Shin

‫گۆرانییەکی شین‬ ‫ڕەخنەی ئەدەبی‬ ‫غەمگین بۆڵی‬ ‫هەولێر ‪٢١٠٢‬‬ ‫‪1‬‬

‫ناوی کتێب‪ :‬گۆرانییەکی شین‬ ‫نووسەر‪ :‬غەمگین بۆڵی‬ ‫بابەت‪ :‬ڕەخنەی ئەدەبی‬ ‫پیتچنین‪ :‬نووسەر‬ ‫نەخشەسازی بەرگ و ناوەڕۆک‪ :‬هێمن خدر‬ ‫تیراژ‪ ٠١١ :‬دانە‬ ‫چاپخانە‪ :‬ڕۆژهەاڵت‪ -‬هەولێر‬ ‫ژمارەی سپاردن لە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی کتێبخانە‬ ‫گشتییەکان (‪ )٠٠٥‬ساڵی ‪. ٢١٠٢‬‬

‫‪2‬‬

‫پێرست‬ ‫ژووری شاعیر و فرە پەنجەرەیی شیعر‪7 ..................‬‬ ‫شیعرییەت و دووفاقیەتی خود‪25 ..........................‬‬ ‫دەسەاڵتی زمانی شاعیر لەئاوێتەبوونی شیعرییەتدا‪33 ......‬‬ ‫ژنێك پڕ لەهەتاوی بوێری‪41 ...............................‬‬ ‫شیعر پێشەكی بۆ چییە؟‪57 ...............................‬‬ ‫سەختە لە فەزای ڕاڤەگەریی نەگەین ‪63 ...................‬‬ ‫نووسینەوەی وشە سوورەكان‪73 ..........................‬‬ ‫گۆرانییەكی شین‪81 .......................................‬‬ ‫پرسیارە گومانگەرییەكان و گەڕان بەشوێن وەاڵمەكاندا‪87 .‬‬ ‫دزینی وێنەی شیعریی‪99 ..................................‬‬ ‫كە ژنە شاعیرێك دەكوژرێت‪105 ...........................،‬‬ ‫خوێنهر وهك بهشێكی پرۆسهی نووسین‪111 ...............‬‬ ‫بهر له مردن‪ ،‬قسهیهكی تر ‪119 ...........................‬‬

‫‪3‬‬

4

‫پێشکەشە بە‪:‬‬ ‫* نووسەر و شاعیران (گۆران رەسووڵ) و (تەیب قادر)‬ ‫کە هاوکارم بوون بۆ بە چاپ گەیاندنی ئەم کتێبە‪.‬‬ ‫* بەڕێز (هێمن خدر) کە ئەرکی نەخشەسازی‬ ‫بەرگ و ناوەڕۆکی ئەم کتێبەی گرتە ئەستۆی خۆی‪.‬‬

‫‪5‬‬

6

‫ژووری شاعیر و فرە پەنجەرەیی شیعر‬ ‫ئەگەر هەموو شیعرێك دوو پێوانەی جیاوازی هەبێت‪،‬‬ ‫یاخود ئەم ژوورەی كە شاعیر بە توانستی خەیااڵندنی‬ ‫سازی كردووە ‪،‬گوایە دوو پەنجەرەی ڕووانینی هەیە‪،‬‬ ‫دەشێت هەمان ئەو دەقەیەش دوو ڕاڤەگەریی جیاوازیشی‬ ‫هەبێت‪ .‬یان ئەم ژوورەی كە شاعیر بەكەرستەكانی‬ ‫نووسین دروستی كردووە‪ ،‬دەلوێت دوو دەرگەی گشتگیری‬ ‫تێڕوانینی هەبێت‪ .‬ئەمە وەك ئەو دیدگەیەی كە دەمێكە‬ ‫تەفسیری دەقی پێدەكرێت‪ .‬لێ پێم وایە دەقی زیندوو‬ ‫دەشێت لە چەندین ڕوانگەوە تەفسیر بكرێت و هەمان ئەو‬ ‫ژوورەش چەندین پەنجەرەی ڕوانینی تێدا هەبێت‪ .‬ئەوە‬ ‫كاری رەخنەگری جوانبینە پەی بەو نهێنی و بۆشاییانە‬ ‫ببات و وردتر ببێتەوە وبە وردبینییەوە میتۆلۆژیەتی‬ ‫فەزاكان و گومانگەریی دەقەكە هەڵبوەشێنێتەوە و بچێتە‬ ‫ناویانەوە تاکو كۆدەكانیان بكاتەوە و ئەو دیوی دەقەكەش‬ ‫ڕاڤە بكات‪ .‬واتە وەك چۆن زیوان لە ناو گەنمدا بژار‬ ‫‪7‬‬

‫دەكرێت‪ ،‬ڕەخنەگریش دەبێت بە هەمان شێوە وشەی‬ ‫زیوان و زیوانی وشە و فەزای ناتەندروستی زیوان و‬ ‫زێدەگۆیی زیوان و تەكنیكی زیوان و سێبەری زیوان و‬ ‫السایی زیوان دەستنیشان بكات و هەڵیان بكێشێت‪ .‬تەنیا‬ ‫گەنم بمێنێتەوە بۆ دروێنە ( بۆخوێندنەوە ) ‪.‬ئەمە وەك‬ ‫البردنی وشە زیوان ئاساكان‪ .‬لێ كاری نیشاندانی هونەری‬ ‫بەرز و تەكنیكی جیاواز و خاسیەتەكانی تری دەقەكەشە‪.‬‬ ‫چۆن هەمیشە دەق زیاتر لەو تەفسیرە هەڵدەگرێت كە‬ ‫تەفسیری پێكراوە‪ ،‬یان تەفسیری پێدەكرێت‪ .‬پرۆسەی‬ ‫نووسینی شیعر بەر لەوەی گەڕانەوە بێت بۆ مێژووی شوێن‬ ‫پێی یادەوەرییەكان‪ ،‬وەگڕخستنی توانستی خەیاڵە بۆ‬ ‫هەڵزنان بەزراڤی ئایندەوە‪ ،‬ئەوە بۆیە زۆرجار شاعیران‬ ‫پێشبینی شتێك دەكەن لە ئایندەی تەمەندا و كەچی‬ ‫پێشبینییەكانیان ڕاست دەردەچن‪ { .‬ئەوكاتەی شاعیر‬ ‫دەنووسێت لە زەمانی خۆی دەردەچێت و دەچێتە ناو‬ ‫زەمانێكی تایبەتییەوە‪ .‬ئەو كاتەی ئێمە دەخوێنینەوە‬ ‫لەزەمانی خۆمان دەردەچین ودەچینە ناو زەمانێكی‬ ‫تایبەتەوە }(‪ .)1‬شاعیر بەزمانێك دەنووسێت كە هەر‬ ‫دەڵێی تاوتوێی لەگەڵ غەیب پێ كردووە و هەموو دونیای‬ ‫‪8‬‬

‫لە نووكی پێنووسەكەیەوە كۆكردۆتەوە‪ ،‬كە ئەمەش لەسەر‬ ‫وەختی خوێندنەوەدا ڕەنگدانەوەی الی خوێنەر (كەسی‬ ‫وەرگر) دروست دەكات‪ .‬شیعر هەڵڕژانی تاڤگەی‬ ‫جوانبینییە لە نەواری خەیاڵەكانی شاعیردا و بەڵگەیە بۆ‬ ‫بەهای دەستكەوتەكانی ئەزموونگەریی خودی ئەو‬ ‫شاعیرەش‪ .‬پێویستە لە خاسیەتەكانی بایۆگرافیای شاعیر و‬ ‫چۆنیەتی دەرهاوێشتەی شیعرەكەش بكۆڵینەوە و‬ ‫پەنجەرەی ڕوانینێكی تر بە ڕووی ئەو باغەدا بكرێتەوە‪.‬‬ ‫چۆن ئەدەبی كوردی لە زۆر قۆناغدا خۆی كردۆتە قوربانی‬ ‫بارودۆخی سیاسیی كوردستان و هەمیشە وەك ئاوێنەیەك‬ ‫بووە بۆ ڕەوشی شەقامی كوردیی‪ .‬لە تەواوی‬ ‫هەلومەرجەكاندا ئەدەب بەگشتی و شیعر بەتایبەتی چەكی‬ ‫یەكەمین بووە بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی هەلومەرجی‬ ‫ڕەوشەكان‪ .‬بۆیە تەواوی فەزاكانی ئەو جۆرە شیعرانەش‬ ‫دەالقەی تاریك و پڕ ڕەمزی تێدانە و هەمیشە لەسەر‬ ‫وەختی خوێندنەوەدا بەجێ دەمێنن‪ ،‬لێرەدا دەپرسین بۆچی‬ ‫هەموو دەقێكی شیعری لەكاتی ڕاڤەگەرییدا لە هەر‬ ‫قۆناغێكی ژیانكردندا بووبێت ڕاڤەگەریی تر و تەفسیری‬ ‫تری لەدوا بەجێ دەمێنێت؟ ئەو تەفسر و ڕاڤگەرییانە چین‬ ‫‪9‬‬

‫كە لە پشتەوەی هەموو خوێندنەوەیەكی شیعردا بەجێ‬ ‫دەمێنین؟ ئایا هۆكاری بەجێمانی ئەو فەزایانە چین؟ ئایا‬ ‫تاوانی شاعیر چییە لە بەجێمانی تەفسیرەكانی تری دەقە‬ ‫شیعرییەكەی؟ خوێنەر (دەشێت لێرەدا خوێنەر بە‬ ‫لێكۆڵەرەوە پێناسە بكەین) چی بكات بۆ ئەوەی پەی‬ ‫بەتەواوی كردە فیكرییەكانی شیعرییەكە ببات؟ بۆچی‬ ‫فەزای پڕ ڕەهەندی فیكری هەمیشە لە شیعردا بە‬ ‫جێدەمێنێت ؟ شاعیران چی بكەن؟ خوێنەر چی بكات؟‬ ‫ئایا خوێنەر چی لە شیعری ئەو شاعیرانە بكات كە خۆیان‬ ‫بێمانایییان دروستكردووە لە پێناوی دۆزینەوەی مانای‬ ‫جوایەز؟ ئەم پرسیارگەالنە و چەندین پرسیاری تری كەلە‬ ‫بازنەی ئەو بابەتەوە پیاسە دەكەن‪ ،‬تەنیا یەك وەاڵمیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‪ :‬كە شیعر ژوورێكە پڕ لە پەنجەرەی‬ ‫ڕوانین و تێفكرینی جیاواز‪ .‬ئێمە پرسیاری چۆنیەتی بە‬ ‫جێمانی ئەو ڕەهەندانەی شیعرییمان كرد‪ ،‬لێ پرسیارێكی‬ ‫تریش دێتە بەر باسەكەمانەوە و ناچاری نووسینمان‬ ‫دەكات‪ ،‬كە ئەوە كاری كێیە تەفسیرەكانی شیعر لە یەكتر‬ ‫نزیك بكاتەوە و پرێك بۆ ڕاڤە جیاوازەكانی دروست‬ ‫بكات؟ بێگومان ئەركی ڕەخنەگری جددی ناو ژووری پڕ‬ ‫‪10‬‬

‫پەنجەرەكەكانە‪ .‬نەوەك ڕەخنەگری دەرەوەی ژوورەكان‪.‬‬ ‫ئاخر ڕەخنەی ڕەخنەگرانی ئەمڕۆی ئەدەبی كوردی تاكو‬ ‫ئەندازەیەكی بەرچاو لە قوڕ و لیتەی شارچییەتی و‬ ‫حیزبچییەتی و دۆستچییەتیدا چەقیوە‪ ،‬نەدەتوانێت هەنگاوی‬ ‫بەردەوام و جددی بنێت‪ ،‬نە تازە بە تازەش دەتوانێت‬ ‫بەئاسانی خۆی لەو چەقینە ڕزگار بكات‪ .‬ئەمە بۆتە‬ ‫كۆسپێكی ترسناك (زۆر و كەم) تەشەنەی ناو ناوەندەكانی‬ ‫ڕۆشنیبری كوردیمان بووە‪ .‬ئەم كۆسپە هەمیشە لە هەوڵی‬ ‫لە ناوچوونی بەهای شیعری باڵدار و ناشیرینكردنی شاعیرە‬ ‫جواننووسەكاندابووە‪ .‬لەم چەند ساڵەی دواییشدا ئەم پەتایە‬ ‫كۆمەڵێك (شاعیر)ی كردە ناوی – ناوی بێ ناوك ‪ ، -‬كە‬ ‫ئەمڕۆ هێدی هێدی دەپووكێنەوە لەناو بێ مەعریفەتیانەوە‬ ‫و دەبنە بڵقی بچووكی سەر ئاوی دەریایەكی گەورە‪ .‬ئاخر‬ ‫هەموو دونیا ناتوانێت (شاعیر)ێك بكاتە ناوی ڕاستەقینەی‬ ‫شیعر كە ڕۆحی جەوهەریەتی شاعیریەتی تێدا نەبێت‪،‬‬ ‫هەموو دونیاش ناتوانێت شاعیرییەتی لە شاعیرێك‬ ‫بشێوێنێت و بستێنێت كە خۆی شاعیرێكی جواننووسە و‬ ‫خودان جاویدانیبووی شیعرییەتە‪ .‬هەموو شیعرێكی جوان‬ ‫هەمیشە لە هەموو سەردەم و قۆناغێكدا خۆی نوێدەكاتەوە‬ ‫‪11‬‬

‫و هێزی زیندووبوونەوەی تێدایە‪ ،‬شیعری جوان‬ ‫شادەمارەكانی پڕن لە خوێنی جوانیناسی‪ .‬سەیرە! ( شاعیر )‬ ‫هەیە بە تەكلیفكردنی زۆر و دەعوەتكردنی نووسەران‬ ‫زۆرترین نرخاندن و لێدوان لەبارەی شیعرە بێ باڵەكانییەوە‬ ‫كراوە‪ ،‬كەچی شیعرەكانی لەچەند پارچە سێبەری شیعر‬ ‫شاعیرانی تردا نووسراون‪ .‬وەك چۆن هیچ شیعرێك داخراو‬ ‫نییە كە خودی شاعیرەكە خۆی داخراو نەبێت‪ ،‬هیچ‬ ‫شیعرێكیش شیاوی بێدەنگی نییە كە شیعرەكە خۆی لە‬ ‫خۆیدا بەبێدەنگی و مردووی لە دایك نەبوو بێت‪ ،‬پێم وایە‬ ‫ئەگەر ئەمڕۆ شاعیرێك زۆرترین نرخاندن و قسە و باس‬ ‫لەسەر شیعرەكانی لەالیەن چەند كەسێكی دیاریكراوەوە‬ ‫لەسەركرا‪ ،‬دەشێت بە دیدگەیەكی گومانگەرییەوە لەو دۆزە‬ ‫مەترسییە بڕوانین‪ .‬ئەگەر شیعرێك بە بێ ڕاڤەگەریی و‬ ‫هەڵوەشاندنەوە و قسە لەسەركردن ماوە‪ ،‬مانای ئەوە نییە‬ ‫ئەو شیعرە هێزی فڕینی نییە و خوێنی داهێنان و نوێگەریی‬ ‫لە دەمارەكانیدا هاتوچۆ ناكات‪ .‬ئاخر زۆر شیعر هەیە لە‬ ‫ئەدەبیاتی كوردییدا هێشتان نەكراونەتەوە و بەداخراوی‬ ‫ماونەتەوە‪ .‬شیعر هەیە ڕەخنەگر زەفەری پێنابات و‬ ‫ناوێرێت خۆی لە هەڵزنانی شیعرییەتی بدات‪ .‬شیعر هەیە‬ ‫‪12‬‬

‫بە هەموو كلیلی خوێندنەوەیەك نابێتەوە و كلیلی‬ ‫خوێندنەوەی قووڵ و كلیلی دیدگەی جیاوازی گەڕەكە‪.‬‬ ‫شیعر هەیە چەند دیوێكی تاریكە و تەنیا لە یەك دیودا‬ ‫خوێنراوەتەوە‪ .‬شیعر هەیە فۆڕم و ناوەڕۆكی جیاوازە و‬ ‫دەقێكی نامۆیە‪ ،‬هەر بۆیەش درەنگ لەالیەن خوێنەران‬ ‫پەسند دەكرێت‪ .‬بە واتایەكی تر هەموو دیاردە و‬ ‫كردەیەكی فیكری تازە زوو پێشوازی لێناكرێت لەالیەن‬ ‫كۆمەڵگەوە‪ ،‬تەنانەت كۆنە پەرستەكانیش دژی‬ ‫دەوەستنەوە‪ .‬شیعر هەیە مردووە و مۆمیاكراوە بە وشەی‬ ‫قەبە و خەیاڵی بریقەدار‪ .‬شیعر هەیە بۆ یەك ڕۆژ و یەك‬ ‫بۆنە نووسراوە و تەنیا ئەو كاتە باڵ لێكدەدا و كۆتری‬ ‫شیعرییەتی دەفڕێت‪ .‬شیعر هەیە لەگەڵ یەكەمین‬ ‫كردنەوەی دەمرێت و باشترە نەكرێتەوە و نەمرێت‪ .‬شیعر‬ ‫هەیە بەر لەبوونی مردووە‪ ،‬واتە هەر بە مردووی‬ ‫لەدایكبووە‪ .‬شیعر هەیە پڕ پینەیە و لە سێبەری چەند‬ ‫دەقێكی تردا نووسراوە‪ .‬شیعر هەیە چۆنیەتی داڕێژتنی‬ ‫وشەكانی لێچووی چەند شیعرێكی ترە‪ .‬شیعر هەیە وێنە و‬ ‫باگراوندەكانی جێگەی گومانە‪ .‬شیعر هەیە خەیاڵی چەند‬ ‫شیعرێكی تری دزیوە‪ .‬شیعر هەیە گەندەڵە و‬ ‫‪13‬‬

‫(شاعیر)ەكەش بەگەندەڵی بۆ گەندەڵبوونی شیعرییەت‬ ‫ماوەتەوە‪ .‬كورتییەكەی شیعر هەیە و شیعرۆكەیە‪،‬‬ ‫شیعریش هەیە شیعرە‪.‬‬ ‫زمان ڕۆڵێكی كارا و چاالك دەگێڕێت لە بنیاتنانی‬ ‫باڵەخانەی شیعرییەتدا‪ ،‬زۆرجار زمان وەك ئەندازیاری‬ ‫بناغەی بنیاتنانی باڵەخانەی شیعرییەتەكە دەبینرێت‪.‬‬ ‫زاڵبوونی زمانی شاعیریش بەسەر خەیاڵی و باگراوەندەكانی‬ ‫شیعرەكەدا بااڵدەستی شاعیر دەردەخات‪ .‬شاعیر هەرچەند‬ ‫كار لەزمانی خۆیدا بكات بۆ مەبەستی دەوڵەمەندكردن‬ ‫دوو هێندەی ماندووبوونەكەی جوانیناسی لەشیعرەكانیدا‬ ‫باغی پڕ لەگوڵی ئۆغژەنی بۆ بەجێدەهێڵت‪ .‬بەجێمانی ئەو‬ ‫باغانەش ڕەنگداداتەوە لەسەر وەختی خوێندنەوەدا‪ .‬ئاخر‬ ‫زمانی شیعر یەك باغی پڕ لەگوڵی ئۆغژەنی و چیمەنی‬ ‫وشە دروست ناكات‪ ،‬بەڵكو لە یەك پەنجەرەوە باغگەلێك‬ ‫دەبینرێت و لەیەك باغیشەوە ژوورێكی بڵندی پڕ پەنجەرە‪.‬‬ ‫دەلوێت زمان لەشیعردا وەك بەجێمانی ڕەهەندە‬ ‫فیكرییەكانی پشتەوەی خوێندنەوە تووشی دووفاقیەت‬ ‫دەبێت‪ { .‬زمان سروشتێكی دوو الیەنەی هەیە‪ .‬لەالیەكەوە‬ ‫هۆی پەیوەندییە‪ ،‬لە الیەكی تریش هۆیەكە بۆ دەربڕین‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫ئەمە جگە لەوەی كەزمان هەم واقیع و هەم ڕەمزی‬ ‫واقیعیشە‪ .‬جا لەبەر ئەم هۆیانە‪ ،‬زمان هەمیشە مایەی‬ ‫بایەخپێدانی شیعر بووە }(‪ .)2‬كەواتە ئەم دووفاقیەتی‬ ‫زمانەش كاریگەرییەكی بنچیینەیی دروستدەكات لە‬ ‫پرۆسەی شیعرییەت لەسەر وەختی ڕاڤەگەریی و‬ ‫خوێندنەوە و هەڵوەشاندنەوەی‪ .‬چۆن زۆرجار ئەو وشەیەی‬ ‫كە لەدەربڕینێكی شیعردا بەكار هاتووە‪ ،‬جیاوازە لە‬ ‫دەربڕینی قسەی ئاسایی‪ .‬ئاخر وشە لەشیعردا جێگەیەكی‬ ‫تری هەیە و هەمیشە لەمانادا لە جێگۆڕكێدایە‪ ،‬وشە‬ ‫لەقاڵب نادرێت تاكو واتای داتاشراوی بۆ دروستبكرێت‪،‬‬ ‫ئەوەش تاكو ئەندازەیەكی باش كۆمەكمان دەكات كە‬ ‫شیعر هەمیشە خوێندنەوەی جیاواز لەخۆیدا هەڵدەگرێت‪.‬‬ ‫وەك چۆن شیعر خوێندنەوەی جیاواز لەخۆیدا هەڵدەگرێت‬ ‫و خوێندنەوەی جوداوازتری لێ بەجێدەمێنێت‪ ،‬وەهاش‬ ‫خوێندنەوە‪ ،‬خوێندنەوەی جیاوازتری لەدوای خۆیدا‬ ‫بەجێدەهێڵێت‪ .‬ئەگەر شیعر یەك ئاڕاستەی زمان و یەك‬ ‫خوێندنەوەی فەزاكان و یەك ڕەهەندی فیكری و یەك‬ ‫ڕاڤەگەریی تیۆری‪ ،‬هەم وشەی شیعرەكە لە قاڵبی كردەی‬ ‫فیكرییەتێكی بێ باڵ دراوە و هەمیش زمان نەیتوانیوە‬ ‫‪15‬‬

‫بەسەر باگراوندە شیعرییەكان و تۆكمەكردنی فەزاكاندا زاڵ‬ ‫ببێت‪ .‬ئاخر ئەگەر بڕیار بێت شیعر پێویستی بە خەیاڵ‬ ‫بێت‪ ،‬زمانیش پێویستی بە توند و تۆڵی و تۆكمەكردنە‪.‬‬ ‫بۆیە ڕەهەندی بەجێمانی خوێندنەوەی جیاوازتر لەشیعردا‬ ‫دەشێت لەم چەند خااڵنەدا كۆبكرێنەوە‪.‬‬ ‫‪ -٠‬پرۆسەی خوڵقاندنی شیعرەكە لە ڕووی دروستبوونیەوە‪،‬‬ ‫چۆنچۆنی بووە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬جەوهەریەتی شیعر لەپرۆشەی شیعرییەتدا‪ ،‬بەواتایەكی‬ ‫تر جەوهەریەتی دروستبوونی شیعرەكە هەم لەالیەنی‬ ‫ڕەگەزە بنەرەتییە شاراوەكان و هەمیش لەالیەنی ڕەگەزە‬ ‫بنچیینەیەكانی دەروەوەی شیعرییەتدا‪.‬‬ ‫‪-٣‬چۆنیەتی حاڵەتەكانی گواستنەوەی پاڵنەرەكانی ویژدان بۆ‬ ‫ناو پرۆسە شیعرییەكە‪ .‬لێرەدا دەشێت هەڵوێستی مرۆڤبوون‬ ‫لەالیەن خودی شاعیرەوە دەورێكی بااڵی دروست بكات و‬ ‫شیعر لە هەڵویست وەرگرتن نزیك بكاتەوە‪ .‬كە زۆرجار پێ‬ ‫دەگوترێت هەڵوێستە شیعر‪.‬‬ ‫‪ -٤‬سروستی ناوەوە و دەرەوەی وێنەكانی پشتەوەی شیعر‪.‬‬ ‫‪ -٠‬سروستی ناوەوە و دەرەوەی وێنەكانی پێشەوەی شیعر ‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫‪-٦‬چۆنیەتی دروستكردن و دروستبوونی ڕەمز وچۆنیەتی‬ ‫بەكارهێنانەكەی‪ .‬هەڵبەتە قۆناغیش كاریگەریی بەسەریەوە‬ ‫هەیە‪ .‬بۆ پشت ڕاستتركردنی قسەكانمان‪ ،‬دەشێت ڕەمز لە‬ ‫شیعری كوردییدا وەر بگرین‪.‬‬ ‫‪-٥‬دۆزینەوەی كلیلی دەروازەكانی دەقە شیعرییەكە و پەی‬ ‫بردن بەخوێندنەوەی ورد و تێفكرینی قووڵ لە نهێنی و‬ ‫فێڵ و كۆدەكانی شیعرەكە‪.‬‬ ‫‪ -٨‬رۆڵی مۆسیقای شیعر و خزمەتكردنی بەپرۆسەی‬ ‫شیعرییەتەوە‪ .‬لێرەدا دەشێت بنووسین مۆسیقا لەنرخاندنی‬ ‫ئاڕاستەكانی خوێندنەوەدا كاریگەریی خۆی دروستبكات‪،‬‬ ‫بەسەر كردە فیكرییەكان‪ .‬بە واتایەكی تر مۆسیقا زۆرجار‬ ‫لەناو پرۆسەی شیعرییەتدا دەبێتە پاڵنەری كردە‬ ‫فیكرییەكان‪.‬‬ ‫‪ -٩‬بەتەم ومژبوونی شیعر و ناڕوونی لەمانادا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەسەروەختی خوێندنەوەدا‪ ،‬دەشێت خوێندنەوەی جوایەزی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٠١‬هەوڵدان بۆ بێمانایی بوون زۆرجار چەمكی جیاواز و‬ ‫فرەمانایی لەپرۆسەی شیعردا دروست دەكات ‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫ئەم چەند خاڵەدا پێم وایە بەس بێت‪ ،‬هەرچەندە چەشنی‬ ‫پرۆسەی دەقە شیعرییەتەكە چەندین خاڵی ترمان لێ‬ ‫بەجێ دەمێنێت‪ .‬لێ پێم وایە هەموو وشەیەكیش‬ ‫لەپرۆسەی شیعردا مانای جیاواز وەردەگرێت‪ .‬بەواتایەكی‬ ‫تر هەموو وشەیەك لەسەر وەختی بەكار هێنان لەپرۆسەی‬ ‫شیعردا لەمانا ڕووتە باوەكەی خۆی دەردەچێت و مانا و‬ ‫مۆڕاڵ و تایبەتمەندییەتی خۆی وەردەگرێت‪ .‬بەواتایەكی‬ ‫روونتر وشە لەسەروەختی بەكارهێناندا دەكەوێتە بەر‬ ‫تەوژمی عەقڵەوە‪{ .‬هەموو وشەكان لەچوار چێوەی مانادا –‬ ‫وەك وشە – دەكەونە بەر (تەوژمی) بونیاتنانەوە‪.‬‬ ‫سیستێمی وشە بە هاوسانی و دژایەتیی (وشەكانەوە)‬ ‫دەكەونە بەر تەوژمی كاریگەریەتییەوە } (‪.)3‬‬ ‫بەرلەوەی پرۆسەی شیعر ئامانەتێكی ئەخالقی بێت بۆ بەها‬ ‫مرۆڤایەتییەكانی ژیان‪ ،‬پرۆسەی جوانتركردنی ڕاستەقینەیە‬ ‫بە زنارەكانی ئایندەوە مرۆڤدۆستییەوە‪ .‬ناشێت هەموو‬ ‫ئایندەیەكی گەش لە ڕابردوویەكی جوان بێتە دی‪ .‬وەك‬ ‫چۆن ناشێت مێژووی كورد بەبێ چیا سەركەشەكان‬ ‫بنووسرێتەوە‪ .‬نووسینەوە و نرخاندنی هەر شاعیرێك‬ ‫دەشێت لە دەالقەیەكەوە بێت و سەیر بكرێت‪ .‬ئەلبێر كامۆ‬ ‫‪18‬‬

‫بەدیدگایەكی پووچگەرییەوە سەیری ڕاستەقینەكانی‬ ‫گەردوون دەكات‪ .‬كافكا لەسەر پەردەیەكی ڕەش ژیان‬ ‫نمایش دەكات‪ .‬سادقی هیدایەت لەنێو ڕەشبینییەكی قووڵدا‬ ‫وێڵی پووچی و خۆكوژی بووە‪ .‬لە بەشێكی شیعرەكانی‬ ‫هەندرێن فەلسەفەیەكی قووڵ ئامادەیی هەیە‪.‬‬ ‫عەبدولموتەڵیب عەبدوڵاڵیش لەنێو ئاودا مەلە بە وشە و‬ ‫خەیاڵەكانی دەكات‪ .‬شەونمی خەون لەسەفەرە‬ ‫شیعرییەكانی ئەحمەدی مەالدا دەتكێن‪ .‬ژن هەمیشە‬ ‫لەحەوزی شیعری قوبادی جەلیل زادەدا مەلەی ئێرۆتیكا‬ ‫دەكات‪ .‬تەیب قادر پیاسەكانی ژیان بەدەم بێتاقەتی‬ ‫مەرگەوە دەنووسێتەوە‪ .‬ئاخر لە تایبەتمەندبوونی هەموو‬ ‫ئەوانەشەوە پووچییەكی تر لە كامۆ و پەردەی ڕەشتر لە‬ ‫كافكا و ڕەشبینی و خۆكوژیەكی تر لە سادقی هیدایەت و‬ ‫فەلسەفەی تر لە هەندرێن و ئاوێكی تر لە عەبدولموتەلیب‬ ‫و خەونێكی تر لە ئەحمەد و ژنێكی ئێرۆتیكایی تر لە قوباد‬ ‫و پیاسەیەكی تر لە تەیب دا بەجێ دەمێنن‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەرهەمی ئەدەبیات دەرهاوێشتەی فانتازیا بێت‪ ،‬هەرگیز‬ ‫ناشێت خۆی لە ڕاستەقینەكەی زەمەن بدزێتەوە‪ ،‬بەڵكو لەو‬ ‫زەمەنە دەردەچێت و زەمەنی تر دروست دەكات‪ .‬هەر‬ ‫‪19‬‬

‫چەندە دەرهاوێشتەی هزراندنی شاعیر بەمیتۆلۆژیەت بەبێ‬ ‫ڕاستنووسی خەیاڵ بوونێكی بێ بوونە و هیچ بەهایەكی‬ ‫ئێستاتیكای نییە ‪ .‬ئاخر{ ئێستاتیكا لە گشت ڕەهەندێكەوە‬ ‫بۆ تەالری شیعر پێویستە‪ ،‬شیعر بەبێ بوونی ئێستاتیكا‬ ‫تەالرێكی ڕووت و دزێوە }(‪ .)4‬ئەوە هونەری ڕاستنووسی‬ ‫ئەو واقیعەیە كە تەمەن درێژیی بە شیعر دەدات و‬ ‫پەنجەرەی ڕوانینی تری بە ڕوودا دەكاتەوە‪ .‬شیعر كە‬ ‫رۆحی هونەری ڕاستنووسی تێدا نەبوو‪ ،‬دەشێت چاوەڕێی‬ ‫مردنی بكەین و لەسەر وەختی خوێندنەوەشدا هیچ‬ ‫كردەیەكی فیكری لەدوا خۆیدا بەجێ نەهێڵێت‪ .‬جوانیناسی‬ ‫شیعر بریتیی نییە لەیەك پەنجەرە‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێك‬ ‫پەنجەرەیە بە دیوارەكانی ژووری ڕاستنووسی ئەو واقیعەی‬ ‫كە خودی شاعیر تێدایە و لەو پەنجەرەوە دەیبینێت‪ .‬شاعیر‬ ‫كە وشەكانی لەخەیاڵدا مووتوربە دەكات تەنیا خەیاڵ‬ ‫نانووسێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی شیعرەكە ڕوانگەی جیاوازی هەبێت‬ ‫ئەو واقیعەش فەرامۆش ناكات كە لە پەنجەرەكەوە لێ‬ ‫دیارە و خودی خۆشی تێیدا دەژێت‪{ .‬یەكێك لە‬ ‫مەرجەكانی جوانی و هونەری جوانیش ڕاستگۆییە‪ .‬كاتێ‬ ‫ڕاستی لە بەرهەمی هونەری (ئەدەبی)دا نامێنێ‪ ،‬ئەوا‬ ‫‪20‬‬

‫جوانیش بەجێی دەهێڵێ‪ .‬مەبەستمان ڕاستیی ژیانی ڕۆژانە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئەو ڕاستییەیە كە هونەرمەند (شاعیر) بەهۆی‬ ‫زانیاری قووڵییەوە دەربارەی ژیان‪ ،‬بەهۆی بەهرەی هونەری‬ ‫و كارامەییەوە دەیخاتە بەر چاوان و پێشكەشی دەكا‪ .‬لە‬ ‫ئەدەبدا گەلێ پاڵەوانی وەها هەن‪ ،‬كە فانتازیا و خەیاڵی‬ ‫نووسەرێك خوڵقاندوونی و كەسانێكی وا كوت ومت لە‬ ‫واقیعدا نین‪ ،‬بەاڵم دەشێ كەسانی وا لەناوماندا هەبن}(‪.)5‬‬ ‫شیعر لەدیدگەی هیگڵەوە هونەری سەر هەموو‬ ‫هونەرەكانە‪ ،‬لە هەموو ژانەرەكانی تری ئەدەبیش مانا‬ ‫بەخشترە لە ڕوانگەی كارتێكردن و كاریگەرییەوە‪ .‬بۆیە كە‬ ‫لە چەندین ڕوانگەی پڕ مەعریفەوە شیعر ڕاڤە دەكەین و‬ ‫چەندین پەنجەرەی تری بە ڕووی باغەكانیدا دەكەینەوە‪،‬‬ ‫لێ دەبین هەمیشە شیعر قسەی تر و ڕوانینی جیاوازتر‬ ‫لەدوای خۆیدا بە جێ دەهێڵێت‪ .‬ئاخر{شیعر گوشراوترین و‬ ‫چڕترین شێوەی ئەدەبە كە زۆرترین شت لە كەمترین‬ ‫وشەدا دەر دەبڕێت }‪(6).‬‬

‫‪21‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫)‪(1‬گەڕان بۆ ماناكانی دیكەی شیعر‪ .‬بەختیار عەلی‪ ،‬بەشی‬ ‫دووەم‪ .‬كۆواری ڕامانی ژمارە ‪22‬ی حوزەیرانی ‪2002‬‬ ‫الپەڕە ‪14‬‬ ‫)‪(3‬شیعر و فەلسەفە‪ .‬نووسینی مەجید مەحموود‬ ‫موتەڵیب‪ ،‬وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە ‪ :‬فوئاد مەجید میسری‬ ‫‪ ،‬لەباڵوكراوەكانی دەزگەی چاپ و پەخشی حەمدی‪ ،‬چاپی‬ ‫دووەم ‪ 2002‬الپەڕە ‪22‬‬ ‫)‪(3‬تیۆریی ئەدەبی و شێوازناسی – نووسینی ‪ :‬پیتەر‬ ‫هاڵبێرگ و دانەرانی تر ‪/‬ئامادەكردن و وەرگێڕانی ‪ :‬ئەنوەر‬ ‫قادر محەمەد‪ .‬لە باڵوكراوەكانی مەڵبەندی كوردۆلۆجی‬ ‫‪،‬زنجیرە ‪ 54‬سلێمانی ‪ 2010‬الپەڕە ‪145‬‬ ‫)‪(4‬ئەدەب وەك بەشێك لەڕۆح – غەمگین بۆڵی‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی ئەدەبی‪ .‬لە باڵوكراوەكانی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ڕۆژنامەنووسی و چاپ و باڵوكردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫باڵوكردنەوەی هەولێر‪ ،‬زنجیرە ‪ 551‬چاپی یەكەم ‪2011‬‬ ‫هەولێر ‪.‬الپەڕە ‪102‬‬ ‫)‪(5‬بڕوانە هەمان سەرچاوەی ژمارە سێ‪ ،‬الپەڕە ‪22‬‬

‫‪22‬‬

‫)‪(6‬شیعر چییە ؟ لۆرانس پیرین‪ ،‬وەرگێڕانی لە فارسییەوە ‪:‬‬ ‫ئەبوبەكر خۆشناو‪ .‬لەباڵوكراوەكانی بەڕێوەبەرایەتی خانەی‬ ‫وەرگێڕان ‪ /‬چاپی یەكەم ‪ . 2002‬چاپخانەی پیرەمێرد‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪.‬الپەڕە ‪11‬‬

‫‪23‬‬

24

‫شیعرییەت و دووفاقیەتی خود‬ ‫وشە بەبێ بارگاوی بوونی خەیاڵ هیچ شتێك ناخاتە سەر‬ ‫شتێكیترەوە و بوونێكی ناساغ دروست دەكات‪ ،‬خەیاڵیش‬ ‫بەبێ زمان ناچێتە ناو ئەم پرۆسەیەوە‪ .‬تەواوی وشەكانی‬ ‫ئەدەبیات بەگشتی و شیعر بەتایبەتی ئاراستەی دوو ڕووگە‬ ‫دەكرێن‪ .‬هەر وشەیەكیش لەناو خۆیدا دەاللەت لە دوو‬ ‫هاو واتا دەكات‪ .‬واتە رستە دوو هێزی بەهێزی هەیە كە‬ ‫لەناوخۆیدا كۆی كردوونەتەوە و هاوكات یەكسانن لە‬ ‫ڕووگەكانیانەوە‪ .‬لێ لەدیدگەی خاسیەت و مۆڕاڵەوە‬ ‫جیاوازن‪ .‬تەواوی كردە فیكرییەكانی ئەدەبیاتیش دوو‬ ‫ئاراستەی جیاواز وەردەگرن‪ .‬ئەمە بۆ مەسەلەی سیاسەت‬ ‫و كولتوور و ئابووریش دەلوێت هەر هەمان ئاراستەی ڕاڤە‬ ‫فیكرەكانی وەرگرێت‪.‬‬ ‫لیریس شاعیرێكی فەڕەنسی هاوچەرخە بوو‪ ،‬الی ئەو شیعر‬ ‫بەتەواوی لە ژیانی پراكتیكی خودی خۆیەوە دوورە‪.‬‬ ‫دیدگەی شیعری الی ئەو دەاللەتەكانی خەونن‪ .‬ئەو‬ ‫‪25‬‬

‫شاعیرەش وەك تەواوی شاعیرانی سوریالیستەكانی تر‬ ‫تووشی پەرتەوازەبوون بووە‪ .‬هەموو شاعیرێكی پڕلە‬ ‫مەعریفە و لێوڕێژ لەڕاستگوتن لە دوو خودی جیاواز پێك‬ ‫دێت‪ ،‬دەشێت خودێكی راستەقینە و خودێكی وەهمی بێت‪.‬‬ ‫یاخود خودێكی تایبەتمەند لەناو خۆیدا و خودێكی‬ ‫گشتگیری گشتی هەبێت‪(( .‬زمانی شیعرییەت دووانە مانایە‬ ‫و هەریەك لە مانایەكیان یەكتری تەواو دەكەن‪ ،‬دووانە‬ ‫مانایەكان وێكڕا ناتەبان‪ ،‬لێ لەهەمان كاتدا‬ ‫لێكجوودابوونەتەوە))* شاعیران كە بەزمانی ناوەوەی‬ ‫دەقەكانیان لەناو دەقدا دەدوێن‪ .‬واتە گوتنێك لەناو‬ ‫كایەكانی گوتندا‪ .‬كە بریتین لە دوو زمانی جیا‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی لەسەرەوە هەڵوەستەمان لەسەری كرد‪ ،‬كە زمانی‬ ‫سەرەوەی دەق و زمانی ناوەوەی دەق بریتین ‪ :‬لە زمانی‬ ‫بنەڕەتی شاعیر‪ .‬لە زمانی ناوەوەدا وەردكردنەوەی‬ ‫دیمەنگەلەكان و تەفسیری رەونەقدارتری لێدێتە بوون‪.‬‬ ‫ئەم قوڵبوونەوەی زمانەش هەڵبەتە بە مۆنۆلۆجی‬ ‫وردبوونەوە و داڵقاندنی رۆح و بیركردنەوەی بەرائەتئامێز و‬ ‫تەنانەت بیركردنەوە نامۆیەكانیش دەچێتە پرۆسەی‬ ‫بوونگەریی و جۆرێك لە دوو ڕەگەزی خود دەخوڵقێنێت‬ ‫‪26‬‬

‫‪.‬واتە {{لەبەر هەمی هەموو نووسەرە مەزنەكاندا‬ ‫ڕووخسارێك لە دوو ڕەگەزیانە هەیە‪ .‬نەبەوە مانایەی كە‬ ‫دەقەكان ڕەگەزیان هەیە‪ ،‬لێ ئەو دەقانە بە جۆرە ڕاڤەیەك‬ ‫هەڵگری ڕووخساری سێكسگەرایی و ئیرۆتیكین و ئەو‬ ‫تیشكێكن كە تۆ بە چاوی سەری‬ ‫ڕووخسارانەش‬ ‫پەنجەكانتەوە هەستییان پێ دەكەیت‪ **}}.‬ئەو شاعیرەی‬ ‫كە گەرەكیەتی خۆی لەنێو دەقەكانیدا بتوێنێتەوە بە هۆی‬ ‫زاڵبوون و چڕكردنەوەی زمان‪ .‬هەروەك شاعیری گەورەی‬ ‫فەڕەنسی ماالرمێ الی وایە‪(( :‬بەزمانی شیعر ڕستە‬ ‫دروست دەكەین‪ ،‬نەك بە ئەندێشە))‪ .‬شاعیر سەرەتا‬ ‫بەهۆی زمانەوە ئاراستەكانی خەیاڵ ڕێك دەخا و دیارییان‬ ‫دەكات‪ .‬بۆیە دەلوێت شاعیر لەناو زمان وخۆیدا بتوێتەوە‬ ‫ئەوسا بێت لە دەقەكانیدا خۆی بتوێنێتەوە‪ .‬وەها شیاوترە‬ ‫بگەڕێتەوە بەراییەكان و لەخاڵی سفری پەیڤە سپییەكانی‬ ‫ئەزەلەوە دەستپێبكات‪ ،‬ئەو وێستگەیەی كەوا خودی‬ ‫شاعیرەكە قەناعەتی تایبەتی خۆی پێی هەیە‪ .‬مەرجیش‬ ‫نییە هەموو دەقێك كۆتایی هەبێت‪ ،‬وەك چۆن هەموو‬ ‫وێستگەیەك كۆتایی نییە‪ .‬واتا دەشێت لە دوا چركەدا‬ ‫گۆڕانكاریی تێدا ڕووبدات و پرسیار و بەدگومانی بەدوایی‬ ‫‪27‬‬

‫خۆیدا بەجێ بهێڵێت‪ .‬ئەو شاعیرگەالنەی كەوا لەخودی‬ ‫یەكەمەوە تاوتوێ لەگەڵ خودی دووەمدا دەكەن بێگومان‬ ‫دەقەكانیان لە ژێر تیشكێكی (شێدار)ی جوانكیالنە‬ ‫دەمێنێتەوە‬ ‫(واتا هەر نووسراوێك هەڵقواڵوی ناوەوەی خودی نووسەر‬ ‫بێت‪ ،‬زەحمەتە بەئاسانی بمرێت)‪ .‬شاعیری جواننووس و‬ ‫ڕاستەقینە بەعەشقێكی قوڵەوە دەنووسێت و لەگەڵ زادەی‬ ‫ناوەوەی خۆیدا ڕاستگۆیە‪ ،‬بۆ ئایندەی تەمەن دەنووسێت‬ ‫بەبێ بیركردنەوە لە دەرئەنجامەكانی‪ .‬نالوێت شاعیر لە قوڕ‬ ‫و لیتەی مێژوویەكی ڕەش و دۆڕاودا بچەقێت و بانگەشەی‬ ‫داهێنانی شیعریش بكات‪ .‬بۆ باسی چۆنیەتی شیعرییەت و‬ ‫خودی شاعیر و گەڕان بەناو ناوەوەدا ناشێت باز بەسەر‬ ‫ئەم خاڵەشدا بدەین‪ ،‬كە هەردەقێك تەنیا جارێك‬ ‫لەناوەوەی شاعیر لەدایك دەبێت‪ ،‬پرۆسەكانی تری وەك‬ ‫(پێداچوونەوە و پاكنووسكردن و جوانكاری و‪...‬هتد )ئەمانە‬ ‫دەكەونە خودی دەرەوەی كردەی یەكەمی شاعیر‪.‬‬ ‫شاعیرگەالنی خاوەن دیدگەی جیاواز هەمیشە لەناوەوەو‬ ‫دەرەوەی خۆیاندا بەدوایی خودێكی تردا دەگەڕێن و‬ ‫هەمیشە خودی جیاوازتر لەخوێندنەوە و گەڕان دەدۆزێنەوە‬ ‫‪28‬‬

‫و لەپرۆسەی نووسنیشدا خودی جیاوازتر دەخوڵقێن‪.‬‬ ‫سارتەر لە كتێبی (ئەدەب چییە؟)دا ئاوڕ لەم ڕەهەندە‬ ‫دەداتەوە و دەنووسێت‪(( :‬پێشتر كەدەمگوت پێویستە ڕێگە‬ ‫چارەیەك هەڵبژێرین‪ ،‬وتەكەم ناتەواو بوو ‪ :‬ڕێگە چارە‬ ‫نابێ و ناكرێ هەڵبژێردرێت‪ .‬ڕێگە چارە دەبێ دابهێنرێ‪،‬‬ ‫بخوڵقێنرێ‪ .‬هەركەس بەدۆزینەوەی ڕێگە چارەی خۆی‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا خۆی دروست دەكات‪ .‬مرۆڤ دەبێت هەموو‬ ‫رۆژیك خەریكی خۆ دروست كردن بێت))‪ .‬واتە‬ ‫مرۆڤەكان بۆ ئەوەی ڕێگەكانیان بگۆڕن دەبێت لەخۆیانەوە‬ ‫دەستپێبكەن و لەدەوروبەرییاندا ڕەنگ بداتەوە‪ .‬ئاخر‬ ‫شاعیرمان هەیە لەخودێكی تر دەگەڕێ و خودی خۆشی‬ ‫ون دەكات‪ .‬ئێمە مەبەستمان نییە شاعیر ببێتە بیرمەند و‬ ‫وەك فەیلەسوفێك بەناو تەواوی خودە جیاوازەكانی دونیادا‬ ‫گوزەربكات‪ ،‬لێ ناشێت لەخودی خۆیدا خودەكانی تر‬ ‫نەدۆزێتەوە و لە شیعرەكانیدا ڕەنگ نەداتەوە‪ .‬هەڵبەتە خود‬ ‫هەیە نەخۆشە‪ ،‬نەخۆشی مەعریفەت و فیكری هەیە‪ .‬ئێمە‬ ‫هەموومان نەخۆشین و خەریكی نووسینەوەی ئەو‬ ‫نەخۆشییەی خودین‪ .‬ئەمە لەوە جیاوازە خود هەیە فیكری‬ ‫نەخۆشە و مەعریفەتی ناساغە‪ .‬بیرمەند و ڕەخنەگری‬ ‫‪29‬‬

‫گەورەی مەجەری جۆرج لۆكاچ الی وایە‪(( :‬هیچ‬ ‫شاعیرێك ناتوانێ بیرمەندێكی باش بێ و هیچ‬ ‫بیرمەندێكیش ناتوانی شاعیرێكی باش بێت))‪ .‬ئەوەی لەو‬ ‫وتەیەدا بەجێماوە ئەوەیە‪ :‬شاعیر لەو دووفاقیەتی خودەدا‬ ‫تووشی بەیەككەوتنی كردە فیكرییەكان دەبێت و لەهەمان‬ ‫كاتیشدا ئاوی كانی بیركردنەوەی ڕوونتر دەبێت ‪.‬‬ ‫هەموو جیهان ناتوانێت شاعیرییەتی لەخودی شاعیرێك‬ ‫بستێنێتەوە كە شاعیرێكی ڕاستەقینە‪ ،‬هەموو ڕەخنەگر و‬ ‫خەڵكی ئەمرۆی جیهانیش ناتوانن شاعیرێكی پڕ سێبەر‬ ‫بكەنە شاعیرێكی ڕاستەقینە كە خودی ئەو شاعیرە ئەوەی‬ ‫لەبار دانەبێت‪ .‬زۆر شاعیرانیش هەبوونە لەو سەردەمەی‬ ‫كەتێیدا ژیاون و بەرهەمەكانی خۆیان تێدا باڵوكردونەتەوە‪،‬‬ ‫لە زۆر روانگەوە پەراوێزخراون و وەك پێویست ئاوڕ‬ ‫لەبەرهەمەكانیان نەدراوەتەوە‪ .‬شاعیریش هەیە بەدەیان‬ ‫نووسینی نەخۆشی لەسەر نووسراوە بەهۆی تەكلیفی زۆر و‬ ‫هونەری لەسەریەك نووسین و یەك دیدگەیی كۆیالیەتی‬ ‫و برادەرایەتی و لەسەر خۆنووسین بەناوی خوازراوەوە‪.‬‬ ‫ئاخر ئەوانە وەك دەبدەبەیەكی بچووك وان و هەوای‬ ‫زۆریان تێكراوە‪ .‬ئەوەتە ژۆرژ التور كە نیگار كێشێكی‬ ‫‪30‬‬

‫بلیمەتی فەڕەنسی سەردەمی شازدە و حەڤدە بوو‪،‬‬ ‫لەسەردەمی خۆی و ژیانیدا بە نەناسراوی ژیاوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫كۆمەڵێك رەهەند و هۆكار‪ .‬كەچی لەسەدەی بیستدا‬ ‫تابلۆكانی كەوتنە بەر ڕۆشنایی و دان بەبلیمەتی و لێهاتووی‬ ‫ئەو هونەرمەندە نیگاركێشە نرا‪ .‬لێرەدا ئەوەی شیاوەی‬ ‫گوتنی نێو نووسینە ئەوەیە كە نموونەی پێچەوانەمان لەناو‬ ‫ئەدەبیاتی كورییدا زۆرە‪ .‬ئەویش بەهۆی هۆكاری سیاسەت‬ ‫و شارچییەتی و برادەرچییەتییەوە‪ .‬كە هێشتان پەیان بە‬ ‫خودی خۆیان نەبردووە و بوونەتە ناوێكی قەبەی ناو بۆش‬ ‫‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫*وەرگێڕانی ڕووخساری ئەوانیتر ‪/‬ڕەخنەی ئەدەبی ‪-‬‬ ‫نووسینی چەند نووسەرێك – وەرگێڕانی لە سوویدییەوە ‪:‬‬ ‫هەندرێن ‪/‬لەباڵوكراوەكانی بەڕێوەبەرایەتی خانەی‬ ‫وەرگێڕان – زنجیرە (‪ )200‬چاپی یەكەم ‪- 2010‬‬ ‫الپەڕە‪22‬‬ ‫**بڕوانە هەمان سەرچاوەی پێشوو – الپەڕە ‪125‬‬

‫‪31‬‬

32

‫دەسەاڵتی زمانی شاعیر لە‬ ‫ئاوێتەبوونی شیعرییەتدا‬ ‫شیعر گریمانەی دیوی شاراوەی زەمەنێكی ترە‪ ،‬دەشێت‬ ‫ڕووبدات و دەشێت ڕوونەدات لەم زەمەنە وەهمە‬ ‫میتۆلۆجیەتییەدا ‪ ،‬شیعر مومكین نییە هەمیشە داینەمۆی‬ ‫وەرچەرخانی كۆمەڵگە بێت‪ ،‬لێ ڕەنگە جموجۆڵێكی‬ ‫وەڕێنەئامێز بكات‪ ،‬شاعیربوون‪ ،‬بەر لە هەموو شتێك " واتە‬ ‫مرۆڤبوون " بەو واتایەی كە شاعیرگەلێك تەنیا لەكاتی‬ ‫شیعردا شاعیرن‪ ،‬شاعیری ڕاستەقینە هەمیشە شاعیرە‪،‬‬ ‫جیاوازتر تێ دەفیكرێت و دەنووسێت‪ ،‬جیاواز كۆالرەی‬ ‫ئایدیا گومانگەریی بەئاسمانی لیبڕاڵییەتدا هەڵدەدات‪،‬‬ ‫جیاواز دەژی و خۆی لە تەواوی ڕاستەقینە باوەكان ڕووت‬ ‫دەكاتەوە و خۆی ئامادە دەكات بۆ " خود "ێكی‬ ‫گومانگەریی‪ ،‬چۆن شاعیری بێ ئەم ئاماژگەلەیە نەبوونی‬ ‫شیاوترە و چەشنی گوێزێكی كرۆك پووچگەرییە‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫زمانی شاعیر ئاوێتەی رۆحی شاعیرە‪ ،‬تەنانەت باكگراوندە‬ ‫فرە ڕەهەندەكان و وێنە فرە ئیستاتیكییەكان لە خەونە‬ ‫فانتازیاكانی شاعیرەوە دێنە وجوود‪ ،‬وجوودێك كە زۆر جار‬ ‫بەرهەمێكی كاڵ و سادەی لێ دیەكەوێتەوە‪ ،‬دەرناچێت لەو‬ ‫یاسایەی كە زمان بەسەری چەسپاندووە‪ ،‬پێوەندی (زمانی‬ ‫شاعیر) و (پەیامی شیعر) پەیوەستبوونێكی رۆحییە‪ ،‬ئەوەتە‬ ‫ئەدۆنیس وەها بۆچوونی دەوروژێنێت‪( :‬زمانی ئاسایی‪،‬‬ ‫زمانی روون كردنەوەیە‪ ،‬لێ زمانی شیعر‪ ،‬زمانی ئاماژەیە‪،‬‬ ‫شیعر ئەو شتانە دەڵێت كە بە زمانی ئاسایی ناگوترێت‪).‬‬ ‫شاعیر تەنیا ئەو كاتە دەتوانێت داهێنان بكات‪ ،‬كاتێ لەسەر‬ ‫ئایدیالیستییەكاندا‪ ،‬بەرامبەر لۆژیكی سانتمانتالیزمی‬ ‫جاویدانی وەستاو لەسەر پشتی نۆستالیژیای واقیعێكی تاڵ‪" ،‬‬ ‫بەزمانی شیعر " واقیعێكی شیرین لە مەملەكەتی‬ ‫شیعرییەتدا بینا بكات‪ .‬پێویستە شاعیرگەلی ئێمە بزانن‬ ‫زۆربەی دەقە ئەدەبییە بااڵكانی جیهان زادەی مەعریفەن و‬ ‫تاكو ئەو سنوورە دوورە پەراوێزی ئیلهامن‪ .‬پاراوبوونی‬ ‫زمانی نووسین و راخستنی بەرماڵی فانتازیا بەرەو ڕووگەی‬ ‫حەقیقەتێكی پڕ لە وەهم‪ ،‬حەتمەن رەهەندگەلێكی لێوڕێژ لە‬ ‫واقیعە تاڵەكانی خورافاتێكی شیرین دەسازێنێ‪ ،‬ئەم‬ ‫‪34‬‬

‫سازاندنەش بەدەر نییە لە جیاوازی تیۆری میتافیزیقییەت‬ ‫و روحیەتی هیومانیزمی‪ ،‬نووسیار( شاعیر ) هەمیشە ئەوە‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ ،‬هەڵبژاردنی دژوار بە كۆمەڵێك بنیاتگەری‬ ‫فرە فۆرمالیست تێ دەپەڕێت و شەفەقی لیبڕڵییەتی‬ ‫شەبەنگبوونی نووسین بەسەر كۆمەڵگەكەیدا پەخش‬ ‫دەكات‪ ،‬كۆمەڵگەش بەدەر نابێت لە كۆمەڵێك دەسەاڵتی‬ ‫نێگەتیڤ و خێڵەكی‪ ،‬لێ تاكو ئەو ئەندازەیە دژ بەیەكبوون‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬هێڵی ئاسۆیییە ساختەكانی سنوور‬ ‫دەبەزێنێت‪ .‬نەوەك چەشنی شاعیرێكی (كۆپیكراو) لە‬ ‫هەوڵی لەناوچوونی سەروەریەتی شیعر و فرە بەها‬ ‫پیرۆزەكانی شیعر بێت‪ ،‬چونكە دەسەاڵتی شیعر لە تەواوی‬ ‫دەسەاڵتەكانی تری دنیا سەربەستترە‪ ،‬مومكین نییە‬ ‫شاعیری جیاواز و سەراسیمای سەربەستبوون عەوداڵی‬ ‫دوڕیانی شەڕانگێزی و ساختەكاری بێت هەم بۆ خۆی و‬ ‫هەمیش بۆ خوێنەران‪ .‬ئەی ئەوە نییە دەسەاڵتی شیعربوون‬ ‫سەربەست دەبێت لەبەردەم حوكمی " خودی یەكەم "ی‬ ‫شاعیر و تاكو سنووری تێكشكاندن‪ ،‬سەربەست دەبێت‪ .‬بیر‬ ‫و بۆچوون و ستایل و…هتد ‪ ،‬ئەم خااڵنەشم پێ شیاوی‬ ‫وەشاندنی فرە ئاماژەگەلەكانی بۆ چوونە‪ ،‬كە خۆالدانە لە‬ ‫‪35‬‬

‫ناوەندی دەسەاڵتەكانی ڕێبازیەتی شیعر و رێزمانی‪،‬‬ ‫بەواتای{ گەمەكردن بە وشە و بارگاویكردنی دیوی‬ ‫دووەمی پەیڤەكان و رەمزەكان } گەڕانەوەیە بۆ دەسەاڵتی‬ ‫ئەزموونگەریی هۆنیار و مێژووی رووداوەكان و فەزا فرە‬ ‫وااڵكانی دەقەكە‪ .‬گەلێك جار رەهەندگەلێكی دژە‬ ‫بۆچوونەكان و ئارامگەی پەیڤە بارگاویكراوی ئایدیا‬ ‫گومانگەراییەكانی خۆی لە نێو مەالش دەدەن‪ ،‬مومكینە لە‬ ‫دەسەاڵتی هۆنیار(شاعیر) دەچێتە دەر و هۆنیار دەبێتە خاڵی‬ ‫گومانگەریی و بەرهەمەكە خۆی ستایلی نادیاری خۆی و‬ ‫رێگاكانی لە دیدگە گەلێكی تر دەدۆزێتەوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫هۆنیار حوكم بكات‪.‬‬ ‫هەرچەندە زمانی شاعیر زمانی تاكێكە لە حەقیقەتدا ‪ ،‬لێ‬ ‫ئەو زمانە‪ :‬زمانگەریشە و زۆر جار زمان بەرامبەر‬ ‫وروژاندن توانای نامێنێت و گوێ لە زمانی ناوەوە دەگرێت‪.‬‬ ‫پێم وایە كەسی شاعیر ڕێبەری كۆمەڵگەیە و پەیامێكی‬ ‫رۆحی خودایی هەڵگرتووە‪ ،‬بۆیە كاتێك مرۆڤەكان دەگەنە‬ ‫نێوەندی تیۆرەكان‪ ،‬هەم جیاوازتر دەبن و هەمیش كۆمەڵگە‬ ‫بۆیان لە دەروازەیەكی تر ڕادەوەستێت‪ .‬دەكرێت هەر‬ ‫شاعیرێكی راستەقینە بە پێغەمبەری ئەو رۆحییەتەی كە‬ ‫‪36‬‬

‫هەیەتی و تاكەكانی تری كۆمەڵگەكەی تێدا دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫ناوزەند بكرێت‪ .‬ئەی ئەوە چییە؟ كاتێك پێغەمبەری خوا‬ ‫دەیەوێت پەیامە ئاسمانیەكەی بە قوڕەیشگەل و پیاوانی‬ ‫نێرساالری بگەیەنێت‪ ،‬لە وەاڵمدا پیاوانی قوڕەیش‬ ‫پێغەمبەر بە شاعیر ناوزەند دەكەن‪ ،‬مومكین نییە پیاوانی‬ ‫قوڕەیش پەیان بەم میتۆلۆجە نەبردبێت‪ ،‬كە پێغەمبەر‬ ‫شاعیری خودایە‪ ،‬ئیتر ئەگەر شاعیر بەزمانی ساختە دەقە‬ ‫شیعرییەكانی خۆی ڕازاندەوە‪ ،‬لە ڕوانگەیەكەوە تیرۆریستی‬ ‫نووسینە و لە روانگەیەكی تریشەوە تیرۆركاری بەها‬ ‫ئەخالقییەكانی مرۆڤدۆستی و ژیاندۆستییە‪ ،‬جیا لەمانەش‬ ‫ئیرۆسی ئەدەبیەتی خۆی لە بەردەم تیۆرێك لە‬ ‫رەخنەكاری خاوەن جەبەڕووتی جوانكاری و جوانبینیدا‪،‬‬ ‫مەحكوم دەكات‪ ،‬چۆن پەیامی شیعرییەت ناشێت‬ ‫نیشاندانی دەمامكی جوانییەكان بێت‪ ،‬بەڵكو نیشاندانی‬ ‫خودی جوانییەكانە‪ ،‬ئاماژەیە بۆ دیوێكی تری شتەكان كە‬ ‫بەچاوی ئاسایی نابینرێت‪ ،‬بەڵكو ئەوە چاوی خەیاڵە پەی‬ ‫بەو جوانییانە دەبات‪ ،‬ئەگەر شیعر هەڵگری پەیامی‬ ‫مرۆڤدۆستی و ژین دۆستی بێت‪ ،‬شاعیریش زمانحاڵی‬ ‫نەتەوەكەیەتی‪ ،‬كەچی زۆرجار شاعیر هێندە خەستی‬ ‫‪37‬‬

‫وردەكارەكانی تەكنیكی بیناكەی نووسین دەبێت و تاكو‬ ‫ئەندازەی بەزاندنی پەیوەستبوون بە كارەكانی‪ ،‬سنووری‬ ‫نەتەوەكەی دەبڕێت و پەی بە تەواوی دونیا دەبات‪،‬‬ ‫دەكرێت ئەوكاتە بڵێین " زمان حاڵی دونیا" بەو واتایەی‬ ‫هۆنیاری جاویدانی‪ ،‬هۆنیاری ژیانە‪ ،‬نەوەك تەنیا ئەو‬ ‫ژینگەیەی تێیدا دەژیت‪ ،‬ئەگەر زمانی نووسینی هەر‬ ‫شاعیرێك زمانی نەتەوەكەی بێت بەپلەی یەكەم‪،‬؟ ئەوا‬ ‫بێگومان بەپلەی دووەم شاعیر زمانی جیهانیشە‪ ،‬نابێت‬ ‫شاعیری جاویدانی بۆ رەهەندگەلێكی دەستنیشانكراو‬ ‫بنووسێت‪ ،‬ئەو شاعیرانەی كاتێ داوی كۆالرەی خەیاڵیان‬ ‫دەپسێت و بۆچوونەكانیان دەوەشێنن وەها كە [شیعر تەنیا‬ ‫بۆ دڵی خۆیان دەنووسن‪ ،‬ئەوانە شاعیرگەلی ساختەن و‬ ‫خاوەن چەكی نووسینێكی گوللە چرووكن]‪.‬‬ ‫پەیامی شیعری هیولی هەمیشە سەرقاڵی هەڵزنانە و‬ ‫ئایدیۆلۆجیایەك خەڵق دەكات‪،‬كە خودی شاعیر بااڵتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەكرێت لەم دیدەنیگایەشەوە هەڵوەستەی بۆ‬ ‫بكەین كە خودی شاعیریش دەمرێت؟ رۆحییەتی‬ ‫بەرهەمهێنەرەكەی هەمیشە لە كەفوكۆڵدا دەبێت‪ .‬ئەی‬ ‫ئەوە هەر شیعر نییە تەمەن بااڵیی شاعیر درێژتر دەكات‪،‬‬ ‫‪38‬‬

‫لەبەرامبەر سیاسەتمەندێك‪ ،‬ئەم پرۆسەیە ئەوەندەی‬ ‫سەرقاڵ بوونە بە خەیاڵ‪ ،‬مومكین نییە و نابێت ئەوەندە‬ ‫سەرقاڵی حەقیقەتی ژیان بێت‪ ،‬پرۆسەی نووسین‪،‬‬ ‫پرۆسەیەكی مەعریفییە و كێشانی باكگراوندی ئایدیاگەلێكە‬ ‫لەسەر نەواری جوانبینی و یادەوەری مەعریفیەت‪ ،‬لێ‬ ‫هۆنیاری خەڵكار هەمیشە سەرقاڵی پیالنی شەرانگێزییە‪ ،‬بۆ‬ ‫هۆنەری بااڵ‪ ،‬هۆنیاری بااڵش ئەوەندەی خەریكی رۆنانی‬ ‫پرۆسەی زمانی شیاوە و سەرقاڵە بەگەمە زمانەوانییەكان‪،‬‬ ‫نیو بەقەد ئەوەسەرقاڵی خۆشنودییەكانی ژیانە‪ ،‬نە خەریكی‬ ‫پرۆسەی بەرژەوەندییەكانیەتی‪ ،‬هەمیشە قوربانی دەدات و‬ ‫نازانێت‪ ،‬ئاخر هەر نەزانین نییە وێستگەی یەكەمینی‬ ‫گومانە و دەووەمینی خۆخوێندنەوە و خوێندنەوەیە و‬ ‫سێیەمینی ئایدیای تەڕە و‪...‬هتد)‪ ،‬دوایەمینیش نادیارە بۆ‬ ‫گومان‪ ،‬گومانیش دوڕیانی حەقیقەتی وەهمەكانە‪ ،‬بۆیە‬ ‫شاعیری جاویدانی دەزانێت‪ :‬ئەگەر بمانەوێت بژین‪ ،‬یان‬ ‫دەبێت ملكەچ بین‪ ،‬یانیش دەبێت بجەنگین‪ ،‬لێ جەنگی‬ ‫شاعیر‪ ،‬جەنگێكی سەختە‪ ،‬چۆن زۆربەی مرۆڤگەلی جیهان‬ ‫ژیان ناشاز و قێزەوەن دەكەن‪ ،‬نووسەرانی خەیاڵ خافاڵو‬ ‫بەپلەی یەكەم و سیاسەتمەدارانیش بەپلەی دوو‪ .‬سەیر‬ ‫‪39‬‬

‫نییە كە زۆر جار شاعیر لەم جەنگەدا دەدۆڕێت و دواجار‬ ‫خۆی دەكوژێت‪ ،‬ئەو هیچ جەنگێكی تری لەبەردەمدا‬ ‫نەماوە‪ ،‬جگە لەجەنگی خۆكوژی!‬

‫*سوودم لە كۆواری هاوبەشی ژمارە ‪12‬ی ئەیلولی‬ ‫‪2002‬وەرگرتووە‪ ،‬گۆشەی وانێك‪ ،‬لەنووسینی ‪:‬غەمگین‬ ‫بۆڵی‪.‬‬ ‫* وشەی سانتمانتالیزم‪ :‬بەواتای بەشداربوونی هەموو چین‬ ‫و توێژێك لەگەڵ كردەی فیكری و ئەدەبی دێت ‪ .‬وشەی‬ ‫فۆرمالیستیش ‪ ،‬مەبەست لەو كەسانەیە كە تەنیا گرینگی‬ ‫بە شێواز و فۆڕم دەدەن لە رووی واقیعەوە دوورن‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫ژنێك پڕ لەهەتاوی بوێری‬ ‫بۆئەوەی هەرچی هەت ونیتە‬ ‫بەمن بچێ ‪...‬‬ ‫دەئەمجارەش كراسەكەم هەڵدەوە ‪ ".‬نیگار نادر "‬

‫دەستپێك وەك دەروازەی باسەكە ‪:‬‬ ‫نووسینی ئەدەبیات گەڕانێكی گومانگەرییە بەدوای ڕێگە‬ ‫سانتمانتالیزمیەكانی بوون لەالیەن خودی نووسەرەوە‪ .‬ئاخر‬ ‫نووسینی ئەدەبی ئەگەر جیاوازییەكی بنچینەیی تێدا نەبێت‬ ‫و پێكدادانی كردە فیكرییەكان دروست نەكات لەگەڵ ئەو‬ ‫بەرهەمانەی كە لە قۆناغەكانی تری ژیاندا نووسراون و‬ ‫لەمێژووی ئەدەبیاتدا بوونیان هەیە‪ ،‬نەنووسینیان چەشنی‬ ‫نووسینیانە‪ .‬تەنانەت كەرتە كەرپووچێك ناخەنە سەر‬ ‫باڵەخانەی ئەدەبیات‪ .‬یەكێك لەخاسیەتەكانی دەقی‬ ‫‪41‬‬

‫زیندووئەوەیە كە هێزی میتۆلۆژی رۆحی نووسیارەكەی‬ ‫تێدابێت و ئەو هێزە بەخانەكانی جەستەیدا هاتوچۆ بكات‪.‬‬ ‫شیعری جاویدانی و خودان نوێخواز‪ ،‬چەندە پێویستی بە‬ ‫بنەما بنچینەییەكانی جوانیناسی هەیە‪ ،‬بەقەت ئەوەش‬ ‫پێویستی بە هونەری جیاوازنووسین هەیە‪ .‬ئاخر ئەو‬ ‫دەقانەی لەسێبەری دەقی تردا دەژین‪ ،‬چەشنی مریشكی‬ ‫كوركن لەسەر هێلكەی باڵندەی تر گڕكەوتوون‪ .‬شاعیر‬ ‫هەیە لەسێبەری دەیان شاعیری تردایە و بەردەوام‬ ‫سێبەرەكانی بە ڕەنگی وشەی بریقەدار دەڕازێنێتەوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫پرسیارێكی پڕ لە گومانگەریی لەبەردەمان قیت دەبێتەوە‬ ‫‪:‬كە بۆچی ئەو جۆرە شاعیرانە لەبڕی ئەوەی ڕاڤەگەریی‬ ‫لەبارەی الیەنە كاریگەرییەكان و تێركردنی سکی‬ ‫شیعرییان لەسەر خوانی دەقی شاعیرانی تر بكرێت‪ ،‬كەچی‬ ‫شیعرەكانیان لەژێر كاریگەریی سۆزداری هێندە گەورە‬ ‫دەكرێن‪ ،‬كە خوێنەری سادە الی وایە سەری داهێنانی لە‬ ‫هەور دەخشێت‪ .‬ئەو فەزا ئاڵۆزەی ئەمرۆی ڕەخنەی‬ ‫ئەدەبی كوردی دروستی كردووە‪ ،‬دەنگەلێكی زۆری تێكەڵی‬ ‫یەكتری كردوون‪ .‬ڕەخنەی ئەمرۆی ئەدەبی كوردی‬ ‫كاریگەریی ڕاستەوخۆشی كردۆتە سەر دەقی ژنە‬ ‫‪42‬‬

‫شاعیرەكان‪ ،‬چونكە بەدرێژایی مێژووی ئەدەبیاتی كوردی‬ ‫دەقی ژن لە ژێركاریگەریی دەقی پیاودا بووە‪ .‬تەنانەت ژنە‬ ‫شاعیری واهەبووە دەربڕینی پیاوانەی بەكار هێناوە و لە‬ ‫شیعرەكانیدا وەسفی زوڵفی خاوی كردووە‪ .‬بۆ‬ ‫دەوڵەمەندكردنی باسەكەمان لێرەدا ئێمە باسی ئەوە‬ ‫ناكەین كە جیاوازی لە نێوان دەقی پیاو و دەقی ژن چییە‬ ‫؟ یاخود ئایا دەقێك هەیە بەناوی دەقی ژنانەوە ؟ دەق‬ ‫هەموو ڕەگەزەكان لە خۆیدا كۆدەكاتەوە و لەهەمان‬ ‫كاتیشدا خۆی لەتەواوی ڕەگەزەكان ڕووت دەكاتەوە و‬ ‫ڕەگەزپەرستی قبووڵ نییە‪ .‬لێ هەندێك دەربڕین لەدەقدا‬ ‫هەیە جیاوازی ڕەگەزەكان بە دیار دەخات‪ .‬دیارە ڕەخنەش‬ ‫لەبارەی دەقی شاعیرە ژنەكان لەفیلتەری فیكر و‬ ‫مەعریفەتی ئەو خااڵنەی كە باسمان كردن سەرچاوەیان‬ ‫گرتووە‪ .‬تەنانەت ڕەخنەی ئەدەبی كوردی هیچ ڕۆڵێكی‬ ‫كارای نەبووە لە دروستكردنی دەنگی شاعیری ژن‪ .‬زۆرجار‬ ‫كولتووری ئەدەبیاتی كوردی بەهۆی گوشاری سیاسیی و‬ ‫گوشاری سۆزەوە هەمیشە لە هەوڵی پیرۆزكردندا بووە و‬ ‫دەنگگەلێكیشی فەرامۆش كردووە‪ .‬نالوێت شاعیری بوێر‬ ‫سەركێش نەبێت ودژی ئەو كولتوورە نەخۆشانە‬ ‫‪43‬‬

‫نەوەستێتەوە و بەیەككەوتنی كولتوورەكان و فرەدەنگی لە‬ ‫شیعرەكانی دروست نەكات‪ .‬نیگار نادر یەكێكە لەو ژنە‬ ‫شاعیرانەی كە لە هیچ ژن شاعیرێكی كوردی ناچێت و‬ ‫هیچ ژنە شاعیرێكی كوردیش لەو ناچێت‪ .‬ئەمەش بۆ‬ ‫جیاوازیكردن بۆ شاعیرێك زۆرە ‪.‬‬ ‫ناوەڕۆك ‪:‬‬ ‫هونەری جیاواز نووسینی شیعر ئەوە نییە كە دەروازەی‬ ‫فەزاكانی شیعر دابخرێن و كۆدەكانی چەشنی مەتەڵی لێ‬ ‫بێت‪ .‬زۆرجار بەهۆی ڕەچاوكردنی جیاوازییەوە جەڵەوی‬ ‫هونەری جوانیناسی دەق لەدەست دەدەین و شیعرییەت‬ ‫لەشیعردا دەخەینە بەردەم چاڵی مەرگەوە‪ .‬واتە لەپێناوی‬ ‫هونەری جیاوازنووسینەوە رۆحیەتی جوانیناسی شیعرییەت‬ ‫دەكوژین‪ .‬ئاخر هونەری ئەم جیاوازنووسینە داهێنان نییە‪،‬‬ ‫تەنانەت هەاڵتنە لەواقیعی شیعرییەت و شاردنەوەی‬ ‫ئەزموونی كەم مەعریفە و الوازی كردە فیكرییەكانیشە‪.‬‬ ‫ئەنوەر مەسیفی ئەگەرچی پیاوی فۆرمە گرانەكانە و ستایلە‬ ‫باوەكانی شیعری كوردیشی ڕەتكردۆتەوە و خاوەن زمان و‬ ‫فۆڕم و دیدگە و ستایلی تایبەت بەخۆشی بووە‪ ،‬لێ لە‬ ‫‪44‬‬

‫هەندێك دەقە شیعرییدا لەبەر هێزی فۆرمی جیاوازەوە‬ ‫شیعرییەتی شیعرەكانی بوونەتە قوربانی‪ .‬ئەمە كەم تا زۆر‬ ‫لەبەشێك لە ئەزموونە شیعرییەكانی محەمەد ساڵح‬ ‫سۆزەنیشدا ڕەنگی داوەتەوە‪ .‬ئاخر هونەری جیاواز نووسین‬ ‫تەنیا الدان نییە لە فۆرمی باو و تێكشكاندنی كێش و‬ ‫سەروا و وێنەی سواو‪ .‬بەڵكو كاركردنیشە لە ناوەوەی شیعر‬ ‫و گەڕانێكی هەمیشەیییە‪ .‬كاركردنە لەفیكری شیعر و‬ ‫ڕەتكردنەوەی هەموو ڕێسا وكوت وكولتووری باو وستایلی‬ ‫دیاریكراوە ‪.‬واتە لەبەر ڕەچاوكردنی هونەری جیاوازنووسینی‬ ‫شیعرەوە جوانبینی شیعرییەتیان لەشیعرەكانیاندا كوشتووە‪.‬‬ ‫شیعری زیندوو هەڵگری جۆرێك لە سەربەخۆیییە‪ .‬شیعر‬ ‫بەشێكی لەبیرەوەری شاعیرەوە ڕۆحی نۆستالیژیای‬ ‫پێدەبەخشرێت ‪.‬‬ ‫دیوانە شیعری ( بۆئەوەی هەرچی هەتەو نیتە بەمن بچێ‬ ‫دەئەمجارەش‪) ...‬ی ژنە شاعیر(نیگار نادر)ە ‪ ،‬كە بریتییە لە‬ ‫نووسینەوەی بیرەوەرییەكانی ڕۆژمێری ساڵی ‪2001‬ی‬ ‫شاعیر ‪،‬كە بیرەوەرییەكانی ساڵێكی تەواوی بەبێ پچڕان‬ ‫نووسیوەتەوە‪ .‬ئەمە یەكەمین شاعیرە لە مێژووی ئەدەبیاتی‬ ‫كوردیدا توانیبێتی بەو هەناسە درێژە بیرەوەریی ڕۆژانەكانی‬ ‫‪45‬‬

‫ساڵێكی بەشیعر بە بێ پچڕان بنووسێتەوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫(بارزان هەستیار)ی شاعیریش لەدیوانە شیعری (ساڵێك لە‬ ‫نیگەرانی)دا بەشێكی زۆری ڕۆژەكانی ساڵێكی نووسیوەتەوە‪.‬‬ ‫لێ لە زۆر ڕۆژی ئەو ساڵەدا پچڕاوە‪ .‬نیگار نادر عەشق لە‬ ‫پەنجەكانیدا تكە دەكەن و خۆیان بە هێزی شیعر‬ ‫دەنووسنەوە‪ ،‬لێ جیاواز لەژنە شاعیرانی تر خۆی‬ ‫دەنووسێتەوە‪ ،‬وەك دەنگێكی بوێر و نوێخواز خۆی لە ژنە‬ ‫شاعیرەكان تر جیا دەكاتەوە‪ .‬خۆشی لە سێبەری ئەدەبیاتی‬ ‫پیاودا رووت رووت دەكاتەوە و هونەری شیعری بوێری‬ ‫ژنان بەرەو ئاقارێكی فراوان دەبات‪ .‬ئەم شاعیرە هێندە‬ ‫بوێر و پڕ بەرائەت و پڕ جورئەتە لەگەڵ خودی ئەو‬ ‫عەشقە مەزنەی كە لەشیعرەكانیدا بوونیان هەیە‪ ،‬بەرائەتی‬ ‫چێژ (چێژی دەق) بەسەر تەواوی وشەكانیدا دەتكێن‪.‬‬ ‫پائۆلۆكۆیلیۆ باشی پێكاوە كاتێك نووسیویەتی‪(( :‬عەشق‬ ‫یاسایەكە لەناو خۆیدا تەواوی یاساكانی تر كورتدەكاتەوە‪)).‬‬ ‫ئەم ژنە شاعیرەش تاكو تخووبی ڕووتبوونەوە عاشقی پیاوە ‪.‬‬ ‫پیاوێكم هێناوەتە سەركۆشم و‬ ‫دەمەوێ بیخوێنمەوە و‬ ‫‪46‬‬

‫پەڕ پەڕەی هەڵدەمەوە‬ ‫ئەوڕۆ گەیشتوومەتە چل و یەكەمین الپەڕە ‪.‬‬ ‫ئەم ژنە شاعیرە بەوشەی سادە و خەیاڵی پڕ بەرائەت‬ ‫دنیایەكی جوانی دروست كردووە‪ .‬واتە بەسادەترین‬ ‫كەرستەكانی نووسین و ستایلی دەربڕین كرۆكی‬ ‫ئیستاتیكای پێكاوە‪ .‬بەبێ زۆری لە خۆكردن و پڤدانی‬ ‫وشەی قەبە‪ ،‬نیشتمانێكی گەورەی شیعری بۆ خۆی‬ ‫دروستكردووە‪ .‬كە نیشتمانی بەزاندنی سنوورە سوورەكانی‬ ‫ژنبوون و بەرائەتی ئێرۆتیكا‪ .‬پێم وانییە هیچ ژنە شاعیرێكی‬ ‫كوردی بەقەت ئەم ژنە شاعیرە توانیبێتی هێندە بەڕۆحی‬ ‫ژنانەوە داهێنان لە جورئەتی شیعر و بوێری لەدەربڕیندا‬ ‫كرد بێت‪ .‬لەم ئەزموونە شیعرییەی شاعیردا بوێری و‬ ‫جورئەت لەو پەڕی فانتازیای جوانی و ترۆپكی‬ ‫ئیستاتیكادان ‪.‬‬ ‫ئێستا كراسە گوڵ زەردەكەم بۆ كورت بووەتەوەو‬ ‫هەتا سەرچۆكم دێت ‪.‬ئەو‬ ‫پیاوە چاوزەردەش تاخوار چۆكم ‪.‬‬ ‫‪47‬‬

‫دەستت بێنە لەسەر ناوكمی دانێ و داخوا‬ ‫كوێ كۆتاییمە نەیبزێوی نەبۆخوارتر نەبۆ‬ ‫سەرتر ها ‪،‬دەنا كۆترەكانم هەڵدەفڕن ‪.‬‬ ‫سارتەر بەدیدگەیەكی ئیستاتیكیانە باس لەوە دەكات كە‬ ‫خودی شاعیر بۆئەوەی زیاتر بەناو خۆیدا ڕۆبچێت و‬ ‫كەسایەتییەكی بەرز و خۆراگیری هەبێت‪ ،‬پێویستە لەگەڵ‬ ‫خودی خۆی و تەواوی كولتوورە باوەكاندا بجەنگێت‪ .‬ئەم‬ ‫ژنە شاعیرەش نازانێت سنووری نووسین چییە ؟ نەریتە‬ ‫باوەكانی دەربڕینیش وەردەگێڕێت و لە ڕوانگەیەكی‬ ‫بەرزترەوە پێی شیعرگەریی دەڕوانێت‪ .‬كە لە زۆر فەزای‬ ‫ناو شیعرەكاندا شاعیر دەبێتە كۆتر و لە هیچ قەفەزێكدا‬ ‫ئۆقرە ناگرێت و حەزی هەڵفڕینی نامرێت‪ .‬شیعر چەشنی‬ ‫ئەو كۆترە دەبێت هەمیشە لە هەڵفڕیندا بێت و هەموو‬ ‫قەفەزەكان رەتبكاتەوە‪ .‬شیعر ئەگەر نەفڕێت و توانای تەی‬ ‫نەكردنی ئاسمانەكانی نەبێت‪ ،‬ناتوانێت جیاواز بژیت و‬ ‫قۆناغەكانیش ببڕێت‪ .‬نیگار نادر لەم قۆناغەی شیعرییەیدا‬ ‫خۆی لەتەواوی ژنە شاعیرەكانی تر جیاكردۆتەوە‪ ،‬هەمیش‬ ‫بەباڵی بوێری لەهەموویان بەرزتر هەڵفڕیوە ‪.‬‬ ‫‪48‬‬

‫گیانە " با "شت فێر كردووە رۆژێ دەجار‬ ‫تەنورەكەم هەڵداتەوە و‬ ‫كاڵوەكەم لەسەر بفڕێنێ ‪.‬‬ ‫كەرستەی سەرەكی نووسینی شیعری جاویدانی هەڵزنانی‬ ‫وشەی جوانە بەبااڵی فانتازیاوە‪ .‬لەم شیعرانەی نیگار‬ ‫ناردیشدا حەزێكی گەورەی هەڵفڕین هەیە‪ ،‬بەباڵی‬ ‫كۆترەكانی بەرائەت هەڵدەفڕن‪ .‬لەپشتی ئەم شیعرانەشەوە‬ ‫عەشقێكی گەورە بوونی هەیە‪ ،‬كە عەشقی پیاوە‪ .‬شاعیر بە‬ ‫خەیاڵی هێندە ناسك شیعری نووسیوە‪ ،‬زێدەگۆیی نییە كە‬ ‫بڵێم ‪ :‬شیعری نیگار نادر لە پەڕی گوڵ و باڵی پەپوولە‬ ‫دەچێت‪ .‬هەر بۆیە دەگەینە ئەو واقیعەی كە عەقڵی شاعیر‬ ‫بەتەنیا ناتوانێت شیعر درووست بكات‪ ،‬بەڵكو سەیری‬ ‫كردەكانی دەكات و دەبێتە سەركاری كردەكە كاتێك كە‬ ‫شیعر دەنووسی‪ .‬ئەگەر بچینە ناو ناخی ئەم كۆپلە شیعرەیە‬ ‫دەبینین هێزێكی گەورەیی ئێرۆتیكا هەیە‪ .‬ئەم هێزی‬ ‫ئێرۆتیكایەش ئاوێتە بووە بە وردە كارییەكانی رۆژانە و‬ ‫نهێنییەكانی حاڵەتی ئێرۆتیكا ‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫سەرم بخورێنە ئەوڕۆ‬ ‫دێمە سەر زگت و ژیان لەخۆم‬ ‫دادەماڵم ‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆش هەتاو بەپەلە خۆی بە‬ ‫ژوورەكەم داكرد ‪.‬كەگەیشت بینی دیسان‬ ‫لەپێش وی زەرد زەرد لەسەر الیەكی‬ ‫ڕانم و سیسەمەكەم كەوتووی پێمدا هەڵدەكشێی ‪.‬‬ ‫زمانی بوێری شاعیر لەتركاندنی نهێنییەكان ودەربڕین‬ ‫بوێرانە‪ ،‬خاڵی سەرەكی تەقینەوەی شیعرییەتی شیعری‬ ‫نیگار نادرە‪ .‬بۆیە لەئەزموونی ئەو شاعیرەدا شیعر نووسین‬ ‫بەهرە نییە و بەس ‪ ،‬ئەگەر هەر بەهرەبایە ئەوا كانیاوی‬ ‫هیچ شاعیرێك وشكی نەدەكرد‪ .‬ئەگەر عەقلیش داینەمۆی‬ ‫شیعر بێت‪ ،‬ئەوا جورئەت كردن و ستایلەكانی دەربڕین و‬ ‫تەكنیكەكانی نووسین فاكتەرێكی بنەڕەتین‪ .‬هەموو مرۆڤێك‬ ‫لەناو خۆیدا بیرمەندێكە‪ ،‬لێ ئەنجامەكانی بیركردنەوە‬ ‫فاكتەرێكی سەرڕێژن لەسەر چۆنیەتی كردارەكان‪ .‬هێزی‬ ‫بیركردنەوەش گەورەترین هێزە بۆ تەواوی پرۆسە‬ ‫ئەدەبییەكان‪ .‬هەر بیركردنەوەشە كە تەواوی دونیا بەڕێوە‬ ‫‪50‬‬

‫دەبات‪ .‬ئەدیسۆن الی وایە كە هیچ كارێكی بە نرخی بە‬ ‫شێوەیەكی ڕێكەوت ئەنجام نەداوە‪ ،‬هیچ یەكێ لە‬ ‫داهێنانەكانی لە ڕووی ڕێكەوتەوە نەبووە‪ ،‬بەڵكو ئەنجامی‬ ‫بەرهەمی كار وكۆششەكانی بوونە‪ .‬واتە تەواوی كردەكان‬ ‫پێویستییان بە هەوڵی جددی هەیە‪ .‬ئاخر كاركردن لە‬ ‫پرۆسەیەكی وەهادا زەخیرەیەكی لەبن نەهاتووی دەوێت و‬ ‫پێویستی بە هەوڵی زۆر جددی هەیە‪ .‬بۆیە شیعری ئەم‬ ‫ژنە شاعیرەش بەخەیاڵێكی هێندە جوان و ناسك نووسراوە‪،‬‬ ‫كە لەسەر سینگی پیاودا خۆی لە ژیان دادەماڵێت و هەموو‬ ‫دونیا لەوێوە ڕا دەبینێت‪ .‬واتە باوەشی پیاوە دەالقەیەكە بۆ‬ ‫دونیابینی ئەم ژنە شاعیرە‪ .‬لەم دەالقەیەشدا جنێوی جوان‬ ‫بە دونیا دەدات‪ ،‬جنێوی رۆمانسی و لەززەت بە پیاو‬ ‫دەدات‪ .‬ئەم گوڵە جنێوانە بەئاوی ئێرۆتیكا ئاو دراون ‪.‬‬ ‫سەرلەمۆبایلەكەت دەردێنم و دەنووك‬ ‫لە ڕۆحت دەدەم ئەوا چیت لەمن‬ ‫كردووە ئەمشۆ وا ئەو ڕۆ‬ ‫هەموو دونیام لێ دەبارێ‬ ‫هەی سەگباب ‪.‬‬ ‫‪51‬‬

‫كراسێكم لەڕەنگی زەردەپەڕێ لەبەر كردووە‬ ‫زمانم دەردێنمەو لەبەر ئاوێنە لێی‬ ‫دەڕوانم‬ ‫دەبینم پیاوێك هاتووەتە ناو زمانمەوە‬ ‫بەتۆ دەچێ ئەتۆی دەزانم سەگباب ‪.‬‬ ‫(هونەری جنێودان) لەم دیوانە شیعرییەدا لەترۆپكی‬ ‫جوانیدایە‪ .‬بەكارهێنانی جنێو لە ئەدەبیاتی كوردیدا‬ ‫ئەگەرچی تازەنییە و شاعیران و نووسەران بەچەندین‬ ‫شێوەگەریی جیاواز كاریان لەسەر ئەم هونەرە كردووە‪ ،‬لێ‬ ‫پێم وایە تائێستایش (شێخ ڕەزا) لەترۆپكی ئەم هونەرەدایە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو هەواڵنەش پێم وایە هێشتا وەك‬ ‫پێویست گرینگی بەم هونەرە نەدراوە‪ .‬نیگار نادر هونەری‬ ‫جێنودانی بە دیدگەیەكی ژنانە و هەستێكی مێینەی‬ ‫ڕۆمانسییانە بەكارهێناوە و دەست بااڵیی خۆی نواندووە‬ ‫بەسەر ئەدەبیاتی كوردیدا‪ .‬وشەی (سەگباب) كە زۆرجار‬ ‫لەحاڵەتەكانی ترۆپكی خۆشنودی و لەززەتی ژن لەبەرامبەر‬ ‫پیاو بەكاری دەهێنێت‪ ،‬ئەم وشەیە لەم دیوانەیەدا هێندە‬ ‫بە زمانێكی مێینەی شیرین بەكارهێنراوە‪ ،‬خوێنەر‬ ‫‪52‬‬

‫حەزناكات لەسەریاندا ئێستێك بكات و حەز دەكات‬ ‫لەهەموو شیعرێكدا لەبڕی كەسی مەبەست سەگباب‬ ‫بكرێت ‪.‬‬ ‫ئەوڕۆ لەبن تۆڕا لەژیان دەڕوانم‬ ‫ئەی ژیان لەبن‬ ‫تۆڕا چەند گەرم و جوانە سەگباب ‪.‬‬ ‫شیعری جوان بۆ ئەوە دەست پێناكات كە كۆتایی پێبێت‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆ ئەوە دەست پێدەكات كە چەندین دەستپێكردنی‬ ‫تری لەدواوە بێت‪ .‬هەمیشە خوێنەر ناچاری گەڕانەوە و‬ ‫شیعر‪ :‬عەقڵ لێك‬ ‫هەڵوەستە لەسەركردن بكات‪.‬‬ ‫هەڵدەوەشێنێتەوە و خۆی عەقڵێكی تری بە بەردەخات و‬ ‫عەقڵێكی تر لە پرۆسەی شیعرییەتدا دروست دەكات‪ .‬واتە‬ ‫ڕەگێكی بنەڕەتی شیعرییەت بەندە بەچەمكی فەلسەفەوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە رووخساری شیعر زۆرجار چەشنی وتەیەكی‬ ‫بەهادار خۆی دەنوێنێت‪ .‬سەیركردنی تەواوی ژیان لە‬ ‫گۆشەنیگای ئێرۆتیكاوە (لەدەالقەی پیاوەوە) بۆ ژنێكی وەها‬ ‫عاشق ودڵگەرم چەندە جوان خۆی دەنوێنێت‪ .‬ژیان بە‬ ‫‪53‬‬

‫عەشقی گەورەوە جوانە‪ .‬ئەو عەشقەی كە مەنزڵگەی‬ ‫نهێنییەكانی شاعیرە‪ .‬لەم كۆپلە شیعرانەی نیگار نادردا‬ ‫هەست بەوە دەكەین كە شیعرەكانی ئەو ژنە عاشقە باولی‬ ‫نهێنییەكانیەتی و پۆرترێتی ئەوان ئەو ڕۆژانە كە خۆی تێدا‬ ‫نووسیوەتەوە ‪.‬‬

‫دەرئەنجام ‪:‬‬ ‫شاعیرمان هەیە خاوەن یەك پەنجەرە و یەك دیدگە و‬ ‫یەك خودە‪ ،‬هەمیشە لەناوەوەی شیعرەكانیدا خوێنەر‬ ‫هەست بەجۆرێك لە وشك بوونی خەیاڵی دەكات‪.‬‬ ‫تەنانەت كاتێك بەناوساڵەوە دەچێت (تەمەنی گەورە‬ ‫دەبێت) نابێتە خاوەن دیدگەی تایبەت بەخۆی و جیهانبینی‬ ‫وێران دەبێت و توانای تەیكردن و فڕین و هەڵزنانی‬ ‫نامێنێ‪ .‬نیگار نادر هەم بناغەی جیهانبینی شیعرییەتی‬ ‫لەشیعرەكانی خۆیدا بنیاتناوە‪ ،‬هەمیش ئەزموونی شیعری‬ ‫خۆی نوێكردەوە و شیعری ژنانی كوردیشی دەوڵەمەندتر‬ ‫كردوە‪ .‬لێرەدا مەبەستمان ئەوە نییە كە دەقی تازە و‬ ‫شاعیری نەوەی نوێ هەڵگری جۆرێك لە دوو خودییە و‬ ‫‪54‬‬

‫خاوەن دیدگە و جیهانبینی خۆیەتی‪ ،‬چونكە لە دونیای‬ ‫ئەدەبیاتدا هیچ تەمەنێك پێوەر نییە بۆ چۆنیەتی دەق و‬ ‫مۆڕاڵی شیعرییەت‪ .‬بەڵكو دەرئەنجامەكانی قوڵبوونەوە‬ ‫بەناوەوە و دەرەوەی خودی شاعیر و زاڵبوون بەسەر زمان‬ ‫و تۆكمەكردنی زیاتری مەودای جیهانبینی و گەڕانی‬ ‫هەمیشەیی ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت‪ ،‬بۆیە پێم وایە شیعر‬ ‫ئەگەر قسەبێت بەزمانی نووسین‪ ،‬قسەیەكە رۆحی هونەری‬ ‫كوتكراو و جۆشدارە لەكایە پڕ مەعریفەكانی شاعیردا‪،‬‬ ‫كەدەكرا هەمان ئەو قسەیە نووسینێكی ڕووت بایە ورۆحی‬ ‫هونەری شیعرییەتییان تێدا نەبایە‪ .‬شاعیر لەدیوارەكانی‬ ‫شیعرییەت و جوانیناسی بیرەوەرییەكانی بە قوڕی بوێری و‬ ‫ترۆپكی جورئەتكردن سواق داوە‪ ،‬لەئێوارەیەكی‬ ‫بەعەتری عەشقی پیاویش ئاوڕشێنی‬ ‫رۆمانیسیشدا‬ ‫كردوون‪ .‬هەربۆیە وا لە خوێنەر دەكات هەمیشە بگەڕێتەوە‬ ‫سەری و لەگەڵیاندا بژیت‪ .‬بێگومان ئەمەش یەكێكە لە‬ ‫بنەمای سەركەوتووی شیعر‪ .‬كە شیعر نابێت بەیەكجار‬ ‫خوێندنەوە بمرێت و جوانییەكانی خۆی لەدەست بدات ‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫ئەم ئەزموونەنوێیەی نیگار نادر پێم وایە لە داهاتوودا‬ ‫دەبێت بە ستایلێكی زیندووی شیعری ژنانی كوردی و‬ ‫ستایلێكی تایبەتیش بۆ خۆدی نیگار نادر ‪.‬‬ ‫پەراوێز وسەرچاوە‪:‬‬ ‫*بۆ ئەوەی هەرچی هەتەونیتە بەمن بچێ دەئەمجارەش‬ ‫_شیعر (بیرەوەری) _ نیگار نادر‪/‬لەباڵوكراوەكانی دەزگەی‬ ‫ئاراس _ژمارە ‪292:‬چاپی یەكەم ‪2002-‬‬

‫‪56‬‬

‫شیعر پێشەكی بۆ چییە ؟‬ ‫شیعر پێشەكی نووسینی قبووڵ نییە و هیچ پێشەكییەكیش‬ ‫خوێنەر لەشیعردا كۆناكاتەوە‪ .‬شیعری زیندوو خۆی‬ ‫پێشەكییەك بۆ خۆی دادەنێت‪ ،‬خۆی دەروازەی خۆیەتی‪.‬‬ ‫لێ لەئەدەبیاتی ئەمڕۆی كوردییماندا پێشەكی نووسین بۆ‬ ‫دیوانە شیعرییەكان بۆتە مۆدەی بەشێك لە شاعیران‪ ،‬ئەم‬ ‫مۆدەیەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە زۆرێك هانای ناو‬ ‫پەیداكردن و دووبارە خۆنوێكردنەوە بۆ (بەختیار عەلی)‬ ‫دەبەن‪ .‬هونەری بەمۆدەبوونی پێشەكی نووسین بە پێنووسی‬ ‫بەختیار عەلی جیا لە دیوانە شیعرییەكان‪ ،‬بەشەكانی تری‬ ‫ئەدەبیاتیشی گرتووەتەوە‪ ،‬تەنانەت چۆتە نێو پرۆسەی‬ ‫وەرگێڕانیشەوە‪ ،‬ئەوەی لە سەیر و سەمەرەی ئەو‬ ‫بەزمەستانە دەمێنێتەوە ئەوەیە كە بەختیار عەلی پێشەكی‬ ‫بۆ هەندێك كاری وەرگێڕانیش نووسیوە كەناوبراو هیچ‬ ‫لەبارەی ئەو زمانەوە نازانێت‪ .‬لێرە بۆ ئەوەی قسەكەكانمان‬ ‫نەكەونە بازنەی گومانەوە ئاماژە بەكارێكی وەرگێڕانی‬ ‫‪57‬‬

‫وەرگێڕی بەتوانا بەكرشوانی دەدەین كە ناوبراو رۆمانێكی‬ ‫ئورهان پاموكی لە توركییەوە كردووە بەكوردی‪ ،‬كەچی‬ ‫بەختیار عەلی پێشەكی بۆ ئەوكارە وەرگێڕانەی بەكر شوانی‬ ‫نووسیوە‪ .‬بەزمی ئەو بەزمەستانە ئەوەیە كە لەسەر‬ ‫ڕووپەڕی بەرگی كتێبەكان بە خەتێكی درشت دەنووسن‬ ‫{ نووسینی پێشەكی ‪ /‬بەختیار عەلی} یان {بەختیار عەلی‬ ‫پێشەكی بۆ نووسیوە}‪ ،‬لەدواوەی بەرگەكەش چەند‬ ‫دەربڕینێكی ناوبراو دەردەهێنن‪ .‬هەندێك وەها‬ ‫كۆترەباریكەی هزریان دەفڕێنن‪ ،‬هەركە بەختیار عەلی‬ ‫پێشەكی بۆ دیوانە شیعرییەكەی نووسی ئیدی ئەوە دەبێتە‬ ‫دەنگی شیعری ڕاستەقینەی نێو ئەدەبیاتی كوردی‪ .‬لێرەدا‬ ‫ئێمە كێشەی ئەوەمان نییە كە بەختیار عەلی چییە و چۆن‬ ‫دەنووسێت؟ كێشەكە بەمۆدەبوونی دیاردەكەیە‪ .‬جیا لەوە‬ ‫من دەمێكە گەیشتوومەتە ئەو قەناعەتەی كەوا شیعر‬ ‫نووسینی پێشەكی پێویست نییە‪ ،‬شیعر هیچ پێشەكییەك‬ ‫لەخۆیدا قبووڵ ناكات‪ .‬تەنانەت پێم وایە زۆرێك لە‬ ‫خوێندنەوەی‬ ‫سەرەتای‬ ‫لەدەرئەنجامی‬ ‫خوێنەران‬ ‫پێشەكییەكە بەهەمان ئەو ئاڕاستە فیكرییەدا دەڕۆن كە‬ ‫پێشەكی نووس لەسەروەختی خوێندنەوەكەی بۆ‬ ‫‪58‬‬

‫شیعرەكاندا پێدا ڕۆیشتووە‪ .‬یاخود خوێنەر بەهەمان‬ ‫ئاڕاستەی پێشەكییەكەدا دەچێتە ناو پرۆسەی‬ ‫خوێندنەوەكە‪ .‬بەواتایەكی ڕوونتر خوێنەر بە شوێن پێی‬ ‫هەنگاوەكانی پێشەكی نووسدا دەڕوات و كۆاڵنی شیعرەكان‬ ‫تەی دەكات‪ .‬لێرەدا دەشێت بە قورمیش بوونی خوێنەر‬ ‫ناوزەندی بكەین ‪،‬چونكە بەشێكی زۆری خوێنەری كوردیی‬ ‫بەدوای ناوەوەیە نەوەك شیعر و كڕۆكی دەق‪ .‬لێ ئەوە بۆ‬ ‫شاعیرێك كە نزیكەی نیو سەدە ڕەشماڵی شیعرییەتی‬ ‫خۆی لە هەواری ئەدەب هەڵدا بێت كارەساتە بێت لە‬ ‫ڕێگەی دووبارە ناوپیداكردنەوە و نوێبوونەوەی ناوەكەی‬ ‫لەالیەن خوێنەری كوردییەوە داوا لەنووسەرێكی پڕ‬ ‫خوێنەرتر بكات پێشەكی بۆ دیوانە شیعرییەكەی بنووسێت‪.‬‬ ‫ئاخر ئەم مۆدەیەی پێشەكی نووسینانە زیاتر لەبازنەی‬ ‫پیاهەڵگوتن و چەپڵەی نووسیندا دەخولێنەوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫بەندە لەنووسینی پێشەكی كتێبی شیعریی (من و تۆ و‬ ‫عەشقی )ی شاعیری الو ڕەشید بێ بەشدا تاكو‬ ‫ئەندازەیەكی بنەڕەتی شەختەی ئەو گۆمە بەستووەی‬ ‫شكاندووە‪ ،‬لەبڕی چەپڵەی نێو نووسین و پیاهەڵگوتنی‬ ‫هاوڕێیانە‪ ،‬لەچەند ڕوانگەیەكی گشتگیرەوە چەند ڕوانینێكی‬ ‫‪59‬‬

‫ڕەخنەیی لەبارەی شیعرەكانی ناوبراوەوە دەربڕیوە‪ .‬لێ‬ ‫لەكتێبگەلێكی تردا گەلێك چەپڵەی نووسینم لە پێشەكی‬ ‫نووسین بۆ شیعریی چرووك لێداوە‪ ،‬بە وشەی بریقەدار‬ ‫سینگی الفی گەورەبوونم دەرپەڕاندووە‪ .‬تەنیا دەزانم‬ ‫ئەوكاتانە هێندە دڵخۆش بووم بە پێشەكی نووسین بۆ‬ ‫كتێبی شیعریی ئەو شیعرنووسە الوانە‪ ،‬تاكو ئەو‬ ‫ئەندازەیەی الفی خۆبەزلزانینم پێوەیان لێدەدا‪ .‬من چەندە‬ ‫مەلە باسكەی بێئاگاییم لەنێو ئەو دەریایەدا بەهەڵە كردووە‬ ‫و خۆشم وەك ڕێنیشاندەریان نواندووە‪ ،‬لەكاتێكدا خۆم‬ ‫پێویستم بە رۆشنبوونی ڕێگەكانی نووسین هەبووە‪ .‬بەشێك‬ ‫لەو كتێبە (شیعر)ییانەی كەتاكو ئێستا باڵوبوونەتەوە‬ ‫بریتینە لە‪ :‬كتێبە شیعری (زمانی عەشق)ی كاروان عەلی‬ ‫و كتێبە شیعری (فرمێسكی ماڵئاوایی)ی ڕابەر فاریق و‬ ‫كتێبە شیعری ( وردە هەناسەكانی ڕۆح )ی پێشەوا هاشم‬ ‫و كتێبە شیعری (عەشقی تۆ بێ وێنەیە )ی نافیز عەزیز و‬ ‫كتێبە شیعری ( ناڵەی عەشقێكی شێت )ی هاوڕێ سەفین‬ ‫جەالل و كتێبە شیعری(بۆعاشق بووی ؟)ی رێبوار شێروانی‬ ‫و كتێبە شیعری ( من و تۆ وعەشق )ی ڕەشید بێ بەش‬ ‫و كتێبە شیعری ( بۆنی سووتان )ی بێگەر حوسێن‪ .‬دیارە‬ ‫‪60‬‬

‫بەشێكی تریش تاكو ئێستایش باڵونەبوونەتەوە‪ ،‬لێرەوە‬ ‫ئومێد دەكەم هەر باڵونەبنەوە‪ ،‬كەباڵویش ببنەوە‬ ‫بەنووسینی پێشەكییەكەی منەوە باڵونەبنەوە‪.‬‬ ‫شیعر كە شیعر بوو خۆی بەباڵی شیعربوونی خۆیەوە‬ ‫دەفڕێنێت و ئاسمانەكانی دونیای خوێنەران تەی دەكات‪.‬‬ ‫شیعریش كە شیعر نەبوو بە پێشەكی نووسین نە دەبێتە‬ ‫شیعر و نە باڵی فڕینیش دەگرێت‪ .‬من سەرەتا داوای‬ ‫لێبووردن لە هەموو ئەوانە دەكەم كە پێشەكیم بۆ‬ ‫(شیعر)ەكانیان نووسیوە‪ ،‬لەكۆتاییشدا لە خودی خوێنەران ‪.‬‬

‫‪61‬‬

62

‫سەختە لە فەزای ڕاڤەگەریی نەگەین‬ ‫لەم گاڤە هەستیارەوە‪ ،‬عومری پێنج مانگ زێتر بریندار‬ ‫دەكرێت و تێدەپەڕێت‪ ،‬ئۆباڵی ئەم هەموو غەدرە فەنابوونە‬ ‫بە ئەستۆی هەفتەنامەی ((پاڵە))*‪ .‬سەیرە ئەمڕۆ سیاسەت‬ ‫ئەوەندەی ڕۆڵی الستیكێكی پارە دەبینێت‪ ،‬مومكین نییە‬ ‫ئەوەندە ڕۆڵی ئەكتیڤ ببینێت لەكایە پڕ مەعریفەكان‪ ،‬بێ‬ ‫شك مرۆڤگەلێك تەنیا بۆ ئەوە بااڵبوونە‪ ،‬كە‬ ‫دەوروبەرەكەیان بچووكە‪ ،‬یاخود بۆ سەركوتكردنی‬ ‫هاودژەكانیانە‪ ،‬بۆیە هەر باڵوكراوەیەك ماهیەتی‬ ‫نووسیارەكانی خۆی نەگرت‪ ،‬مومكینە سبەی كرمی‬ ‫گەندەڵی چاوی هەڵكوتێـت‪ .‬گەندەڵی لەسەرەتا منداڵێكی‬ ‫هەتیو و شەرمن بوو‪ ،‬لێ هەنووكە بەدفەڕترین منداڵی‬ ‫هەزاران باوكە!‪ ،‬لە گشت ڕەهەندە جیاوازەكانەوە‪ .‬لەم‬ ‫نێوەندە‪ ،‬ڕۆحیەتی هیومانیزمیەت دەمرێت‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫نووسبارگەلێكی ساختە و دیاریكراو بۆ كڕۆكێكی‬ ‫پووچگەریی دەنووسن و ئەوەندەی ڕۆڵی كادیرێكی حیزبی‬ ‫‪63‬‬

‫دەگێڕن‪ ،‬مومكین نییە نیو ئەوەندە هەوڵی نووسەربوونیان‬ ‫بدەن‪ .‬چۆن نووسباری حیزبی هەمیشە مەرگی‬ ‫نووسینەكانی لە كفنی سیاسەتی حیزبەكەی دەنێت‪ ،‬لێ لە‬ ‫خاڵی سپێلنێزمیەتی بێئاگابووندا گیر دەخوات بەدەست‬ ‫نەزانین‪ ،‬ناشێت نەزانین الی نووسبارگەلی حیزبی‬ ‫ئەوەندەی ترسنۆكی و بێ متمانەی بێت‪ ،‬ئەوەندە گومان و‬ ‫پرسیاركردن بێت‪.‬‬ ‫دەرپەڕاندنی بۆچوونی بێهۆش‪ ،‬بە تەریقبوونەوەی نووسەر‬ ‫كۆتایی دێت‪ ،‬بۆیە هەر بەو واتایە ناشێت {خۆم بخزێنمە‪،‬‬ ‫بااڵی درەختە سەوزەكانی تەمەن}** شیاوی گوتن و‬ ‫نووسین بێـت‪ ،‬ئاخر {خزاندن} لە واتادا ڕۆڵی شۆڕبوونەوە‬ ‫دەبینێت‪ ،‬بە حوكمی هیچ یاسای نووسەر و ئایینی‬ ‫نووسینێك ڕۆڵی بەسەركەوتن و هەڵزناندن نابێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫نووسبار نیچڕالیزمیەتی بۆچوونەكانی بە ئایدیا‬ ‫لیستییەكاڵەكان بە جۆرێ شێواندووە‪ ،‬خوێنەر (كەسی‬ ‫وەرگر) فریو بدات‪ ،‬هەر بۆیە لە ڕاڤەگەری‪( .‬گەر دەتەوێ‬ ‫بۆنی پرچ و ئامێزی گەرم چێژ بكەی) خۆی لێ مەاڵش‬ ‫داوە و چەكی نووسینێكی دەست نەكەوتووە‪ ،‬كە شیاوی‬ ‫نووسین بێت‪ .‬ناشێت بۆ ئەبەد وەها لە هزراندنی‬ ‫‪64‬‬

‫كەوتبێتەوە كە (بۆنی پرچ و ئامێزی گەرم چێژ بكرێت)‬ ‫دیارە نووسبار پەی بە میتۆلۆژیەتی بێئاگابوونی بردووە‪،‬‬ ‫بۆیە خۆسپاردن بە دنیای بێدەنگی جوانترین پەیامی‬ ‫نووسباربووە‪ .‬شاعیری ڕاستەقینە ‪ ،‬خاوەنی شیعری‬ ‫جاویدانییە و هەرگیز تیری بۆچوون و بەرسیڤە‬ ‫ڕەخنەیییەكان وەها ناوەشێنێت‪( :‬ئازیزم پیاو عەیبە باسی‬ ‫خۆی بكات‪ ،‬بۆیە من باسی خۆم ناكەم)‪ ،‬ئەم ئاماژگەلەیە‬ ‫ئەوەندەی لە قسەی كاڵی پیاوێكی سەر شەقام دەچێت‪،‬‬ ‫مومكین نییە لە قسەی (شاعیرێك) بچێت‪ ،‬جیا لەوەش‬ ‫ناشێت ئایدیایەكی خۆت‪ ،‬بەمندا قااڵ كەیتەوە و بیكەی بە‬ ‫موڵكی من‪ ،‬ڕەخنەگرتن لە ڕەخنەوە دەبێت دەرهاویشتەی‬ ‫بەرسیڤ و بۆچوونە ڕەخنەیییەكان بێت‪ ،‬نەوەك پەرتبوون‬ ‫بێت بەنێو نەوای تیۆرەكان‪ ،‬تاكو ئەو ئەندازەیەی كە‬ ‫خودی خۆت بۆ كۆنەكرێـتەوە‪ ،‬ڕەخنەكاری ئەوەندەی بە‬ ‫دوای فەزا نادیارەكانی دەقەكەدا وێڵە‪ ،‬مومكین نییە‬ ‫ئەوەندە عەوداڵی پیاهەڵدان بێت‪ ،‬ئەوە كاری ڕەخنەگرانە‬ ‫بەنێو حیكمەتەكانی دەق و ئەو فەزایانەی كە نووسەر پەی‬ ‫پێ نەبردووە‪ ،‬یاخود ئەو فەزایانەی بە سەقەتی بنیاتنراون‬ ‫بەسەریان بكاتەوە‪ .‬ڕەخنەباری ساختە ئەوەندەی خاوەن‬ ‫‪65‬‬

‫بەرهەمەكەی گەرەكە‪ ،‬ناشێت بەرهەمەكەی گەرەك‬ ‫بێـت‪ ،‬بۆیە دەشێت لە تەواوی راڤەكارییەكەمدا هەوڵی‬ ‫تەكنیككاری بینای شیعر و لیبڕاڵییەتی ڕەخنەم دابێت‪،‬‬ ‫ناشێت (دڵشاد میراودەلی) ئەو بەرگەم پێبپۆشێت‪ ،‬كە‬ ‫بەرگی من نییە‪ ،‬لە پشتی نووسینەكە و ئەودیوی‬ ‫بۆچوونەكان و واتای فانتازیای وشەكان‪ ،‬بانگەشەم بۆ‬ ‫شیعری نوێ كردبێت‪ ،‬یاخود تیری ئاماژەیەكم ئاراستەی‬ ‫(یاساكانی شیعر) كردبێـت‪ ،‬كەچی دڵشاد میراودەلی‬ ‫بەرسیڤی بە بۆچوونگەلێك رازاندۆتەوە بۆئەوەی ئیمان بە‬ ‫خوێنەر بهێنێت‪ ،‬كەچی من لەخەوی راڤەكارییەكانیشم‪،‬‬ ‫ئاماژەم پێ نەداوە‪ ،‬كەچی نووسبار بەپای پەتی‬ ‫بەتاریكستانی ئەو بۆچوونانەدا رادەكات و هاوار دەكات‬ ‫{مەرجەكانی شیعری نوێ زۆر و زەوەندن}‪ ،‬یاخود {یاسا و‬ ‫رێساكانی شیعر پێش بەند و پاش بەند‪ ،}...‬ئیشكالیەتی‬ ‫بەرسیڤەكەی نووسبار ئەوەیە‪ ،‬كە ڕاڤەگەرییەكەی‬ ‫ئەوەندەی وێڵی فەزای بێئاگابوون و وێنەی شێواو و‬ ‫سەقەتی شیعرە‪ ،‬مومكین نییە تۆزقاڵێك شڕۆڤەی شیعری‬ ‫نوێ و یاساكانی كردبێـت‪ .‬پێش ئەوەی پڕۆسەی‬ ‫ڕەخنەكاری دیدگەیەكی ڕۆشنفیكری بێت‪ ،‬دیدگەیەكی‬ ‫‪66‬‬

‫ئەخالقیشە‪ ،‬نالوێت ڕەخنەكاری وەك كردەیەكی ئەدەبی‬ ‫زۆر جار نەكەوێتەوە‪ ،‬ئەوەش بێتوانایی ڕەخنەیار‬ ‫ناگەیەنێت‪ ،‬دەكرێت بێتوانایی نووسەری دەقەكە‬ ‫بگەیەنێت‪ ،‬ئەو ڕەخنەیارانەی بە ڕەخنەكانیان بتێك‬ ‫دەسازێنن و بۆ ئەبەدیەت دەیپەرستن‪ ،‬ئەوانە بەدوای‬ ‫رۆحیەتی لیبڕاڵیەت وێاڵ نەبوونە‪ ،‬هەر لەم گاڤەی ژیانەوە‬ ‫بەیانی مەرگی نووسەربوونی خۆیان دەكەن‪ ،‬بۆیە نووسباری‬ ‫بەڕێزی {وەاڵمێك بۆ نوسەری چەند تێكستە شیعرێك}‪،‬‬ ‫دەكرا زێتر هەڵوەستەی لەسەر راڤەكارییەكە كردبا و‬ ‫نۆستالیژیای لۆژێكە فرە ڕەهەندەكەی دەست نیشان كردبا‪،‬‬ ‫بۆ بەرسیڤەكەش شتێكی نووسیبا‪ ،‬كە شیاوی نووسین و‬ ‫بەمێژووبوونی نووسینەكەی بایە ‪ ،‬نەوەك بەم چەشنە‬ ‫شوناسی ڕق كاریگەریی بەسەر نەستی ورووژاندنی‬ ‫بەرسیڤەكەیی هەبێت و بنووسێت {پەرتووكەكەی من‬ ‫هەست و نەستی داگیر كردی‪ ،‬ئیرەییت پێ بردووە‪ ،‬تەنیا‬ ‫سەیركەن (غەمگین) ئاو لەكانییەك دەخواتەوە و بەردیشی‬ ‫تێدەكات}‪ ،‬نووسبار دەكرا زێتر ڕاڤەی رەخنەكانمی شی‬ ‫كردبایەوە و شوناسی لۆژێكەكەی خۆشی بەیان كردبایە‪،‬‬ ‫نەوەك بە ڕازاندنەوەی رستەگەلێكی ڕەنگاو ڕەنگ و‬ ‫‪67‬‬

‫بۆچوونی چەند نووسەرێك لە كڕۆكی شرۆڤەكە و‬ ‫ئایدیالیستیەكانی پێداهەڵدان بەخۆی شتێكی مردوو‬ ‫دروست بكات‪ ،‬ناشێت ئەم تەرزە نووسینە‪ ،‬بارتەقای‬ ‫تۆزقاڵێك لەبەر چرای تیۆرێك لەبەر رەخنەدا نووسرابێت‪،‬‬ ‫جیا لەوەی كە نووسبار مەرگی بێئاگابوونی خۆی لە‬ ‫تیۆرەكانی ڕەخنە و ڕەخنەیاری هیومانیزمیەت‬ ‫ڕادەگەیەنێت‪ ،‬تەواوی ئەو نووسینانەی دەرهاوێشتەی ڕق‬ ‫و كینەن‪ ،‬لەبەر بێ مەعریفەتی دەمرن‪ ،‬دەشێت هەر بە‬ ‫مردوویش لەدایكبووبن‪ ،‬لە تەواوی نووسینەكەی نووسباردا‪،‬‬ ‫نووسبار لە بازنەیەكی گومانگەریی لە خودی خۆیی و‬ ‫خۆدەربازكردن لە هەقیقەتەكاندا دەخولێتەوە‪ ،‬كەچی لە‬ ‫دواماهیشدا دەكەوێتـەوە سەر هەمان خاڵی دەستپێكەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش ئەو پەڕی پەتای نووسبار دەگەیەنێت‪ .‬ناشێت لەو‬ ‫كانیەی تۆ پێت شیاوی ئاو خواردنەوەیە‪ ،‬من تفەركی ئەو‬ ‫ئاوەكە بكەم‪ ،‬كە تۆش رەخنەت بەالتەوە بەرد تێگرتن‬ ‫بێت‪ ،‬دەشێـت الی من گواڵ تێگرتن بێت‪ .‬كە لە هزراندنی‬ ‫تۆدا وەها كەوتۆتەوە‪ ،‬كە دەقەگەلێكی من لە هەناوی‬ ‫دەقەكانی تۆدا لەدایك بوونە‪ ،‬ئەی بۆچی هەڵوەستەت‬ ‫لەسەر هەردووك دەقەكەدا نەدەكردوو خاڵە هاوبەشەكان‬ ‫‪68‬‬

‫و كاریگەرییەكانت دەشت نیشان نەدەكرد‪ ،‬الت وایە لە‬ ‫تەواوی تیۆرەكانی ئەدەبدا‪ ،‬پڕۆسەی نووسین قسە‬ ‫دەرپەڕاندن و دەرهاوێشتەی وڕێنەی شاعیریەتییە؟‪ ،‬بۆیە‬ ‫نووسبار ئەوەندەی لە هەوڵی دەرخستنی بە سوپەرمانبوونی‬ ‫شاعیریەتی خۆیدا وێڵ بووە‪ ،‬ناشێت كەمێك بەالی‬ ‫باگراوەندە میتۆلۆژیە ڕەخنەییەكاندا چووبێت‪.‬‬ ‫سەیرترین ئیشكالیەتی دلشاد میراودەلی ئەوەیە كە‬ ‫شارەزای بنەماكانی ڕێنووسی یەكگرتووی كوردی نییە و بە‬ ‫زمانێكی هەژار دەنووسێت‪ ،‬ناشێت نووسەری جاویدانی‬ ‫تەنیا لە دیدگەیەكی دیاریكراوەوە نووسەر بێت‪،‬‬ ‫شاعیربوونیش بە هەمان شێوە‪ ،‬شاعیری جاویدانی تەنیا‬ ‫ئەو كاتە شاعیر نییە‪ ،‬كە شیعر دەنوسێـت‪ ،‬شاعیرۆكەی‬ ‫وەها هەیە كرداری ڕۆژانەی تۆزقاڵێك ناچێتەوە سەر‬ ‫ڕەچەلەكی شاعیربوون‪ ،‬لێ دەشێت لە هزراندنی تۆدا‪ ،‬ئەمە‬ ‫بە خاڵێكی پۆزەتیڤ بكەوێتـەوە و لە هزراندنی خوێنەرێك‬ ‫بە نێگەتیڤ‪ ،‬بۆیە لە هزری تۆدا چەشنی بۆچوونێكی‬ ‫نووكتە ئاسا كەوتۆتەوە‪ ،‬كاتێك بەو پەڕی بااڵیی خۆتەوە‬ ‫دەورووژێت بۆ نووسین و نووسیوتە {دەبوایە زادنەكەی‬ ‫قسە لەسەر "سەركەوت رەسول" بكەیت}‪ ،‬دەشێت‬ ‫‪69‬‬

‫شاعیرگەلێك الی تۆ شیاوی زادبوون و پیرۆزی بن‪ ،‬لێ‬ ‫الی من هیچ شاعیرێك شیاوی زادبوون نییە‪ ،‬پیرۆزیەتیش‬ ‫تەنیا بۆ خوداوەندەكانە‪ ،‬تەواوی كار و كردەكانی‬ ‫مرۆڤایەتیش شیاوی قسە لەسەركردنن‪ ،‬چەمكی پیرۆزبوون‬ ‫بۆ مرۆگەلێك ئەو پەڕی نەزانین دەردەخات‪ ،‬دەشێت بۆ‬ ‫زاد بوونیش وەها زوو خۆمان نەدەینە دەست قەدەری‬ ‫پیرۆزی مرۆڤبوونەوە‪ ،‬بەڵكو لەبەردەم مرۆبوونماندا زاد‬ ‫بكەین و بزانین پیرۆز بوون چییە؟‪ ،‬یاخود پیرۆزبوون لە‬ ‫ئەدەبدا نوقمبوونی نووسەر دەگەیەنێت‪ ،‬لە دەریاچەی‬ ‫قەتیسدا ‪ ،‬مرۆ كاتێك پیرۆزە كاتێك كە بوونی نییە‪ ،‬كە‬ ‫بوونی لە ژیاندا هەبێت هیچ بەهایەكی نییە‪ ،‬شاعیرگەلێك‬ ‫هەن تەنیا لە بوارێك شیاوی وجوودن‪ ،‬تێكستی گۆرانی‬ ‫گوتنیش بەهەمان چەشن‪ ،‬لێ ڕاڤەگەرییەكەم بەدەرە لە‬ ‫ڕاڤەگەریی لەبارەی تێكستی گۆرانی گوتنەوە‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوە‪:‬‬ ‫* هەفتەنامەی (پاڵە)‪ -‬ژمارە (‪)115‬ی ‪ 5/12‬ی ‪2002‬‬ ‫الپەرە ‪10‬‬ ‫* هەفتەنامەی (پاڵە)‪ -‬ژمارە (‪)112‬ی ‪ 2/1‬ی ‪2002‬‬ ‫الپەرە ‪10‬‬

‫‪71‬‬

72

‫نووسینەوەی وشە سوورەكان‬ ‫نووسینەوەی ئەزموونی شیعری و یاداشتنامەی هەر‬ ‫شاعیرێك بەندە بەخودی شاعیرەكەەوە‪ ،‬پێویستە خودی‬ ‫ئەو شاعیرە بەنێو كۆاڵنەكانی یادەوەریی خۆیدا پیاسە بكات‬ ‫و لەپەنجەرەی ئایندەی تەمەنی لێیەوە بڕوانێت‪ .‬شاعیری‬ ‫ڕاستەقینە بۆ نووسینەوەی ژیاننامە و ئەزموونی شیعری‬ ‫خۆی پەنا بۆ شاعیری تر نابات! بەڵكو خۆی كە‬ ‫(پاڵەوان)ەكەیە دەبێتە كارەكتەری سەرەكی هۆنینەوە و‬ ‫بەبێ پەیوەستبوون بەالیەنێكیتر و زۆری لەخۆكردن ئەوەی‬ ‫پێی شیاوی نووسینە‪ ،‬دەینووسێت‪ .‬ئەو شاعیرەی توانای‬ ‫نووسینەوەی ئەزموونی ژیانی خۆی نەبێت‪ ،‬جیا لەوەی‬ ‫لەگەاڵ بوونگەرییەتی ناوەوە و بوونگەرییەتی دەرەوەی‬ ‫خۆشی ڕاستگۆ نییە‪ .‬شاعیری ساختە خاوەن ڕۆژگارگەلێكی‬ ‫تایبەتمەندە و تەنیا لەو رۆژگارانەش بوونی هەیە كە‬ ‫بەهەر هۆكارگەلێكەوە بووبێت بۆتە خاوەنی ئەو جۆرە بوونە‬ ‫ساختەیە! شاعیر كاتێك بەستوونی فانتازیاكانی خۆیدا‬ ‫‪73‬‬

‫هەڵدەزنێت بۆ ترۆپكی نووسین‪ ،‬دەبێت هەڵوەستە لەسەر‬ ‫چەمكی جواننووسی وحەقنووسی بكات‪ ،‬هەر دەبێت‬ ‫ئەمانەش ببنە هەوێنی هۆنینەوەی یاداشتەكانی عومری‬ ‫هەڵڕژاوی‪ .‬لێ شاعیری ساختە بۆ ئەوەی الیەنە ناشازەكانی‬ ‫شیعر و الوازی ئاستی رۆشنفیكری حەشار بدات‪ ،‬یانیش‬ ‫ئەو الیەنانەی كە وەك (بنووس) نەیتوانیوە لەنێو‬ ‫ڕاستەقینەكانی ژیاندا ئاوێتە بێت‪ .‬بۆیە بۆ ڕازاندنەوەی‬ ‫شیعرەكەی چەشنی ئەو كچە ڕووخسار ناشازەی كە بەرلە‬ ‫پڕۆسەی هاوسەرگیریی بە هەزار و یەك شێوەی مۆدێرن‬ ‫و بۆیەی بوكێنی دەیڕازێننەوە بۆ ئەو ڕۆژەتایبەتییە‪.‬‬ ‫دەلوێت جوانییە ڕەهاكاتییەكانی لەدوایی ئەو رۆژەوە هێدی‬ ‫هێدی لەباربچێت‪ ،‬دەشێت وەهاش سەیری شیعری‬ ‫شاعیری ساختە بكەین‪ .‬لێ دەبێت جیاوازی لە نێوان‬ ‫ستایلی نووسینی شاعیری ساختە و شاعیری ڕاستەقینەشدا‬ ‫بكەین‪ ،‬شاعیر ڕاستەقینە شێوازەكانی فۆڕم و ستایلی‬ ‫شیعرەكان ڕەت دەكاتەوە و بە شێوازێكی نوێی و ڕۆحێكی‬ ‫داهێنەرانە دەنووسێت‪ .‬ئەوانەی سەرەتا شێوازی نووسینی‬ ‫شیعر دەست نیشان دەكەن‪ ،‬ئەوانە هەمیشە بەهەڵەدا‬ ‫دەچن!‪ .‬شاعیری ساختە تەواو پێچەوانەیە و بۆ هەمیشەش‬ ‫‪74‬‬

‫لە دام و دەزگاكانی حكوومەتیشدا پلە و پایەی بەرزترە‪،‬‬ ‫تاكو ڕادەیەكی بەرچاویش ژیانی خۆشنودی ترە‪ .‬ئەوانەی‬ ‫جیاوازی لە نێوان‪{ .‬شاعیری ساختە و مرۆڤی باش}دا‬ ‫دەكەن‪ ،‬دەبێت جیاوازی لەنێوان مرۆڤی باش و شاعیری‬ ‫خراپیشدا بكەن‪ .‬ئەمڕۆ هەندێك تەنها لەبەر ئەوە گەورەن‬ ‫و گەورەبوونە‪ ،‬كە سیستەمی حكومڕانی ئەو ڕۆژگارە‬ ‫ڕەشانە گەورەی كردوونە‪ ،‬یاخود ئەوانەی دەورووبەرییان‬ ‫سیستەمی ئەو سیاسەتە بە بچووكی كردوونەتەوە‪ .‬شاعیری‬ ‫جواننووس ناچەمێتەوە و بچووكیش نابێت لەبەردەم هیچ‬ ‫بارودۆخێكی ژیاندا‪ .‬لێ دوورە پەرێزدەخرێت و درەنگتر‬ ‫بەدیار دەكەوێت‪ .‬شاعیر هەیە دوورە پەرێزە و‬ ‫تاكوئێستایش بەرهەمەكانی نەكەوتوونەتە بەر تیشكی‬ ‫توێژەرەوانی بواری ئەدەبیات‪ .‬بەشێكی تری شاعیرانیش‬ ‫خۆیان بەتەنافی سیاسەتەوە هەڵواسیوە و لەم ڕۆژگارگەلەی‬ ‫تێیدا ژیاون میدیاكانی ئەو دەسەاڵتە كردوویانەتە‬ ‫سوپەرمانی شیعر‪ .‬هەیانە بەپێنووسەكەی زووڕنا بۆ‬ ‫بەرژەوەندییەكانی دەسەاڵت لێدەدات لەبەرامبەریشدا‬ ‫موچە وەردەگرێت‪ .‬جیا لەوانەش ئەو شاعیرانەی كە‬ ‫هەمیشە سەر ئێشەن بۆ سیستەمی حوكمڕانی واڵت و‬ ‫‪75‬‬

‫دەسەاڵتی سیاسی بەشێكی زۆریان شاعیری راستەقینەن‬ ‫‪،‬ئاخر شاعیر راستەقینە خۆی ناكاتە كۆیلەی هیچ‬ ‫ئایدەلۆژیایەكەوە‪ .‬ئەو شاعیرانەی كە هاوڕای بیر و ڕای‬ ‫سیاسەت و ئایدەلۆژیابوون ئەوانە هەمیشە (شاعیر)ی‬ ‫پێنووس چرووك بوونە و نەیانتوانیوە لەهەناوی ئەدەبیاتدا‬ ‫داهێنانی گەورە و رۆحی ڕاستەقینەی شیعرییەتیان‬ ‫بدۆزنەوە‪ .‬ئەگەر بلوێت ئەوانە لەبارەی خۆیانەوە بنووسن‪،‬‬ ‫ئاخۆ دەبێت چی بنووسن ؟ ئایا چۆن باسی ئەزموونی‬ ‫شیعریان دەكەن ؟ ئاخۆدەبێت ئامرازەكانی شیعرییەتیان‬ ‫كامانە بن؟‬ ‫شاعیری گەورە كە خۆی دەنووسێتەوە هەموو ئەو شتە‬ ‫هەستپێكراوانەش دەنووسێتەوە كە لەدەورووبەریدا بوونیان‬ ‫هەیە و هەستییان پێدەكات‪ .‬ئەوە بۆیە شاعیرانی كالسیكی‬ ‫كوردی هەمیشە سەردەمەكان تێدەپەڕێنن و زیاتر دەژین‪،‬‬ ‫ئاخر ئەوان لە ڕێگەی بەرهەمەكانیانەوە تەواوی ژیانی‬ ‫دەورووبەرییان لەرێگەی شیعرەوە نووسیوەتەوە‪ .‬ئەوەتە‬ ‫ئەحمەدی خانی لە ڕێگەی داستانی (مەم و زین)ەوە‬ ‫ئەوەی لەناوەوەی خۆیدا مەبەستی بووە و ئەوەی لەدەرەوە‬ ‫ی خۆشیدا هەستی پێكردووە نووسیویەتی‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫‪76‬‬

‫شاعیرانی كالسیكی لە شیعرەكانیاندا خۆیان لەو زەمەنانەدا‬ ‫نووسیوەتەوە و رۆحی داهێنەرانە و ئیستاتیكایان وەبەرناوە‬ ‫كە بەڕۆحێكی پڕ لە هەڵوێست تێیدا ژیاون‪ .‬داهێنانە‬ ‫بەرزەكانی شاعیرێكی وەك نالی بەهیچ سەردەمێك‬ ‫ناچەمێتەوە و رۆژگارەكانی زەمەنی داهاتووش ناتوانن‬ ‫كاریگەریی لەسەر دروست بكەن‪ .‬یاخود گەورە شاعیرێكی‬ ‫وەك (ستیگ داگەرمان) بۆیە لەكاتی خۆیدا باسی خوێنی‬ ‫دەكرد‪ ،‬چونكە لە ڕۆژگارەكانی ئەو زەمەنەدا تەواوی‬ ‫ئەوروپا خوێنی لێ دەڕژا و خوێنی لەبەر دەڕۆیشت‪،‬‬ ‫هەربۆیەش وەهای نووسیوە‪:‬‬ ‫شەوت كە سوورە بەئاگر‬ ‫خاكت كە سوورە بە خوێن‪.‬‬ ‫پێم وایە یەكێك لە جیاوازییە بنەڕەتییەكانی شاعیرانی‬ ‫كالسیك و شاعیرانی ئەمڕۆ بریتییە لە هەڵویست و‬ ‫بوێری‪ .‬شاعیرگەلێك هەڵوێستییان داتەپیوە و بەشێكی‬ ‫زۆریش پێنووسی بوێرییان كوڵبووە‪ .‬هەشیانە تەنیا خۆی‬ ‫بەتەنافی مەسەلەكانەوە هەڵواسیوە {ئێمە لێرەدا مەبەستمان‬ ‫ئەوە نییە شاعیران خوێنەرەكانیان هانبدەن بۆ ڕووخاندنی‬ ‫‪77‬‬

‫حكوومەت‪ ،‬بەڵكو مەبەستمانە بڵێین بەالیەنی كەم‬ ‫هەڵوێستییان هەبێت و بەرچاو ڕوونی بدەنە خوێنەرانەوە‪،‬‬ ‫نەك هەر وەك تەماشاكار لەپەنجەرەی ژووری‬ ‫بەرژەوەندییەكانییەوە سەیری شەقامەكان بكات}‪.‬‬ ‫ڕۆماننووسێكی وەك دۆیستۆفسكی لە زۆرێكدا لە‬ ‫بارودۆخەكاندا بە بێ گوێدانە یاسای حیزبەكان و سیاسەتی‬ ‫حكوومەت و بەرژەوەندییەكانی خۆی ڕەخنەی تووندی‬ ‫ئاڕاستەی كار بەدەستانی ڕووسیا و سیستەمی سیاسیی‬ ‫ئەوروپای ڕۆژئاوا كردووە‪ ،‬لە پێناو یەكریزی واڵت و‬ ‫خۆشگوزەرانی خەڵك‪ .‬ئەو جۆرە هەڵوێستانە لە شاعیرانی‬ ‫ئەمڕۆ كەم دەبینرێت‪ .‬رەخنەگرمان هەیە بەو پەڕی‬ ‫قووڵیی خۆیەوە لەبارەی میتۆدی ڕەخنەیی و زمان وكولتوور‬ ‫ودەیان چەمك و تەوەری تر دەنووسێت‪ .‬لێ كە كار‬ ‫دەگاتە سنووری وشە سوورەكان سەری پێنووسەكەی شۆڕ‬ ‫دەكات و دەگەڕێتەوە هەمان ژووری بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خۆی ولە پەنجەرەكەیەوە سەیری گۆڕەپانەكە دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆچی دەبێت نەوەی نوێ قسە و بۆچوونی لە تەواوی‬ ‫پرسەكاندا هەبێت و لەكاتێكدا رەخنەگرە بە ئەزموونەكان‬ ‫و شاعیرە ناو قەبەكان هیچییان پێ نەبێت بۆ نووسین‪!.‬‬ ‫‪78‬‬

‫ئێدیت سۆدێرگرانی شاعیری سوێدی كە لەتەواوی‬ ‫شیعرەكانیدا لە ژیان و ئەزموونی خۆی هەڵكۆڵیوەتەوە‪ .‬بە‬ ‫تەنیا نەهاتووە باس لەخەمی خودی تاكەكەسی خۆی‬ ‫بكات‪ .‬ئەو خۆی لەو رۆژگارانەی سوێددا دۆزیوەتەوە و‬ ‫لەگۆشەنیگای ئیستاتیكا ودەالقەكانی جیهانبینییەوە سەیری‬ ‫دونیای خۆی و دونیای دەرەوەی خۆی كردووە‬ ‫لەشیعرەكانیدا ڕەنگییان داوەتەوە‪ .‬من لێرەدا باسی‬ ‫تایبەتمەندییەتی نووسین ناكەم‪ ،‬كە كافكا لەنێو تەواوی‬ ‫نووسینەكانیدا پەردەیەكی ڕەش بوونی هەیە و تەواوی‬ ‫شتەكانی داپۆشیوە‪ .‬من باسی پەردە ڕەشەكە ناكەم‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەمەوێت ئەوە بەیان بكەم‪ ،‬كە بۆچی ئەم پەردەیە ڕەشە و‬ ‫هۆكاری ئەودیوی رەشییەتییەكەش چییە؟‬

‫‪79‬‬

80

‫گۆرانییەكی شین‬ ‫ئەنوەر مەسیفی گۆرانییەكی بەزمانی تێكشاندنی زمانە‬ ‫باوەكانی نووسین و وەرگەڕاندنی وێنە سواوەكانی شیعری‬ ‫كوردی و تێكشكاندنی كردە فیكرییەكان و دووبارە‬ ‫دروستكردنەوەیان بەستایلی نائاسایی و فۆرمی نامۆ گوتووە‪،‬‬ ‫هەڵبەتە ئەمانە لە پرۆسەی نووسینی شاعیری فۆڕمە‬ ‫گرانەكان و شیعری نائاسایی دێنە بوون‪ .‬كەشاعیر( ئەنوەر‬ ‫مەسیفی )یە‪ ،‬ئەم شاعیرە شێوازی ئیشكردنی نووسینی‬ ‫شیعری لەسەر ئەو مادە و كەرستە و ئامرازانەی كەوا لە‬ ‫دەوروبەرماندا بوونیان هەیە و بە دوورەپەرێزی هەستیان‬ ‫پێ دەكرێت‪ ،‬وەك {دەسكی خاكەناس‪ ،‬مووی ناو دیواران ‪،‬‬ ‫ساقۆ‪ ،‬پێاڵو و ‪...‬هتد}‪ .‬واتە مەسیفی وەك وەستایەكی‬ ‫لێهاتوو بە بەرد و قور و دار و چەند شتێكی سادە‬ ‫توانیویەتی باڵەخانەیەك بۆخۆی دروست بكات‪ ،‬هێنانی‬ ‫كەرستەی لەو جۆرە بۆ نێو پرۆسەی نووسین و بەتایبەت‬ ‫پرۆسەی شیعرییەت‪ ،‬پێم وانییە كارێكی سادە و ئاسان‬ ‫‪81‬‬

‫بێت‪ ،‬تاكو ئەندازەی سەختی‪ ،‬سەختە و سەختریش ئەوەیە‬ ‫شاعیر بتوانێت رۆحی شیعرییەت بخاتە جەستەیانەوە‪.‬‬ ‫مەسیفی باوەڕی بە فیكری سادە و شیعری ئاسایی و روون‬ ‫نەبووە‪ ،‬چونكە پێی وابووە فیكری سادە و شیعری روون و‬ ‫ئاسایی واقیعێكی سادە و خوێنەرێكی ئاسایی بەرهەم‬ ‫دەهێنێت‪ .‬ئاخر ناشێت بەم شێوازەی نووسین و شیعرە‬ ‫نائاساییەكانی مەسیفی بچێتە خانەی بێماناییەوە‪ .‬دەلوێت‬ ‫زۆرجار لە كردەی بێ مانایبوونیشدا كردەی جیاوازی‬ ‫ماناداربوونیان هەبێت و دەرفەتێك بمێنێتەوە بۆ بێ‬ ‫ماناییش‪ ،‬كە دواجار ئەمە قسە و بیروڕای تاكە كەسێكە‬ ‫وەك مەسیفی ددانی پیادەنێت و وەها تۆی بۆچوونەكانی‬ ‫بەسەر خاكی نووسینەوە دەوەشێنێت {من لۆخۆم كارەبام‬ ‫پێ لە ئەستێرە درەوشاوەترە}‪ .‬نالوێت هیچ كردەیەكی‬ ‫فیكری بە بێ مانا بزانرێت‪ ،‬وەك چۆن لە ناو ناشیرینیشدا‬ ‫جوانی بوونی هەیە‪ ،‬لە ناو بێ مانایشدا مانای پەرش و باڵو‬ ‫ئامادەیی هەیە‪ .‬پێم وایە زۆرێك لەو هەڵوەستە ڕاڤەگەریانە‬ ‫و ڕەخنەیییانەی لەبارەی شیعرەكانی مەسیفییەوە نووسراون‬ ‫زیاتر قسە دەرپەڕاندن و ئیشكردن بووە لە دەرەوەی‬ ‫بازنەی دەقەكانیەوە‪ ،‬ئاخر هیچ یەكێك (هەڵبەتە وەك‬ ‫‪82‬‬

‫پێویست) نەهاتووە دەقە شیعرییەكانی مەسیفی‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە بەهێزی خوێندنەوە بیانكاتەوە و بچێتە ناو‬ ‫ناوەڕۆكی شیعرەكانیەوە ‪.‬‬ ‫شاعیری جاویدانی دەبێت بە زمانی سواو بوێرێت و بەسەر‬ ‫وێنەكۆنەكانیشدا بازبازێن‬ ‫بكات و بازبداتە ئەو دیویانەوە‪ .‬ئەنوەر مەسیفی بۆیە بە‬ ‫جاویدانی دەمێنێتەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر هەر هیچیشی نە‬ ‫كردبێت السایی هیچ شاعیرێكی نەكردۆتەوە و لە سێبەری‬ ‫هیچ شاعیرێكدا ئۆقرەی نەگرتووە‪ .‬ئایینی ئەم شاعیرە‬ ‫تێكشكاندنی هونەری شیعرنووسین و زمانی باو بووە‪.‬‬ ‫رووگەی ئەم شاعیرە بە تەنیا شیعر بووە و بەس‪ ،‬ئەو‬ ‫شاعیرێك بووە چاخی سروشتی رەتكردۆتەوە وكاری لە‬ ‫چاخی كەونییەتدا كردووە‪ .‬هەناری رەتكردۆتەوە لە پێناو‬ ‫تۆپێك‪ ،‬ئەستێرەی رەتكردۆتەوە بۆ گڵۆپێك‪ .‬گۆرانی شینی‬ ‫بۆ ئایندە گوتووە‪ ،‬ئەگەرچی ئێمەی میللەتی كورد قەدری‬ ‫زیندووەكانمان ناگرین و مردوو پەرستین ‪ ،‬لێ لەمەشیان‬ ‫پشكی شێر بەر مەسیفی نەكەوتووە‪ ،‬تەنانەت وەك‬ ‫پێویست نە ئاوڕ لە بەرهەمەكانی دراونەتەوە‪ ،‬نە‬ ‫بەرهەمەكانی چاپكراونەتەوە‪ .‬مەسیفی شاعیرێكی سپی سپی‬ ‫‪83‬‬

‫بووە و رەخنەگری راستەقینەی خۆی بووە و بەدوورە‬ ‫پەرێزی و نامۆیی ژیاوە لەنێو بەرهەمەكانیدا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫مەسیفی نەشی توانیبێت داهێنانێكی گەورە لە شیعری‬ ‫كوردیدا بكات‪ ،‬ئەوا توانیویەتی پێمان بڵێت‪ :‬شیعر وەهاش‬ ‫دەنووسرێت‪ .‬لێ زۆرجار شاعیری ناوبراو بەهۆی‬ ‫جوایەزنوسین و خۆالدان لە قۆڕمی باو شیعرییەتی خۆی لە‬ ‫شیعرەكانیدا كوشتووە‪ ،‬بۆیە پێم وایە مەسیفی وەك‬ ‫تەكنیك و فۆڕمی سواو بەرەو ئاسۆی جوان هەنگاوی ناوە‪،‬‬ ‫لێ وەك كاركردن لەناوەوەی شیعرییەتدا لە ئاستی‬ ‫خۆالدان لەو فۆڕم و زمانی سواودا نییە‪ ،‬یاخود بینای‬ ‫شیعرەكانی بێ دەروازەن‪ ،‬ئەو دەروازانەی ئەگەریش هەبن‬ ‫داخراون! دەقی داخراوی بەو چەشنەش فەزا‬ ‫شاراوەكانیشی دەكوژێت و كۆدەكانی دەبنە وەاڵمی مەتەڵ‪،‬‬ ‫ئاخر مەتەڵیش بەرشەقی بیركردنەوەی تێدا دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫كەچی بەشێكی زۆر لە دەقە شیعرییەكانی مەسیفی‬ ‫بەرشەقی بیركردنەوەشیان تێدا نییە!‪ ،‬واتە چەشنی‬ ‫مەتەڵێكە بەشێوەی ئەوەی مەتەڵبێژ ببێژێت‪ :‬شتێكم پێیە‬ ‫چییە؟ پرۆسەی هەموو دەقێكی ئەدەبی(شیعر) بریتییە لە‬ ‫بنووس (شاعیر)‪ ،‬نووسین (شیعر)‪ ،‬خوێندنەوە(خوێنەر)‪ .‬بۆیە‬ ‫‪84‬‬

‫لەسەروەختی نووسینی شیعردا دەلوێت شاعیر خوێنەر‬ ‫فرامۆش نەكات و پرۆسەكە بگەیەنێتە دوا قۆناغ‪ ،‬چۆن‬ ‫پرۆسەی شیعر بەبێ خوێنەر (واتە خوێندنەوە) تەواو نابێت‪،‬‬ ‫من هەرگیز لەگەڵ ئەو شاعیرانەدا نیمە كە دەبێژن {ئێمە‬ ‫شیعر بۆ خودی خۆمان دەنووسین}‪ .‬ئەگەر بشێت شاعیر‬ ‫تەنیا شیعر بۆ خۆی بنووسێت‪ ،‬كەواتە بۆچی شیعرەكانی‬ ‫باڵودەكاتەوە؟‪ ،‬بڕوا بەو شاعیرانەش ناكەم كە دەڵێن‪:‬‬ ‫{شیعر بۆ خوێنەر دەنووسین} شاعیری جواننووس‬ ‫لەسەروەختی نووسینی شیعردا مەستی خەیاڵەكانیەتی و‬ ‫چەشنی ئەسپێكی كێوییە و ئەستەمە لغاو بكرێت‪ .‬شاعیری‬ ‫جواننووس لەسەروەختی نووسیندا پردێكی هێندە جوان‬ ‫لەنێوان خودی خۆی (شاعیر) و خوێنەردا دروستدەكات‪،‬‬ ‫كە هەموو كەسێك خۆی لە جوانی سەر پردەكەدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬ناشێت شیعریش لە سادەیدا بمرێت!‪ ،‬ئاخر‬ ‫پێویستە زۆرجار شاعیری جاویدانی شیعری كرچ و كاڵیش‬ ‫بخوێنێتەوە بۆ ئەوەی بیربكاتەوە و لەخەیاڵەكانیدا بە‬ ‫شێوەیەكی تر جوانتر دەیبڕێژتەوە‪.‬‬

‫‪85‬‬

86

‫پرسیارە گومانگەرییەكان و گەڕان‬ ‫بەشوێن وەاڵمەكاندا‬ ‫دەروازە‪:‬‬ ‫ڕەگێكی سەرەكی شیعری جاویدانی دەگەڕێتەوە بۆ بنەما‬ ‫میتۆلۆژییەكان و گوماگەریی میتۆلۆژییەكانی ژینبوون‪،‬‬ ‫هەرلەم دیدگەیەشەوەیە كە گومانگەریی میتۆلۆژییەكان‬ ‫لەناو پرۆسەی شیعرییەت پرسیارگەلی ئەزەلی و دوورگەی‬ ‫ئەفسانەیی دروست دەكەن‪ ،‬دیارە شاعیر ئەمانە وەك‬ ‫كۆڵەكەیەكی بەهێز و جێگیر بۆ بنیاتنای شیعر دروست‬ ‫دەكات و دەیەوێت لە تەواوی شتەكانی دەوروبەری زیاتر‬ ‫وردببێتەوە و گومانی زیاتریان لێ بكات ‪،‬بەیەككەوتنی‬ ‫گومانیش پرسیار دەورووژێنێت‪ ،‬وەك چۆن ڕەگێكی‬ ‫سەرەكی شیعرییەت بۆ بنەما میتۆلۆژییەكان دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫وەهاش گومانەمیتۆلۆژییەكان ڕەگێكی قوواڵیی واقیعدایە‬ ‫وبەردەوام ئەم ڕەگەی واقیعبوونە قووڵتر دەبێتەوە ‪ ،‬چۆن‬ ‫لە سادەترین ناساندنی میتۆلۆژیدا‪ ،‬میتۆلۆژی گەڕانە‬ ‫‪87‬‬

‫بەدوای واقیع‪ ،‬شیعریش جۆرێكە لەجۆرەكانی گەڕان‬ ‫بەدوایی دیوە نادیارەكان و دیوەكانی جوانبینی‪ ،‬لەپەیوەندی‬ ‫نێوان هەردووك گەڕان و چەمكی گومانبردندا ‪ ،‬لە‬ ‫دەرئەنجامە گشتگیرییەكانی سەفەری ئەو گەڕانانەدا‬ ‫شتەكان گومانی زیاتریان دەخرێتە سەر‪ ،‬دواجار ئەم‬ ‫حاڵەتەی گومانبردنە خۆی لە خۆیدا پرسیار و گەڕانە بە‬ ‫دوای وەاڵمە ونبووەكان ‪.‬‬ ‫ناوەڕۆك‪:‬‬ ‫كتێبە شیعری (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە) بە‬ ‫پێنووسی شاعیر (سەباح ڕەنجدەر)ە‪ ،‬كە لە حەوت دەقە‬ ‫شیعر پێكهاتووە‪ ،‬لە تێپەڕی ئەم دەروازەدا دەمەوێت‬ ‫لەبارەی پرسیارەكانی شاعیرەوە بدوێم و لەپاڵ گەمەی‬ ‫گومانەكانیدا ڕۆشنایی بخەمە سەر دیوەكانی تر وچەند‬ ‫الیەنێكی تری دەقە شیعرییەكان‪ .‬لێ دەمەوێت سەرەتا لە‬ ‫مانشێتی كتێبەكەوە بخزێمە ناو پرۆسەی ڕاڤەكارییەكەم‪،‬‬ ‫ئەگەرچی پێم وایە هەڵبژاردنی ناونیشان هەم بۆ شیعر و‬ ‫هەمیش بۆ كتێب پرۆسەیەكی زەحمەتە‪ ،‬ئاخر زۆرجار‬ ‫ناونیشان كلیلی دەروازەی چوونە ژوورە‪ ،‬ئەگەرچی ئەمرۆ‬ ‫‪88‬‬

‫زۆرێك ناونیشانی زەق و بریقەدار دەكەنە مانشێتی‬ ‫بەرهەمەكانیان بۆ چەواشەكاری خوێنەران‪ ،‬لێ ناونیشانی‬ ‫مردوویەك ئاگای لە هەمووانە‪ ،‬ناونیشانێكە پڕ بە‬ ‫ناوەڕۆكی كتێبەكەوەیە‪ ،‬ئاخر زۆرجار ناونیشان هیچ‬ ‫كۆنتاكێكی بە ناوەڕۆكەوەنییە و لە هیچ الیەنێكەوە‬ ‫كۆنابنەوە‪ ،‬واتە ناونیشانەكە وەك چەكێكی بەكارهاتوو‪،‬‬ ‫بەكارهێنراوە‪ .‬ئەگەرچی ناونیشانی ئەم كتێبە (مردوویەك‬ ‫ئاگای لە هەمووانە) ناونیشانی هیچ كام لەم حەوت دەقە‬ ‫شیعرییەی ناوی نییە‪ ،‬بەڵكو دێرە شیعرێكە لەنێو‬ ‫شیعرەكانی ناویدا‪ ،‬ئەگەر بپرسین ناونیشانی مردوویەك‬ ‫ئاگای لە هەمووانە بۆ؟ ئەمە تەنیا بە خوێندنەوەی قووڵ‬ ‫دەتوانین بگەینە ئەو ڕاستییە و پەی بەوە بەرین كە شاعیر‬ ‫تاچەند سەركەوتوو بووە لە هەڵبژاردنی ناونیشانەكە ‪.‬‬ ‫لەدەستپێكی كتێبەكەدا سەباح ڕەنجدەر لەبارەی بە توانا‬ ‫كردنی شیعر و كەڵەكەبوونی ئەزموون و زمانی شیعر و‬ ‫چاالككردنی هەستەكان و پرۆسەی شیعرییەت و چەند‬ ‫ڕەهەندێكی تری تایبەت بە شیعر دەدوێت‪ ،‬لە‬ ‫پێشەكییەكەی (شیعر و چاالككردنی هەستەكان) دا‪ ،‬هیچ‬ ‫ئاماژەیەكی تێدا نییە گوزارشت لە شیعرەكانی ناویدا بكات‪،‬‬ ‫‪89‬‬

‫زیاتر وەك وتارێكی ئەدەبی شاعیر چەند روانینێكی‬ ‫تایبەتی لەبارەی پرۆسەی شیعر و ئەزموونی شیعرییەت‬ ‫خستۆتەڕوو‪ ،‬هەرچەندە من لەگەڵ پێشەكی نووسینی‬ ‫شیعردا نیمە‪ ،‬ئاخر زۆرجار خوێنەری سادە و بەشێكی‬ ‫زۆری خوێنەری ناوەندیش بەهەمان ئەو تەفسیرە ی كەوا‬ ‫لە پێشەكیەكەدا بۆی كراوە‪ ،‬خوێندنەوە و ڕوانینی بۆ‬ ‫شیعرەكانی دەبێت‪ ،‬واتە بەهەمان ئەو دیدگەیەوە دەخزێتە‬ ‫ناو فەزای دەقە شیعرییەكان‪ ،‬كە دەشێت ئەمجۆرە‬ ‫خوێنەرانە بەو شێوەیە قورمیش بكرێن‪ ،‬هەرچەندە ئەم‬ ‫ڕاگەلەی كەوا لە پێشەكیەكەدا شاعیر خستوویەتییە ڕوو‬ ‫گشتگیرە و بارگاوی كراوە ئەئەزموونی خۆی و شێوازی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬لێ ناشێت وتارێكی وەها لە جیاتی پێشەكی لە‬ ‫كتێبە شیعرێكی وەهادا كۆبكرێنەوە‪ ،‬چۆن من پێم وانییە‬ ‫هیچ پیوەندییەكی بنەڕەتی و بنچینەیی تایبەت بە دەقە‬ ‫شیعریەكان لێكیان كۆبكاتەوە‪ ،‬خاڵێكی تر لە وتارەیدا (بۆیە‬ ‫نووسیم وتار‪ ،‬چونكە من وەك پێشەكی ئەو دەقە‬ ‫شیعرییانە نایبینم) ئەوەیە‪ ،‬سەباح ڕەنجدەر لە دەربڕینێكدا‬ ‫تووشی دووفاقیەتی گومانبردن و هەڵخزانی قسەكردن‬ ‫دەبێت و لە نێو پێكهاتەیەكی هاوبەش و بنەڕەتدا خۆی‬ ‫‪90‬‬

‫جیادەكاتەوە‪ ،‬كە دواجار ئەم جیابوونەوەیە هەر لەهەمان‬ ‫وەرچەرخانە فیكرییەكاندا دەیهێڵێتەوە‪ ،‬كاتێك ئاماژە بەوە‬ ‫دەدات و دەڵێت‪( :‬شیعردەربڕینی گیانی سەردەمە ‪ ،‬من‬ ‫خۆم ئەم بۆچوونە جیادەكەمەوە و ڕایدەگەیەنم شیعر‬ ‫دەربڕی هێز وگیانی سەردەم نییە‪ ،‬چونكە پێكهێنەری هێز‬ ‫و گیانی سەردەم كۆیە و شیعریش هێز و گیانی تاكی‬ ‫جوانیبەخشە)‪ ،‬لێرەدا شاعیر ئەم الیەنانە فەرامۆش دەكات‬ ‫كە ڕاستە شیعر دەربڕی هێز و گیانی تاكە كەسە‪ ،‬لێ‬ ‫هێزوپێكهێنەری سەردەمیشە‪ ،‬ئاخر شاعیری جواننووس و‬ ‫خاوەن بەرهەمی جاویدانی لە گۆشەنیگا تاكەكەسییەكەیەوە‬ ‫سەیری تەواو دونیا دەكات‪ ،‬لە بچووكترین خەمی خۆیەوە‬ ‫گەورەترین خەمی كۆمەڵگەكەی دەنووسێتەوە‪ ،‬كەوابێت‬ ‫شاعیر لێرەدا بۆچوونەكەی بەئاڕاستەیەكی خراپدا بردووە‪،‬‬ ‫تەنانەت ڕەتكردنەوەی بۆچوونی گشتگیری سەردەم‪ ،‬بە‬ ‫ڕەتكردنەوەی بۆچوونە تاكە كەسییەكەی كەوتۆتەوە ‪،‬بۆ‬ ‫جوانتركردنی دووفاقیەتی ئەم خاسیەت و فیكرییە‬ ‫میتۆلۆژییەكان پێویستمان بە پردی بە یەكگەیشتن هەیە‪،‬‬ ‫كەنییە! كە كاری ئەم پردە دەربڕینە تاكە كەسییەكەی‬

‫‪91‬‬

‫گشتگیریەكەی‬

‫دەربڕینە‬

‫ڕەنجدەر‪ ،‬بە‬ ‫دەبەستێتەوە ‪.‬‬ ‫وەك ئاماژەمان پێدا گەڕانی شاعیر بەشوێن پرسیارە‬ ‫ونبووەكانی و بارگۆڕانە میتۆلۆژییەكان و چەمكی‬ ‫گومانگەریی لە فەزای دەقە شیعرییەكاندا بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫كە زۆرجار بوونی ئەم حاڵەتانە ڕەنگەكانی شیعرەكە تۆختر‬ ‫دەكات و هەناسەی فەزاكانیش درێژتر دەكات‪ ،‬بێگومان‬ ‫چەمكی گومانگەریی پەیوەندییەكی ریشەیی لەنێوان مردن‬ ‫و ژیاندا هەیە‪ ،‬لێرەدا شاعیریش بەهەمان ئەم گومانەوە‬ ‫ئاماژە بەم الیەنەدەكات و دەڵێت‪(( :‬ژیان و مردن ‪/‬‬ ‫بردنەوە و دۆڕان نین)) ‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان ژیان و مردن پڕە لە گومان و پرسیار و‬ ‫گەڕان بەشوێن وەاڵمەكاندا‪ ،‬هەربۆیە شاعیریش ژیان و‬ ‫مردن بە بردنەوە و دۆڕان دانانێت و ئەمانە ڕەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئاخر ناشێت نێوان ژیان و مردن بریتیی بێت لە بردنەوە و‬ ‫دۆڕان‪ ،‬لەنێوان ژیان و مردندا گەڕانی هەمیشەیی هەیە‪،‬‬ ‫مادامەكێ گەڕان بوونی هەبێت‪ ،‬دیسان هەست بە‬ ‫گومانبردنی شاعیر دەكرێتەوە و شاعیر بە گومانەوە‬ ‫ڕۆشنایی دەخاتە سەر ئەركی شاعیربوون و دەڵێت‪:‬‬ ‫‪92‬‬

‫سەردەم‬

‫((پەپوولەیەك لەسەر شانی پێغەمبەرەوە‪ /‬فرییە سەرشانی‬ ‫من))‪ .‬لێرەدا پێویستە بپرسین ‪ :‬بۆچی بەس پەپوولەی‬ ‫سەرشانی پێغەمبەر؟ ئاخۆ پەپوولەی سەرشانی كام‬ ‫پێغەمبەرە؟ بۆچی هەڵبفرێتە سەرشانی شاعیر؟ ئایا‬ ‫حیكمەت لەم هەڵفرینەدا چییە؟ ئەم پرسیارانەو چەندین‬ ‫پرسیارگەلی تر لەبەردەممان قیت دەبنەوە‪ ،‬دیارە مەبەستی‬ ‫شاعیر‪ ،‬پەیامی شاعیربوونە‪ ،‬كە شاعیر لەم ڕەهەندەوە‬ ‫هەمان خاسیەت و ئەركی پێغەمبەرانەی لەسەر شانە‪،‬‬ ‫دەشێت شاعیری جواننووس جێگرەوەی پێغەمبەر بێت‪،‬‬ ‫ئاخر پێغەمبەر پەیامی خودایی لەسەر شانە‪ ،‬شاعیریش‬ ‫پەیامی مرۆڤایەتی‪ ،‬بۆیە هەمیشە ئەركی شاعیری‬ ‫جواننووس هەرچەند پیرۆز بێت‪ ،‬زەحمەتتر دەبێت! بێشك‬ ‫بوونی پەپوولەش هێمایەكە بۆ جوانی و بێگەردی‪ ،‬شاعیر‬ ‫لەم ئەركە پێغەمبەرانەیەی خۆیدا بەگومان دەبێت و‬ ‫گومانەكانی هێندە زۆر و قورس دەبن‪ ،‬تاكو دەكاتە ئەو‬ ‫سنوورەی كە پرسیاربكات و بلێێت‪(( :‬ئەرێ مانگ ‪/‬‬ ‫لەزەماوەندی جاویدانی زمان ودڵ ‪ /‬چ شەربەتێك دە‬ ‫خورێتەوە)) ‪ .‬ئەو زەماوەندی شاعیر بۆ زمان و دڵ‬ ‫گەرەكیەتی مانەوە و هەمیشەیییە‪ ،‬بۆیە بەدگومانە‬ ‫‪93‬‬

‫لەشەربەتەكەی‪ ،‬كە شەربەتی ڕاستگۆیی لەگەڵ زادەی‬ ‫ناوەوەی شاعیر خۆی‪ ،‬لەگشت شەربەتەكانی تر نەمرتر و‬ ‫مانەوەی زیاتر بەشیعر و تەمەن درێژی شاعیرەكە‬ ‫دەبەخشێت‪ ،‬شاعیر ئەمجارە ڕووی پرسیارەكانی بڵندتر‬ ‫دەكات و روو لە خودا دەكات و بە گومانەوە لەم بارەیەوە‬ ‫دەپرسێت‪(( :‬ئەرێ خودا بۆ تەنیایی بۆ خۆی‬ ‫هەڵبژاردووە))‪.‬‬ ‫خەڵوەتگەی پرسیارەكان و یاخیبوونی گومانەكانی شاعیر‬ ‫درێژتر دەبنەوە‪ ،‬بەهۆی ئەو گەڕانەی شاعیرەوە خوێنەر‬ ‫پەی بەوە دەبات‪ ،‬كە بە دوایی وەاڵمە ونبووەكانەوە لە‬ ‫گەڕانێكی هەمیشەیی داین‪ ،‬لەناو پرسیارەكانیشدا هەست‬ ‫بە گومانبردنی میتۆلۆژی دەكرێت‪ ،‬لە پاڵ پرسیارە‬ ‫ونبووەكانیشدا پرسیارگەلی تر خۆیان مەالش داون‪ ،‬بۆیە‬ ‫خەیاڵی شاعیر وەك سوپەرمانێك هەر بەئاسمانەوەیە‬ ‫پرسیار دەكات و دەڵێت‪(( :‬ئەرێ باڵندە بەئاسمانەوە چیت‬ ‫پێ دەڵێ))‪ .‬هەمیشە خوێنەری وردبین و هۆشیار پەی بەوە‬ ‫دەبات‪ ،‬هەتاكو شاعیر زیاتر بگەڕێت گومانی زیاتری لەال‬ ‫گەاڵڵە دەبێت‪ ،‬كە گومانیشی لەال گەاڵڵە بوو‪،‬‬ ‫گومانەكانیش بەسەر یەكەوە كەڵە كە دەبن و لە‬ ‫‪94‬‬

‫دەرئەنجامی بەریەككەوتنیاندا پرسیار دەورووژێت و‬ ‫گومانەكانیش پرسیاردەكەن‪(( :‬الپەڕە نووستووەكانی‬ ‫هەڵدەنەوە))‪(( ،‬بەرد ئێسكی زەوییە))‪ .‬لێرەدا دەمانەوێت‬ ‫ناوەوەی دەقەكە زیاتر هەڵبدەینەوە و بە دیدگەیەگی‬ ‫فراوانتر لێی بڕوانین‪ ،‬بۆیە ناشێت بەرد ئێسكی ڕاستەقینەی‬ ‫زەوی بێت‪ ،‬لە كاتێكدا كە شاخ و كێوەكان بوونیان لە‬ ‫زەویدا هەبێت‪ ،‬شاخ و كێوەكان ئێسكی ڕاستەقینەی‬ ‫زەوین‪ ،‬پێم وایە شاعیر بەوشەی (بەرد) فەزای دەقە‬ ‫شیعرییەكەی بچووك كردۆتەوە ‪.‬‬ ‫شاعیر واز لە پرسیار ناهێنێت‪ ،‬لەم سەفەری ژیانەیدا هەر‬ ‫سەرقاڵی گەڕانە‪ ،‬گومان دەبات و گومان دەهێنێت‪ ،‬گومان‬ ‫لە دەورو بەری دەكات‪ ،‬گومان لە ئاسمان و زەوی دەكات‪،‬‬ ‫گومان لە شیعر و وشە دەكات‪ ،‬گومان لە خەیاڵ و واقیع‬ ‫دەكات‪ ،‬لەپاڵ هەموو ئەم گومانانەشەوە دەپرسێت و ناگاتە‬ ‫وەاڵمیش ! نازانیت و عەوداڵە بۆ زانین‪ ،‬كەی دەگاتە‬ ‫وێستگە ئەو گەڕانە ناچار شیعر پرسیاردەكات‪(( :‬ئەرێ بۆ‬ ‫بەس خودا دەزانێ بە هەشت لە كوێیە؟))‪ .‬شاعیر پەرت و‬ ‫باڵو و پەرتەوازە دەبێت‪ ،‬لەبەر بەدگومانی پرسیارەكانی بۆ‬ ‫كۆناكرێنەوە سەر یەك‪ ،‬كەئەمە پەخش بۆتە لە تەكنیكی‬ ‫‪95‬‬

‫وێنە شیعریەكانی شاعیردا‪ ،‬كە هەست بەوە دەكرێت‬ ‫دروستكردنی وێنەی جێگیر و وێنە جواڵوەكان‪ ،‬لە‬ ‫شیعرەكانیدا بەهۆی پاڵنانی وشە بە وشەوەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫پەرتەوازەبوونەی شاعیر ناونیشانی كتێبە شیعرییەكەی‬ ‫(مردوویەك ئاگای لە هەمووانە) پڕشنگدارتر دەكات‪،‬‬ ‫وەك لە دەستپێكەوە ئاماژەمان پێیدا‪ :‬مانشێتەكە پر بە‬ ‫ناوەڕۆكی كتێبەكەوەیە‪ ،‬ئاخر هەر لە ناونیشانەكەوە خوێنەر‬ ‫هەست حاڵەتی گومانگەریی دەكات‪ ،‬كە دوجار یش ئەم‬ ‫هەستە هەم الی شاعیر و هەمیش الی خوێنەر هەر بەو‬ ‫ئەندازەیەوە دەمێنێتەوە‪ ،‬كاتێك شاعیر لەم گەڕان و‬ ‫سوڕانەیدا بەئەندازەیەك بەنێو گومانەكانیدا پەرتەوازە‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە پرسیارەكانی بۆ ناخرێنە سەریەك و بەناچاری‬ ‫هەموو پرسیار و گەڕان و گومانەكان بۆ خوێنەر بەجێ‬ ‫دەهێڵێت و خۆی ئامانەتی دوا پەیامی مرۆڤبوونی خۆی‬ ‫دەكات و دەڵێت‪(( :‬لەماڵە كەی خۆتدا ‪ /‬ژوور و هەیوانێكم‬ ‫بۆ دانێ ‪ /‬ئەی خودا)) ‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫لەكۆتاییدا ‪:‬‬ ‫هەموو دەقێكی ئەدەبی شیاوی خوێندنەوەیە‪ ،‬كە دەقی‬ ‫ئەدەبیش خوێنرایەوە‪ ،‬شیاوی هەڵوستە لەسەر كردنە‪ ،‬كە‬ ‫دەقیش هەڵوەستەی لەسەر كرا‪ ،‬قابیلی ڕاڤەی جیاو‬ ‫هەڵوەشاندنەوە و قسە لەسەركردنە‪ ،‬ماوەتەوە بڵێین كتێبە‬ ‫شیعری (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە) شیاوی‬ ‫هەڵوەستەی زیاتر و قسەی جیاو بۆچوونی جیاوازترە‪ ،‬لێ‬ ‫ئێمە بەپێی خوێندنەوە و چێژ و تێڕوانینی خۆمانەوە‬ ‫لەبارەی پرسەكانی نووسین و چەمكی گومانگەریی و‬ ‫گەڕانی شاعیر و پرسیار و عەوداڵبوون بە شوێن وەاڵمە‬ ‫و‬ ‫كرانەوە‬ ‫كردووە‪،‬‬ ‫هەڵوەستەمان‬ ‫ونبووەكان‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دەقی زیندووش جار لە دوای جار ڕوانین‬ ‫و خوێندنەوەی جیاوازتر هەڵدەگرێت‪ ،‬لێ بەشێوەیەكی‬ ‫گشتگیر و كۆی قسە و لێدوانەكانمان شاعیر لە نێو‬ ‫چەمكی گومانگەریدا پرسیار دەكات و هەمیشە لە گەڕانە‬ ‫بە شوێن پرسیارەكانەوە ‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوە ‪:‬‬ ‫*مردوویەك ئاگەی لە هەمووانە‪/‬شیعر _سەباح‬ ‫ڕەنجدەر‪/‬لەباڵو كراوەكانی دەزگای ئاراس ژمارە‬ ‫_‪-1039‬چاپی یەكەم ‪2010‬‬

‫‪98‬‬

‫دزینی وێنەی شیعریی‬ ‫رەخنەی ئەدەبناسی خوڵقاندنی دەقێكی ترە‪ ،‬ئەوانەی وەها‬ ‫لەنووسینەكانیاندا ئاماژە بە رەخنەی ئەدەبناسی دەدەن‪ ،‬كە‬ ‫رەخنە بریتییە لە رەخنەی رووخێنەر و رەخنەی بنیاتنەر‪،‬‬ ‫هەمیشە نووسینەكانیان بخەنە بەر تیشكی گڵۆپی گومانەوە‪،‬‬ ‫ئاخر رەخنەی راستەقینەی ئەدەبی هەموو ئەوانە‬ ‫رەتدەكاتەوە‪ .‬بۆ بەرز ڕاگرتنی شیعرییەت و زێتر مانەوەی‬ ‫لە هزری خوێنەراندا ئەوە بەندە بەبنیاتنانی زمانی‬ ‫شیعرییەت و وێنەی ڕاستەقینە‪ ،‬تەكنیك لە وێنەی‬ ‫شیعرییدا‪ ،‬بینای شیعرەكە پتەوتر دەكات‪ ،‬هەموو وێنەیەك‬ ‫السایی كردنەوەی ئەو شتەیە كەوا لە هزرماندا هەیە‪،‬‬ ‫یاخود لە دەوروبەرماندایە و هەستی پێدەكەین‪( ،‬شاعیر)‬ ‫هەیە توانای خەیااڵندنی فیكری نوێی نییە‪ ،‬لە فیكری‬ ‫سواوی شاعیران و وێنەی حازر بەدەست كار دەكات و‬ ‫خۆی بە خەیاڵەكانی خۆیەوە ماندوو ناكات‪ .‬لەكاتێكدا ژیان‬ ‫پڕە لە وێنەی سەیر و سەرنجراكێش و زۆرجاریش سواو‪،‬‬ ‫‪99‬‬

‫كە لە دەرئەنجامی باگراوەندەكانی وێنەی كۆن و‬ ‫ڕاستەقینە و وێنەگەلی جیاواز دروستبوونە‪ ،‬دیارە تەكنیك‬ ‫لە وێنەی شیعرییدا هەمیشە لە بارگۆڕانێكی ناجێگیردایە و‬ ‫قۆناغەكانیش ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كاریگەرییان‬ ‫بەسەرییەوە هەبووە‪ ،‬بۆ ئەوەی قسەكانمان جێگای گومان‬ ‫نەبێت‪ ،‬پێویستە ئاماژەیەكی بچووك بە وێنەی شیعریی‬ ‫شاعیرانی كۆن بدەین‪ ،‬كاتێك بە بااڵو جوانی‬ ‫دولبەرەكانیاندا هەڵگوتووە‪ ،‬هونەری لێكچوواندنییان‬ ‫پیادەكردووە‪ ،‬بۆ پتەوكردنی شیعرییەت‪ ،‬وەك‪{ :‬چاوی‬ ‫وەكو ژێر پیاڵەیە‪ ،‬برۆی وەكو كەوانە‪ ،‬لووتی وەكو فنجانە‪،‬‬ ‫زووڵفی وەكو تاڤگەیە‪ ،‬دەمی دەڵێی خونچەیە‪ ،‬بەژنی دەڵێی‬ ‫شمشاڵە‪...،‬هتد}‪ ،‬ئەمە وەك لێكچواندن و هونەری {لێچوو}‬ ‫و {لەوچوو} و {رووی لێكچوواندن}‪ ،‬لێ وێنەگەلەكانی نێو‬ ‫شیعر هەمیشە بە پێی تێپەڕێنی قۆناغەكان گۆڕانكارییان‬ ‫بەسەردا هاتووە‪ ،‬شاعیر ناشێت ئێستاش بەهەمان دیدگەوە‬ ‫تەفسیری وێنەكانی هزری بكات‪ ،‬دەشێت لە هەر‬ ‫وێنەیەكدا هەزاران وێنەی تر دروست بكرێت و هیچ‬ ‫یەكێكیشیان لە وەی تر نەچێت‪ ،‬تەواوی وێنەكانی‬ ‫دەورووبەرمان تابلۆی شیعرین و دەتوانین بییان كەینە‬ ‫‪100‬‬

‫شیعر‪ ،‬وێنەگەلی نێو شیعر زۆرجار بارگاوی دەبێت بە‬ ‫خەونە ئەفسانەییەكانی شاعیریشەوە‪ ،‬بۆیە پێم وایە هەر‬ ‫چەند وێنەگەلی شیعریی بە دیدگەی فانتازیاوە لە‬ ‫دووڕیانەكانی هەقیقەت بڕوانێت‪ ،‬ئەوەند وێنەی شیعریی‬ ‫پتەوتر دەبێت‪ ،‬بۆیە بەپێی زۆری ڕاگەلەكان وێنە‬ ‫قسەیەكی قەتیسە‪ ،‬شیعریش وێنەكی بە گۆیە‪ ،‬شیعریی بێ‬ ‫وێنە‪ ،‬لەیەكەم خوێندنەوەدا مردنی خۆی لە الی خوێنەردا‬ ‫بەیان دەكات‪ ،‬نەبوونی وێنەی شیاو و گونجاو و ئیشكردن‬ ‫لە ڕەنگ و گەمەكردن بەدیوارەكان و تەكنیككاریدا لە‬ ‫ناجێگیربوونی ستایلی وێنەكان و چەند ڕەهەندێكی تر‬ ‫تایبەت بە چۆنیەتی نووسینی شێوازی شاعیرەوە‪ ،‬دواجار‬ ‫جیاوازی دروست دەكات‪ ،‬هەم لە نێوان قسەی ئاسایی و‬ ‫سادە‪ ،‬لەگەڵ شیعریی جوان و نەمر‪ ،‬هەمیش لە نێوان‬ ‫شاعیرانی تر و شیعریی تردا‪ ،‬ئەدۆنیس الی وایە‪{ :‬زمانی‬ ‫ئاسایی زمانی ڕوونكردنەوەیە‪ ،‬لێ زمانی شیعر‪ ،‬زمانی‬ ‫ئاماژەیە‪ ،‬زمانی وێنەیە‪ ،‬شیعر ئەو شتانە دەڵێت كە‬ ‫بەزمانی ئاسایی ناگوترێن}‪ ،‬لێ پێم وایە تەنیا وێنە لە‬ ‫شیعردا بەس نییە‪ ،‬ئاخر زۆر شاعیرمان هەیە بەیەك‬ ‫ڕەنگ و بە یەك ستایل ئیش لە وێنە شیعرییەكانیاندا‬ ‫‪101‬‬

‫دەكەن‪ ،‬كە ئەمەش تەمبەڵی و قوربانی نەدانی شاعیرەكان‬ ‫بەیان دەكەن ‪ ،‬ئەوەتە بەدەیان شاعیری كورد لە ژێر‬ ‫كاریگەری شیعرەكانی فەرۆغی فەرۆخ زاد دا شیعر‬ ‫دەنووسن‪ ،‬چەندین قۆناغ بەسەر باڵوبوونەوەی شیعری‬ ‫(وێرانە خاك)ی شاعیری ئینگلیزی ئیلیەت دا تێپەڕی و‬ ‫شاعیرانی ئینگلیزی نەیاندەتوانی خۆیان لە سێبەری ئەو‬ ‫چامە شیعرییەدا قووتار بكەن‪ .‬ئەو شێوازە سادە و بێ‬ ‫گرێیەی كەوا سااڵنێكە دالوەر قەرەداغی شاعیر كاری‬ ‫لەسەر دەكات‪ ،‬ئێستایش چەندین شاعیری تازە‬ ‫كەوتوونەتە نێو بازنەی كاریگەریی ئەو جۆرە ئیشكردنەوە‪،‬‬ ‫كە بەهەمان كەرستەی نووسین و شێوازی دەربڕین‬ ‫كاردەكەن‪ .‬كاریگەریی هەر هەبووە و هەریش دەمێنێت‪،‬‬ ‫لێ پێم وایە دەبێت شاعیری جواننووس لەژێر‬ ‫كاریگەریشدا جیاوازی خۆی نیشان بدات و لەفەزاكانی ئەو‬ ‫كاریگەرییەتییەشدا تێبپەڕێنێت‪ ،‬چۆن وێنەكانی شیعریی بە‬ ‫بێ تەكنیك‪ ،‬جگە لە وێنەیەكی سواو هیچی تر دواجار‬ ‫بەجێناهێڵێن بەسەر هزری خوێنەرەوە‪ ،‬بۆیە ئەم جۆرە‬ ‫شیعرانە زوو لە هزری خوێنەردا كاڵدەبنەوە و نابنە جێگەی‬ ‫تێڕامان و مانەوە‪ ،‬ئیشكالیەتێكی تریش كە ئەمرۆ زۆر بە‬ ‫‪102‬‬

‫زەقی دەبینرێت‪ ،‬نووسینی شیعرە‪ ،‬لە ژێر سێبەری وێنەكانی‬ ‫شاعیرێكی ترەوە‪ ،‬كە ئەمە ناچێتە قاڵبی كاریگەریشەوە‪،‬‬ ‫ئەمە دزینی وێنەی شیعرییە بە داڕشتنەوەیەكی تر و‬ ‫لەژێر سێبەری ئەو دەقەدا دەنووسرێتەوە‪ ،‬خەریكە ئەم‬ ‫پەتایە بچێتە قۆناغی بە كولتووربوون لە ئەدەبیاتی‬ ‫كوردییدا‪ ،‬زۆرێك لەوانە بۆ ئەوەی ئاشكرانەبن و فێڵ لە‬ ‫خوێنەری شیعریی بكەن‪ ،‬هەمیشە سێبەرەكان دەگۆڕن و‬ ‫هەر ساتەوە لە سێبەری شاعیرێكەوە خەریكی دزینی‬ ‫وێنەی شیعرین‪.‬‬ ‫* سوودێكی زۆرم لەوتارێكی خۆم بینیوە بەناوی (بارگۆڕانی‬ ‫تەكنیك و دزینی وێنەی شیعریی)‪ ،‬دەشێت كاركردنیش‬ ‫بێت لەهەناوی هەمان وتاردا‪.‬‬

‫‪103‬‬

104

‫كە ژنە شاعیرێك دەكوژرێت‬ ‫ئەی چەند بێ شەرمە مەرگ‬ ‫ناهێڵێ تەواوی ژیان بنووسمەوە‪.‬‬ ‫(بێگەرد حوسێن)‬ ‫نزیكەی پێنج ساڵ لەمەوبەر لەگۆشەی (وانێك)دا شتێكم‬ ‫لەبارەی شیعرەكانی بێگەرد حوسێنی شاعیر نووسی‪ ،‬لەو‬ ‫كاتەی كەوا بێگەرد حوسێنی شاعیر دوای ئەوەی لەگەڵ‬ ‫هاوسەرەكەی جیا دەبێتەوە‪ ،‬لە شەوێكی تاریك و ئارامدا‬ ‫ئەو پیاوەی كەوا مێردی بوو لە بۆسەیەكدا هێرشی دەخاتە‬ ‫سەر و چەندین چەقۆی لێدەدات و دەیكوژێت‪ .‬شیعرەكانی‬ ‫بێگەرد حوسێن بۆنی مەرگیان لێدێت‪ ،‬دەشێت ببێژین‬ ‫مەرگ و رەشبینی بۆ ژیان بەسەر تەواوی شیعرەكانیەوە‬ ‫دیارە‪ ،‬رەنگە پیش مردن شاعیر پەی بەو نهێنی مردنە‬ ‫كردبێت‪ ،‬هەر بۆیەش ئەو راستییە لە شیعرەكانیدا‬ ‫رەنگییان داوەتەوە‪.‬‬ ‫‪105‬‬

‫بۆ پێش مردنم‬ ‫تابووتی مەرگی خۆمم بینی‪.‬‬ ‫لە رۆژگارێك بێگەردم ناسی كە ژیان لە خۆشنودییەكانی‬ ‫خۆی نەزیفی كردبوو‪ ،‬لەنێو بەهارە شادییەكانیشیدا‬ ‫ئارەقەی خەمی لێدەتكا‪ ،‬لێ ئەم شاعیرە هەمیشە بەدەم‬ ‫خەندەوە و دڵێكی لێوانلێو لە ژیاندۆستی‪ ،‬ئەو هەمیشە دژی‬ ‫ئەو زەمەنەی دەوەستاو دەیگوت‪ :‬نا! كەچی زەمەن هەر بە‬ ‫بەڵێ دەیبردەوە‪ .‬ئاخر ئەوە گەواهیدەری واقیعی ژیانی‬ ‫شاعیرە كە ئاماژەی بەوە داوە كە پێش مردنی تابووتی‬ ‫خۆی بینیوە‪ .‬لەیادم نییە لە رێكەوتی چەند بوو‪ ،‬كە‬ ‫بێگەردی شاعیر خەریكی ریپۆرتاژێك بوو بۆ گۆڤاری‬ ‫(گواڵن) بەدەم ئەو تەوەرەوە ئەسپی قسەكانمان تاودا‪ ،‬تاكو‬ ‫گەیشتینە مەملەكەتی شیعر و چیڕۆك و رەخنە‪ ،‬بێگەرد‬ ‫ئاماژەی بەوەدا كە كتێبێكی شیعری چاپكردووە بەناوی‬ ‫(ئەندێشەكانی بێگەرد) و دەیەوێت چاپی دووەمی بكاتەوە‪،‬‬ ‫لێ حەز دەكات بەرلە باڵو بوونەوەی پێشەكییەكی بۆ‬ ‫بنووسم و شیعرەكانیش بە چاوی تێبینی و بۆچوونەوە‬ ‫بخوێنمەوە‪ ،‬دوای خوێندنەوەی شیعرەکانی چەند‬ ‫رستەیەكی كورتم وەك پێشەكی بۆ نووسی‪ ،‬بۆیە چونكە‬ ‫‪106‬‬

‫كەژاڵ ئەحمەد پێشەكییەكی بۆی نووسیبوو‪ ،‬بۆیە حەزم‬ ‫نەكرد منیش بۆی بنووسم‪ ،‬لەسەر وەختی خوێندنەوەی‬ ‫شیعرەكان بۆم دەركەوت كە ئەم ناونیشانە هیچ‬ ‫پەیوەندییەكیان بە ناوەڕۆكی شیعرەكانەوە نییە‪ ،‬یاخود‬ ‫دەشێت ناونیشانێکی تر جوانتری بکات‪ ،‬بۆیە پێشنیاری‬ ‫ئەوەم كرد كە ناونیشانەكە بگۆڕێت بۆ (بۆنی سوتان) كە‬ ‫ناونیشانی شیعرێكی بوو‪.‬كوشتنی ژن بەبێ تاوان‪ ،‬كوشتنی‬ ‫ژیانە‪ ،‬لێ كوشتنی ژنی شاعیر كوشتنی هەردووك ژیانە‪.‬‬ ‫ژن هەمیشە قوربانی بارودۆخەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫نێرساالرییە‪ ،‬ژن ئامێرێكە لەبەردەم تاقیكارییەكانی پیاودا‪.‬‬ ‫بۆ دەبێت ژن هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی مەرگ دابێت‪،‬‬ ‫بۆ دەبێت ژن تەنیا وەك جەستەیەك سەیر بكرێت‪.‬‬ ‫بێگەردیش هەمیشە بەدەم مەرگەوە پێدەكەنی و تاكە‬ ‫خەمی ئەوە بوو پرۆژە ئەدەبیەكانی تەواو بكات‪ ،‬شاعیری‬ ‫بوێر لەمەرگ ناترسێت و رووبەرووی دەبێتەوە‪ ،‬لێ ئەوەی‬ ‫بێگەرد حوسێن كارەساتێكی دڵتەزێن بوو‪ ،‬لەدوای خۆی‬ ‫كچێكی بەناوی (كەژاڵ) بەجێ هێشت‪ ،‬كە كەژاڵی‬ ‫بچكۆڵەش لەبەر بینینی ئەو كارەساتەی دایكی باری‬ ‫تەندروستی تێكدەچێت و دواجار بەبێ كەسی و بەبێ‬ ‫‪107‬‬

‫دایك و باوك سەر دەنێتەوە‪ .‬بێگەردی شاعیر بۆنی مەرگ‬ ‫لەشیعرەكانیەوە دەهات‪ ،‬لێ بەبوێری باسی مەرگی دەكرد‬ ‫و سڵی لەمردن نەدەكردەوە‪ ،‬ئاخر سوكراتیش وەها‬ ‫لەمەرگی روانیوە‪{ :‬هیچ كەسێك ئەگەر گەمژە و ترسنۆك‬ ‫نەبێت لە مەرگ ناترسێت‪ ،‬بەڵكو لەخراپە دەترسێت}‪.‬‬ ‫بەڵێ مەرگی کۆمەڵگە پیاوساالرییەكان نەیهێشت تەواوی‬ ‫ژیان بنووسییەوە و چیڕۆكێكی تریش لەپای شیعر بنووسی‪،‬‬ ‫تەواوی فیكرە شیعرییەكان و بۆچوونەكانی ناو هزرت بە‬ ‫چەقۆوە بوونە بڵقی سەر زەڵكاوی ئەو زەمەنە بۆگەنە‪ ،‬یاسا‬ ‫نەیتوانی ماف و ژیانت بۆ سنووردار بكات‪ ،‬حكوومەت‬ ‫نەیتوانی گیانی تۆ بپارێزێت‪ .‬ئەوە نییە تۆش دەست نوێژی‬ ‫ئیلهامێكی تازەت شوشتووە و لەسەر بەرماڵی شیعردا‬ ‫ئیمانت بەو واقیعەتاڵە هێناوە و نووسیوتە‪:‬‬ ‫سپێدەی ئەو شەوە گونجاو نییە‬ ‫بۆ كردنی ئارایشتم‬ ‫چونكە ئاوێنە چریسكەی خەنجەری باوكمە و‬ ‫مكیاژەكەشم‬ ‫نووكی چەقۆی هاوسەرەكەم‪.‬‬ ‫‪108‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوە‪:‬‬ ‫*بۆنی سوتان ‪ -‬بێگەرد حوسێن ‪ -‬شیعر‪ /‬چاپی دووەم‬

‫‪ 2002‬چاپخانەی منارە هەولێر‪.‬‬

‫‪109‬‬

110

‫خوێنهر وهك بهشێكی پرۆسهی نووسین‬ ‫ڕهخنهی وێژهیی ئیشكردنی زمانه له پایه پڕ ڕهههندهكانی‬ ‫زمانهوه‪ ،‬قسهیه لهبارهی قسهوه‪ ،‬بهمانایهكی ڕوونتر‬ ‫ڕهخنهی وێژهیی نووسینه لهبارهی نووسینی نووسینێكی‬ ‫ترهوه‪ ،‬لێ بهر لهوهی ڕهخنه ههرشتێك بێت‪ ،‬دواجار ههر‬ ‫ڕهخنهیه‪ .‬دهلوێت ڕهخنهش هاوبهند بێت بهههڵوێستهكانی‬ ‫مرۆڤبوونهوه‪ ،‬نووسینی ئهدهبی به تهواوی ڕێگاكانیهوه له‬ ‫ههڵوێستهكانی مرۆڤبوونهوه ههنگاو ههڵدێنێت‪ ،‬دهشێت‬ ‫ڕهخنهگر له دهرئهنجامه گشتگیرییهكانی خوێندنهوهی‬ ‫قووڵ و چڕ و پڕ دروست ببێت‪ ،‬لێ نالوێت ههموو‬ ‫خوێنهرێك ڕهخنهگر بێت ‪ ،‬ئهوه خوێنهری جددی و‬ ‫هۆشیاره دهزانێت چۆنچۆنی به نێو ئاسمانی فهزاكانی دهقدا‬ ‫سهما بكات‪ ،‬ههر بۆیه خوێنهران ههر زوو ههست بهوه‬ ‫دهكهن‪ ،‬كه له ئهدهبیاتی كوردییدا ڕۆڵگێرانی‬ ‫كهسایهتییهكانی ناو بهرههمگهلمان زیاتر لهبازنهی‬

‫‪111‬‬

‫یاخیگهریی و سۆزداریی و نامۆبوونی خود و چهند‬ ‫چهمكێكی تردا دهخولێنهوه‪.‬‬ ‫خوێنهری هۆشیار لهبارهی ئهوشتانهوه قسه دهكات‪ ،‬كه‬ ‫لهبهرههمهكهدا تیشكییان خراوهتهسهر‪ ،‬وهك چۆن‬ ‫ڕهخنهگر له پرۆسهی ڕهخنهگرتندا ناتوانێت زێدهگۆیی‬ ‫بكات‪ ،‬جگه لهوهی له كرۆكی دهقهكهدا بوونی ههیه‪،‬‬ ‫مهگهر دهقهكه له فهزاكانیدا خۆی لێ بێدهنگ كردبێت‪،‬‬ ‫ههر بۆیه نالوێت بڕوا بهوه بهێنین كه شتێك ههبێت‬ ‫بهناوی ڕهخنهی زانستییهوه‪ ،‬تهنانهت ناشێت شتێك‬ ‫ههبێت بهناوی (ڕهخنهی كۆن) یاخود بهناوی (ڕهخنهی‬ ‫نوێ)‪ ،‬ڕهخنهی جوانبین وتهندروست ههمیشه به وزهی‬ ‫مهعریفهتی خۆی نوێدهكاتهوه ‪ ،‬كه دواجار تهنیا ههر‬ ‫ڕهخنهشه‪ ،‬ڕۆالن بارت له دیدی خۆیهوه بهیانی ئهوه‬ ‫دهكات ڕهخنه زانست نییه ‪ ،‬بهڵكو سهر و كاری لهگهڵ‬ ‫واتاكاندا ههیه و زانستی واتاكان پێك دێنێت‪ ،‬زانستی‬ ‫ڕهخنه‪ ،‬یاخود ڕهخنهی زانستی شتێك نییه وهك زانستێكی‬ ‫تهندروست لهناوهندهكانی فێركارییهوه بدرێتهوه‪ ،‬ئهوهی كه‬ ‫ههیه تهنیا بیر و باوهڕی گهوره ئهدیبهكانه بۆته سهرچاوه‪،‬‬ ‫كه دواجار ڕێبازهكانی ئهدهبیاتیشیان لێ دێته بوون‪ ،‬ئاخر‬ ‫‪112‬‬

‫چونكه رێبازهكانیش زادهی بیر و باوهڕن‪ ،‬جیاوازن‪ ،‬ئهوهته‬ ‫(ئهرستۆ) لهبهر ئهوه به مهزنترین ڕهخنهگری سهردهمی‬ ‫خۆی دادهنرێت‪ ،‬چونكه ڕێبازی ئهرستۆتالیسی هێنایه بوون‬ ‫و ئهم رێبازهی چهسپاندوو سهقامگیریی كرد‪ ،‬بۆیه پێم وایه‬ ‫سهركهوتنی قۆناغێك به سهر قۆناغێكی تر كارێكی‬ ‫سهخته‪ ،‬له دیدگەیهشهوه ڕێبازه ئهدهبییهكانیش ئهركییان‬ ‫زهحمهتتر دهبێت‪ ،‬ئهگهر دهقی شیعریی و شاعیربوون‬ ‫وهك نموونه وهربگرین‪ ،‬ئهوا شاعیری نوێخواز لهئهركێكی‬ ‫زهحمهتدایه بۆ سبهی‪ ،‬لهڕووی ههڵزنان به فانتازیای‬ ‫وشهكان و ڕۆناندنی بنیاتنانی شیعرییهتدا‪ ،‬كهوا بێت‬ ‫ئهركی خوێنهری جددیشمان ههمیشه له زهحمهتبوون‬ ‫دایه‪ ،‬شاعیر كاتێك دهنووسێت‪ ،‬نازانێت له كام له‬ ‫فهزاكانیدا خوێنهر پڕ چێش دهكات؟ شاعیری‬ ‫جاویدانیبوون و نوێخواز چاوهڕێی ئهوه ناكات‪ ،‬كه ئهو پهی‬ ‫پێبردووه‪ ،‬تهنانهت چاوهڕێی خوێنهری وههاشی نهكردووه‪.‬‬ ‫خوێنهری جددی و راستهقینه عهشقی راسته قینهی كتێبه‪،‬‬ ‫ئهم پهیوهندی و حهز لێكردنهش له دهرئهنجامهكاندا‬ ‫جوایهزی خوێنهرهكانیشی لێ بهرههم دێت‪ ،‬كه بێگومان‬

‫‪113‬‬

‫ئهم پهیوهندی و حهزلێكردنه بهنده به چێژی ناوهوهی‬ ‫دهقهكهوه‪.‬‬ ‫شاعیران و نووسهرانی بهر له ئهمڕۆ له رووی ههڵوێسته‬ ‫مرۆڤایهتییهكان وئهركی شیعرییهت ئهركییان قورستربووه‪،‬‬ ‫لێ ئهمڕۆ لهڕووی تهكنیك و تازهگهرییهوه له ئهركێكی‬ ‫قورسدانه ‪ ،‬دهشێت وههاش سهیری خوێنهربكرێت ‪ ،‬كه‬ ‫ئهویش هاوبهنده له تهواو كردنی ئهم پرۆسهیه‪ ،‬لێ نابێت‬ ‫ئاماژه بهوه نهكهین كه جۆرێك له نووسیندا ههیه‪ ،‬به تهمو‬ ‫مژ وناروونی دهق و شتی لهم چهشنه له ئهدهبیاتی‬ ‫كوردییدا ناوزهند كراوه (ئێمه بۆئهوهی دوور نهكهوینهوه‪،‬‬ ‫شیعرمان وهك نموونه وهرگرتبوو‪ ،‬كه شیعریش قسهیه ‪،‬‬ ‫قسهیهكی هونهری كوتكراوو چۆشدراو‪ ،‬دهكرا ههر ههمان‬ ‫قسه‪ ،‬قسهیهكی ڕووت بایه و هیچ هونهرێكی شیعرییهتی‬ ‫تێدا نهبایه)‪ ،‬زۆرێك بۆ داپۆشینی بینای شیعرییهتییان ‪،‬‬ ‫پهنا بۆ وشهی قهبه و به تهمو مژكردنی ماناكان و‬ ‫بهڕهاڵیی سێكسی دهبهن‪ ،‬لێرهدا ههموو خوێنهرێك‬ ‫ناتوانێت بهو ئهركهی خۆی ههڵبستێت‪ ،‬دهشێت ههست‬ ‫بهو جۆره فێڵ كردنانه بكات‪ ،‬لێ ناشێت ئهمهش ههموو‬ ‫خوێنهرێك بگرێتهوه‪ ،‬ماالرمێ ههڵوێستهكانی شاعیربوون و‬ ‫‪114‬‬

‫ئیشكردنی لهپرۆسهی شیعر و كایهكانی نووسیندا وهها‬ ‫ڕاڤه كردووه (ئهدهب‪ ،‬كارێكی سیحر بازانهیه)‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫ماالرمێ مهبهستی له سیحر بازانه ئهوهیه كه شاعیر به‬ ‫سیحری فێڵكردن‪ ،‬خوێنهر به ههڵهدا ببات و چهواشهی‬ ‫بكات‪ ،‬یاخود سیحر الی ماالرمێ ئهو پهڕی جوانی و‬ ‫ههست كردنه بهو پهڕی خهیاڵ ‪ ،‬ئاخر ناشێت لهم‬ ‫دیدگەیهوه خوێنهری جددی به دهست بهێنرێت و‬ ‫بهرههمێكی ناوازهش بهرههمبهێنرێت ‪ ،‬ئهو خوێنهرهی كه‬ ‫ههشه جگه له چهند دهروێشێكی خهیاڵ بهستوو هیچیتر‬ ‫نییه‪ ،‬پۆل ڤالێری بهبێ ئهوهی سهر له خوی و خوێنهری‬ ‫بشێوێنێت و ههر ساتهو له ژێر سێبهری شاعیرێكی‬ ‫تردابێت‪ ،‬توانی شیعریی فهرهنسی بگهیهنێته ئهو پهڕی‬ ‫ئاسۆ گهشه كانی داهێنان ‪ ،‬تهنانهت ڤالێری لهساڵی‬ ‫(‪ )1291‬دا له پرۆسهی نووسین ده وهستێت و هیچ‬ ‫شیعرێك باڵو ناكاتهوه ‪ ،‬لهپڕ له ساڵی (‪ )1912‬دا چامه‬ ‫شیعریی (خواژنی قهدهر) باڵو دهكاتهوه كه چوار ساڵ و نیو‬ ‫خهرێكی نووسینی ئهم چامه شیعرهیه دهبێت ‪ ،‬شاعیرانی‬ ‫ئێمه دهبێت ههموو ساڵێك بهرههمێك بخهنه نێو‬ ‫كتێبخانهی كوردییهوه‪ ،‬بهبێ ئهوهی جارێك له خۆیان‬ ‫‪115‬‬

‫بپرسن‪ ،‬بۆچی؟ (پهشێو)ی شاعیر بۆیه تائێستایش بهجوانی‬ ‫خۆی ماوهتهوه‪ ،‬چونكه بێدهنگی ههڵبژاردووه و نهیویستووه‬ ‫ههموو ساڵێك خۆی له دهقه كانیدا دووباره بكاتهوه‪،‬‬ ‫شێركۆ بێكهس له دوا دیوانیدا (ههست و نهست) كه‬ ‫گریمانهی ئهم ئیشكالیهتهیه ‪ ،‬خوێنهر ههست بهوه‬ ‫دهكات‪ ،‬كه وێنه و ڕووداو گهل و پهیوهندی سروشت‬ ‫بهسهر مرۆڤهوه تاکو چهند خۆیان دووباره كردۆتهوه ‪،‬‬ ‫تهنانهت له رووی تهكنیكهوهش ‪ ،‬چهقبهستووی له‬ ‫فهزاكانیدا ‪ ،‬هیچ جیاوازییهكی وهها نابینرێت له گهل‬ ‫ههریهك له بهرههمهكانی (حهفتا پهنجهرهی گهڕۆك _تۆ‬ ‫ئهتوانی به قومێ ماچ بمخهیتهوه ههڵقوڵین)‪ ،‬ئهم پهتا‬ ‫كوشندهیهی داهێنان به ئهزموونی زۆرێك له شاعیراندا‬ ‫بهدی دهكرێت‪ ،‬ئاخر ئیشكردن له سهر فهزاگهلێك و‬ ‫رووداو گهلێك و وێنه گهلێك به تهكنیكێكی چهقبهستووی‬ ‫و دووباره‪ ،‬دواجار خوێنهره تایبهتمهندهكانیش بێزار‬ ‫دهكات‪ ،‬كه ئهمه تهمبهڵی بیركردنهوه و قوربانی نهدانی‬ ‫زیاتری شاعیر و زۆر له خۆكردن بۆ پرۆسهی نووسین ‪،‬‬ ‫كه بهرههمگهلی ههژاری وههای لێدهكهوێتهوه‪ ،‬لێرهشهوه‬ ‫خوێنهری هۆشیار زوو ههست بهو حاڵه تانه دهكات‪ ،‬خۆ‬ ‫‪116‬‬

‫ئهگهر دیوانه شیعریی ( لهتیف ههڵمهت) یش بخهینه بهر‬ ‫ڕۆشنایی ئهم بۆ چوونگهله‪ ،‬ههست بهوه دهكهین كه له‬ ‫ئهزموونی شیعرییهتی لهتیف ههڵمهتدا‪ ،‬جیا لهوانهی‬ ‫ئاماژهمان بۆی كرد‪ ،‬پهلهكردنیش به ئهزموونه‬ ‫شیعرییهكانیهوه دیاره ‪.‬‬

‫‪117‬‬

118

‫بهر له مردن‪ ،‬قسهیهكی تر‬ ‫مرۆڤهكان دهبێت له تهواوی كایهكانی ژیانیاندا‬ ‫ههڵوێستیان ههبێت‪ ،‬ئاخر مرۆڤی بێ ههڵوێست و ویژدان‬ ‫مردوو بۆچی باشه؟ ئهمه درێژ دهبێتهوه بۆ پرۆسهی‬ ‫نووسینیش‪ .‬كاتێك نووسهرێك خاوهن ههڵوێست نییه‪،‬‬ ‫نووسینهكانی ههمیشه جێگهی سهرنجی خوێنهران نییه و‬ ‫نووسهرێكی بێبایهخیشه‪ .‬نووسهری بێ ههڵوێست‪،‬‬ ‫نووسهرێكی مردووه‪ ،‬بۆیه بهشێك لهم نووسهرانه كاتێك‬ ‫بهناو ساڵهوه دهچن (تهمهنیان ههڵدهكشێت) خاوهن‬ ‫دیدگهی تایبهت به خۆیان نابن‪ ،‬تهنانهت ئهم نووسهرانه‬ ‫نابنه خاوهن جیهانبینی تایبهت به خۆیان‪ ،‬نووسهر دهبێت‬ ‫یاخی ببێت‪ ،‬ئاخر یاخیبوون مهرج نییه ههر لهالی كهسی‬ ‫چهوساوهوه بێت بهرامبهر به كهسی زۆردار‪ ،‬دهشێت لهالی‬ ‫كهسێك دروست ببێت كه وهك بینهره (تهماشاكار)‬ ‫سهیری ئهو چهوسانهوهیه دهكات‪ .‬ئهوه جیا له ئهركی‬ ‫مرۆڤدۆستی و نووسهربوون‪ ،‬له الیهنی ئیمانداریشهوه‬ ‫دواجار ههر وهها دهكهوێتهوه‪ ،‬ئهوهته له ئایینی ئیسالم و‬ ‫‪119‬‬

‫له ئینجیلیشدا ئاماژه بهوه كراوه‪ ،‬كه چیت بۆ خۆت پێ‬ ‫خۆشه‪ ،‬دهبێت وههاش پێت خۆش بێت بۆ برای دیینیت‪،‬‬ ‫به پێچهوانهشهوه‪ .‬پێویسته لێرهدا ئهوهش بزاندرێت‪ ،‬كهوا‬ ‫چهمكی ههڵوێست له چهمكی یاخیبوون جیا بكرێتهوه‪،‬‬ ‫چهمكی یاخیبوونیش له چهمكی رقلێبوونهوه جیا بكرێنهوه ‪.‬‬ ‫نووسهری جواننووس و خودان هێزی جاویدانیبوون‬ ‫پێویستی به ههراو زهنای دهروێشهكانی دهورووبهری نییه‪،‬‬ ‫بهڵكو لهوپهڕی گۆشهگیرییهوه ئهوهی پێی شیاوی نووسینه‪،‬‬ ‫دهینووسێت‪ .‬نووسهر به یهك دوو پڕوپاگهندهی‬ ‫ڕۆژنامهگهریی‪ ،‬یانیش دوو نووسهری هاوڕێی به تهمهنی‬ ‫لهدیمانهیهكدا ئاماژه بهناوهكهی بكهن نابێته نووسهری‬ ‫جاویدانی‪ ،‬یاخود بهدهعوهتكردنی منهتباری بهنووسینێك‬ ‫لهبارهی دهقێكییهوه نابێته دهنگێكی ڕاستهقینه‪،‬یان‬ ‫شاعیرێكی ڕاستهقینه‪ .‬ئاخر نووسهری جواننووس‬ ‫گۆشهگیری و بێدهنگی پێ شیاوتره‪ ،‬له ههراو زهنای وهها‪.‬‬ ‫من نامهوێت هیچ كهسێك ببێته زووڕنا ژهنم‪ ،‬خۆشم نازانم‬ ‫زووڕنا بژهنم! تهنانهت سهر بههیچ گروپ و فیكرهیهكی‬ ‫دیاریكراویش نیمه‪ ،‬من سهر به فیكری خۆمم‪ ،‬سهر‬ ‫بهالیهنی وشهم‪ ،‬ههر هێزی وشهشه بهردهوامیم پێدهدات و‬ ‫‪120‬‬

‫وزهی ئهم سهفهرهم زیاد دهكات‪ .‬ئهگهر ئهدهب له‬ ‫ڕۆحیهتی دهربڕاوی كۆمهڵگه له دایك بووبێت‪ ،‬ئهوا به‬ ‫دڵنیاییهوه وشهش هی ئادهمیزاده‪ .‬ئیشی من ئهوهیه‬ ‫ههمیشه وشهم زیاتر خۆشتر بوێت‪ ،‬ههڵوێستم ههبێت‬ ‫تهنانهت له نێوان وشهی گونجاو و وشهی نهگونجاو‪ ،‬له‬ ‫پڕۆسهی نووسیندا وشه وزهی بهردهوامی زمانی نووسینه‪،‬‬ ‫تهواوی نووسینهكانی ئهدهبیاتیش بهرلهوهی لێپرسینهوه‬ ‫بێت‪ ،‬ئهخالقه! من كارم بهو نووسهرانهوه نییه‪ ،‬كه باسی‬ ‫بێ ئهخالقی مرۆیی و بهڕهاڵیی پرۆسهی سێكسی دهكهن و‬ ‫دواجار ئهخالق و سێكسییان پێ ناشیرینه‪ .‬ئهوانه الی من‬ ‫جوانی خۆیان ههیه‪ ،‬قهت گهڕهكم نییه لهو ڕوانگهوه‬ ‫خوێنهر ڕاوبكهم‪ ،‬خوێنهر الی من ئهو بهشه تهواو‬ ‫نهكراوهی ناو نووسینه كه خۆم پێم تهواو نهبووهو نابێت‪.‬‬ ‫تهنانهت خوێنهر زۆر لهوه گهورهتره له ڕێگهی‬ ‫نووسینهكانمهوه كاری بازرگانییان پێوه بكهم‪ .‬كارم بهوه‬ ‫نییه كێ نووسینهكانم دهخوێنێتهوه؟ لێ ههمیشه حورمهتم‬ ‫بۆ ئهو خوێنهره ههیه كه دهمخوێنێتهوه‪ ،‬بۆ ئهوه نانووسم‬ ‫هیچ كهسێك پهست بكهم‪ ،‬له بیری هیچ كهسێكی‬ ‫دیاریكراویشدا نییمه‪ .‬نووسین له دیدگهی منهوه بۆ تاكه‬ ‫‪121‬‬

‫كهسێك نییه‪ ،‬بهڵكو له تاكه كهسێكهوهیه بۆ تهواوی چین‬ ‫و توێژهكانی كۆمهڵگه‪.‬‬ ‫نووسهری بێ سێبهرو ڕهخنهگری جوانبین و ڕاستهقینه‬ ‫چۆك دانانێت لهبهردهم هیچ ڕژێم ودهسهاڵتێكی سیاسیدا‪،‬‬ ‫تهنانهت له كاتی بارگرژییه سیاسی و كولتووریهكانیشدا‬ ‫پێنووسهكهی ناخاته پاڵ بهرژهوهندییهكانی تاكهكهسی‬ ‫خۆیهوه‪ ،‬بهڵكو لهپهنجهرهی ڕای گشتییهوه سهیری‬ ‫ههلومهرجهكان دهكات بۆ ئهوهی بهو پهڕی ڕاستگۆیی و‬ ‫دوور له سێبهرهكان بنووسێت‪ ،‬ههڵوێستهكانی دهخاته پێش‬ ‫بهرژهوهندییه تایبهتمهندییهكانییهوه‪ .‬لهناو بهرژهوهندی‬ ‫گشتی گهل‪ ،‬بهرژهوهندی تایبهتی خۆی دهبینێتهوه‪،‬‬ ‫لهپێناوی زیاتر خۆشگوزهرانی ژیانیدا ویژدانی خۆی لهسهر‬ ‫سهكۆی بهرژهوهندی ههراج ناكات‪ ،‬ئاخر نووسهر كه‬ ‫ویژدانی نهما‪ ،‬بهرله ههمووشت ههڵوێستی دهمرێت‪ ،‬كه‬ ‫ههڵوێستیشی مرد مرۆڤبوونی خۆی له بیر دهچێتهوه‪ .‬بۆیه‬ ‫ئهركی نووسهر به تهنها ههر بریتی نییه له نووسین!‬ ‫ههڵوێستیشه‪ .‬ههڵوێستیش سهرچاوهكهی بریتییه له‬ ‫جوانتركردنی ژیان‪ ،‬بهههمان شێوه ئهركی شاعیر تهنها‬ ‫نووسینی شیعر نییه‪ ،‬وهك شیعری ڕووت! ئاخر شیعریش‬ ‫‪122‬‬

‫دهبێت بارگاوی بكرێت به فیكری شاعیر‪ .‬شاعیر بۆ جوانتر‬ ‫كردنی ژیان و ئهو واقیعه تاڵ و ڕهشانهی كهوا له‬ ‫دهوروبهریدا ههستیان پێدهكات دهنووسێت‪ ،‬كهوایه ناشێت‬ ‫شاعیر له بهردهم كوشتندا بێدهنگ بێت و نهقهی نووسینی‬ ‫نهیێت‪ .‬بهشێك له وانهی كه لهبارهی ههڵوێستی‬ ‫نووسهربوون و ئهركی پرۆسهی نووسین دهنووسن‪ ،‬له‬ ‫چهند گۆشهنیگهی تایبهت و ههستپێكراو سهیری ئهم‬ ‫ڕهههنده قووڵه دهكهن‪ ،‬ئاخر له تهواوی ههڵوێستهكانیش‬ ‫ههڵوێستگهلی تر ئامادهیییان ههیه‪ ،‬تهنانهت شێوازگهلی‬ ‫جیاوازیش لهبارهی ههڵوێست وهرگرتن ئامادهیی ههیه‪،‬‬ ‫ناشێت شاعیر سێبهر بێت‪ ،‬ئاخر شاعیر سێبهر نییه‪ ،‬شاعیر‬ ‫دهمامكی هیچ دهسهاڵتێكی سیاسیی ناخانه سهر دهم و‬ ‫چاوی نووسینی‪ ،‬ئهوه ئهركی ئهدیبه به ڕهش بڵێت‪ :‬ڕهش‬ ‫و به سپیش بڵێت‪ :‬سپی!‪ ،‬من به گومانم له تێكهڵبوونی‬ ‫ڕهش و سپی‪ ،‬گومانم ههیه له ڕهنگهكان‪ ،‬زۆر به گومانم‬ ‫تاكو ئهو سنوورهی كه نووسهرهكانیش تێكهڵبوونه‪ ،‬ئاخر‬ ‫دهمامكهكانی ئهدیبان شێوازگهلی جیاوازییان ههیه‪،‬‬ ‫زۆربهیان له دهمامكهكانیان لهنووسیندا پۆشیوه‪ ،‬ههیانه له‬ ‫ڕووخسار و ههڵسوكهوت‪ ،‬ههیانه ڕهفتار و كردار‪ ،‬ههیانه‬ ‫‪123‬‬

‫زۆرن‪ ،‬دهمامكهكان‬

‫له قسه وگفتوگۆ‪ ،‬دهمامكهكان‬ ‫جیاوازن‪ ،‬دهمامكهكان ڕهنگاو ڕهنگن‪.‬‬ ‫جان ئاپدایك له دیمانهیهكدا ئاماژه به ههقیقهتی نووسین‬ ‫دهدات و دهڵێت‪(( :‬نووسین جیهان به شێوهیهكی‬ ‫ههقیقهتتر و ڕاستتر دهخاته بهرچاوم))‪ ،‬دهپرسم ئایا ئهركی‬ ‫نووسهر نیشاندانی دیوه شاردراوهكان و ڕاستییهكان نییه به‬ ‫خهڵك ؟ یاخود شاردنهوهی ڕاستییهكان و سهرلێشواندنی‬ ‫خهڵك؟ ئایا پرۆسهی نووسین بهرپرسیاریهتی و جوانبینی‬ ‫و ههڵوێستی لێ سندرێتهوه‪ ،‬چی تری تێدا دهمێنێتهوه؟‬ ‫ئهدیبی بێ دهمامك سهیری شهقامی گهمه سیاسییانه‬ ‫ناكات‪ ،‬بهڵكو بۆیان دهڕوات و بهشدار دهبێت‪ .‬ئازادی‬ ‫لهدایك نابێت‪ ،‬ئازادی شتێكی خۆڕسك نییه‪ ،‬ئازادی‬ ‫دهبێت بۆی بچی و ههوڵی جددی و ڕاستهقینهی بۆ‬ ‫بدرێت‪ ،‬كارهساته ههر كۆمهڵگهیهك چاوهڕێی ئازادی‬ ‫بكات‪ ،‬ئهدیب دهبێت ههوڵی ڕاسته ڕێكردنی ئاراستهكانی‬ ‫ئازادی بدات‪.‬‬

‫‪124‬‬