, etnologlar gagauzlarln adl icin hem da ontarin dili ibin. Rus Academiealinln ganll profesoru V. V. Radlov hem da gagauzolog Mogcov bulueriar, chi sioz, al: ,gagauz' eapllmlg, ichi laftan: l) gaga hem 2; u.Tiwclefin bir halci taglrmAs at : Uz hem Oguz, Uzlara tatarlar derlearmis Oguz, zerea onlar lafll ,Uz4 ocumaerlar ,uzu ama noguzu, Onugtan uzlara deerlar ,oguzn.

lazAdjilar Radlov hem Mog;o'r butuerlar ,uzlarl,' oguzlarl tiurc soiu, tiurc senselesi, hangasi;::ll'rr cecliilrrrig ba;ca tiurc bitrlmeleri hem her biri sab'-l etmig biolmea adtr. OnlarXn biri tagirmlg at : Gaga, Gagu, Gogu. Ama ciunchlu bu biolmea doumug, cicmag Uzlarln senseleasindean, cabul etmig at: Gaga-uz. Profcsor Manoff buluer, chi gagauzlar cabul etmiglear at Oguz Handan. Sioziuet sloller, chi Oguz lUzJ Handan cechilmig 24 biolmea tiurc soiu, zerea Ogirz tuz)'hanln vqrmAg 24 oola, 24 evtadl, hangfilari, Oguz hanAn ioliusiundeaniora, paietmlglear Oguzuni padigahllXnX, hem da onun soiundan..cicmig 24 Oguz 1uz| soiu, 24 uz blotmesi, onlarln birigi cabul etmig al: ,Qsgsuz", bagcalarA : uz bec, uz-sarl, guz, oguz, sur uz, goz, guzi, sur-oguz, cum-uZ,... Sart sioziueti sioleer, chi tiurc senseterin biri cabul etmig at : gagauz, onu$tan, chi o senselea, o tiurc biolmesi, her cherea gagasAnn (aazini) uz tutarmlg diondiurmecazmig lqflnl, verdii sioziuniu tutarmig ei. Bir tiurc biolmesinea verilmi; at: nuz, oguz", onugtan, chi o belmenin insanlari, adamlarl ghezearmiglear hercherea uzluclan, dourulirelan.

338

Mihiril ( rachrr. l)ttu ('httobLi. rchrnd.ji tipar. ('ltrSrttlrr. 19J5. s. l-4

66100r

i UUALAR ICIN Dua lafetmeactlr Allahlan, zerca occon bl2 duaedeerls Allaho, ozamon biz slolecrls Ona, btt Bubaea' ghibi, zorlardmdzA hem da cslvarfier4ss Ord, versTn bizea.ne leaazilmddr, Biz duacdesls Alluhe onustan, chl Allah coruer blzl utachr&nd shibi, coruer bizlm iomiurlumiuziu blr Buba ghl' verier cilrlaro eaomul, bi - vcrier leaozdmldclard, hem hertulrtlu clltt. DuolarinAzda cii,'phiunes. Dlz Gteeris Allahtan her blr elllc,cchlda ?luchlur edeeris Allaha verdil clllclear lcln, cchlda ganlde. ras Allah0 Onn Chlanll lslcrl lcfn.

Allahtam cdorea blz duedcerh Pdnalaa Atlahtn Hrlstozun Anasdno, Angielletea, tttnda

Ntohdn doz lzmclchcarlardnd, lwttgdhri enc0n. dilr Altohri hcm da ealvarablllerlarailafu bEIn

Icfii

DUA NI$ANLARA ICIN

Du vtc&Qada bk, hrbilanlar, uoonQt datttz, duuhht I. Hrldn dsrtotton' cr&ea adxnihlan ailu&cr blzl her blr feanalMan lua zordq, Stattzz eao@ilil lolu: toolub blttd In, t3t pomoc ,ta chttdan blsc inraua pce gUeartcc pnnaant fun dl orlods obaa-oaW Id{ aormaa illdccrb cl klna. lolea bzblalp oarmnlarQ,mAzt blz oluab afilofu a,!cs, csa ghlalantiazca,

{8US }lRtsTo$

t*n&a af.*& er.'d,l.td crrttr btrnlff hh. B:bl. Iae!'-!i'

1e$5

K.5Bg

339

wt w Mwa

,l fg * aI Walwy1a totu caodct& *E *cdr4 m. me bE A'turb blz 3ltlc4lrlars clrt bE tuis- *llq5 @ant Flraf 9M W 1w2tu6 tilf,s Hrldoz Aua-aiuiiti,iilaiiao d!'rrtriaifltua fb .{q&!4 (clFr1pa/, cni AIt4h aiddtt&closA^ acA&ndzil

?9cu- eonet ghlla*nfuzu,'chl Allolt vcrgti &Ea a fut, eilb apapq_cclttt&ststtozuua sI Mpanna, &i Allahventi W&alg, @ct.d.irlanadrl. w Accan bastad-

'Enddl-

ffiW uglt leh

h+g

AIIahbt toaindco

-rogfrrrdca

lott

blrlrr Adr

Trollrcr (hcl'tporlerll Allrtr) Afhh. Bubrer, Athhfn Oolsar'beo drAlor Iluh (brnbrr!.

dlrA';ri;ril

t"o d-e"a"i-"-Uffc"'Ef.

Sabah0n daalaril.

Bubrnln hem Ootun hem Azlr Duhun

rdl-

ffi;h;;fr laoztmdua ,i;G;'imtr;;;; !ya. bda aIcAoAs aiwaO;;;tt;; 4, aruuq iocceao, (sifmdail lwe W fa+ -

$D& 3)

capalilm lcoaalAr&t Icoru Allshan sraiadar lco,n

r) Slen 1$ar; Bubrlr, bcn Oolq hcm Azb Dlba hco dndl bc6 bc?ztntn hcm drlmrhrln

daaashtar- Altaha

nr. Aoio"

2) Shvr ($ar) Srnr blzlm Allrhlmlzrj rlrvr

Adr AJht, Adt Cuvcltl, Azlr lollumrluz, hrirlr, ollr:tct blzl (3 chrat

Wn*,r?z,Frtr^He# t6rmr rauum tontnAa-

i fid;ffi;ft lal&t -go1t*t atrolildAr ntdj?;- O';-&ffi 9 fiaa,at cunitqtnL i6;h;d;affiil; wff:im?tr#:,yf duIl_ tu apruab tatToeqffir,y# ffiio-Effi.

Ory,-Clttintn

artoehrlmdrc Arrh. 5f Pec-Adr Tro4+ helrle (nlluetelf blel, Su. bt pacb bldn hiunrhhrlnAzl, Clorbtdil dell bl. dq daCzlldcrnid. tfr, dotel bcn Jlllil Vdn

orddzticlcrdd, Scdi rdfu ldll. 6) El $$1, hdrL {dlsdt bltl (3lrriaL

wad iazirinblffiffiH.

ehh;-iffifl;fr

M.::#l* y"*ffi ,uda'Anaire'iirffi*lf kh trarntlr-rJlilfur, "ffitw:

Drr 1

340

All&

*sf,,s|f

r,csttt

(E) Ot{ocladcr olro"Bdc 8lbtda

&rdlt

incil yani Evangelion, Sofy4 1927. .l$-4

HHAXHJIb'HH

EBAHTEJII4OH'b.

I4HN.}KNilT HOAHI4CKIHb TAXPI4PI4 IO3PE EAEb I.

I KerqMr n6rHAaAe MeBAxyAb HAH, Be Aa.naxxsr HegAr.rHAe u,q,r{, Be Kelaur Aaaaxr u.qfi; KeJraMb

6y xe.'rau't n6ru&a/.:e A,naaxxnr

He3-

AHH.4e HAI{;

3 Xepr mefr aHEH6 sacuracrfire ByAXyAe renAH, Be ByAxyAe renMHrxb onaHnapAanb ancx3r 6Hpt ruefi ayaxyAe renMe4r.r. 4 Xarn's arrAe HAH, xasrb AaxH aAeMneHypx HAr{. 5 Be Hypb 3ynMer4e

pr.rr16

3Hfl Bepnpb,3ynMert

AaxH aHx r{ApaK'b e?Me3b I{An.

6 Aaaaxt rapa$xn,qant npcanr onynMyr[r Hoannc-r ncMr{HAe 6npt- a4eut rdpt HAA,

7 ktw6y

aAeMB ruexaAerb

fiqyna

reJrAH,

TaKH Hypx'Rt XaKxH,(,a uexaAerb eruecrfine, Ax(yMne aAeMnepr a$xnr sacnracxftre

[MaHa reJlcHnHepb.

341

8 KenAncn onb rrypr, o.rruan6t, aHA>xaKb HypxHa xaKKxHAa rlexaAerr erMeKb HqyHb HAH.

9 .[,ronsq reneHb xepr 6upt aAeMr{ reHBHPA CACHb XAKHKI{ }IYPb O HAI,!.

l0 [roHr4a uAH, Aronq AaxH auxub BacHracxiiae ByAXyAe renAtl Hce Ae, Arcun 'anx TanxMaAx.

Ken.qunxnKr{He. reJrAH,

KeHAur{}lH-

Knnepb anx ra6ynr erMeAnnepb. 12 Ar'.t',ra xepb KHMI anx xa6yl6 erAH lrce, aHnepe, sHH oHyrrb HcMr.rHe HnaHJrapa, eBnff,l1b

Vrraxr oauaKJrxra cenaxuerb

BepAH.

13 Eynlapxnb reBeJrJrro4y \axw He xauAAHb BC ITC TCII6 HPAACTHHACHb, BC ITC

HHcaHt npaAerHHAeHb, aHxaK'b AnaaxAanr H,.x,.

14 Be KenaMb

renr oay6t, unaiierr

xaKlrKaTb Hne MeMny oJrapaKb, apaMXSAa caKHHb olgy, 6Hsr Aaxr.r anxnl AxenanHHH

lleaepxnr V6nH

saxnAnHr{H'b Axenann Aerc rfiopAroxr. 15 Hoanucr anxnb xaKKXHAa rlexaAerr e,q,n6r Er{Aa eAepeK6, AeA}r xl.l, 6enAeur

coHpa reln6r, 6ana rexa,l1roMb eAepb. AeAnuM'b sam 6y AXp!, qynKn 6enlesL r'ryKa,u,AeMb I{AH.

342

Wlodzrmrerz Zajaczkowski, Jezyk t FolHor Gagauzow z Bulgartt, Krakowre, 1966, s.oz, 28,

il: 7. ALISIMIN KASLERI KABE

'Alilimin kalleri kare o'an a[tilr sineme jare. bulamadim dertlime

Cqre.

Giirmeilin mi ol {ivan AIiBimi Tuna bojintla (Baldik iolunata) g0rmeclin

mi ol |ivan Ali[imi merqr tl6nila.

Dvlerim var hane hane bengilerim var tane tane saramadim jene jene. Gdrmedin mi ol {ivan Alitrimi Tuna bojinrla (Baldik jofuntla) gOrmedin

mi ol {ivan AliKimi mdtrBr tl6ntla.

Xivlerim var dd babinda benglerim var sol ka3imtla sa,ramadiim genC ja[imda. Giirmedin mi ol {ivan Ali[imi Tuna bojinda gdrmetlin mi ol {ivan AliBimi m6fur d.6nda.

Evlerim var sundurmafi

benlerim va,r kondurmah

bir tipiilte

soldurmali.

AI[imi Tuna bojinda (Bafdik iotuntta) giirmedin mi ol {ivan Ali[imi md{ur tl6nda. Giirmedin mi ol {ivan

Esvrd$ bnluf nt4ir bp illimtu bir gulii dinâ&#x201A;Źnffr ksb,ml4 p_niinde ln[jor eesi, .etip tohda,iiir.ejim sizbn. onn jemendir bir gtilti Clmenilir bir gidoi gpluiiqr .4el'-n;ibnilir. .onu-jeinendir

rnbmfn

Daiinile,gelijor

seei

elim' koltrms itireitm sizla,r va,rIn ba,kiu d*ntlrsbtta afeb nesi var

bb dilt kunilurasile bir feri vgr onu emendir bit Son Cimeqtlir bfu giilGi gelniior a{eb neilenilir.

343

K^rt rrzt\tr\NI Cg4gK '1o{ir karisini ist,:lrrmi! ku^sun (bmksh). Bu 'bri:u. jebe .,IS bdledir ko{eur bcni kuma i.stejor .lnnrttJijor: kari ennati:'ijor bir i5 buleiajiz". Bir Iz vakib klrbinri 'babu diresiui dejor: n'a1lalirn". J'ebe ,,liol:ri parcrl kojsun gorrinsiin ii3 ki doiu!: jlpailk". Bir grin lb:rbu geUjor. llir kl'z kesejorier onu samjorltr kizln gibi. Padi5i heber rerijorler: ,,Diiuj:rjrr ioiuk gelii:'. Pcdilah ta sevinnesintlen lbirbuja b*3i3 renjor. ,,Evde durniu" dejor' ,kizani izmet japa{cn". 3ir rrltl geCejor. lBrrbu dejor: .,Llzimdir gidelim olrlrrlit

Rir tra,li5ah bir vakit jok:ui6

jikelim {o{!r anasini'(. lBrrtru rlijol ioiu xDirsi (13 bar:rblr gidejolrr. Alnmin jauinti:r, diik'an vlrrnis. lRrbu brtkljor io{lr lmasuin iistii:rc. A:-'lsi:nrrn ba' nrber geljoltrr dijk'rua przlilik llslnnar. Ouur rltk'co iliode ilcn bir !:rvii ge&:jormi!. Ktipek k:trr.rjor do3ir girlejor. Bun-nrr diktijnu di5ari b;rhijorlar ki ioiuk jok. Ratrlijr:rllr bfu-rni iihrnii. ,,Ltgi.lk jok p:rd.i55 ue irvrp verciiz". Rir kari ikj tenc doqir snrmi$ ordu.nrnlrrntll. Krui dejor:,Ifldcn: btt ktrtllr korkajorsuuriz ptrdihll sizi tlak etruesio b'ln beuiru bir dglumri veririm sizcrt. Onnar <1:r o ;ggir alip k:rrij.r btk5i5 rerijolu doniip palata gidejoluJ:.r.vai jav::Yi ioiuk biijiijor.'Pedirlin kali.si 'sorl baSLjr logn olujor birr':rber biljiijokrr. sincii rn'lsi uflk to{r-i ,,Gel 6lurn(' dermi$ o biijii.ne ,Gel klz '.iztuttuik. Co{nn ailri igli kllijomril bu sebepten babrsila dejor: ,Bcbr b'en gitlefelr durmar.rr burd:r'. .t*e sebt'ptjr sdjleurejor blbls-rnr. J:tlirriz ,,gide{eru" ,jcjol'. 3il' basi bir bejgir verijor aursi da bil gUlmek verijor..Pihejol bejgire g:liejoL-q-i riejrri'qirlejor ilii rii.grrrr..ToirIu. lilrrri 'rii:ijor jok;re;esin. Gt:Cer.lien Cobturn jrliuria ,ikrrrt'k isrcjor'. ..likiuek .jcrk 4ob:rnrirL kt's lrir liojirn" ricjor'. Jrtrlrjor ligjunu iikulijot' krtr:linrlrrtr kuzujl. rile jcjol iij. Alip llentiirri Sirtc'jor. jqlril susirjor. -srr jr,k. N'apsiii 3inrii. Mendili iikHrijor'ocjgirill tcriui silcjol n:euiilica s',r jerilo iir'jrlr. Brtlrla.lr riii gcitiinen'rtj!tJor bir mernnekete. Q It:'-'tn:re\elle bir pattjlrrn lizi varnri:'r. () liiz ic!n i::rtliirrir rllils:li sUjielntii:.,I(irn iuvlbiru vcrir:.ir, ki;ri rrnir veleici;.t. Kinr ki bijcrrrese mrrafi iuvap versitt r)rtllti kellesini :r

[rrrr fi.

llu io{rrk

rLi

iSittiinerr bu i3i o ca gitjejor.5si;1111 vsriiot'...8u

ilin iCin"

dejor

iji'' tiljor

prrdii:rh..,13tt:tkirtttt bttttl:t lirtllriln. lll:lsrlii siijlcient. itr:ilti ieriL-qirrr luz:r srlr:r rcreir3111. I:ri;:rI iuvlr,p r'{lretllesi}ll lit-'lh:ui ;r|rilm". i',liuk tl rlttior': .,I'eli iji. kebrrl ctlcritn. j.tklt evelc b':rn soileienr, siz rere{eliz orrrrp iurubiui. ()nrilu isrirrr siz rll stijl:jin''. PrirliSrr.ir ta dejor: ,,Ilujrrr, si)jlc.'. ioiuli ,1,:j,lr.: ..8;rbrrnl:r pintiim. rlntuni gejrlim. ,lirrnluris liuzu perr-uri .it:,1inr. gdktr:n jlrnrlniS. jerilerr k:rjn:rnnnrLS slr i;tirn. benim" dejor ,,nr:rs:rlirrr'Lirtirtr. l3ut:utr {rr.r'rrbiui srt'eieniz''. loi:i bir rrrl:r rcrijorllr jllt-"in. ,,Lr'an rln gellinr''-.,Pr:)i

Orrtt:rr l.rrrlrt kiz l):rl:r'l)('t biitiiir geqr: rrlaSijrrrl:rl trtasaii. krrt':tt'ir:I r'et'clttejorlltr (brrl:rrnijolhr). Dil gitr ilii siiu jok. iiii:,1;y rlit'!jor lirniiiirr'. kctttli otl:rsitt.[lir ioi6ti orllrsil:t krt,ilr rltitr'l:ttt i;lzttjOr l;111111 loliin jiruirllr' t:ii:nll-t iiiu.

Bir:rkSartr k:ru;tlrl:rrr gciip i:o1iut orllsirr:r,!ilirrjor. k:rirlirijor i'o1rr rtjl:urlln,

,':oi:i ricjor: .,Brrtr:r siijlc ltlijrrtttrr pinriinr rieriijin n,rdir iru''. (,lirrii. .,1r,.,k iji" rlc,jr;1 ,.r-p1 baSintl:ur jnSnrini. o z0nriul sojieiclrr, brrikrr tririii siijlcrnt'ru".Iii... 'i:r nle Sbnl olujor iiiurip jlr.irrr:rrri :-crijor. i'o(uli .,b;rirrrur:t pittrlitn" rluior ..ilrrb:rtu brrnil bir bejgir lerrli". .,Pek iji" dejor kiz. ,, \rr11iii6 gej(iitr ue oittioL l.rttl. ouita rnnucsi nedirl( O d.r, rlt'jor:..Arkaotian giilnrcjini r-ereiurt bunrr ourt tl:r srijicicnr. Erden iiktim vi)kit.r:lxrr) bln:r bir gr-rlnrtk vertii. Dttnun r.l:r tniu)ilsi bur-lur". KIz. rlrr rlt'jr;r: ..Peli iji. Ru tlfrtnlnlii ktrzit pt'rvrrui, giilitcu jinriruu'i, jerdtrr liajnlrnarnis iStin srr. buriun ntlurr,si nr'riirl i'oink tl 'irjor: .,Pek iji sijjlelr:rn. Frrkat frrstiruirri rert'{en brurr. o rrr}lit sirjlt'6ent". 1il2-d:r Iikrrrip frrst:rni vr:rijor doii. i',rguk trr dejor: -,DittttnutiS kttztt pt't.vrtiti, gi)kteu jiru:rrniS, jer'.leu kajnonurnriS -srr iitijim kojuuun krrntin jardinr, itiurlc'n kuzuju [ikrrr',lirrr, dij ierlinr. Su gc,r* rnendillen bejgilin teriui sildint srr jcrilrr'i6tirn. llrrtrr:rrrin rin rnnnnsi budur't. Iiiz kenrliui rrlrp kerr'li odlsinrr eirlcjor. Srrbi olujor', krrlk:rjor', llirbrrriuir girl',jor. Rrblsln:r 'lejor: .,ll;rb:t. b':tn llu trr:rsrtllrtrin turlr:tsirti btthluttr, llrrbrunti pinrUnr derliji lrtf birbrrsi orr:r belki bir llcjgil lerrni!tir. .\.numi g*jtu*nr rltdiji lnf helki unsi oua bir gtilrnek'r'ernii.itir. L'ciiu{iisti drr dDtnlrnii kuzu pcrrrtno jediii, g0kten jimrrnrii. jr:rrlcu knjnlnr:rmiJ iitiji su bell.i bejgiriu teriurlen'silip ii'rrriStir'(. Bnbnsi rlir tlejrrr: ,,-iJeriu kiziur. brr i5 temrrnrtlir. C,rrillm tg{V, !nn:r.Lirlhm nrnsllin mlnrrsiul!'. dlrijorhr Co!11 pad!3ah 0niine. Pnrtilah dejor: nE 0lum, babama pindirn derlijin lnf oh{lk ki irrrlxru snnt bir bejgir rernrilLir". C:o1ut tc dcjor: -Eret, bdledir". C'ik:rrijor ;;rSnri pldiS[ dejor: ,Runulr tDtnlrsini bu ja6m:rk bildiji". Plriiith lr$ krrhjor ,-Jn;rnri gijdim dcdijirr Lri oLr{lk ki nnan stnrr bir g0rnlck verrLi!'.,Evet, ourtn <1:i bu gOlmek bil(liji" dik:rrijor i:lizu pet'rlnc jetiiji. gdktcn jirrterru!, jerri,:n kljnuu]ulni.l gdltueji. "I)fintrruu3 Bu iStijin ltrr rl:r oirrtai< xujuntrl krurisiLii jlrrliur. {ik:rrdin krrzrrju, jediu. bej. girirr rll ierini silriirr. i!ti:.r. brinntrin iil ult:t;;i br: 'rla:iaktu". Cqr!13k iir,lsje;; ,,11r-e!", i'ike.rijor iujirlri. gustcrijor piiri;iri. .,litttrirrt'i til bu :u.:rru biidiji nrr.

r):rrlrri". i)adi3;r,ir ;ilt'tnlij,-'r'11i5111 sciile:nâ&#x201A;Ź. ji.izii olm!jor: dul!.iu ili SO biicirirLiler. do{:r,,lc.jor:..0lurn. ku ieuiuttii. S'au dir bizinr griv0 ,rlaiRu;'. lii2i ex.i jori*r ioi;i. lrlbahri ciuzrio piuriirijorilr godri. Bir'tabrrr rskcr Coii:,;t orrba-

;inil

metn neketine gr)utit'rijorl:rt' iArrrr3tr:

345

\ltrsiiic;

Diorir;r;c,'. ?{ l.rtr. irurbotl

thdi C'tdid. Istanbolda. a

INTZIA

rIANr

1905. s

l-l

EfAffE/tfON

)OIl{

NATOAIO

!'AXPIPI dTZPE

1 2

'I1oo0s XprosbE,

TIATI

'[*vt

LnGIE

oeztrvlv x,.ru*i iIp. A6p*&,p. 'Ioaaxrl re6)'ln

iztvr

ii:let(.

A6pocap.r\v ve-

'Ioq,&x 'Iq,zo6ol' te6),it iiletf' pL 'Iaxd6 'touEalgd pl d,.3 vdv xcplvicr6laprlvd te6lit ii'IaiC. BL 'iodEr, Oapapn&,v Oapi6 i),L ZugrTg{ re6trit ii),et{. p} Oaplq 'Eopo,uo} re6}it pL 'Eoprbp. Apop.i + re6lii iileif' Bi 'Ap&.y. ?prrvaEc6\ re6)rln iileit' pL'Aprvu,E}.6 Naaooo:voU re6tri t til,ei{'p! Naao6 orlv Xa),porvoU re6),it ii),aii' Bt Ealprbv Fo1a6t&,v Boo(oU re6)lt i'ileif' pi Bob( Fou0t&v

iilet/'

re6lit 3ttretf' pi 'O6iE 'Ieooa,rll re6trit o iiieni' Bi 'IEoorl Aa6iD pr.eLll te6}tt iile,!.(' pl Aq,6iE pellx Ot'rpra,v-iv (e6i(eorviiv lolopovoU 7 re6}it i'r),eiC' BL Eolopr'bv Po6oay.d re6lit it'tre+(,' pL ioâ&#x201A;Ź,o&.y" A6rayg{ te6),it ;ifrtf. pt 'A6r&, 'Q61Ei

re6}tt i;),ei(' Bi Ao& 'Iooagarr| re6),it ii),etf 9L 'Ioroc,g&t 'Iorprpd re6trit i'i),eii. Aoeyrrj

I pt 'Iorp&pr 'O(ray3i re6lit ii'),etC'BL 'O(iq, 'fooc-

}IAT@AIOX NAII

Oopi reSIlt 10

iilet/' pl

AXu(ti tE6trit it'Ieif' BL "A1a( 'E(exrailld re6}in i'dletf' BL 'E' 'Itod,Oay.

i'dleii ' pI Mavaoo{ 'Ay.rrrvo'i ts6),it li),e+f PL Apr<bv 'Ic'roralti re611 ),ii iilen{' B} '[toa/a Ba6u]d.rv ioapert (ay.*vqvi& 'Ielovrayri pL ,ivdv xaolviaolcrpqvd re6iit illet2 i/' BL Bc6uhbv ioaperrvilv od'irpcr 'IeXovCa Xs,-

(exb. l'Iavaoolyi

te6}lt

Ia0r1),i te6tri'i i'rtretf' pi Xa),a0rd). 7'opo6u6c),1 13 te6llt irtretC' BL Zopo6u6), 'A6rou8oU re6llt i'iIeif" pL 'A6roUD 'trIiexery.i re6}it ii:Iet/' pL 'E14 Laxeip, 'A(topoU te6trit i'itret/' Bl 'A(.lrp Iq,Eo. xoir re6),it i'i).et/' pL Xe,E<)rx 'A7erp.l re6),li.iit6 ),,ei( pu 'A1eiy. 'EtrtouEoU te6),it iilet/' BL 'EhoUE 'Elea(apd re6),it iilei/' pI 'Etreoi,(ap MarOa,vr] re6),it }t),e+f pi tfat0&v 'Iaxor6o} re6),lt 16 ittrEi/' Bl 'Iq,xil6 Maprcrvdv Ce6+rJ 'Ioroqgl re6trit iitrEt/' pL p.spxouy.Eiiv Xprorbq ievrtrlv 'IlooUg 17 re6elldUi it'ri'. "Iy.tt veo}}epiv n(o6p.treoi, 'A6pcrap.n&v Ae,6rEL xcrn&p 0v nbpr vlotr, pl Aa6rbtiv Ba6u}ilv ioapetlvL iellv 6v nbpt vlotr, pL Ba6ultbv icaperrvilv Xproroo&, xa,n&p 6v nbgc vCol irp. I8 BL 'I1aoU6 XptoroaoUv peiaieri toU y.rv6&,I d,i(pb 6trto,i'ytcivrpalrneol lrlapfu 'Iooqg! vtoa,vld ixlv, it(rrpatreprvilv ;66I)', PodX oritr Koutci&v lap.r}L 19 nou),ouviori. "I,uir &v{v (e6t(l 'Ioodg oa}ltr dtrioulouvi&v pL &vd pouo6,!ti try,Lx iariy.eiryrviev, 20 &vri *rqlft(e iro&a.,r&,x vryerrvid i+t, "AFpn irouvoU ioudduvoiip ixlv, idtl Pairzrr\v peiull pouytat& &v&, i6p6uvoU*, "E'd 'Ioodg icrvt Acr61E, (t6n(Li Maptny${ xafroUtr irp.e1} xdpxy*x' (Qv. ,ivdv I

rll

347

IIAT@AIoT nAt'T 7, 2 p.e6t(o$t 6tr&v poriX iif,.I(ouioiolv iqp, la,Xprrvnl 21 Bt.6 6yoUtr ioyoupc,i(&*,'pl &v& n'11oo06 teo-

Iip pryl itet(dxorv''O xe6-1.r.z1vd i,iuvctrlaplv.lQn 22 t&.v â&#x201A;Źtet(tx trp, isif. ';Ipi, *ouuolft(o,jp,Lrl&r leor P&t;r rc,peg.lvi&v rreiyc,l.rztl p pa.alrecri.flc, 23 Tarl *axrpl. Ilcq+U 6lolrt, zulp 'a1rUl ioyorpn_ t(dx jrt.p' 9i &v& (*i tepi(ep} '6. louvo&

All&X

..'Eppocvou{l' ill repCx

irp) lrop,ll i_ irp,. t-ryldi riouyroupoul&y' *rtrapd, i"_ 2a p&.y" 6),ouv;r.ao^i ir(dl.v po"t tlto,i, ',Iptr oriTxoui&v oriyga,.vtrlxt&,, pazrtdv p.eleyrvlv"Itoodg xe,yig_ orvl drnryl iy,p! iprrcd,lav (e6i(eorvi xafroll g.d25 ),,ei(, Bl &u-t 6ylouvoU ioyoupodvi(ocysa,ie* ll- p.ao;oup,d. ,Ileods ztrlprd( itr' '6),, zrr(i.u

n1n(ex-ACp

1iL

"rol'Ti

348

ii:lrtf,

ilahi KttabL,l

Tarl,il 1.

Bc*rdv.

Xoi XdE lariq Bgxlrig, ie.l,ip Eciipc iavd., Xlp idiv EcXd y1az,i1v 6lorigoup parcvci, XepcBi peoxer'6, Paiitllt 6q8d oattv, fley;g,&! raird., drlJ.ig ia^1qu, Oexo yTaz(y

Iegi;g lrrdp iouLorip, tipx E06grl farftj, Xaycd,v tuXie 6l,orig, dii( BE6qr,L raQlri, XdpF Brpeyrl oev86v, iqueli o6v, ff 'Iog0riv, "Epfla0lqvSsn '6rq vougldg BEi.p Aapojt-

ffd Pdriri lp0a8 Bil6, refyiD Ur ipav{g,',

Mrlver Degylaoqv0d xaLpd{oa raxqrfi14 Kci[ilrip', xalatqr',,t](F', ptq $06g,{-r Eava,, Xlp imrv Eald Tloxrlv Qlorisoup Baravd. Tarl,{ fiardv, Bardv, Itd P.&iri FIU rid'd, flor) rurli; Batavri.

.t49