14
Eski Türk
Mitolojisi
mıştır. Büyük olasılıkla 13. yüzyıldan sonra yazılmış olan, ancak bazı söylenlerin oldukça eski biçimlerini yansıtan bu el yazması, Paris Millî Kütüphanesi'nde muhafaza edilmektedir. Radloff (metin Kutadgu Bilig'e göre çevrilmiştir), Das Kudatku Bilig des Jusuf Chass Hadschib aus Balasagun [Balasagunlu Yusuf Has Hâcib'in Kutadgu Bilig'i], St. Petersburg 1891, s. 232-244. Riza Nour, Oughoıız name, epopee turcjiıe [Türk Destanı Oğuzname], Alexandria 1928. P. Pelliot, Sur la leğende d'Uyuz khan en ecriture ouighoure [Uygur Dilindeki Oğuz Kağan Destam Üzerine], T-oung Pao, 1930, s. 247-358. Bang ve Rachmati, Die Leğende von Oğuz Kağan [Oğuz Kağan Destanı], Berlin 1932 (alıntı: Oğuzname, satır belirtilmiştir). Uzun bir süre tahrifata uğramadan muhafaza edilen Oğuz Kağan Destanı, İslâm'ın etkisiyle değişime uğramıştır. Bu konuda Ebül-Gazi Bahadır Han'ın yapıtlarından Şecere-i Türk (Histoire des Mongols et des Tartares, publiee, traduite et annotee par le baron Desmaisons [Baron Desmaisons tarafından çevrilmiş, notlanmış ve yayımlanmış Moğol ve Tatar Tarihi], 2 c., Petersburg 1871-74) ve Şecere-i Terakime'de (A. N. Kononov, Rodoslovnaia Türkmen [...], Moskau-Leningrad 1958) ilginç bir anı mevcuttur. 11. yüzyılın ikinci yarısında, Kâşgarlı bir Türk olan Kâşgarlı Mahmud Arapça olarak Türk lehçeleri üzerine bilinen en eski sözlük olan Divânü Lûgat-it-Türk'ü yazmıştır. Her ne kadar kendisi bir Karahanlı vatandaşı olarak doğmuş ve Müslümandıysa da, henüz İslâm'ı benimsememiş halkları çok yakından tanırdı. Ayrıca, bizlere Türk atasözleri ve şiirleri hakkında çoğu kez arkaik biçimde bilgiler vermiştir. Brockelrnann, Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kaşjaris Divan Lupt at-Tiirk [Kâşgarlı Mahmud'un Divânü Lûgat-it-Türk'üne Göre Orta Türkçe Söz Varlığı], Budapest-Leipzig 1928. Besim Atalay, Divânü Lûgat-it-Türk, 4 c., Ankara 1939-1943 (alıntı: Kâşgarlı Mahmud, cilt ve sayfa belirtilmiştir). Brockelrnann ayrıca atasözlerini de yeniden derlemiştir: Alttürkische Volksıoeisheit. Festschrift für F. Hirth [Eski Türkçe Halk Bilgeliği. F. Hirth'e Armağan Kitabı], Berlin 1920, s. 50-73. Şiirlerin yer aldığı kaynak: Alttürkestanische
Eski Türk Dini ve Mitolojisi Üzerine
Kaynaklar
15
Volkspoesie [Eski Türkistan Halk Şiirleri], Hirth Anniversary Volume, London 1923, s. 1-22. Gerçi Kâşgarlı Mahmud'un yapıü kadar değerli olmasa da, daha başka sözlük ve açıklamalı sözlükler de bazen ek bilgiler içermektedir. Bunların arasından, 1245 yılına ait Tarğuman, İspanyol Ebu Hayyan el Gırnati'nin 1313 yılma ait Kitabu'l-İdrâk li Lisani'l-Etrâk adlı çalışması, İbnü Mühenna'nın 13. yüzyılın sonu ya da 14. yüzyılın başına ait açıklamalı sözlüğü, 'Abdullâh et-Türkî'nin 14. ya da 15. yüzyıla ait açıklamalı sözlüğü ve nihayet 14. yüzyılın ilk yarısında derlenen bir Türkçe-Kumanca, Farsça ve Latince sözcük dizini olan Codex Cumanicus sayılabilir. A. Battal, İbnü-Mühennâ Lügati, İstanbul 1934. K. Grönbech, Codex Cumanicus, Kopenhagen 1936. Komanisches Wörterbuch | Kumanca Sözlük], Kopenhagen 1942. A. Caferoğlu, Ebu Hayyan, Kitâb ül-idrâk li-lisan il-itrâk, İstanbul 1932. M. Th. Houtsma, Fin Türkisch-Arabisches Glossar [Türkçe-Arapça Açıklamalı Sözlük], Leiden 1894. A. Zajaczkowski, Vocabıdaire arabe-kiptclıak de l'epoque de l'Etat Mamelouk [Memlûk Devleti Dönemine Ait Arapça ve Kıpçakça Sözlük], VVarschau 1958. Kâşgarlı Mahmud ile aynı dönemde yine bir Karahanlı Türkü, İran-İslâm etkisini yansıtan kapsamlı bir didaktik yapıt olan Kutadgu Bilig'i yazmışür (bkz. W. Radloff, Kutadgu Bilig, a.g.e.). Türkçe kaynakların yetersizliği, yabancı kaynakların görece zenginliği ile kısmen telâfi edilmektedir. Milâttan önce ya da sonra yaşamış olan Çin'in komşu halklarına ilişkin en eski belgeler, bize Çinli tarihçiler tarafından aktarılmıştır. Bu belgeler, Türkler hakkında sahip olduğumuz bilgilerin temel dayanaklarından birini oluşturmaktadır. Bunlar uzun zaman önce tercüme edilmiş ve incelenmiştir, ama yine de bu tercümelerden emin olmadan bunlardan gerçek anlamda yararlanmak mümkün değildir. Bu nedenle, mümkün olduğunca şu eski yapıtlardan yararlanmamak daha doğru olacaktır: De Guignes (Histoire generale des Huns, des Turcs, des Mongols [Hunların, Türklerin, Moğolların Genel Tarihi], 4 c., Paris 1756), J. J. M. De Groot,