10
17 de enero de 2015
NAUATLALTIPAKTLI /LA TIERRA NÁHUATL Juán Hernández Poeta. Colatlán, Ixhuatlán de Madero, Veracruz ipaj uajkapaeuaj tlatiochiualisjuitl kipiasej inintekij ipan tetl tlaixpaj.
Juan Hernández Ramírez, poeta.
XOCHITLAJTOLI I Na ni tepetl notlajtol eli atoyatetl xinachtli tlaauetstli Iuaya ejekatl nosanil iuan xiuimej nechnankiliaj ika koyoltotomej tlatsotsontli. Tlen axyoltok tlauili siuayo inextilis Kampa moseuiya tonali xiktli kampa meya teoyotl tlitl Tlaltipaktli xiktli tepetl. XOCHITLAJTOLI II Tepetl iikaj olintli kueponi motetonia tlapetlantli ixkanelimej inkuitlapaj. Se tlauili tsomotlali noixtiol yolkatl kiselia, noikxi pepestik motlaliaaa nejnemis ipamtipaj tlali yamanik kuetlaxtli. Nijkaua totekak ipan kalmolektipaj inik ikxi pepestik nejnemis ipaniko atoyatetl, xali ijkinoj axkanaj tijkokos xxiktli tlen mestli. XOCHITLAJTOLI III Tixinachtli ipan temiktli xikijpili iuan tlen tlali itzokyo ipaniko, san totokaj ikuetlaxo tlapantiaj. Nikanij miak ejekamej onkaj; kuali ejekamej onkaj axkualmej ejekamej tlen momiktiaj ejekamej. Nikanij moximaj totomej iuan kokimej motlakentiaj ameyalmej iniuaya tlen ika pajmijkayotl miktok nneljuayotl. Axkanaj mokauaj ejekamej, tonalko youij xiuimej iniuaya iuan ixkanelimej inyolkayo iuaya tlali saniloua.
XOCHITLAJTOLI IV Kipia miak tlaauetstli tsayantok teskatl iuan tlen xinachtli xochimijtotili ipan kauitl mopolojtok. Eksitok chalchokotl iajuiyaka tlen tlali se kuikatl eli tlen nojaj teuetskiltia iuan axayaktli kitilana. Nejnenketl ijuitl tlen tototl se ueyal kuikatl kiyolitia ikon miltekitiketl kiyolpolos iuan tlen xochimili tlajkayotl kiichtekis. XOCHITLAJTOLI V In tlali achtoui xochitl, tlen tlakati tlauili, yolistli eli tlen iuaya kuauitl moskaltia. Tlali itlajtol tlen nochi teskatl eli tlen nochi atl tlen nochi xali. In tlali tlakilomaka ipan tlauili tlen kuauitl. In kuauitl tlali itos eli tlen ika nejnenketl saniloua.
XOCHITLAJTOLI IX Niojtli nikuetlaxtlapali tlali ikuetlaxotipaj. Nitetl, in atoyatel kampa motepotlamia tekaktli tlen apaxalojketl. Nikauitl, nitonatij iuan kauitl tlen kuachalolo iuaya youi iuan eljuikamasatl ipan tepetl itempaj itlachialis. XOCHITLAJTOLI X Ipan ni ojpitsauak tlen xolontok siauyotl, tlatlatok tepolmej iuan moketstok tlilelemektli, onkaj tlatlatok chiaauali iuan yayauik atenoj iuan kemantika kuajkuali tlaauetstli. Tlen nejnenketl itonaltlajkuilol se koyochokistli tlajkuiloi kipia. Nepa kuatitlantipaj moketstok se masatl, kiita xiuitl ajuechtentok,
yolojtli kitlatia tlen pisiltsij patlanketl.
XOCHITLAJTOLI XI Popoloka ayoliamitl iselti kamanali. Kuamojmojlti ika tsintlayouatok ikuik, se tlamantli tlatejtemoua. Tlatsilinilonij tepejpechtipaj tlatsilinij, se tlajchinoli tlayolmelauaj. Chichiltikej ixkanelimej iuaya xiuiuaktok kamatij, kimatij tlali mokuetlaxotsejtselos. Mestli itsintlaj koyochoka chichi, Omeyokan nejnentij se tonali.
POEMA I Yo soy la montaña, mi lenguaje es el guijarro la semilla la lluvia Mi plática es con el viento y me responden las hojas con su música de clarines
Tonaltentok nonakas tlakaki, noyolo kimati tlen kiijtoua tlaolinkayotl. XOCHITLAJTOLI XII Tlaauetstli, ayoliamitl motlaliliaj matepostli ipan inmateskaj. Chaalchiutlikue, tlen itlachialis tsalantik siuatl, tlen chalchiuitl ikuej tlali kitlajpaloua tsiktik motlakentijtok. Atl siuateotl, mestli kikaua ueyatl makitlaui, atemitl, ayoliamitl iuan atl itlapetlankaj nochipa tsiktik. XOCHITLAJTOLI XIII Uitsitsilin ieltlapal kipatlajtok tlali ixayaktipaj. Iachka se chichiltik payankaxochitl moketstok mokajtok, iuan siltik ieltlapal ejekatl itlatsakualis. Tlatlatok xochitl
La luz increada es símbolo del útero El ombligo es asiento del alma donde emana el fuego divino La montaña es ombligo del mundo. POEMA II Tras la montaña brota el movimiento, el resplandor se recarga en el lomo de la hormigas. Un latigazo de luz recibe el animal de mis ojos, mis pies desnudos se disponen a caminar por la suave piel de la tierra. Dejo mis huaraches en un rincón de la casa para caminar descalzo sobre los guijarros, la arena y no lastimar el ombligo de la luna. POEMA III Somos semilla en la alforja de sueños y sobre la raíz de la tierra, pero la piel de nuestro nombre se va quebrando. Aquí hay muchos vientos; hay vientos buenos vientos malos vientos suicidas vientos hipócritas. Aquí se tallan los pájaros
XOCHITLAJTOLI VI Tlen tepetl itempaj se kuaximali tlauili yoli, teipaj, tlilelemektli tlapetlantli. Nejnenketl tlauili nepa tsintlayoualko nejnemi iuan moketsa motlachilia ipan teskatl tlen youali atl. In mestli, itstok iistaltik tlauili, xochipetlatl kinketsa tlen ichpochiotik siiuatl ixochio tlen payankaxochimej. XOCHITLAJTOLI VII Ueyatl ojtipaj kiauitl kiuauatatsa tlen tiotlak tlasoli. Lonkejtok kuatinij onkaj kampa eli tlitl ineljuayo. Teipaj tlauelotl inepapan kalsosolmej pankisa tlauili. iuan tlalchiuilotl ejekatipaj kitemoua tlen mopolojtok atitlaj neskayotl. Tlali onkaj ipan nekaulistli iue yixkaj,
ILUSTRACIÓN: Lotería Huasteca, de Alec Dempster
(Fragmento de la obra inédita IN EJEKATESKAMEJ/ LOS ESPEJOS DEL VIENTO kaxtilan-náhuatl xochitlajtoli/ poesía náhuatl-español)
XOCHITLAJTOLI VIII In xali nochipa pepestik, istatl iuan eljuikak xolontok nomachiotl-tototl kitepotstoka, nopa tlen ni kuauitl. Kipi mestli tlajkayotl xochimili achi nochipa tsopelik noso chichik. Iyoualtipaj kuauitl mijtotiaj konemej iuan kostik miauatl kuikatl ixtiyoli kintlapoua tlen sensontototl. Xaltolontli eli ni xali, tlen ueyatl uajkajketl tlilelemektli, tlen moxintok atl machiotl ipan tlaltipaktli xiktli.
tlaxoxojkaj titlaijnekuis, ejekatl kipia ajuiyakayotl, ipampa kiauitl tlali otstli.