De Cultuur Loper magazine

oktober 2015

Magazine over de voortgang van

Cultuureducatie met Kwaliteit in Noord-Brabant

Inhoud 4

Denk na over cultuuronderwijs Structurele cultuureducatie: OCW en FCP over “pareltjes aan­ een­rijgen tot een mooie ketting”. Een interview met Maaike Kramer-Segers en Jan Jaap Knol.

8

Brabantse co-creatie Niet iets nieuws, maar samenwerken en benutten wat er al is.

Petra Levert van Kunstbalie en Ninke van der Heijden van Erf­ goed Brabant over het waarom en hoe van De Cultuur Loper.

12

8 stappen De Cultuur Loper: coaching, scholing en een online instrument.

Clara Linders en Monique Koolen van Kunstbalie bespreken de 8 trajectstappen waarmee scholen hun cultuureducatie tot bloei kunnen brengen.

20

De gedeputeerde is tekstvast Henri Swinkels is de nieuwe gedeputeerde Leefbaarheid en Cultuur van de provincie Noord-Brabant. Een interview over het belang van cultuureducatie en de rol van de provincie.

En verder...

6

Leerlingen in beeld

11

Column Brecht Demeulenaere

16

Leerkracht aan het werk

18

Zo staan we ervoor!

22

Passende leerling-volgmethode

23

Naar hogere orde denken

24

Makers aan het woord

26

De Cultuur Loper en De Culturele Ladekast

28

Gemeenten met ambitie

30

Met de culturele omgeving

31

Ook buiten Brabant

32

Lessen over erfgoed

34

Cultuureducatie in de toekomst

35

Tot slot

voorwoord

De beste van de wereld Bij de laatste Olympische Spelen haalde Noord-Brabant 14 medailles.

Omroep Brabant schreef trots: “Spanje, Brazilië, Argentinië, België, Denemarken, Zuid-Afrika, India, Portugal en Mexico kunnen niet aan ons tippen. Doen we toch niet verkeerd!”

Op meerdere punten doen Brabanders het beter. Zo werd Eindhoven een aantal jaar geleden uitgeroepen tot de slimste regio ter wereld.

Hoe komt het toch dat Brabant het zo goed doet? Er zijn veel verklarin­gen voor te geven. Een ervan is de sterke structuur van (amateur)verenigingen die de moderne tijd heeft overleefd.

Zo bekeken is Brabant ook in cultureel opzicht interessant. Niet alleen wemelt het er van de amateurtoneelverenigingen, van musea en theaters, ook op school is er structurele aandacht voor kunst- en cultuureducatie.

Dat de provincie behoort tot de top drie van de beste scholen in Neder­ land heeft daar volgens mij eveneens mee te maken: Kunst- en cultuur­ educatie zijn van groot belang voor het vormen van creatieve, zelfstandige geesten.

Hoewel ik niet in Brabant op school zat, maar in Noord-Holland (2de op de lijst met Olympische medailles) heb ik ook daar ervaren wat cultuur­ educatie voor jongeren kan betekenen. Bij het schooltoneel bloeide menig scholier op, of ze nu op het toneel stonden, in het koor zaten of de theatertechniek voor hun rekening namen. Het maken van een gemeen­ schappelijke theaterproductie was voor veel leerlingen een herinnering waarover ze nog steeds vertellen op schoolreünies. Voor velen was het – wat ze daarna ook zijn gaan doen – een belangrijk keerpunt in hun jeugd.

Ze schudden hun schroom af.

Zelf heb ik die ervaring ook. Toen ik, aangemoedigd door een docent, mee­deed aan een tv-schrijfwedstrijd ( ‘Mijn Idee’ van de NCRV) en mijn verhaal verfilmd werd, keek ik als 12-jarige jongen trots uit over de set en realiseerde me voor het eerst dat dromen daadwerkelijk uit kunnen komen.

Het is precies die gedachte, ‘van droom naar daad’, die Brabant zijn ongekende kracht geeft, of het nu om technologische innovatie gaat, om sport of de kunsten. Een creatieve atmosfeer, met structurele aandacht voor het ontplooien van talenten, is daarvoor onontbeerlijk.

Boris van der Ham

3

4

} tekst Bea Ros } foto Gerard-Jan Vlekke

interview

Denk na over cultuuronderwijs Hoe geef ik cultuur­ onderwijs? Op die vraag moeten scholen met een doordacht antwoord komen, stelt OCW. De regeling Cultuureducatie met Kwaliteit helpt hen daarbij, in elk geval tot en met 2020.

tot de basis, dat het bijvoorbeeld een gewoonte is om samen te zingen of om verhalen over de omgeving te vertellen.”

Parelketting We zitten op de zevende verdieping van de Haagse Hoftoren, het OCW-gebouw waar de regeling Cultuureducatie met Kwaliteit zo’n drie jaar geleden werd geboren. Leverden voorgaande stimuleringsregelingen weliswaar mooie projecten op, van structureel cultuuronderwijs op basis­ scholen was nog geen sprake. Dat moest anders. “De hoofdgedachte van CmK is: we willen verder gaan dan losse kunstzinnige activiteiten, je moet de pareltjes aaneenrijgen tot een mooie ketting”, zegt Knol. De school is nu aan zet, vertelt Kramer-Segers: “Scholen moeten cultuur­ educatie inbedden in hun curriculum. Een doorlopende leerlijn is voor ons cruciaal, niet alleen bij taal en rekenen, maar ook bij cultuureducatie.”

Onlangs ging Maaike KramerSegers, clusterleider Cultuur­

Eigen keuzes

educatie en -participatie van het

Om scholen daarbij te helpen heeft de Stichting Leerplanontwikke­ling

ministerie Onderwijs, Cultuur

(SLO) in opdracht van OCW een landelijk leerplankader voor kunst­

en Wetenschap (OCW), op

zinnige oriëntatie ontwikkeld. Daarin staat wat kinderen van 4 tot 12 jaar

school­bezoek. “Ze vroegen me:

moeten kennen en kunnen, en welke activiteiten daarbij passen. Het is

‘Waarom wil je eigenlijk komen?, want wij doen niets aan cultuur­ educatie’. Tijdens mijn bezoek zag ik een papier hangen met daarop de ambities van de school, waaronder maandelijks elke klas een nieuw liedje aan­

Wim van de Donk

Commissaris van de Koning van de provincie Noord-Brabant

leren. Dat zagen ze zelf niet als cultuureducatie.”

Jan Jaap Knol, directeur van het Fonds voor Cultuurparticipatie, de uitvoeringsinstantie van de CmK-regeling, herkent het hele­ maal. “Het begrip cultuur­educatie heeft voor veel scholen een zware betekenis. Breng het terug

Kunst, cultuur: voor mij bieden ze zowel troost, het vermogen van het leven te genieten en een permanente impuls om dingen ook anders te willen zien.

Zoals Ernst Bloch het mooi verwoordde, is de muziek daarbij een bijzondere muze. Die heeft de omweg van het hoofd niet nodig om mij rechtstreeks in het hart te raken. Er is zoveel moois. Nocturnes van Chopin, het Miserere van Allegri, maar ook het werk van Marc Mulders. Zijn prachtige raam in de Sint-Jan bijvoorbeeld, ontroert en boeit tegelijkertijd.

nadrukke­lijk een kader: de school bepaalt zelf de concrete invulling, bij

Eigenaarschap

voorkeur samen met de culturele omgeving. “Scholen zijn autonoom, dus

Ruim een derde, ofwel 2.500 van

wij schrijven niet voor wat ze moeten doen”, verklaart Kramer-Segers. “Maar

de 7.000 basisscholen, doet mee

ze moeten wel nadenken over de vraag: hoe geef ik cultuuronderwijs?”

aan de CmK-regeling. Uit de tus­ sentijdse evaluatie in april 2015

Beiden vinden De Cultuur Loper in Brabant een goede invulling van de

kwam naar voren dat er onder

CmK-regeling. “De Cultuur Loper brengt het gesprek binnen scholen op

scholen nog te weinig eigenaar­

gang en helpt hen eigen keuzes te maken”, zegt Kramer-Segers. Knol

schap is. “Daar is nog veel te

noemt De Cultuur Loper heel helder. “En wat ik echt sterk vind, is dat

winnen”, zegt Knol. “In Brabant

het al in 27 deelnemende gemeenten is ingezet.” Kramer-Segers vult

gaat het, mede door De Cultuur

aan: “De Cultuur Loper gaat uit van culturele competenties en dat is een

Loper, al heel goed; daar is de

goede vertaling van het leerplankader.”

vraag van de school echt leidend.

Maar er zijn ook plekken die nog

Zelfbewustzijn

niet zo ver zijn.”

De CmK-regeling past binnen het algemene onderwijsbeleid. “Vergele­ ken met een paar jaar geleden ligt er steeds meer focus op een brede

De overheid zet daarom de

vorming van kinderen”, licht Kramer-Segers toe. “Het draait niet langer

komende jaren haar stimulerings­

alleen om cognitieve zaken, maar ook om bijvoorbeeld burgerschap en

beleid voort. De CmK-regeling

kinderen culturele competenties bijbrengen.” Knol: “Denken in compe­

wordt met vier jaar verlengd tot

tenties gaat verder dan vaardigheden als zuiver zingen of in perspectief

en met 2020. Bovendien komt er

leren tekenen, het gaat ook om cultureel bewustzijn en kritisch kijken

met de Muziekimpuls een extra

naar de wereld om je heen. Dat zal alleen maar aan belang winnen, dus

injectie van 25 miljoen euro.

is het des te belangrijker dat scholen goed toegerust zijn.”

Kramer-Segers kan mensen ge­ ruststellen die zich zorgen maken

Zo ver is het nu nog niet. “Een echt grote slag die we nog moeten maken,

dat cultuureducatie voortaan

is dat leerkrachten zich voldoende vaardig weten”, zegt Knol. Een ander

louter muziekonderwijs zal zijn:

streven is zorgen dat alle scholen – en niet alleen de enthousiastelingen

“Andere aspecten van cultuur tel­

– werk maken van cultuuronderwijs. Knol is daarom blij dat de onderwijs­

len even goed. De Muziekimpuls

inspectie binnenkort onderzoek gaat doen naar de staat van cultuur­

volgt de lijn van CmK. Het gaat

educatie. “Dat is een begin, maar ik verwacht dat cultuureducatie vaker

ook hier om de vraag: waar wil jij

onderwerp van gesprek zal worden tijdens inspectiebezoeken.”

als school op inzetten?” |

} tekst Roy van Weverwijk

1

2

3

Kunst en cultuur stimuleren onder meer de verbeelding, het onderzoeken, het interpreteren en waarderen. Cultuuronderwijs in primair en voortgezet onderwijs laat kinderen nadenken over wie ze zijn en hoe zij in de wereld staan. Met veel enthousiasme en plezier ontwikkelen de leerlingen van De Cultuur Loper-scholen hun creĂŤrend, onderzoekend en reflecterend vermogen.

In beeld!

7

in de praktijk

5

6

1. Leerlingen aan de slag met lichtschrijven, een workshop gegeven door Anoek Beumer (VO) 2. Een resultaat van een leerling die meedeed aan het project Moooi! (PO) 3. Onderzoekende schilderles (VO) 4. Leerlingen aan de slag met een muurschildering op de Algemene School Oost in Bergen op Zoom (PO) 5. Leerlingen onderzoeken de uitdrukking van de emotie ‘boos’ (PO) 6. Leerlingen onderzoeken de uitdrukking van de emotie ‘blij’ (PO) 7. Aan de slag met kinetische kunst, een workshop gegeven door IWAZ (PO) 8. Het kleien van een buste (VO)

4

8

7

} tekst Bea Ros } foto’s Ben Nienhuis

Brabantse co-creatie Niet weer iets nieuws, maar samenwerken en benutten wat er al is.

Dat is de Brabantse aanpak voor Cultuur­ educatie met Kwaliteit, met co-creatie en bewustwording als sleutelwoorden.

Toen in 2012 het landelijke

Vanuit die gedachte werd De

programma Cultuureducatie met

Cultuur Loper geboren.

Kwaliteit (CmK) aangekondigd werd, besloten twee provincia­

Samenhang

le instellingen met onder meer

Bij het nadenken over een Bra­

cultuureducatie in het taken­

bantse invulling voor CmK was één

pakket de handen ineen te slaan.

ding meteen helder: we beginnen

“Kunstbalie mag dan kunst de

niet bij nul. Petra Levert, hoofd

scholen binnenbrengen en wij

Kunsteducatie bij Kunstbalie, licht

erfgoed, uiteindelijk hebben we

toe: “Er gebeurt al zoveel, laten

hetzelfde doel”, vertelt Ninke van

we daar eerst eens goed naar

der Heijden, projectleider vanuit

kijken.”

Erfgoed Brabant. Dat doel is bij

Brabant signaleerde dat er inder­

leerlingen culturele competenties

daad veel gebeurt, maar dat sa­

te ontwikkelen. Dat vraagt om

menhang en doorlopende lijnen

goede cultuureducatie en dat

ontbraken. Dat is ook landelijk

weer om deskundige ondersteu­

het beeld, en uit de verkenning

ning van scholen en leerkrachten.

die minister Bussemaker in 2014

interview

liet uitvoeren, kwam dan ook de

werken (zie ook het artikel op

In deze 27 gemeenten wilde

roep dat cultuureducatie een

pag. 12 t/m 15).

iedereen meedoen. “Grappig is

integraal onderdeel moet worden

Het concept van De Cultuur

dat elke partij, op de vraag bij

van het curriculum. In Brabant

Loper is al doende gegroeid. “Het

de eerste tussentijdse evaluatie­

merkten Kunstbalie en Erfgoed

was alsof we een pad aanlegden

meting naar wie initiatiefnemer

Brabant bovendien dat mensen

met een stapel tegels onder de

was, zichzelf noemde. Ofwel:

zich onvoldoende bewust zijn van

arm en telkens een nieuwe tegel

iedereen voelt zich eigenaar van

waar ze precies mee bezig zijn.

voor onze voeten legden”, vertelt

het project en dat is goed.”

“Wij hebben daarom ingezet op

Van der Heijden. Iedereen moest

samenhang, opbouw en bewust­

daarbij wennen aan een nieuwe

Ook met scholen maakten ze

wording”, vertelt Levert. “Alle drie

rol. “Onze medewerkers moesten

duidelijke afspraken. “Het is de

zien we als belangrijke voorwaar­

bijvoorbeeld leren coachen,

eerste keer in mijn carrière dat

den voor goede en duurzame

scholen moesten leren geen ant­

ik scholen heb geadviseerd niet

cultuureducatie. Daarbij wilden

woorden te krijgen, maar die zelf

deel te nemen”, vertelt Levert.

we niet de zoveelste doorlopende

te bedenken”, aldus Levert.

“Een school moet echt ambities

leerlijn ontwikkelen, maar juist

hebben en tijd willen investeren Matching

om dingen te veranderen. We ei­

ject dat daaraan voorafgaat.”

Naast bewustwording is co-cre­atie

sen bijvoorbeeld dat de directeur

De Cultuur Loper is een vier­

een sleutelwoord in de Brabantse

aanwezig is bij de start van het

jarig programma dat bestaat uit

aanpak. Om cultuur­educatie met

programma.” In 2013 startten

coaching, scholing en een online

kwaliteit te verwezenlijken moe­

88 voorloperscholen (waarvan

instrument dat scholen helpt be­

ten alle partijen samenwerken.

3 scholen uit het voortgezet on­

wuste keuzes te maken voor hun

De provincie faciliteert Erfgoed

derwijs) en inmiddels zijn er bijna

cultuureducatie. Centrale vraag

Brabant en Kunstbalie om het

evenzoveel volgscholen. Minder

is wat je als school de leerlingen

project De Cultuur Loper te leiden

dan volgens planning, en het oor­

in 8 jaar tijd wil meegeven en

en de lijntjes bij elkaar te houden.

spronkelijke doel van 250 scholen

hoe je daar via ontwikkeling van

Ook de inbreng van gemeenten

eind 2016 is daarom bijgesteld

culturele competenties aan kunt

is belangrijk. “Wij hebben bewust

naar 220. “De aanloop duurde

gezocht naar matching met ge­

langer dan we dachten. Bewust­

meenten om lokaal verantwoor­

wording kost tijd. Verder moet

delijkheid en commitment te

je dit alleen doen met scholen

krijgen”, verklaart Levert. Boven­

die echt willen. Trekken aan een

dien konden ze zo de bestaande

dood paard heeft geen zin.”

Pe

aandacht besteden aan het tra­

tra ve Le rt

lokale infrastructuur benutten en versterken. Scholen werken vaak

Vier doelen

al samen met lokale intermediairs

Binnen De Cultuur Loper werkt

(voorheen marktplaatshouder), dus

Brabant aan de vier doelen van

daar kon op worden voortgebouwd.

de CmK-regeling. “Curriculum­

Na voorlichtingsbijeenkomsten

ontwikkeling, deskundigheids­

in 2012 voor alle 65 Brabantse

bevordering en samenwerking

gemeenten (minus de B5) is met

tussen scholen en instellingen

27 gemeenten een participatie­

zijn in ons project onlosmakelijk

overeenkomst gesloten. Van der

met elkaar verbonden”, vertelt

Heijden noemt de voorwaar­

Levert. “Die doelen kunnen we

den om mee te doen: “Dat de

in onze verantwoording aan het

gemeente een vast bedrag per

Fonds voor Cultuurparticipatie

inwoner investeert, dat er een

nauwelijks scheiden.”

lokale intermediair is en dat er

Ook het vierde doel, de ontwikke­

scholen zijn die willen deelnemen.”

ling van beoordelingsinstrumen­

Soms wilden scholen wel, maar

ten, is in het vizier. De Brabantse

de gemeente niet of omgekeerd.

projectleiders onderzoeken }}

9

10

interview

samen met collega-instellingen

Kunstbalie en Erfgoed Brabant

vorm geven aan cultuureducatie,

in Gelderland en Friesland een

zorgen ervoor dat lokaal opge­

maar het culturele veld zullen ze

werkwijze waarmee leerkrachten

dane ervaringen zo veel mogelijk

altijd nodig hebben als samen­

de culturele ontwikkeling van

gedeeld worden. Sectorbrede

werkingspartner. “Wij geloven

leerlingen kunnen bijhouden.

kennisontwikkelgroepen (KOG’s)

niet in een DIY-pakket”, stelt

Een soort cultureel leerlingvolg­

buigen zich over vraagstukken

Levert. Van der Heijden vult aan:

systeem dat niet is gebaseerd op toetsen, maar op observatie en (zelf)reflectie door leerlingen.

“Een Citotoets voor cultuur­

“Een school moet echt ambities hebben en tijd willen investeren om dingen te veranderen.”

educatie, dat wil niemand”, stelt Levert. “Het gaat erom dat leer­ krachten met nieuwe ogen naar leerlingen gaan kijken en hun leren onder woorden te brengen en te duiden wat ze zien.”

die overal terugkomen, zoals

“Scholen kunnen het niet alleen,

Ervaringen delen

creativiteitsontwikkeling en

want ze zijn geen experts in kunst

Na de aanloop, waarin De Cultuur

vakoverstijgend werken. Dat kan

en erfgoed. En culturele instellin­

Loper vaste vorm kreeg, is het

uitmonden in informatie op de

gen zijn geen experts in didac­

project inmiddels goed op stoom.

website of in scholing. Ook buiten

tiek. Ze hebben elkaar nodig en

Natuurlijk waren er hobbels onder­

Brabant delen ze ervaringen. Zo

juist daarom is samenwerking zo

weg. Door bezuinigingen vielen

werkt de Zuid-Hollandse collega

belangrijk.” |

in veel gemeenten kunstencentra

Kunstgebouw met De Cultuur

weg of scholen moesten door een

Loper, introduceert collega Stad­

fusie of personeelswisseling pas

kamer De Cultuur Loper in Zwolle

op de plaats maken. “We hebben

en onderzoekt de provincie Zee­

allerlei variaties meegemaakt,

land invoering ervan (lees ook het

maar vooral ook heel veel mooie

artikel op pag. 31). “Van al hun

dingen zien opbloeien”, vertelt

ervaringen leren wij ook weer”,

Levert. Zo merken ze tijdens

zegt Levert.

de

scholen steeds zelfstandiger

an

Dankzij De Cultuur Loper kunnen

betrokken zijn.

nk ev

dat gemeenteambtenaren echt

rH

eij

de n

de halfjaarlijkse bijeenkomsten

Ni

2017 en verder

Vanaf 2017 komt er een nieuwe landelijke regeling voor cultuureducatie. Kunstbalie en Erfgoed Brabant doen op basis van hun ervaringen daarvoor de volgende aanbevelingen: y zet in op verbreden en verdiepen in plaats van weer iets nieuws; y continueer de matchingsformule, dat is een waarborg voor commitment

en verantwoordelijkheid;

y verbind de Impuls Muziekonderwijs aan de vervolgregeling voor CmK,

zodat ze elkaar versterken in plaats van verzwakken;

y geef meer aandacht en ruimte voor samenwerking met pabo’s, school­besturen en de verbinding met het voortgezet onderwijs.

Overeenkomsten en verschillen

‘

Ik mag als Belg, Vlaming, een reflectie maken in dit belangrijke tijdschrift over cultuuronderwijs.

In de boeiende voorbereidende gesprekken met Ad [red.: van Drunen] van Kunstbalie

die onze huiskamers en zo ook onze

kwamen we uit op het onderzoeken van verschillen: wat doen wij anders, wie doet

klassen ongefilterd binnenstromen:

wat beter en waar staan we op de ranglijst? Wellicht een zinvolle oefening, ware

soappersonages worden verliefd,

het niet dat ik iemand ben die vooral gelijkenis opzoekt. Verschilpunten tussen onze

een olifantenkalf wordt geboren, een

landen en culturen zijn immers makkelijk te benoemen, maar vaak complex of

vluchtelingenkind spoelt aan. In een

moeilijk hard te maken.

buitenwijk gordt een jongeman een bomgordel om. Bij gebrek aan een

Neem nu fietsen. Een theorie in de cultuurwetenschap stelt dat je de kern van een

historisch of politiek referentiekader

cultuur kunt weervinden in datgene wat de maatschappelijke top en basis verbindt.

waren de jongens van het tweede

In Nederland wordt dan wel eens ‘fietsen’ genoemd. Het straatbeeld in bijvoorbeeld

leerjaar zich nauwelijks bewust

Groningen lijkt dit meer dan te bevestigen. Ook in Vlaanderen speelt fietsen een

van de impact van hun enscenering.

ongelooflijke rol. U herinnert zich misschien nog de volksopstand, die node ontstond

Docenten wacht de unieke rol om

toen het parcours van Onze Ronde van Vlaanderen werd gewijzigd. Fietsen hebben

samen met onze kinderen zo’n kader

we gemeen, maar toch is het heel verschillend. In Nederland heb ik er een beeld bij

te ontwikkelen.

van bagagedragers en dijken, van kaarsrechte bruggen over rivieren en kanalen.

In Vlaanderen hangt er meer een geur van braadworst en bier, en het lawaai van

Maar niet alleen in de klas of op de

autobotsers [red.: botsautootjes]. En vooral heroïek, de geruststellend geconstrueer-

speelplaats, ook buiten de school zijn

de heroïek van de ontembare kasseihelling. Het gesprek hierover is als een oefening

we als maatschappij op zoek naar

in cultureel bewustzijn. Ook Nederland kent zijn klassiekers, al lijkt het erop dat

kaders. Als cultuur schrijven we voort-

Nederlandse fietshelden onze Vlaamse molshopen liever overslaan en hun heil

durend nieuwe verhalen om betekenis

zoeken in Echte Bergen.

te geven aan die beelden. Voor de gezondheid – én voor het democratisch

En onze leraren? Ik durf te stellen dat docenten in Vlaanderen en in Nederland zich

gehalte – van onze samenleving is het

in een erg gelijk spanningsveld bevinden. Een spanningsveld dat je zo zou kunnen

essentieel te onderzoeken hoe we dit

omschrijven: de maatschappij verwacht steeds meer van onderwijs, terwijl de leer-

bewust, maar vaker nog onbewust,

lingenpopulatie steeds diverser wordt. Diverser op vlak van afkomst, maar ook in

doen.

ontwikkeling, leerproblemen, gezinssituatie of culturele bagage van leerlingen. Van docenten verwachten we in essentie dat zij de brug maken tussen onze kinderen en

Niet alleen heeft cultuuronderwijs er

onze verwachtingen. Cultuuronderwijs kan niet om deze spanningsboog heen. Laat

dus alles bij te winnen zich uitdrukke-

ons daarom een cultuuronderwijs ontwikkelen vanuit een perspectief dat docenten

lijk te verhouden tot maatschappelijke

waardeert. Een perspectief waarbinnen cultuuronderwijs mee betekenis geeft aan

uitdagingen. Als samenleving of

maatschappelijke vragen. Onderwijs speelt zich immers niet af in een vacuüm. De

onderwijs kunnen we evenmin om

druk op onderwijs weerspiegelt evoluties op economisch, cultureel en politiek vlak.

cultuur of reflectie op cultuur heen.

Op de basisschool van mijn kinderen ontstond midden vorig schooljaar ophef door

En nu ga ik fietsen.

een spel dat kinderen van het tweede leerjaar hadden bedacht. Een jongen wordt geblinddoekt en moet op zijn knieën zitten, achter hem staat een vriendje klaar om

Brecht Demeulenaere is adviseur voor

hem te ‘onthoofden’. Scènes die zo uit de nieuwsberichten over IS kunnen komen.

het Vlaams onderwijsbeleid.

Kinderen groeien hier en nu op in een constante en nabije beeldenstroom. Beelden

’

} tekst Brecht Demeulenaere

11

column

} tekst Bea Ros } foto Ben Nienhuis

In 8 stappen

naar cultuureducatie met kwaliteit

Coaching, scholing en een online instrument: dat is De Cultuur Loper van Kunstbalie en Erfgoed Brabant.

Monique Koolen en Clara Linders, vanuit Kunstbalie meebouwend vanaf het eerste uur, geloven in het programma, dat uitgaat van de vraag: wat wil je leerlingen meegeven in 8 jaar cultuuronderwijs?

achtergrond

Linders: “Toen wij drie jaar geleden begonnen met

Koolen vult aan: “Dat betekende dat we in co-creatie

De Cultuur Loper wisten we vooral dit: we willen

met scholen en partners aan het werk zijn gegaan.

door­bouwen op wat scholen nu al doen. En we gaan

Want ondanks verschillen, zijn er ook veel over­

gebruikmaken van de energie en de kansen die er

eenkomsten: wat heb je als school nodig om een

liggen. Want scholen verschillen enorm, op allerlei

kwaliteitsslag te maken? Een school moet overzicht

punten die bepalend zijn voor hun cultuuronderwijs.

krijgen: wat doen we al? En samen bepaal je: wat

De ene school staat in de weilanden, de andere naast

willen wij als school onze leerlingen meegeven en

het kunstencentrum. De ene directeur is op zoek naar

hoe gaan we dat doen? We hebben in gesprek met

onderwijsvernieuwing, de andere wil het vooral behap­

scholen en partners handvatten ontwikkeld die

baar houden: het team, de leerling­populatie, de

elke school op zijn eigen manier kan invullen. Die

onderwijsvisie, wat ze al doen en veroverd hebben…

handvatten kregen een plek in het online traject. De

Dat was het vertrekpunt: we gaan uit van de diver­

persoonlijke begeleiding en coaching van de school

siteit en zoeken samen met de school naar wat er

zijn daarbij onmisbaar. Evenals de intermediairs, en

nodig is om hier cultuureducatie tot bloei te brengen.”

de coaches van Kunstbalie en Erfgoed Brabant.”

Het traject van De Cultuur Loper bestaat uit 8 stappen: een rondleiding Stap 1 Intake – commitment creëren

als spiegel: herkent de school zich hierin? Koolen noemt als voorbeeld een school die heel thematisch werkte, behalve bij cultuureducatie. “Waarom? vroeg

Ja zeggen tegen een programma waarmee je als

de intermediair. Bleek dat dat kwam doordat ze

school extra geld krijgt voor het cultuurprogramma

disciplinegerichte methodes hadden. Ze hadden

plus gratis begeleiding, is verleidelijk. Maar om aan

daar nooit eerder bij stilgestaan.”

De Cultuur Loper deel te nemen moeten scholen serieus werk willen maken van cultuureducatie.

Sterker nog: om tot goede duurzame cultuureducatie te komen moet het eigenaarschap ervan bij de school liggen, is de overtuiging van Koolen en Linders. Dat vraagt wel wat van de school. “Het intakegesprek is

Stap 3 Ambitiegesprek – toekomstwensen voor leerlingen formuleren

een belangrijk moment waarop je afspreekt dat je samen het traject in gaat”, vertelt Koolen.

Een stevig gesprek van 2 uur met directeur, icc’er en intermediair begint met een groot vel papier en de opdracht: ‘Teken jouw leerling en benoem wat je hem in 8 jaar cultuuronderwijs wilt meegeven.’ Het

Stap 2 Assessment – in de spiegel kijken

blijken bijzondere, zeer gewaardeerde gesprekken.

“We nodigen de school uit te denken in wensgedach­ tes voor kinderen. Dat geeft zoveel energie!” aldus

Dit is het begin van een antwoord op de centrale

Koolen. Linders: “En al doende ontstaat het beeld

vraag: wat willen wij leerlingen meegeven met

dat cultuureducatie een vanzelfsprekend deel van

cultuureducatie? Op de website van De Cultuur

hun onderwijsvisie is.” Aan het eind van het gesprek

Loper vult de icc’er (de interne cultuurcoördinator)

staan er drie ambities op papier, denk aan: ‘open

een vragenlijst in over de cultuureducatie op school:

blik’, ‘creatief in denken en doen’, ‘betrokken bij mijn

gaat het om verbreden of verdiepen, om discipline­

omgeving’. Die ambities fungeren tijdens het hele

gericht of thematisch onderwijs? Het assessment

traject als inspiratiebron: wat deed ons hart ook

laat vervolgens een leerlingtype zien, dat fungeert

alweer sneller kloppen?

13

14

achtergrond

“Van aanbod- naar dialooggericht werken is voor mij een mooi voorbeeld van de cultuur­omslag die we met De Cultuur Loper nastreven” – Monique Koolen

Stap 4 Teambijeenkomst – alle neuzen dezelfde kant op

Stap 6 Meerjarenvisie – keuzes maken Om van ambities tot een concreet lesprogramma te

“Een onmisbare stap is het delen van de ambities

komen bleek een tussenstap nodig. Want ambities

met het team”, vertelt Linders. “Veel teams zien tot

inspireren, maar zijn vaak nog te open om er con­

hun verrassing: wat wij belangrijk vinden voor onze

creet aan te kunnen werken. Daarom is er binnen

leerlingen, geldt eigenlijk ook voor ons als leerkrach­

De Cultuur Loper een online tool ontwikkeld die

ten.” De kunst voor directeur en icc’er is het team

gebruikmaakt van C-zicht: de competenties voor

mee te nemen in dit ontwikkelproces, en daar is nog

cultuureducatie – reflecterend, creërend en onder­

winst te behalen. Koolen: “De Cultuur Loper is geen

zoekend vermogen. De icc’er, met hulp van de

project dat scholen ‘even’ doen om daarna weer over

intermediair, vertaalt de ambities van de school in

te gaan tot de orde van de dag. Je kunt als school

gedragsindicatoren, wat resulteert in een meerjaren­

alleen een duurzame kwaliteitsslag maken als het

visie. Koolen: “In deze stap gaat het echt om keuzes

ontwikkelproces in alle klassen doordringt.”

maken. De meerjarenvisie geeft het programma focus, los van de concrete invulling.”

Stap 5 Eerste activiteiten – nieuwe dingen uitproberen De Cultuur Loper begint met bewustwording en visievorming, maar scholen willen ook snel aan de slag in de klas. “Terwijl ze in het traject verder werken aan die bewustwording, vragen we in deze stap ook

In huis

al te starten met activiteiten die aansluiten bij de ambities”, vertelt Linders. “Er worden veel workshops ingezet om het team zelf weer eens te laten ervaren wat cultuureducatie met je kan doen.”

De Cultuur Loper werkt met de 3 domeinen. Hiermee kan de school een breed en evenwichtig programma samenstellen met uiteenlopende culturele activiteiten. In 8 jaar ontwikkelt de leerling zich als maker (In huis), deelnemer (Met de culturele omgeving) en als publiek (Uit de grote wereld). Ook in de overlap tussen de domeinen vinden interessante activiteiten plaats. Zoals een project waarin leerlingen samen met theatermakers hun eigen voorstelling vervaardigen.

Met de culturele omgeving

Uit de grote wereld

achtergrond M r eu . v is er a d L op al s r i s tu u t s ul ep C nc D e Co bij M n EL kke an tro e v be r t s rp de e e n nt w Le f o ijs ie th at a t du c e

“Cultuureducatie met kwaliteit kun je alleen bewerkstelligen als leerkrachten instrumenten in handen hebben waarmee ze hun eigen visie daadwerkelijk in het klaslokaal kunnen toepassen” – Matthijs Leendertse

Stap 7 Activiteitenplan – samenhang aanbrengen Als de school duidelijk voor ogen heeft welke set indicatoren het beste past bij de ambities, kunnen ze het activiteitenplan opstellen: een programma dat culturele activiteiten bijeenbrengt in hun onderlinge samenhang en meldt uit welke domeinen (in huis, culturele omgeving, grote wereld) de school die put.

Het is een document dat het team kan gebruiken als leidraad voor keuzes en uitvoering van de activiteiten.

Deze stap staat voor de eerste groep scholen – de voorloperscholen – dit najaar op het programma. De ontwikkelaars zoeken nog naar een aantrekkelijke werkvorm waarmee stap 7 samen met de intermedi­ air en de school kan worden gezet.

Stap 8 Implementatieplan – van denken naar doen Met het uiteindelijke implementatieplan kan de

Deskundigheidsbevordering

Een belangrijk onderdeel van De Cultuur Loper is deskundigheidsbevordering voor alle betrokken partijen. Zo kregen intermediairs en coaches van Kunstbalie en Erfgoed Brabant een training in het voeren van ontwikkelingsgerichte gesprekken met scholen. Trainer Margreet Rierink gaf als belangrijke lessen mee: “Vraag wat de school precies voor ogen heeft, wees nieuwsgierig en projecteer niet je eigen beelden op de school.” Voor deelnemende scholen zijn er tal van (gratis) trainingen en workshops, van een muziekworkshop tot creativiteitsontwikkeling en vakoverstijgend werken met de 21ste-eeuwse vaardigheden. Het aanbod wordt steeds vaker toegesneden op de wensen en vragen van een school. Scholingsaanbod voor het volgen van de culturele ontwikkeling van leerlingen is in de maak. Ook voor cultuuraanbieders zijn er scholingen en trainingen, bijvoorbeeld om te leren omgaan met C-zicht, zodat zij scholen duidelijk kunnen vertellen bij welke culturele competenties en gedragsindicatoren hun aanbod aansluit.

school onderbouwd aan de slag. De intermediair wordt een coach op de achtergrond en de school neemt zelf het heft in handen. “De scholen in onze klankbordgroep zeiden: daar hoeven jullie geen tool voor te bouwen, dit kunnen we”, vertelt Linders. En daarmee heeft de school het eigenaarschap over het cultuuronderwijs veroverd.

De overgang van stap 6 naar 7 bleek groot. Daarom is hier nu een gesprek met directeur, icc’er en intermediair ingevoegd. Even pas op de plaats: wat kunnen we met de meerjarenvisie? Herkennen we die nog als onze cultuurvisie? Om daar grip op te krijgen werkt de icc’er (eerst met de directeur, later met het hele team) een actieplan uit op basis van één gedragsindicator.

“Wij bedenken het niet voor de scholen, ze bepalen zelf welke kwaliteitsslag ze maken” – Clara Linders

15

16

} tekst en foto’s Simone Vos

in de praktijk

Rustgevende, klassieke muziek klinkt door de gymzaal. “Maak je mooiste boog samen met je vriendje of vriendinnetje”, zegt Jolanda Spaninks tegen de kleuters. Jolanda is leerkracht op Sancta Maria in Bergen op Zoom. Op deze basisschool is het traject van De Cultuur Loper in volle gang.

De Cultuur Loper op

Sancta Maria Vandaag staat het thema ‘bogen en regenbogen’

want ze zitten nog in de flow waarmee ze daarnet

centraal in de cultuurles. Een middag in de klas geeft

met hun lichaam bogen maakten in de gymzaal”,

een inkijk in de werkwijze. Jolanda laat de leer­lingen

vertelt ze.

zelf kiezen op welke manier ze met ‘bogen en regen­ bogen’ aan de slag willen. In één hoek kunnen de

De visie

kleuters verven, in een andere hoek knippen en

Dat is precies de visie die de school voor ogen heeft

plakken. Ook kunnen ze bogen maken met draden

met De Cultuur Loper. Jolanda is niet alleen leer­

of lezen over regenbogen. “Ik laat ze hun gang gaan,

kracht maar ook icc’er, waardoor zij nauw betrokken

in de praktijk

eerlijk. Op hun niveau zijn ze al reflecterend bezig.

En ze werken samen, dan willen ze elkaar helpen of het werk van een ander kind afmaken”, aldus de leerkracht.

Coaching Artisjok & Olijfje In verband met De Cultuur Loper volgde het team het coachingstraject van Artisjok & Olijfje. Dit duo richt zich op ervaringen opdoen met je lichaam en van daaruit creatieve activiteiten ontwikkelen. Samen met hen maakte Jolanda de les over bogen en regen­ bogen. “Maar cultuureducatie moet zich als een is bij het beleid voor cultuureducatie. “We willen het

olievlek verspreiden. Ze moet invloed uitoefenen

creatieve vermogen van de leerlingen aanboren door

op alle vakken, het zijn geen losse lessen.”

ze dingen te laten ontdekken en daarvoor moet je als docent creatief zijn”, aldus Jolanda. “Kleuters zijn al

Volgend schooljaar wil de basisschool ouders meer

aan het onderzoeken, creëren en reflecteren op hun

betrekken bij De Cultuur Loper. “Er is een rol weg­

werk. Daarom willen wij als team dat leerlingen een

gelegd voor ouders binnen cultuureducatie, maar

breed aanbod van cultuureducatie krijgen. In alle

hoe die er precies uitziet, moeten we nog ontdek­

jaren moeten de zeven disciplines twee keer aan bod

ken”, aldus Jolanda.

komen.”

Ik luister en kijk 3 domeinen

De leerlingen knippen en buigen ondertussen

De school werkt binnen de 3 domeinen. Een paar

verder. Trots zegt Jolanda: “Ik geniet van de ver­

keer per jaar bezoeken groepen voorstellingen uit

wondering bij kinderen, dat creatieve proces wil ik

domein 3 en Sancta Maria is betrokken bij lokale cul­

niet onderbreken. De ene leerling tekent een huis

turele activiteiten. “Naast het aanbod buiten school

onder de regenboog en de andere maakt hele kleine

wilden we ook activiteiten op school hebben”, licht

krulletjes. Dan zeg ik niet ‘Dit is goed en dat is fout’.

Jolanda toe.

Ik maak ook geen voorbeeld van een regenboog.

Ze mogen zelf bepalen hoe ze een boog tekenen,

Ze loopt langs de tafels waaraan haar leerlingen wer­

de ver­antwoordelijkheid ligt bij de kinderen. Ik luister

ken en hurkt af en toe naast een van hen neer. “Hoe

en kijk naar ze; ik heb een meer coachende rol

heb je dit gemaakt?” vraagt ze. “Kinderen zijn heel

ge­kregen.” |

17

45000

voorlopers

leerkrachten

ZO leerlingen

} tekst Ad van Drunen

30000

2013

In 2013, kort voor de zomer, startte een aantal scholen met het traject 15000 van De Cultuur Loper. Bij de eerste tussentijdse jaar 2013 effectmeting in 2014 konden we concluderen dat 0 jaar 2013 jaar 2013 De Cultuur Loper op koers ligt. De resultaten die het afgelopen half jaar zijn geboekt, stemmen tot nog meer tevredenheid.

175

staan we ervoor!

volgers en] 150 n (voorlopers) voorlopers [grafiek maken] n (88 voorlopers en 55125 volgers) 2013 leerlingen 1.522 leerkrachten Sterke groei24.538 Bereik vergroot scholen (88 voorlopers en 78 volgers) Medio 39.500 3.777 In 2013 zijn 100 882015 scholen in Brabant leerlingen gestart met De Bijleerkrachten de start in 2013 bereikte De Cultuur Loper 24.320 Cultuur Loper, medio 2015 zijn dat er al 166. Hoewel

leerlingen in het primair onderwijs. Dit aantal was in

de regeling Cultuureducatie met Kwaliteit vooral ge­

juni 2015 toegenomen tot 39.500. Het aantal leer­

richt is op het50 primair onderwijs, nemen ook 4 scho­

krachten in het primair onderwijs dat in aanraking

len voor voortgezet onderwijs deel aan De Cultuur

kwam met De Cultuur Loper verdubbelde zelfs. Ook

25 zet verder door tot naar verwachting Loper. De groei

het enthousiasme onder de deelnemende leerkrach-

75

220 scholen in 2016.

0 sterke groei jaar 2013

ten steeg.

jaar 2013

175

jaar 2013 40.000

4.000

30.000

3.000

20.000

2.000

10.000

1.000

150 125 100 75 50

85 PO 3 VO

140 PO 3 VO

2013

2014

25 0

scholen

162 PO 4 VO

[staafdiagram maken] 0 0 2013 medio 2013 2015 2013 medio88 scholen (voorlopers) 2015 2014 143 scholen (88 voorlopersleerlingen en 55 volgers) leerkrachten Medio 2015 166 scholen (88 voorlopers en 78 volgers)

medio 2015

Dit investeren scholen zelf De betrokkenheid van scholen wordt jaarlijks in uren van directie, icc’er en leerkrachten (buiten de regulie­ re lestijden) uitgedrukt. Medio 2015 is dit aantal uren verdubbeld tot 17.004. Ook verplichten scholen zich om de jaarlijks beschikbare € 10,90 per leerling in de prestatiebox* daadwerkelijk aan cultuureducatie te besteden. In 2015 is hiermee een bedrag van € 430.550,00 gemoeid.

20.000

450.000 360.000

15.000

270.000 10.000 180.000 5.000

90.000

*Met ingang van het schooljaar 2014-2015 is het budget per leerling in de prestatiebox verhoogd van € 10,90 naar € 11,27; met

0

2013

ingang van het schooljaar 2015-2016 is het bedrag € 11,50. In de overeenkomst voor deelname aan De Cultuur Loper is echter t/m 2016 het bedrag van € 10,90 per leerling gehanteerd.

uren

medio 2015

0

2013 prestatiebox

medio 2015

600

evaluatie educatief medewerkers

educatief medewerkers

450

300 stap 1. Intake

stap 5. Eerste activiteiten

8 scholen

2 scholen

150

stap 2. Assessment

jaar 2013

60

45 scholen

0

medio 2015

stap 6. Meerjarenvisie

Zo ver zijn de scholen

39 scholen

Scholen werken met De Cultuur Loper aan een

jaar 2013

stap 3. Ambitiegesprek

stap 7. Activiteitenplan

7 scholen

61 scholen

stap 4. Teambijeenkomst

stap 8. Implementatieplan

4 scholen

in ontwikkeling

bijeenkomsten*

activiteitenprogramma dat in opbouw, samenhang medio 2015

en samenstelling past bij de visie en situatie van de school. Zij doen dit aan de hand van een traject dat bestaat uit acht stappen. Hiernaast is aangegeven met welke stap de scholen, samen met hun inter­ mediair, medio 2015 bezig zijn.

uitgevoerde trainingen

[staafdiagram] [staafdiagram] 40 soorten scholing 2013 590 educatief medewerkers 2013 590 educatief medewerkers Samenwerking met aanbieders Cruciale rol intermediairs; aantal stijgt Medio 2015 488 educatief medewerkers Medio 2015 488 educatief medewerkers Naarmate scholen verder zijn gevorderd met De Cul­ De rol van de lokale intermediair als verbindende 20

0

jaar 2013

tuur Loper en bewuster hun activiteiten kiezen, neemt

schakel tussen scholen en cultuuraanbieders is cruci­

de rol van de cultuuraanbieder toe. In 2013 is een

aal. De intermediair is het lokale aanspreekpunt voor

prognose van het aantal te bereiken medewerkers

de uitvoering van De Cultuur Loper. Coaches van

van cultuuraanbieders aangereikt. Medio 2015 blijkt

Kunstbalie en Erfgoed Brabant scholen de interme­

dat dit aantal lager is. Dit komt enerzijds doordat

diairs in die rol. Aanvankelijk waren 16 intermediairs

jaar 2014 medio 2015relatie aangaan met minder scholen een duurzame

beschikbaar in de 27 betrokken gemeenten; een aan­

aanbieders, anderzijds spelen lokale bezuinigingen

tal dat is verdubbeld. Nog steeds komt het voor dat

hierin mogelijk ook een rol.

één intermediair verschillende gemeenten bedient, steeds vaker zetten gemeenten meer medewerkers in.

600

[Grafiek?]

medewerkers

450

40

intermediairs

30

2013300 2014 Medio 2015 Aantal soorten scholing 4 15 150 Aantal uitgevoerde trainingen 6 0 Aantal bijeenkomsten* 2013 8 medio 52 2015

20

15 40 41

24

10 0

2013

medio 2015

Scholing op maat

Monitor cultuureducatie in 2014 en 2015

De Cultuur Loper voorziet in deskundigheidsbevorde­

In 2014 heeft een eerste effectevaluatie van De Cultuur

ring door scholen en cultuuraanbieders een uitgebreid,

Loper plaatsgehad. Scholen benoemden hun belangrijkste

praktijkgericht scholingsaanbod ter beschikking te

doelen: werken met doorgaande leerlijnen; vergroten van

stellen. Vraag en ambitie van het onderwijs zijn leidend

de kennis van het team; activiteiten beter afstemmen op de

bij het ontwikkelen van de trainingen. Deze manier

culturele ontwikkeling van leerlingen; verdiepen van de

van werken leidt tot een toenemend aantal trainingen.

visie van de school; verstevigen van het curriculum, waar­bij de culturele ontwikkeling van de leerling centraal staat.

40

trainingen

In 2015 is een provinciale monitor cultuureducatie uitge-

30

voerd onder alle Brabantse scholen, waarmee scholen die wel en niet deelnemen aan De Cultuur Loper met elkaar

20

kunnen worden vergeleken. De eerste bevindingen laten een ‘kanteling in denken’ zien onder de deelnemers van

10

De Cultuur Loper. De resultaten worden binnenkort gepu0

2013

2014

medio 2015

bliceerd op www.decultuurloper.nl.

19

20

} tekst Eric Alink } foto Ben Nienhuis

interview

De gedeputeerde is

tekstvast “Aaaah”, riep Henri Swinkels. Met een mes in zijn rug viel hij uit een kast. Zo eindigde zijn eerste schooltoneeloptreden. Als gedeputeerde roept hij vooral “Ooooh!” Want cultuur nodigt uit tot leven in verwondering. Een plezierig gesprek.

bewijst een van zijn favoriete vrijetijdsbestedingen: hij schrijft teksten voor (muziek)theater.

Sleutel Met De Cultuur Loper is hij blij: “Een goede mix van een online instrument, coaching en financië­ le impulsen.” De naam associeert

Zijn werkkamer ligt op het zuiden.

jonge makers die hij op Theater­

hij vooral met een sleutel die

Zon op z’n bureau. Maar ook

festival Boulevard 2015 uitreikte.

op vele deuren past. Toch gaan

in zijn hoofd: Henri Swinkels is

“Cultuureducatie helpt je te

sommige voorgoed op slot. Het

blij dat het nieuwe bestuur van

ontdekken wat je in je mars hebt,

aantal kunstencentra in Brabant

Brabant cultuur als kerntaak blijft

waarbij presentatiemogelijkheden

is gedaald. In 2011 waren er 25,

zien. Opmerkelijk, want overal in

en podiumervaring je stappen

nu nog 17. Bovendien is hun

Nederland sneuvelen ambities en

kunnen versnellen.”

werkgebied bijna gehalveerd.

budgetten. En het was al ietwat kaal na het stoppelveldbeleid van Halbe Zijlstra. Voor een extra zeis zorgde de PVV: cultuur zou ‘een linkse hobby’ zijn.

Om boven zo’n krasse bewering

“Cultuur leert je om jezelf uit te drukken en maakt je blik ruimer”

te staan, heeft Swinkels geen huishoudtrapje van Brabantia no­ dig. Kalm: “Cultuur is essentieel voor iedereen. Net zoals een dak

Het zou een volzin uit een nota

“De bezuinigingsgolven van

boven je hoofd, goede gezond­

kunnen zijn. Maar hij meent het,

gemeenten raken buitenschool­

heid en eten. Cultuur leert je om

de ervaringsdeskundige. Als kind

se cultuureducatie”, bevestigt

jezelf uit te drukken en maakt je

kreeg hij blokfluitles in naschool­

Swinkels. “De vanzelfsprekend­

blik ruimer.”

se uren. Later volgden slagwerk

heid dat je overal kon aankloppen

en toneel. Cultuureducatie noemt

voor les in hobo of beeldhouwen

Ervaringsdeskundige

hij essentieel voor de ontwikke­ling

is niet langer gegarandeerd. Vak­

Talentontwikkeling in Brabant kan

van kinderen. “Muziek leerde me

docenten die bij kunstencentra in

al evenmin zonder cultuureduca­

wat samenspel is, toneel maakte

dienstverband werkten, komen

tie, ziet hij. Het vormt de basis.

me zekerder en sociaal leniger.

nu in zzp-achtige constructies

Dat leert Kunstbende, maar

Bovendien leerde ik schoonheid

terecht. Hun rechtspositie wordt

ook de Fontys Entreeprijs voor

ervaren.” Dat zo’n liefde beklijft,

minder aantrekkelijk. Als dat

interview

zo blijft, vrees ik leegloop op

is inhoudelijk regisseur en aan­

zich sterk op cultuureducatie,

lange termijn en vergrijzing in die

bieder van kennis en kunde. Met

bij andere scholen zie je dat ze

beroeps­groep.”

een voet­noot bij de buitenschool­

het ‘erbij doen’. Dat kan eigenlijk

Versterkt die ontwikkeling het

se cultuureducatie: “Nu gemeen­

niet.” Volgens de gedeputeerde is

belang van binnenschoolse cul­

ten bezuinigen klinkt regelmatig:

het vaak geen kwestie van onwil,

tuureducatie? De gedeputeerde

‘Dan betaalt de provincie het wel.’

maar van andere besognes. “Ze

zwijgt eventjes – de kunst van het

Dat vind ik te makkelijk. Maar ik

moeten hun tijd en geld verde­

zorgvuldig formuleren leerde hij

kijk niet weg: een commissie gaat

len. Toch sta je als provincie niet

eerder in de Vughtse en landelijke

met het hele veld praten over

met lege handen. We hebben De

politiek. “Idealiter is de volgorde:

buitenschoolse cultuureducatie.

Cultuur Loper en proberen het

eerst binnenschools, dan daar­

Nee, dat wordt geen lang onder­

bewustzijn van schooldirecties te

buiten. Zo bereik je ook iedereen.”

zoek of dik rapport. In het najaar

vergroten.”

Met vriendelijke lach: “Dat klinkt

gaat de com­­mis­sie al adviseren.

stichtelijk, maar dat mag. Ik had

De tendens van het College is om

Casting

een leermeester binnen de vak­

te experimenteren met creatieve

Nog even een terugblik. In het

bond [Swinkels werkte bij de FNV

oplossingen.”

vermakelijke schooltoneelstuk Boeven en madeliefjes eindigde

en Nederlandse Politiebond – red.] die vond dat ook kinderen die

Andere kwestie: cultuureducatie

boef Henri Swinkels al in het

timmerman of metaalwerker wor­

is vuur aanblazen – met dank

eerste bedrijf. Zijn nieuwe rol van

den recht op kennismaking met

aan leerkrachten in Brabant.

gedeputeerde cultuur in Brabant

cultuur hebben. Hij heeft gelijk.”

Maar soms raken ze buiten

lijkt betere casting. Of het ook

adem. Daarnaast is een visie op

bevalt? Swinkels met glimlach,

Niet wegkijken

cultuureducatie niet voor elke

zonder souffleur: “De waarde van

De culturele rol van de provincie

school vanzelfsprekend. Swinkels

cultuur kun je nauwelijks over­

is volgens Swinkels tweeledig. Zij

erkent dat: “Sommige profileren

schatten.” |

21

} tekst Tim Post

Passende leerling-volgmethode De komende decennia zal Nederland steeds meer behoefte hebben aan innovatieve en nieuwsgierige schoolverlaters die op verschillende niveaus binnen allerlei sectoren op de arbeidsmarkt aan de slag kunnen.

Landelijke initiatieven pleiten – samenvattend – voor een onderwijs­ benadering waarbij leerlingen al op jonge leeftijd worden geboeid door de maatschappelijke dromen en uitdagingen van morgen, en boven­ dien worden aangemoedigd om zelf meer oplossend, ondernemend en kritisch te leren denken. Naast aanbevelingen over de verdergaande ver­ ankering van dit zogenaamde ‘21ste-eeuwse leren’ in het curriculum van het basisonderwijs, blijken scholen evenzeer behoefte te hebben aan een passende leerling-volgmethode. Hiermee kunnen leerkrachten niet alleen het kennis­niveau maar ook de beoogde 21ste-eeuwse vaardig­heden van de leerlingen zélf, op formatieve wijze, binnen de alledaagse klaspraktijk stimuleren en volgen.

Aanstekelijke schoolcultuur De redenen voor de realisatie van een dergelijke leerling-volgmethode zijn veelzijdig. Het stelt leerkrachten allereerst in staat de ontwikkeling van de 21ste-eeuwse vaardigheden bij hun leerlingen in te schatten en nauwkeuriger en met een groter vertrouwen passend onderwijs te ver­ zorgen. Het invoeren van een volgmethode schept ook een aanstekelijke

} tekst Juliette Walma van der Molen

Naar hogere orde denken Er wordt veel geschreven over leren in de 21ste eeuw. Een belangrijke vraag is welke kwaliteiten we willen dat leerlingen hebben. Vanuit het onderzoekscentrum Science Education and Talent Development (SETD) van de Universiteit Twente is een raamwerk opgesteld van vier betekenis­ volle leerlingkwaliteiten.

1. Vaardigheden De eerste kwaliteit is die van vaardigheden. Kinderen leren nu vooral din­ gen te onthouden, begrijpen en toepassen. Bij hogere orde denken leren ze ook analyseren, evalueren, zelf creëren en creatief denken. Daarnaast moet er meer aandacht komen voor onderzoekende en ontwerpende vaardigheden. Ook is het belangrijk dat leerlingen creatiever en flexibeler leren denken en leren wat ze kunnen doen om hun eigen leren te verbeteren.

2. Houdingen Nieuwsgierigheid en verwondering zijn geen vaardigheden, maar hou­ dingen die voorafgaan aan bepaald gedrag. Tot 7 jaar zijn kinderen van nature nog heel nieuwsgierig, maar in het basis- en voortgezet onderwijs verdwijnt die houding. Ze geven zelf aan dat ze geen vragen durven stellen op school, omdat ze het gevoel hebben dat de leerkracht en hun medeleerlingen dat vervelend vinden. Er gebeurt precies dat wat we niet willen, terwijl ze wel nieuwsgierige vragen stellen in de buitenschoolse situatie. Een kritische denkhouding, waarbij leerlingen niet alles zomaar

Visie

op 21ste eeuwse vaardigheden

visie

schoolcultuur die de ontwikkeling van de creativiteit en

onder meer basisschool De Wijde Wereld in Uden,

nieuwsgierigheid van de leerlingen serieus neemt. Tot

gestart met de ontwikkeling van een leerling-volg­

slot biedt een volgmethode inhoudelijke handvatten

methode. De beoogde methode sluit aan bij de leer­

voor het formuleren van een onderbouwde onderwijs­

lingkwaliteiten die uit diverse wetenschapsdisciplines

visie en ze faciliteert op deze manier gerichte school­

én de onderwijspraktijk naar voren komen als meest

ontwikkeling en leerkrachtprofessionalisering. Tot op

belangrijk, en bij landelijke onderwijsadviezen op het

heden beschikt de Nederlandse onderwijspraktijk

gebied van het 21ste-eeuwse leren. De volgmethode is

echter niet over een geschikte leerling-volgmethode

bedoeld voor de gehele basisschoolperiode en biedt

voor het 21ste-eeuwse leren. Redenen daarvoor

leerkracht, ouders en school een overzicht van de

zijn, onder meer, de nadruk die het onderwijs legt op

talentontwikkeling van de leerling. De volggegevens

summatieve toetsing van kennis; het feit dat vaardig­

vullen de gebruikelijke leerlinggegevens op school

heden en houdingen op het gebied van bijvoorbeeld

aan (zoals rapportcijfers, CITO-scores, et cetera) en

nieuwsgierigheid, creativiteit en kritisch denken

geven inzicht in de brede ontwikkeling van leerlingen.

lastiger op grote schaal kwantitatief te meten zijn dan

Na afloop van het samenwerkingsproject wordt de

parate kennis; en het feit dat binnen de wetenschap­

leerling-volgmethode met onderwijsondersteuning op

pelijke literatuur een veelvoud aan relevante onder­

een aantrekkelijke en toegankelijke wijze beschikbaar

wijsmodellen bestaat die elkaar vaak niet citeren.

gesteld aan het onderwijsveld.

Samenwerking met De Wijde Wereld de Universiteit Twente, in nauwe samenwerking met

Tim Post is onderwijspsycholoog en werkzaam bij het Onderzoeks­ centrum Science Education and Talent Development (SETD) binnen de vakgroep ELAN aan de Universiteit Twente.

aannemen en leren verschillende perspectieven te

zich altijd kan ontwikkelen. Dat creëert zelfvertrou­

zien, moet leidraad zijn voor waardering.

wen bij leerlingen en zorgt ervoor dat we meer kijken

Recentelijk is door onderzoekscentrum SETD aan

naar wat zij wél kunnen in plaats van hen eenzijdig af 3. Motivatie

te rekenen op wat ze niet zouden kunnen.

Zowel een intrinsieke motivatie (willen-kunnen bena­ dering) als een extrinsieke motivatie (willen-presteren

Deze vier kwaliteiten gelden voor alle domeinen en

benadering) is belangrijk voor kinderen. Ze kunnen

vakken. Ook zijn ze relevant voor alle ontwikkelfases

worden uitgedaagd door toetsvormen die niet alleen

en leeftijden van leerlingen, zelfs na het funderend

vragen naar één enkel juist antwoord, maar ook

onderwijs. Ze zouden het vertrekpunt kunnen zijn in

geprikkeld door bijvoorbeeld opdrachten te geven

de groep, in de vorm van stimulerend vakoverstijgend

waarbij verschillende antwoorden of oplossingen

onderwijs waarin allerlei van belang zijnde kennis­

mogelijk zijn. Leerlingen die zich uitgedaagd voelen

domeinen en vaardigheden – zoals cultuur, taal, reke­

op originaliteit, creativiteit en kritisch denkvermogen

nen, oriëntatie op de wereld en op jezelf, en digitale

zijn op een andere manier gemotiveerd dan bij een

geletterdheid – een plek vinden.

standaardtoets.

4. Ieder kind kan talenten ontwikkelen Onderzoek wijst uit dat deze kwaliteiten en vaardig­ heden bij iedere leerling steeds een beetje verder

Prof. dr. Juliette Walma van der Molen is ontwikkelingspsycholoog, hoogleraar aan de Universiteit Twente en directeur Center for Science Education and Talent Development

ontwikkeld kunnen worden. Veel mensen hebben echter nog het idee dat ‘talent’ iets is wat vastligt.

Belangrijk is daarom een zogenoemde growth mind­ set te cultiveren: het fundamentele idee dat iedereen

Juliette en Tim zijn vanuit de Universiteit Twente betrokken bij De Cultuur Loper. Zij ontwikkelen een leerling-volgmethode waarmee de vorderingen van leerlingen op het gebied van cultuureducatie kunnen worden gevolgd.

De relatie tussen cultuureducatie en talentontwikkeling staat daarin centraal.

23

} tekst Simone Vos

Hoe sluiten makers uit het derde domein aan bij de wensen van scholen? Spreken zij dezelfde taal als het gaat om cultuureducatie? De medewerkers educatie van Artemis, Het Noordbrabants Museum en De Stilte over het spreken van die taal.

Spreken we dezelfde taal?

Vier vragen aan...

...Het Noordbrabants Museum Hoe sluit Het Noordbrabants Museum aan bij De Cultuur Loper?

Tim Veldhuis: “We werken samen met verschillende scholen, waaronder

ze hebben iets gecreëerd en mo­

De Cultuur Loper-school De Bolster in Sint-Michielsgestel. De scholen

gen het daarna presenteren.”

geven input en feedback en daardoor weten we zeker dat onze educatie­ zijn we om de tafel gaan zitten om samen te kijken waar cultuur en kunst

Hoe zorg je ervoor dat je dezelfde taal spreekt als de school?

nog in het onderwijs ontbreken. Bij deze school was dat op het gebied

“Als je eenmaal met de school in

van erfgoed. We ontwikkelen nu een programma voor groep 4 en groep

gesprek bent, is de taal geen pro­

8, zodat de leerlingen na vier jaar over hun eigen ontwikkeling kunnen

bleem. Het is niet dat we elkaar

reflecteren.”

niet begrijpen, het is meer dat

programma’s aansluiten bij de wensen uit het onderwijs. Met De Bolster

het lastig is de tijd te vinden om

Hoe gebruik je de competenties cultuur­educatie?

samen te zitten. Bij het ontwikke­

“De competenties cultuur­educatie zijn wat mij betreft erg belangrijk. Ze

len van een programma nemen

blinken uit in hun eenvoud en het zijn termen die iedereen begrijpt. We

we de leerkracht mee in het

komen indirect in aanraking met de competenties cultuureducatie en ze

traject. Ik kies bijvoorbeeld een

sluiten goed aan op onze eigen educatieve visie ‘kijken, doen en tonen’.

aantal kunstwerken uit en loop

Wij zorgen ervoor dat kinderen tijdens museumlessen hun receptieve

samen met de leerkracht door

vermogen gebruiken. En als ze aan de slag gaan, zetten ze hun analy­

het museum, die dan zijn of haar

serend en creërend vermogen in. Uiteindelijk tonen ze hun werk in het

mening kan geven. Inhoudelijke

museum en daarbij komen reflectie en presentatie om de hoek kijken.”

beslissingen nemen we samen, het is co-creatie.”

Wat brengt dat kinderen?

“Kinderen zijn na afloop van zo’n les ontzettend trots op wat ze hebben gemaakt. Hun werk is te zien in het museum en dat is voor hen bijzonder:

Tim Veldhuis is medewerker Educatie van Het Noordbrabants Museum

vraag & antwoord

...Artemis Hoe sluit Artemis aan bij De Cultuur Loper?

Wat brengt dat kinderen?

Erica van de Kerkhof: “We hebben één project bij een

Liesbet: “Soms zeggen kinderen na de voorstelling:

De Cultuur Loper-school in Dongen: Dubbelleren.

‘Ik snapte het niet.’ Maar als je er dan over doorpraat

Hierin leert de leerkracht om in de lessen meer met

en erop reflecteert, blijken ze het wel te snappen.

een theatervoorstelling te doen en drama in te zetten.

Kinderen ervaren de competenties indirect en daar­

De grote kracht van De Cultuur Loper is dat die een

om is het van belang dat instellingen en leerkrachten

bewustzijn creëert waardoor je op een andere manier

beseffen dat kunst die competenties kan bedienen.”

tegen kunst aan kunt kijken. Maar domein 3 mag daarin nog wel meer aanwezig zijn.”

Hoe zorg je ervoor dat je dezelfde taal spreekt als de school?

Hoe gebruiken jullie de competenties cultuureducatie?

Erica: “In het educatiemateriaal bij voorstellingen

Liesbet Swings: “We maken bij onze voorstellingen

kunnen we goed inspelen op de vraag van de school.

een educatief programma. Dat zien we als een hink-

Het project Dubbelleren is toegespitst op theater en

stap-sprong: de kinderen maken tijdens de voorbe­

woordenschatontwikkeling omdat deze school dat

reiding eerst kennis met de voorstelling. Dan volgt

wilde. In gesprekken met de school kijken we naar

de stap waarin ze naar de voorstelling gaan en deze

wat wij kunnen betekenen en wat de school zelf heeft

beleven. Daarna moeten ze weer landen en verwer­

aan materiaal. Deze school gaf aan dat ze een avon­

ken wat ze hebben meegemaakt. In die landing, daar

tuur aan wilde gaan en dan hebben wij veel vrijheid.”

zit het reflecterend vermogen. Het creërend vermo­ gen komt aan bod wanneer de kinderen aan de slag gaan met de voorstelling.”

Erica van de Kerkhof is educatiemedewerker en Liesbet Swings is educatiemaker bij Artemis.

...De Stilte Hoe sluit De Stilte aan bij De Cultuur Loper?

met de competenties cultuur­

zich vrijer met hun lijf en ze zijn

educatie. In het materiaal dat

creatiever bij andere vakken.”

Luydgarde Rijnen-Huiskamp:

wij maken voor de lessen en

“We zijn in 2014 op drie De

workshops zijn de competenties

Cultuur Loper-scholen gestart

vertegenwoordigd. Het accent

Hoe zorg je ervoor dat je dezelfde taal spreekt als de school?

met een driejarig dansproject. De

ligt nu nog vooral bij ons. In

“In het inspiratiejaar hebben we

scholen hebben het inspiratiejaar

opdrachten is er bijvoorbeeld

vooral veel geluisterd en zijn we

achter de rug en dat was een be­

ruimte genoeg voor de kinderen

het gesprek aangegaan met de

langrijk jaar. Hierin leerden ze De

om te experimenteren. Kinderen

scholen. Door op scholen actief

Stilte kennen en leerden wij de vi­

onderzoeken de mogelijkheden

te zijn krijg je beter mee welke

sie van de scholen kennen. In het

van bewegingen en we reflecte­

visie een school heeft. Ik ga na

inspiratiejaar maken de scholen

ren met de leerlingen na afloop

de lessen ook in gesprek met de

elk op hun eigen manier kennis

van de les over wat ze hebben

leerkracht en ik kan mijn vervolg­

met dans. De ene school heeft

gezien of gedaan.”

activiteiten en de leerroute ter

een meer afwachtende houding

plekke bijsturen. Alles gebeurt in

en de andere wil al gelijk op een

Wat brengt dat kinderen?

actieve wijze kennismaken.”

“De directeur van een van de

samenspraak.”

scholen zei tegen ons: ‘Jullie

Hoe gebruiken jullie de competenties cultuureducatie?

hebben iets in gang gezet, de

“Ons gezelschap werkt gericht

beweging.’ De kinderen voelen

school is letterlijk en figuurlijk in

Luydgarde Rijnen-Huiskamp is combinatie­ functionaris Danseducatie bij De Stilte

25

26

} tekst Bea Ros

achtergrond

Noord-Brabant kent twee programma’s die scholen helpen bij cultuureducatie: De Cultuur Loper van de provinciale expertisecentra Kunstbalie en Erfgoed Brabant, en De Culturele Ladekast van de vijf grote Brabantse steden (B5).

Hoewel ieder op een eigen manier ondersteuning en aanbod heeft voor scholen, staan ze samen pal voor cultuureducatie met kwaliteit. De Cultuur Loper en De Culturele Ladenkast: de overeenkomsten en de verschillen.

De Cultuur Loper & De Culturele Ladekast Visievorming

De Cultuur Loper bestaat uit coaching, scholing en een online instrument waarmee een school in 8 stappen een eigen visie ontwikkelt op cultuur­ educatie. Centrale vraag daarbij is: ‘Wat willen we onze leerlingen in acht jaar meegeven?’ De school leert – met hulp van coaches en intermediairs – ambi­ ties te vertalen in culturele competenties. Dit mondt uit in een meerjarenvisie op cultuureducatie en een plan van aanpak. Het resultaat legt de school naast wat ze allemaal al doet en in huis heeft, waardoor duidelijk wordt waar even­ tuele kansen liggen. De expertisecentra onderscheiden drie culturele compe­ tenties: onderzoekend, creërend en reflecterend vermogen. De vermogens zijn vertaald naar gedragsindicatoren, zodat je als leerkracht kunt observeren en bijhouden hoe de leerlingen zich ontwikkelen.

Leerlijnen De Culturele Ladekast is een raamwerk waarmee scholen,

De Culturele Ladekast is primair gericht op het product: een doorlopende leerlijn verankerd in het onder­wijsprogramma

in samenwerking met cultuuraanbieders, een doorlopende leerlijn (cultuureducatie algemeen of per kunstdiscipline) kunnen vormgeven. Startpunt is de eigen vraag en visie van de school. Elk van de vijf Brabantse steden legt eigen accenten op basis van het (lokale) aanbod en de inzet van de school zelf. Alle leerlijnen zijn gebaseerd op vier culturele competenties: receptief, creërend, reflectief en analyserend vermogen. Deze vermogens zijn vertaald naar doelen per twee leerjaren (1-2 t/m 7-8), zodat de school kan werken aan een doorlopende leerlijn.

5

De 5 grote Brabantse steden zijn Breda, Eindhoven, Helmond, ’s-Hertogenbosch en Tilburg.

Vakinhoud In De Cultuur Loper draait het meer om de competenties dan om specifieke vakinhoud of kunstdisciplines. Dit vanuit de gedachte dat een kind culturele competenties kan verwerven met muziek, maar evengoed met beeldende kunst. Het gaat er vooral om dat een school nadenkt over wat ze de leerlingen precies wil bijbrengen met een muziekles, museumbezoek of de gastles van een kunstenaar. Mede om die reden ontwikkelen de provinciale expertisecentra binnen De Cultuur Loper niet zelf aanbod. De B5 doen dat samen met lokale cultuuraanbieders juist wel, en sluiten met hun aanbod aan op vragen en wensen van scholen.

De Cultuur Loper is primair gericht op het proces: vanuit visievorming het eigen cultuurprogramma versterken

Landelijk beleid

Trainingen Beide programma’s voorzien in deskundigheids­ bevordering, zoals trainingen, workshops en coaching voor scholen en cultuuraanbieders. Bij De Cultuur Loper staan visievorming, bewustwording en com­ petentiegericht denken centraal. Bij De Culturele Ladekast zijn de trainingen gericht op visievorming en praktischer van aard. Zo zetten de B5 bijvoor­ beeld coaches in die leerkrachten ondersteunen in het verzorgen van kunstlessen. Zowel de B5 als de provinciale expertisecentra huldigen het standpunt dat leerkrachten veel zelf kunnen (leren), maar dat gevarieerde en goede cultuureducatie altijd vorm krijgt in samenwerking met cultuuraanbieders. In de leerlijnen van de B5 is dat (professionele) kunstaan­ bod al verankerd. Kunstbalie en Erfgoed Brabant borgen dit door scholen aan te sporen te putten uit 3 domeinen: In huis, Met de culturele omgeving en Uit de grote wereld.

In de landelijke stimuleringsregeling Cultuureducatie met Kwaliteit (2013-2016) staan deskundigheidsbevordering van leerkrachten en educatief medewerkers, doorlopende leerlijnen en het ontwikkelen van beoordelings­ instrumenten voor cultuureducatie centraal. In opdracht van het ministerie van OCW maakte de Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) een leerplankader kunstzinnige oriëntatie, uitgewerkt in vier (algemene) leerlijnen: beeldende vakken, dans, drama en muziek. Net als bij de beide Brabantse programma’s draait het om competenties en het creatieve ontwikkelingsproces van leerlingen. Datzelfde geldt voor Cultuur in de Spiegel, het grote onderzoeksproject onder leiding van de Groningse hoogleraar Barend van Heusden. Ook hierin zijn cultureel (zelf)bewustzijn en reflectie centrale concepten en gaat het niet primair om het verwerven van vakinhoudelijke vaardigheden, maar vooral om de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. De culturele competenties sluiten aan bij de zogeheten 21ste-eeuwse vaardigheden als kritisch en creatief denken, problemen oplossen en onderzoeken.

} tekst Ilonka de Ridder } foto Ben Nienhuis

Gemeenten met ambitie

Maar liefst 27 gemeenten startten in 2013 met De Cultuur Loper. Zij tekenden voor vier jaar een overeenkomst met als doel het cultuuronderwijs op hun scholen te ver­ beteren. Daarmee tonen zij ambitie, nemen verantwoordelijkheid en wordt cultuureducatie lokaal gefaciliteerd.

Ad van Drunen is vanuit Kunstbalie projectleider Cul­

is niet alleen dat gestaag wordt gewerkt aan betere

tuureducatie met Kwaliteit (CmK) in Noord-Brabant.

cultuureducatie, maar ook dat de 27 gemeenten een

Hij onderhoudt de contacten met het Fonds voor

bijdrage leveren aan de instandhouding van de lokale

Cultuurparticipatie (FCP), met collega-instelling Erf­

cultuureducatieve basisvoorziening en een duurzame

goed Brabant en de 27 deelnemende gemeenten ten

samenwerking van scholen met hun culturele om­

behoeve van de jaarlijkse inhoudelijke en financiële

geving stimuleren.”

verantwoording. Al twee jaar ervaart hij bijna dage­ lijks dat alle betrokkenen binnen de 27 gemeenten

Nu bekend is dat de regeling CmK tot en met 2020

“de nek uitsteken” om de regeling CmK met behulp

wordt verlengd, krijgen gemeenten de kans hun

van De Cultuur Loper tot een succes te maken. “Men

ambities nog verder te verwezenlijken. De successen

probeert uit, is kritisch, stelt bij en denkt mee.”

zullen naar verwachting van Van Drunen een ‘trigger’ zijn voor meer gemeenten, scholen en cultuuraan­

Na twee jaar blijkt dat de deelnemende gemeenten

bieders om met De Cultuur Loper aan de slag te gaan.

zeer betrokken zijn bij de lokale organisatie van

“De 27 gemeenten dienen dan tot een aansprekend

cultuureducatie. “Het mooie van De Cultuur Loper

voorbeeld voor anderen.” |

achtergrond

De meerwaarde van matchen Van 2013 tot en met 2016 investeren 27 Brabantse gemeenten, Kunstbalie, Erfgoed Brabant en het Fonds voor Cultuurparticipatie jaarlijks 1,8 miljoen euro in De Cultuur Loper. Door de matching van gelden van-

“Cultuureducatie draagt eraan bij dat jeugdigen een leven lang actief dan wel passief blijven deelnemen aan culturele activiteiten” – gemeente Heusden

uit rijk, provincie en gemeenten worden verantwoordelijkheden over drie overheden verdeeld en is er in totaal 7,2 miljoen euro beschikbaar om te werken aan de doelen van Cultuureducatie met Kwaliteit.

“Het is een groot goed als leerlingen op school in aanraking komen met diverse vormen van kunst en cultuur: om hun blik te verruimen, talenten te ontdekken en de vaardigheden te leren die hard nodig zijn in de 21ste eeuw. Dit begint allemaal op school” – gemeente Schijndel

“Cultuureducatie heeft een prominente plaats in het totale cultuurbeleid van onze gemeente, met een duidelijke positie en relatie met het onderwijs.

Op jonge leeftijd kunnen kinderen ‘ruiken’ aan de verschillende disciplines van kunst en cultuur.

Zeker ook de kinderen die deze beleving anders niet meemaken” – gemeente Veghel

“Met de regeling CmK kunnen we als kleine gemeente, met weinig middelen, een groot verschil maken voor leerlingen van al onze scholen. Wij hopen hiermee de achterstand op het gebied van de (culturele) ontwikkeling ten opzichte van grotere gemeenten en steden te minimaliseren” – gemeente Woudrichem en Aalburg

“Door de regeling zijn bestuurders nog meer het belang van goed cultuuronderwijs gaan inzien, waardoor zij de komende jaren budget beschikbaar blijven stellen. Het wordt zeer gewaardeerd dat ook het rijk en de provincie bijdragen en dit tot en met 2020 blijven doen” – gemeente Etten-Leur

“De regeling CmK vormt de basis van waar­uit een toekomstbestendige lokale infra­structuur wordt gebouwd” – gemeente Boxtel

“Wij vinden de Brabantse aanpak met De Cultuur Loper als invulling van CmK heel goed. Voor de toekomst streven wij ernaar het aantal deelnemende scholen uit te breiden” – gemeente Uden

29

30

} tekst Beo Ros } foto Ben Nienhuis

interview

buur Het belang van een goede

Intermediair Dian Langenhuijzen (Cube in Bernheze) stimuleert de samenwerking tussen scholen en hun culturele omgeving. Aanbod brengen maakt steeds vaker plaats voor co-creatie.

“Het tweede domein, de culturele omgeving van

schoolthema’s. Zo bereik je meer diepte. Steeds va­

de school, is heel belangrijk. Kinderen worden zich

ker werken we een-op-een met een school, dan kun

bewust van wat er allemaal gebeurt in hun omgeving

je maatwerk creëren. We stimuleren dat mensen van

en raken daarbij betrokken. Ze komen bijvoorbeeld

buitenaf hun kennis delen met de leerkrachten, en zo

de kunstenaar met wie ze samen een mozaïekbankje

gaat het groeien.

hebben gemaakt, weer tegen in de winkel. En ze zien

Iemand van buiten de school kan leerkrachten anders

dat bankje staan en zijn er trots op dat ze daaraan

naar dingen laten kijken. Je brengt bovendien het ge­

meegewerkt hebben. Het brengt hun respect bij voor

sprek in het team op gang. Zo wordt cultuureducatie

kunst. Ze leren bovendien: cultuur gaat over mij,

hun ding in plaats van mijn ding. Was ik vroeger aan­

hoort bij mij, en ik mag daaraan meedoen.

jager en inspirator, nu ben ik ook coach en partner.

Als school heb je niet alle expertise zelf in huis. Daar­

Steeds vaker is er sprake van samen creëren.

om stimuleer ik scholen om samen te werken met

Een mooi voorbeeld van co-creatie is ons nieuwe

kunstenaars en aanbieders uit de buurt. Dan kun je

project WAT ANDERS. De icc’ers zeiden me: we vin­

echt werken vanuit de culturele competenties en de

den het moeilijk om het reflecterend vermogen han­ den en voeten te geven. Daarop hebben we samen dit project opgezet, waarin we kinderen stimuleren na te denken over wie ze zijn, wat hun talent is en hoe ze dit kunnen inzetten om samen met anderen de wereld te verbeteren. Alle 11 basis­scholen doen mee met 3000 kinderen van groep 1 tot en met 8. Het gaat echt leven in Bernheze, steeds meer mensen sluiten zich erbij aan, zoals ouders, sponsoren en vrijwilli­ gers. De beoordelingscommissie van het investe­ ringsprogramma waar we een beroep op hebben gedaan [zie kader, red.] was onder de indruk van de impact die het project nu al heeft.” |

Kansen voor nieuwe projecten

Voor het traject van De Cultuur Loper zijn investeringsprogramma’s ingesteld. Het Investeringsprogramma De Cultuur Loper PO-De Provinciale Plus biedt een extra bijdrage aan activiteiten en scholing. Lokale projecten die provinciebreed beschikbaar kunnen worden gesteld, komen in aanmerking voor een investeringsbijdrage.

Sinds de start in 2014 tot medio 2015 zijn 26 verzoeken gehonoreerd en is een totaalbedrag van € 218.000 toegezegd. Het investeringsprogramma eindigt op 31 december 2016.

Ook buiten Brabant Niet alleen in Noord-Brabant is De Cultuur Loper een gewild instrument, ook in de provincies Zuid-Holland, Overijssel en Zeeland is er grote interesse. Verolique Jacobse, hoofd Informeren en Netwerken van Kunst­­gebouw in het Zuid-Hollandse Rijswijk, vertelt waarom zij met De Cultuur Loper werkt.

“We waren binnen ons totale

ken met waar de school behoefte aan heeft, dat is mooi.” Ook de rol van

scholingsprogramma op zoek

de Kunstgebouwcoach voor de scholen is voor Jacobse een boeiende.

naar een manier waarop we

“We weten dat leerkrachten enorme doeners zijn en dat het ‘waarom’

scholen kunnen ondersteunen

vaak lastig voor hen is. Daar kunnen wij dan in coachen.” Een andere

in het kader van de regeling

reden om de werkwijze van De Cultuur Loper over te nemen is het wer­

Cultuureducatie met Kwaliteit.

ken met de ambities. “De stappen die in het traject voorbijkomen, zijn

Wij vinden de aard van De Cul­

interessant. De scholen krijgen duidelijk voor ogen wat hun ambities zijn,

tuur Loper erg interessant omdat

wat ze al doen en wat ze nog kunnen verbeteren.”

scholen zich met dit vierjarige programma bewust worden van

Groeien

het belang van kunsteducatie.

“De Cultuur Loper in Zuid-Holland lijkt op die in Brabant, maar we

Vragen als ‘Waarom vinden

hebben een aantal aanpassingen gedaan. Bij de meerjarenvisie heb­

we kunsteducatie belangrijk?’

ben we bijvoorbeeld de receptieve kunsteducatie meer benadrukt en

en ‘Hoe willen we die educatie

we wilden de verbeeldingskracht een prominentere plek geven in het

uitvoeren en met wie?’ zijn hierbij

traject. Een aantal regio’s waarin wij werken, is wat traditioneler dan

essentieel,” vertelt Jacobse.

Brabant. Daar denk je als Kunstgebouw over na, want je wilt meegaan met de identiteit van de regio. Dat is juist zo goed aan De Cultuur Loper;

Coachende houding

scholen kunnen zelf aangeven wat ze belangrijk vinden.” In de regio’s

De situatie in Zuid-Holland ver­

Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, Goeree-Overflakkee en Voorne-Putten

schilt van die in Noord-Brabant.

doen 30 scholen mee en 5 scholen in de regio Holland-Rijnland werken

De provincie in het westen heeft

met onderdelen van De Cultuur Loper. Jacobse heeft voor de komende

geen provinciaal kunsteducatie­

jaren de ambitie om te groeien: “We willen meer scholen stimuleren om

beleid, maar 10 regionale projec­

het De Cultuur Loper-traject te gaan volgen. Want cultuureducatie geeft

ten die penvoerders (vergelijkbaar

kinderen mooie en betekenisvolle ervaringen.” |

met de intermediairs in Brabant) uitvoeren. Kunstgebouw onder­ steunt deze penvoerders. “In de tweede helft van 2013 kwamen

Zwolle

Zeeland

we via Kunstbalie met De Cultuur

In de Overijsselse hoofdstad is Stad­

In de provincie Zeeland onderzoekt

Loper in aanraking. We wisselen

kamer, de organisatie voor amateur-

Allies Swinnen de mogelijkheden voor

regelmatig uit waar we mee bezig

kunst en cultuureducatie, een pilot

het invoeren van De Cultuur Loper.

zijn en het Brabantse programma

gestart met 2 scholen in het voortgezet

Haar organisatie Cultuureducatie

klonk goed. Het eigenaarschap

onderwijs. Kunstbalie begeleidt Stad­

boven C-niveau krijgt waar nodig

dat bij de school ligt en het wer­

kamer hierin.

input van Kunstbalie.

31

} tekst Simone Vos

interview

32

in de praktijk

Lessen over erfgoed

Vijf gouden regels

} tekst Mijke Pol en Rob van Oijen

Een jaar geleden formuleerde Erfgoed Brabant vijf gouden regels voor het inrichten en uitvoeren van erfgoedlessen in het basisonderwijs. Nu vertellen scholen hoe zij de regels in de praktijk hebben gebracht.

1.

Zorg voor een zinvolle beleving

2.

Zet met uw erfgoed­lessen aan tot historisch redeneren Hetty Neveu en Janneke Vanhouten, basisschool Torenschouw in Oosterhout: “In de lente organiseren we jaarlijks een erfgoedweek. Alle groepen gaan dan aan de slag op diverse niveaus. Combinatiegroep 1/2 ‘vindt’ een koffer met allerlei spulletjes uit het museum, zoals een oud penseel. Ze leren waar een museum voor dient en waarom het belang­ rijk is om voorwerpen uit het verleden te bewaren. Ook verstoppen we

Lisette van Aert, basisschool Sint

spulletjes in de zandbak, waarna de leerlingen als echte archeologen

Petrus in Boxtel: “Onze school zit

aan de slag gaan. Groep 7/8 verdiept zich in de Tweede Wereldoorlog en

in een monumentaal gebouw en

verzamelt verhalen uit Oosterhout. Op basis van hun vondsten maken ze

bevindt zich op de historische as

een tentoonstelling. In de klas discussiëren ze over morele kwesties. Zou

tussen de Petruskerk en Kasteel

je bijvoorbeeld vriendjes kunnen zijn met een kind van foute ouders?”

Stapelen. Hierdoor krijgen onze leerlingen al veel mee van het be­ lang van cultureel erfgoed. Jaar­ lijks mag groep 4 de Petruskerk beklimmen. Ter voorbereiding vertellen we de leerlingen al over de te bezoeken locatie, zodat ze ter plekke gerichter kunnen kijken. Ze leren het gebouw te plaatsen op de tijdlijn. Achteraf hebben we een groepsgesprek in de klas. Wat hebben de kinderen gezien en wat was hun ervaring?

Je merkt dat het bezoek daar­ door leeft bij de leerlingen.”

in de praktijk

Goed leren kijken: wat zie je?

Hannie Wijnands van basisschool

Wat valt je op? Samen gaan we

We merken dat goed kijken

Het Fundament in Gende­

erop uit om oude gebouwen te

voor verwondering zorgt en de

bekijken. Dit jaar zijn we naar

fantasie prikkelt. Kinderen ont­

een voormalige school geweest

dekken zelf wat de functie van

en vroegen we de kinderen hoe

een gebouw is of wat je met een

je kunt zien dat hier ooit les­

oude koffiemolen kunt. Hierdoor

gegeven werd. Zo leren ze goed

onthouden ze het beter en is

te kijken. In de klas bestuderen

het veel spannender dan een

we voorwerpen en speelgoed.

traditionele les.”

ren: “Bij verschillende projecten gebruiken

3.

wij een kijkwijzer.

Aan leerlingen vragen we: wat zie je?

Laat leerlingen hun waarnemingen onder woorden brengen Anton Willemse van basisschool De Coppele in Oisterwijk: “Op onze school is veel aandacht voor woordenschatontwikkeling. Samen met Elly, onze intermediair Cultuur met Kwaliteit, hebben we de Cultuurflits ontwikkeld. Ze is alle groepen langsgegaan met een voorwerp dat voor haar een persoonlijke betekenis had. Door vragen te stellen kwamen kin­ deren achter de betekenis. Dat geven we ze mee: cultureel erfgoed gaat vooral over verhalen. Kinderen gaan ook met elkaar een dialoog aan. Ze praten over een oud horloge van opa of een zelfgemaakt kunstwerk. Ze leren kijken en luisteren en refereren aan hun eigen kader. We houden taaldenkgesprekken en brengen daarmee het debat naar een niveau dat kinderen aankunnen.”

4.

Hetty en Janneke: “Het is belangrijk om aandacht te besteden aan het erfgoed in de omgeving. Leerlingen kennen de gebouwen, maar weten vaak niet hoe oud

5.

Heb het lef!

ze wel niet zijn. Waarom is dat destijds op die manier gebouwd? En hoe houden ze het allemaal staande?

Zo kom je makkelijk in aanraking met erfgoed.”

Anton: “Vertrouw erop dat niets te gek is. Wil je eigenlijk de school uit omdat er buiten beter geleerd kan worden: ga dat dan doen! Laat de kinderen het erfgoed zien. En experimenteren mag. Niet alles hoeft van voor tot achteren voorbereid te zijn. Je doet iets, evalueert het daarna en vervolgens leer je ervan.”

Lisette: “Het is goed om ouders te betrekken bij de erfgoedlessen. Dat kan door foto’s op de schoolweb­

Hannie: “Erfgoededucatie komt niet boven op de

site te zetten, maar ook door (groot)ouders in de klas

ge­wone methodes. Daar praat ik met ons team over.

uit te nodigen. Laatst kwam iemand vertellen over

Soms kun je met een kleine aanpassing loskomen

cassettebandjes. De leerlingen luisterden onbewo­

van de reguliere lesstof en een erfgoedproject doen.

gen: geen kind wist wat het waren.”

Dat is soms waardevoller dan de lesstof uit een boek.”

33

34

} tekst Max van Alphen } foto Ben Nienhuis

actueel

Welke kansen biedt het rijksoverheidsbeleid in de komende jaren aan scholen met ambitie op het gebied van cultuur­ educatie? Inmiddels worden de eerste contouren zichtbaar van de mogelijkheden voor aanvullende financiering van projecten.

Kansen in komende jaren

Subsidieregeling Professionalisering Cultuuronderwijs De Subsidieregeling Professionalisering Cultuuronderwijs geeft basis­ scholen de kans om cultuuronderwijs beter te verankeren in het curricu­ lum van de school. Binnen deze regeling zijn er mogelijkheden voor de financiering van visieontwikkeling van besturen, het concreet maken van deze visie in schoolwerkplannen en het professionaliseren van school­

In de uitgangspuntenbrief voor

directies en leerkrachten. Een aanvraag indienen bij deze regeling kan tot

het cultuurbeleid 2017-2020 van

maart 2016. De uitvoering mag maximaal twee jaar duren (dus tot 2018).

minister Bussemaker lezen we dat kwalitatief hoogstaand cultuur­

Provinciale advisering en ondersteuning

onderwijs een speerpunt is. Het

Kunstbalie en Erfgoed Brabant gaan in ieder geval door met het verder

besluit om aan de regeling Cultuur-

implementeren van De Cultuur Loper in Brabant. Deze succesvolle

­educatie met Kwaliteit gevolg te

methode wordt medio 2015 op 166 scholen gebruikt om het cultuur­

geven tot 2020 is hier een positief

onderwijs vorm te geven. De ambitie van zowel de provincie als het rijk

uitvloeisel van. Betrok­kenheid

is om meer scholen te betrekken bij De Cultuur Loper. Hoe deze ambitie

van school­besturen en samen­

concreet vorm krijgt, hangt af van de uitwerking van de inhoud van de

werking tussen onderwijs en cul­

regeling CmK door rijk en provincie. De vervolgregeling verschijnt naar

tuursector zijn aandachtspunten.

verwachting medio 2016. Kunstbalie en Erfgoed Brabant blijven scholen

Scholing van leerkrachten, direc­

adviseren over het opstellen van aanvragen voor aanvullende financie­

teuren en bestuurders krijgt de

ring. Zij kunnen ook helpen mogelijkheden op landelijk en lokaal niveau

komende periode extra aandacht.

op elkaar af te stemmen, bijvoorbeeld door combinaties te maken tussen

Het accent op samenwerking tus­

de Impuls Muziekonderwijs en De Cultuur Loper. Daardoor ontstaat er

sen scholen en culturele instel­

voor de school een aanpak die realistisch en overzichtelijk is voor docen­

lingen sluit goed aan bij de extra

ten en die optimaal gebruikmaakt van de geboden ondersteuning (zowel

aandacht die de buitenschoolse

financieel als inhoudelijk). |

cultuureducatie momenteel krijgt van de provincie.

Impuls Muziekonderwijs De Impuls Muziekonderwijs is be­ doeld om leerkrachten te trainen in het geven van muziekonderwijs en te leren samenwerken met partijen uit het muziekveld, zoals muziekscholen, harmonieën en poppodia. De definitieve regeling wordt halverwege oktober 2015 gepubliceerd. Aanvragen kunnen vanaf november doorlopend worden ingediend. De site www.cultuurparticipatie.nl voor­ ziet in meer informatie.

Max van Alphen, senior adviseur bij Kunstbalie, ondersteunt scholen bij het opstellen van aanvragen voor extra financiering van cultuurprojecten

tot slot

De Cultuur Loper wordt ontwikkeld door Kunstbalie in samenwerking met Erfgoed Brabant, als onder­ deel van de regeling Cultuureducatie met Kwaliteit.

Het programma komt in co-creatie tot stand met lokale intermediairs, kunstencentra, scholen,

Colofon

cultuur­­aanbieders en gemeenten in Noord-Brabant.

Dit tijdschrift is een uitgave van Kunstbalie en Erfgoed Brabant.

Postbus 606 | 5000 CA Tilburg

© oktober 2015 redactie Ilonka de Ridder-Lebon Clara Linders Matthijs Leendertse Tera Uijtdewilligen Ninke van der Heijden

Meer weten over De Cultuur Loper?

Kunstbalie t 013 464 82 80 info@decultuurloper.nl www.decultuurloper.nl www.kunstbalie.nl www.erfgoedbrabant.nl

corrector Yvette Cordfunke ontwerp en opmaak FoURPAcK ontwerpers, ’s-Hertogenbosch

Cultuureducatie met Kwaliteit in de etalage Via de website www.cultuureducatiemetkwaliteit.nl maakt het Fonds voor Cultuurparticipatie de landelij­

drukwerk Drukkerij Tielen, Boxtel

ke opbrengsten van de regeling Cultuureducatie met

fotografie Erik van der Burgt, Ben Nienhuis, Gerard-Jan Vlekke, Roy van Weverwijk, Simone Vos, Ilse Wolf

programma’s. Daarnaast etaleert de site inspiratie­

met bijdragen van Eric Alink, Max van Alphen, Brecht Demeulenaere, Ad van Drunen, Boris van de Ham, Tim Post, Bea Ros, Mijke Pol, Rob van Oijen, Simone Vos, Juliette Walma van der Molen, Roy van Weverswijk met dank aan allen die hebben meegewerkt aan de totstandkoming van dit tijdschrift Niets uit deze uitgave mag in enige vorm of op enige wijze worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Kunst­balie. De redactie staat in voor de rechten en betrouwbaarheid van de in haar uitgaven opgenomen informatie waarvoor zij echter niet aansprakelijk kan worden gesteld.

In geval van vragen kan contact worden opgenomen met Kunstbalie.

Kwaliteit (CmK) zichtbaar. Op de site staan alle 54 projecten die onder de vlag van CmK zijn gecreëerd.

KunstSelect De tools die zijn ontwikkeld voor De Cultuur Loper worden gebruikt om ook andere Brabantse scholen te ondersteunen bij het samenstellen van een vol­ waardig cultuureducatief programma. Bijvoorbeeld via KunstSelect: landelijk geselecteerd kunstaan­ bod, waarbij educatie wordt ontwikkeld vanuit de competenties cultuureducatie. KunstSelect brengt leer­lingen in contact met kunst uit de grote wereld (domein 3). www.kunstbalie.nl/kunstselect

35

Enthousiaste intermediairs en coaches van Kunstbalie en Erfgoed Brabant over #decultuurloper

@PaulineUijdehaag: Het hele #team v/e #school #inspireren en #bewust laten worden. #Decultuurloper

@JannekevanSummeren: Uitdaging voor #Decultuurloper: nog meer naar de dagelijkse praktijk

@RoyvanWeverwijk: Proberen de goede ‘brandstof’ te vinden om de motor van scholen draaiende te houden #eigenaarschap

@CecileCooijmans: Focus op #duurzaam samenwerken @PetraFrissen: #Decultuurloper: de best mogelijke versie van jezelf worden

@PatriceMatthee: Soms lijken het ministappen, maar eigenlijk zijn er al enorme stappen gemaakt met scholen #Decultuurloper

@TrefpuntHeusden: #Portfolio waarin groei en ontwikkeling van leerling ineens #doorlopende leerlijn blijken te zijn

@IngeborgSchuster: ‘Heb lef!’ is 1 van de 5 gouden regels voor #erfgoededucatie #wijzermeterfgoededucatie #Decultuurloper

@LuanaBerghmans: Kunst ervaren kan binnen de #3domeinen, maar vooral gewoon in je buik

@DieuwertjeDenigtere: We gaan dit schooljaar weer aan de slag met #erfgoededucatie waarbij we ook willen samenwerken met andere disciplines binnen #Decultuurloper: zin in!!

@BeppieSmit: Uitdaging #Decultuurloper 2016: eigenheid en tegelijkertijd samenhang voeden

@IngridRuijgh: Mooi perspectief #Decultuurloper-coach: niet invullen maar doorvragen!!

@BramRelouw: Stijgende betrokkenheid schoolbesturen biedt veel kansen om lokaal (bestuur, school, gemeente, aanbieders, intermediairs) duurzame innovatieslagen te maken

@MarlonvanCasteren: Met gemeente en directie #VarendonckCollege plannen smeden voor #toekomst. Hoe gaan we samen culturele ambities waarmaken?