200 RAZY KOLBERG scenariusze zajęć WARSZTATY ETNOGRAFICZNE DLA DZIECI w Świetlicy Krytyki Politycznej „Na Granicy” w Cieszynie
200 RAZY KOLBERG. SCENARIUSZE ZAJĘĆ. CYKL 1 | NATURA I KULTURA /NATURA /KULTURA /KULTURA I NATURA CYKL 2 | MALI ETNOGRAFOWIE W DZIAŁANIU /ETNOGRAF/ETNOGRAFKA – KIM JEST OSKAR KOLBERG /KUCHNIA I KULTURA /JĘZYK A KULTURA /BIOGRAFIE LOKALNE /GRY I ZABAWY CYKL 3 | ZAKOŃCZENIE. EWALUACJA
CYKL 1 – wprowadzenie (3 warsztaty) NATURA I KULTURA Celem zajęć jest ukazanie podstawowych różnic między tym, co naturalne a tym, co kulturowe. W dalszym etapie warsztatów wiedza ta będzie konieczna aby wyjaśnić dzieciom czym zajmuje się etnografia jako nauka. Dodatkowo podjęte zostaną wątki codziennego życia na wsi w XIX w., zgodnego z rytmem przyrody. Dzieci poznają czynności wykonywane przez ludzi w danych porach roku na Śląsku Cieszyńskim oraz wybrane obrzędy/codzienne czynności opisane przez Oskara Kolberga.
NATURA I.
Rozmawiamy z dziećmi na temat zmian w przyrodzie. Wprowadzamy pojęcie przemiany pór roku. Pytamy czy jest jakaś zależność między czynnościami wykonywanymi przez człowieka wiosną, latem, jesienią i zimą. Czy kiedyś istniał większy związek między porami roku a czynnościami podejmowanymi przez człowieka?
czas trwania: 1-1,5 h czas przygotowania: 15 min narzędzia: szkła powiększające, aparat, kartka, flamastry, karteczki/tabliczki z napisami czynności, tablica ze schema-
Pomoce naukowe: tabliczki/karteczki z wypisanymi czynnościami* wykonywanymi przez ludzi na wsi oraz tablica z porami roku przedzielona na cztery części. Uwaga! Niektóre z czynności mogą być całoroczne.
tem koła (czterech pór roku)
Dzieci po rozpoznaniu czynności (większość może być dla nich niezrozumiała) mogą dopasować je do pory roku i doczepić do tablicy.
* prządki, szkubaczka, łuskanie fasoli, wykopki, żniwa, zabijaczka, mieszanie owiec, rozsad owiec,
II.
Szukamy śladów wiosny. Dzieci otrzymują szkła powiększająca. Za ich pomocą mają znaleźć ślady wiosny na terenie Cieszyna. Każde odnalezienie śladu podczas spaceru badawczego dokumentujemy robiąc zdjęcie. Tak powstaje album fotograficznych śladów wiosny.
zahajcować, klagać (mieszanie mleka z podpuszczką), kuczerowanie (powożenie koniami), zarabiać ciasto, deptać kapustę, krónżać (szatkować) kapustę,
III.
Równocześnie dzieci otrzymują zadania aby znaleźć suchą trawę, patyki, elementy przyrody, który będą potrzebne do utworzenia jakiegoś obiektu na następnych zajęciach.
heklować, łomać len (międlić len), zaszałować (obijać deskami), stawiać chałupę.
KULTURA I.
Prezentacja zdjęć z ubiegłego tygodnia. Pytamy dzieci czy pamiętają co to jest ślad wiosny, co jest częścią natury a co kultury?
czas trwania: 2 h czas przygotowania: 30 min narzędzia: sucha trawa, patyki,
II.
III.
Konkurs na rozpoznanie czynności wykonywanych przez ludzi na wsi na wiosnę w XIX w. Dajemy dzieciom do dopasowania czynności poznane na ostatnich zajęciach. Ćwiczenie aktywizujące. Dzielimy dzieci na role, które dotyczą obrządku topienia marzanny. Wcześniej tłumaczymy na czym polegał. *
sznurek, bibuła, stare gazety, rzutnik, komputer
*Pomocniczy opis: Kiedy tylko drzewa zaczynały puszczać
Dzieci mają w krótkiej scence zaprezentować jak mogły wyglądać okrzyki w czasie topienia kukły. Mają kilkanaście minut na wymyślenie okrzyków, mogą być na podstawie wierszyka. Prezentują je przed resztą dzieci.
pierwsze pączki, ludzie szykowali się do utopienia słomianej kukły. Symbolizowała ona śmierć i zimę. Przebraną w damski strój kukłę nazywano Marzanną i wynoszono
IV.
Wprowadzamy pojęcia „symbolu”. Dzieci mają wyjaśnić swoimi słowami dlaczego Marzanna jest symbolem i jakie inne symbole znają. Pytamy czemu służą symbole i czy są elementem kultury czy natury.
przy udziale całej wsi nad jezioro, rzekę albo staw. Towarzyszyło temu wypowiadanie wierszyka: „ Marzanno, Marzanno, ty zimowa
V.
W parach, indywidualnie lub w grupach tworzymy marzanny. Używamy do tego tylko naturalnych materiałów: patyków, trawy, sznurków.
panno, w wodę cię rzucamy, bo wiosnę witamy”. Po utopieniu kukły trzeba był szybko wrócić do
VI.
Po wykonaniu idziemy utopić Marzanny nad rzekę. Marzanna kiedyś stanowiła ważny element kultury ludowej, obecnie jej topienie jest tylko rekonstrukcją. Po odpowiednim przygotowaniu edukacyjnym/wprowadzeniu dzieci zauważą to rozróżnienie. Warto z nimi o tym porozmawiać podczas spaceru.
domu i nie obracać się za siebie. Jeśli ktoś się potknął lub przewrócił to, zgodnie z przesądem, groziła mu choroba lub śmierć.
KULTURA I NATURA I.
Pytamy dzieci czy pamiętają czym zajmowały się na poprzednich zajęciach. Przypominamy im czym jest kultura, a czym natura oraz jakie istnieją różnice w rozumieniu tego pojęcia.
czas trwania: 2,5 h czas przygotowania: 2 h narzędzia: małe drewniane deski, gwoździe, farby akrylowe,
II.
Dzieci siadają w parach i mają za zadanie opowiedzieć sobie nawzajem: co robiły w ciągu dnia, co robiły w ciągu tygodnia, co robiły w ciągu miesiąca, co robiły w ciągu roku, co robiły przez ostatnie trzy lata, co robiły w wakacje, co robiły w ferie zimowe, co robiły w święta. Podczas rozmowy wypisują czynności-czasowniki (np. zdałem do następnej klasy, uczyłem się na sprawdzian, bawiłam się na podwórku, jadłem śniadanie, czatowałam) na małych karteczkach. Następnie prosimy je o doklejenie ich na tablicy po stronie „Kultura” lub „Natura”. Omawiamy ich rozwiązania.
woda, karteczki do przyczepiania, tablica
*Etnografia – nauka zajmująca się opisywaniem kultury, jej różnorodności, zachodzących w niej przemian oraz trwałych zjawisk. Etnograf/etnografka słucha, spisuje, porządkuje to, co mówią
III.
Wprowadzamy pojęcie ETNOGRAFIA*
ludzie, szuka też innych źródeł dotyczących ich życia (np. książki,
IV.
Ćwiczenie utrwalające wiedzę. Dzieci losują karteczki, na których wypisane jest czym się zajmują i nie zajmują etnografowie. Każdy dostaje po jednym zdaniu i odpowiada czy to zadanie etnografa/etnografki czy nie.
piosenki, zwyczaje). Przykłady tego, czym zajmuje się etnografia: spisywanie wierzeń (np. jakie duchy krążą po danej wsi), wiedza o tym, czym stra-
V.
Konstruujemy z dziećmi skrzynki na wzór Cieszyńskiej Trówły. Posłużą nam do kolejnych zajęć jako narzędzie badawcze. Będziemy w nich umieszczać odpowiedzi mieszkańców, których będą udzielać dzieciom w formie wywiadu/sondy ulicznej. Dodatkowo trówły będą towarzyszyć nam podczas spotkań dla dorosłych, gdzie będziemy pytać o ich wspomnienia.
szono dzieci (np. jakie potwory wymyślali dorośli), jakie przesądy i wróżby występowały w danym miejscu, jakie gry i zabawy, co jedli ludzie, co tańczyli ludzie, czym ozdabiali domy, kim się czują, w co się ubierają. Narzędzia etnografa (dawne i dzisiejsze): notes, komputer, dyktafon, telefon, internet, książka, kronika, pióro, długopis, ołówek, zeszyt.
CYKL 2 (6 WARSZTATÓW) MALI ETNOGRAFOWIE I ETNOGRAFKI W DZIAŁANIU Celem warsztatów jest przekazanie dzieciom wiedzy na temat tego, czym zajmuje się etnografia przy równoczesnym zaangażowaniu ich w konkretne działania, wiążące się z pracą etnografa/etnografki. W ramach warsztatów uczestnicy będą mieli możliwość poznania w działaniu narzędzi pracy współczesnego badacza kultury. Otrzymają także wiedzę z zakresu ludowości, dotyczącą Śląska Cieszyńskiego, poznają ważne postaci związane z kulturą ludową (kiedyś i współcześnie). Wybrane tematy będą odnosić się do dorobku Oskara Kolberga.
ETNOGRAF / ETNOGRAFKA – kim jest Oskar Kolberg? I.
Dzieci otrzymują od prowadzących na specjalnie wyciętych kartkach puzzle, które wcześniej muszą rozszyfrować. Na każdej z kart znajduje się jedno zdanie ukryte pod szyfrem „GA-DE-RY-PO-LU-KI”
czas trwania: 2,5 h czas przygotowania: 2 h narzędzia: karton, styropian, farby akrylowe, nożyczki/nożyki
Treść ukryta pod puzzlami: Oskar Kolberg chodził (lub jeździł koleją, wtedy nie było samochodów) od domu do domu żeby spisywać piosenki, obrzędy, zwyczaje, przysłowia ludowe. Swoim wnikliwym spojrzeniem (zza szkieł okularów) obserwował jak zachowują się ludzie na wsi. Urodził się 200 lat temu (możesz obliczyć w którym roku), a zmarł w 1890 (możesz obliczyć ile miał lat jak umarł). Zapisał ponad 30 tysięcy stron papieru (możesz przeliczyć ile z tego mogłoby być 100 stronicowych książek)! Mógł to wszystko zdobyć tylko dlatego, bo potrafił i chciał rozmawiać z ludźmi. Spisywał gry i zabawy dziecięce, bo uznał, że to ważny element kultury ludowej. Notował też pieśni i przyjaźnił się z samym Fryderykiem Chopinem! Nazywa się go polskim „ojcem etnografii”.
II.
Razem z dziećmi wycinamy litery ze styropianu, tak by otrzymać napis: 2,0,0, R,A,Z,Y, K,O,L, B, E, R, G. Każdą literę ozdabiamy, np. farbami. Dodatkowo starsze dzieci mogą narysować na literze coś związanego z etnografią, kulturą ludową i Oskarem Kolbergiem na daną literę.
do cięcia papieru
III.
Tłumaczymy dzieciom, że rok 2014 został wybrany rokiem Oskara Kolberga. Poza tym, że poznają w ramach warsztatów etnograficznych różne ciekawe rzeczy związane z kulturą ludową, mogą przygotować spot reklamowy, promujący to wydarzenie. Podczas kręcenia filmów dzieci wykorzystują literki i przy okazji utrwalają wiadomości o Oskarze Kolbergu. Działanie w przestrzeni miejskiej pozwala też zwrócić uwagę mieszkańców na postać Oskara Kolberga. Później spot umieszczamy w sieci.
KUCHNIA I KULTURA I.
Przypominamy dzieciom czym zajmuje się etnograf. Po powtórzeniu zadajemy pytanie czy jedzenie jest częścią natury czy kultury.
czas trwania: 1-1,5 h czas przygotowania: 1 h narzędzia: warzywa ugotowa-
II.
Prosimy dzieci żeby napisały przepis na danie (najlepiej tzw. tradycyjne). Sprawdzamy tym sposobem na ile kojarzą dania Cieszyńskie. Po zakończeniu zadania czytamy wybrane, szczególnie mniej popularne, przepisy ze Śląska Cieszyńskiego. Razem sprawdzamy jak zapisany jest dany przepis.
III.
Przygotowujemy wspólnie sałatkę warzywną, która podawana jest na kanapkach na Śląsku Cieszyńskim. Każde dziecko dostaje warzywo, deskę, nóż. Uczymy dzieci kroić w małą kosteczkę produkty. Następnie mieszamy całość i podajemy im do zjedzenia.
IV.*
Zadania dodatkowe: dzieci mają przez tydzień prowadzić „Dziennik etnografa/etnografki” i notować nazwy podawanych posiłków w szkole i w domu.
ne, groszek, majonez, kartki, kredki
JĘZYK A KULTURA Po wprowadzeniu i rozmowie na temat tego czym jest język i do czego służy (informacja, ekspresja) dzielimy dzieci na dwie grupy (np. starszych i młodszych):
czas trwania: 2 h czas przygotowania: 1 h narzędzia: kamery, skrzynki (albo trówły), słownik gwarowy
a) grupa pierwsza bierze ze sobą skrzynkę – Cieszyńską Trówłę, którą wykonywaliśmy na innych zajęciach. Będzie ona potrzebna do zebrania wypowiedzi mieszkańców Cieszyna. Dzieci zadają im następujące pytanie: Co to znaczy, że ktoś jest prawdziwym Cieszyniakiem/Cieszyniaczką? (może być to przymiotnik, cecha, coś, co decyduje o byciu mieszkańcem)
Dzieci lub dorośli mieszkańcy zapisują odpowiedzi na kartkach i umieszczają w skrzyniach. Wybrane wypowiedzi nagrywamy na kamerę. b) druga grupa (starsza) również bierze ze sobą skrzynkę i zadaje pytanie: Jakie słowo Cieszyńskie wydaje się Pani/Panu najładniejsze? Odpowiedzi nagrywamy lub zapisujemy. Wcześniej razem z dziećmi przygotowujemy tabelkę z wybranymi słowami opracowanymi w słowniku gwarowym. Napotkani mieszkańcy Cieszyna maja możliwość zagłosować na najpiekniejsze słowo po cieszyńsku, ale też spróbować je „przetłumaczyć”. Na wszelki wypadek posiadamy wydrukowany wcześniej słowniczek.*
*Znaczenie słów: czytmorz
= czytelnik
babuć
= świnia
chaja
= deszcz lub śnieg
ciaciany
= ładny, kochany
borok
= ubogi, biedaczysko
dornik
= ziemia
fest
= uroczystość ale też mocny, silny
foter
= ojciec
fotrowie
= rodzice
chynóć
= rzucić
futrować
= karmić
fulu-drzistu!
= ale bzdura!
jor
= wiosna
hipkać
= podskakiwać
jargać się
= kłócić się
klepaczka
= usta
Przykładowa tabelka opracowana na podstawie „Słownika gwarowego Ślą-
myntelek
= motyl
ska Cieszyńskiego”
napad
= pomysł
pluta
= śnieg z deszczem
plować
= wagarować
czytmorz
chaja
borok
fest
ruk-cuk
= szybko
babuć
ciaciany
chynóć
fotrowie
slazować
= schodzić
fulu-dzistu!
dornik
futrować
jor
szłapa
= stopa
myntelek
hipkać
jargać się
klepaczka
unako
= dobrze
ruk-cuk
napad
pluta
plować
wajco
= jajo
wajco
slazować
szłapa
unako
woli oko
= jajko sadzone
woli oko
wylizek
foter
wylizek
= policzek
PRZYSŁOWIA I PRZESĄDY I.
Wprowadzenie – burza mózgów. Próbujemy znaleźć różnice między przysłowiem a przesądem oraz cechy charakterystyczne jednego i drugiego. Dzielimy dzieci na dwie grupy zadaniowe:
czas trwania: 2 h czas przygotowania: 3-4 h narzędzia: stare/archiwalne gazety wydawana lokalnie (u nas:
a) pierwsza grupa dzieci przygotowuje scenkę ze znanym przysłowiem b) druga grupa dzieci przygotowuje scenkę ze znanym przesądem
„Gwiazdki Cieszyńskie”, „Zarania Śląskie”), rzutnik, obraz „Przysłowia niderlandzkie”
II.
Prezentujemy scenki i omawiamy czym różni się przysłowie od przesądu. Pytamy czy dzieci domyślają się, że przysłowia i przesądy zmieniają się w czasie? Przysłowie - zdanie utrwalone w tradycji oralnej, bezpośrednio lub metaforycznie wyrażające myśl o charakterze ogólnym, ale odnoszącą się do określonej sytuacji życiowej. Przesąd - 1. wiara w tajemnicze, nadprzyrodzone związki między zjawiskami, w fatalną moc słów, rzeczy i znaków; też: «praktyki wynikające z tej wiary» 2.«mocno zakorzenione, błędne przekonanie»
Ważne! Zwracamy uwagę na rolę przesądu i przysłowia w tworzeniu kultury (nie tylko ludowej). III.
Wyświetlamy na rzutniku obraz „Przysłowia niderlandzkie” znany także jako „Świat do góry nogami” – obraz namalowany w 1559 r przez Pietera Bruegla Starszego – niderlandzkiego malarza i omawiamy z dziećmi przysłowia, które wskazał na swoich obrazach. Przykładowe przysłowia, które znajdują się na obrazie (część jest niderlandzka, ale wiele z nich występuje też w Polsce): Potrafi przywiązać diabła do poduszki = Zawzięty upór jest gorszy od mocy piekielnych, Nosić ogień w jednej ręce, a wodę w drugiej = Być dwulicowym, mieć dwie twarze; Bić głową w mur = Próbować osiągnąć coś niemożliwego; Wywieszać nożyce = Zostaniesz oszukany, pozbawiony pieniędzy; Obgryzać zawsze tę samą kość = Powtarzać w kółko to samo, wykonywać syzyfową pracę; Świat do góry nogami = Wszystko jest inaczej niż powinno; Kości zostały rzucone = Decyzja wykonana.
IV.
Dzieci losują na karteczkach przysłowia lub przesądy. W przypadku naszych zajęć ,w ramach przygotowań, szukaliśmy ich w archiwalnym numerach gazet miejskich. Następnie dzieci ilustrują je w uproszczony sposób i podpisują. Przykładowe przysłowia do wylosowania: GRUPA I – Przysłowia Cieszyńskie: przysłowia, reguły i przepowiednie gospodarskie w Księstwie Cieszyńskim na Śląsku zebrał: dr. Andrzej Cinciała. 1. Lepiej widzieć w styczniu wilka w polu kopiącego - jak człowieka bez oblecza pracującego. = Lepiej żeby było zimno, niż ciepło w styczniu. 2. Kiedy na gromnice (2 lutego) chodzi gęś po wodzie, to będzie na wielkanoc chodzić po lodzie. = Jeśli w lutym nie ma śniegu, to na wielkanoc będzie jak w zimie. 3. Jak padze (deszcz) na Boże wstąpieni, to będzie drogie końskie pierdzeni. = Jak pada deszcz na Wniebowstąpienie to będzie drogi owies. 4. Do świętego Ducha, nie puszczaj kozucha, a po świętym Duchu, chodź znowu w kożuchu. 5. Mokry Moj, chleba hoj! = Jak w maju pada deszcz, to będzie dużo chleba. 6. Jak na Adwent jest wielki wiatr, to będzie moc jabłek. Przesądy i przysłowia spisane przez Oskara Kolberga: 7. Na dziecko małe nie trzeba mówić: żaba! żabka! – bo nie urośnie. (przesąd z Mazowsza) 8. Szczyci się, jak wesz na aksamicie. (Na dumnego a bogatego, przesąd z Kujaw)
GRUPA II – Przysłowia ogólnopolskie z użyciem słów Cieszyńskich:
1. I prosię, jak młode, to ładne. = I prosię, jak młode, to ciaciane.
2. Jajko mądrzejsze od kury = Wajco mądrzejsze od kury.
3. Nie zawsze z dobrych rodziców synowie dobrzy. = Nie zawsze z dobrych fotrów synowie dobrzy.
4. Jakie drzewo taki klin, jaki ojciec, taki syn = Jakie drzewo, taki klin, jaki foter, taki syn.
5. Pasuje jak świni siodło = Pasuje jak babuci sidło. 6. Ubogiemu zawsze wiatr w oczy = Borokowi zawsze wiatr w oczy 7. Co z ziemi się rodzi, do ziemi wchodzi. = Co z dornika się rodzi, do dornika wchodzi.
V.
Dzielimy się na 2 drużyny (jeśli trzeba więcej to można więcej – zależnie od ilości uczestników). Przedstawiciele drużyny losują kartki i za pomocą kalamburów mają pokazać przysłowie lub przesąd. Zasady gry jak w klasycznych kalamburach. Wygrywa drużyna, która odgadnie najwięcej haseł. Dzięki ćwiczeniu dzieci utrwalają wiedzę.
BIOGRAFIE LOKALNE I.
Wprowadzenie: pytamy dzieci czy znają jakieś ważne dla Cieszyna postaci, od kogo się o nich dowiedziały, czy wiedzą co takiego zrobiły, czym się zasłużyły itd.
czas trwania: 2 h czas przygotowania: 3-4 h narzędzia: materiały archiwalne na temat postaci z danego
II.
Tłumaczymy co to jest biografia.
regionu (tutaj Śląsk Cieszyński i postaci: Tadeusz Reger, Zofia
III.
Dzieci w grupach losują ważnych Cieszyniaków i Cieszyniaczki. Przy pomocy prowadzących wyszczególniają najważniejsze informacje – niektóre mogą być dla dzieci niezrozumiałe, więc tłumaczymy ich znaczenie/kontekst. Następnie dzieci podzielone na grupy, otrzymują materiały na temat wybranych postaci związanych z Cieszynem (Tadeusz Reger, Zofia Kossak-Szatkowska, Dorota Kłuszyńska, Adolf „Bolko” Kantor, Gustaw Morcinek) i po przeczytaniu, obejrzeniu zdjęć czy materiałów źródłowych mają za zadanie zaprezentować (w uproszczony sposób) daną postać przed resztą dzieci.
Kossak-Szatkowska, Dorota Kłuszyńska, Adolf „Bolko” Kantor, Gustawa Morcinek), mapy Cieszyna, pisaki, kamera
→ podczas pracy tworzą mapę myśli ich działalności + symbole/słowa-klucze
IV.
Prosimy aby dzieci znalazły na mapie internetowej miasta ulice, które zostały nazwane na pamiątkę postaci. Pytamy, które z osób nie mają swoich ulic i dyskutujemy dlaczego tak jest.
V.
Pokazujemy na mapie internetowej (sprawdzone wcześniej) ulice z rozpoznawalnymi nazwiskami w Cieszynie np. ul Regera jest w kilku miastach, a Kluszyńskiej nigdzie (jest za to tablica pamiątkowa czy napis przy ul. Sienkiewicza).
VI.
Dyskutujemy na temat form upamiętniania (niekoniecznie w formie ulicy, pomnika). Jak inaczej można upamiętniać pamięć o ważnych osobach (np. utwory muzyczne, literackie, lekcje w szkole)
VII.
Zadanie. Dzieci prowadzą sondę uliczną z mieszkańcami. Otrzymują kamery i w czterech grupach pytają: Jaką zna Pani/Pan ważną osobę związaną z Cieszynem? Co osoby wymienione przez dzieci (Reger itd.) zrobiły dla Cieszyna? Czy wiedzą gdzie jest ich ulica albo kim były? Wyniki ankiet nt. znanych postaci oraz słów Cieszyńskich (zajęcia wcześniej) wykorzystano do stworzenia filmu, który został zaprezentowany na wykładzie 20 maja w Muzeum Śląska Cieszyńskiego podczas cyklu spotkań Kolbergowskich – „Być tustela – co to znaczy?”.
GRY I ZABAWY Zajęcia warsztatowe dla dzieci opracowane na podstawie wstępnych wyników badań przeprowadzonych przez mgr Michała Rauszera (kolejne badania powtórzono z dziećmi i rodzicami na zakończenie zajęć). Czas trwania: 2 x 3 h Narzędzia: aneks z grami i zabawami (spisanymi przez Oskara Kolberga oraz pochodzącymi z lokalnych źródeł), dyktafon, kamera.
CEL BADAŃ: Podstawowym celem badań było poznanie tradycyjnych gier i zabaw, jakie przetrwały w pamięci ludzi na Śląsku Cieszyńskim. Założeniem badań było przeprowadzenie wywiadów, z których staraliśmy się uzyskać informacje o nazwach, regułach oraz zasadach gier i zabaw w jakie bawili się ludzie w rejonie Śląska Cieszyńskiego. Chcieliśmy zanalizować wymiar społeczny tych gier, ze szczególnym naciskiem na wartości budowania współpracy kolektywnej oraz więzi lokalnych. Ponadto chcieliśmy także zaobserwować w jaki sposób lokalne wspólnoty wchodziły w interakcje ze specyficznym otoczeniem jakim jest wielowymiarowe pogranicze Śląska Cieszyńskiego. Równie ważnym celem było zapoznanie dzieci i młodzieży z postacią Oskara Kolberga przez swoistą interakcję, jaka nieuchronnie pojawia się w trakcie badań etnograficznych. Młodzież wpierw poznawała klasyczne Kolbergowskie zabawy, wraz z całym kontekstem ich powstania i rejestrowania, a następnie miała przeprowadzić własne badania. W ten sposób chcieliśmy odtworzyć kontekst społeczny zabawy, oraz pozwolić wczuć się dzieciom i młodzieży w postać badacza terenowego – „małego Kolberga”.
METODOLOGIA: Projekt zakładał przeprowadzenie badań nad grami i zabawami na Śląsku Cieszyńskim, które to badania prowadzić miała grupa dzieci i młodzieży ze Świetlicy Krytyki Politycznej w Cieszynie. Takie założenie powodowało przyjęcie określonych założeń metodologicznych i teoretycznych. Punktem wyjścia była relacja wiekowa, gdzie założyliśmy, że wstępne badania wśród swoich dziadków i rodziców przeprowadzi młodzież. Badania te, młodzież prowadziła za pomocą swobodnych,
niekategoryzowanych wywiadów. Posłużyły one do zapoznania się ze specyfiką regionu, popularnymi i lokalnymi nazwami na poszczególne gry i zabawy oraz z samą specyfiką badań etnograficznych. W wyniku tych badań pod okiem opiekuna skonstruowano ankietę badawczą, złożoną z pytań otwartych wraz z metryczką, która miała posłużyć do właściwej części badań. Zasadniczą część badań przeprowadzono podczas Nocy Muzeów w Cieszynie, gdzie rozstawiliśmy stanowisko badawcze w okolicach wystawy o zabawkach na Śląsku Cieszyńskim. Tę część badań prowadziliśmy za pomocą ankiet lub wywiadów rejestrowanych na dyktafonie, prowadzonych w oparciu o pytania zaczerpnięte ze skonstruowanej przez nas ankiety. W ramach uzupełnienia i weryfikacji zebranego materiału (ponad 40 ankiet i około 40 nagrań) powróciliśmy do badania podczas zajęć specjalnych dla dzieci ze Świetlicy Krytyki Politycznej i ich rodzin.
OPIS ZREALIZOWANYCH PRAC: W ramach przygotowania do badań przyjrzeliśmy się, razem z młodzieżą i dziećmi, sylwetce i pracom Oskara Kolberga. Szczególne zainteresowanie wzbudziła rekonstrukcja zabaw jakich opisy Oskar Kolberg zawarł w swoim dziele. Zabawy te miały na celu wytworzenie wspólnotowego modelu zabawy, zapoznanie dzieci i młodzieży z tradycyjnymi zabawami, a więc z przedmiotem swoich badań, oraz wypracowanie modelu badawczego. W kolejnym kroku opracowana została przez prowadzącego ankieta badawcza, która posłużyła do zasadniczej części badań. W wyniku badań wydobyliśmy oraz opisaliśmy 11 różnych gier i zabaw, które albo są charakterystyczne dla Śląska Cieszyńskiego, albo są grami powszechnie znanymi, które zostały wpisane w lokalny kontekst. W rezultacie badań postanowiliśmy stworzyć karty do tradycyjnych śląskich gier, oraz zrekonstruować te zabawy rejestrując je na wideo.
PRZEBIEG ZAJĘĆ „PRZYGOTOWAWCZYCH” DLA DZIECI: I.
Rozmowa na temat gier i zabaw, w które dzieci lubią się bawić: a. w domu b. na dworze c. z rodzicami Tworzymy „pulę” ulubionych gier i głosujemy, którą dzieci lubią najbardziej.
II.
Poznajemy gry i zabawy Cieszyńskie* oraz wybrane gry i zabawy Oskara Kolberga**. Czytamy na głos jak zagrać w daną grę i tłumaczymy reguły (uwaga! w pierwotnej wersji gry i zabawy były napisane gwarą, wiele słów nie jest na co dzień używanych, stąd ważne jest dokładne zapoznanie z ich zasadami). **Przykładowy gry i zabawy opisane przez Oskara Kolberga, które spodobały się dzieciom: Żuraw Dzieci bawiły się w „Żurawia” na łące. Jedno z dzieci brało długi patyk, za nim ustawiały się w szeregu pozostałe i chwytały się w pasie. W ten sposób powstawał „żuraw”. Najpierw chodziły wolno po łące, później pierwsze z nich, które trzymało w ręku patyk, przyspieszało. Po to aby dotknąć patykiem ostatnie dziecko. Aby nie przegrać ostatnia osoba broniła się przed dotknięciem patyka, przyspieszało, aby ten pierwszy nie mógł dosięgnąć. Później następowała zmiana. Diabełek Dzieci wybierają między sobą Anioła i Diabełka i stawiają każdego z nich daleko od reszty. Na polecenie Gospodarza (trzecie wybrane dziecko) dzieci mają pokonać drogę i dobiec do Anioła tak, żeby nie złapał ich diabeł. Jeśli diabeł kogoś złapie, ustawia go w swoim rzędzie, jeśli ktoś dobiegnie do Anioła to tam zostaje.
*Poniżej znajdują się karty z grami opracowane na podstawie badań, uproszczone w taki sposób ,aby stały się zrozumiałe dla graczy. Wybraliśmy je z większej puli gier i zabaw na podstawie badań oraz preferencji dzieci (gier, które spodobały im się najbardziej)
Całość spotkania (rozłożona też na dodatkowe spotkania z dziećmi i dorosłymi) została nagrana i na tej podstawie stworzono specjalne video-instrukcje nt. dawnych gier i zabaw.
karty „gry i zabawy na śląsku cieszyńskim”
III.
WARSZTATY SPECJALNE W ramach zajęć „ABC Kolberga” odbyły się warsztaty specjalne z zaproszonymi gośćmi, których zaprosiliśmy jako specjalistów z danego rzemiosła, większość z nich była związana ze Śląskiem Cieszyńskim i kulturą ludową: TANIEC I STRÓJ Zajęcia specjalne z Justyną Marciniec i Weroniką Twardoń z Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej. Poza lekcją i pokazem tańca dzieci wykonały również obrazy z elementami stroju Cieszyńskiego. OKARYNY Zajęcia z wykonywania okaryn oraz wykład na temat produkcji instrumentów i jego historii poprowadził Marek Gajda (rzeźbiarz, twórca ludowy. Gajda Studio). CZYM DAWNIEJ STRASZONO DZIECI? Zajęcia specjalne z dr Anną Drożdż (doktor etnologii, zajmuje się zagadnieniami związanymi z tradycyjną kulturą wiejską, związana z pracownią Polskiego Atlasu Etnograficznego), podczas których dzieci poznały dawne strachy z różnych rejonów Polski oraz wykonały własne ilustracje lub prace z modeliny postaci, którą straszono dzieci, ale nie miała swojej wizualnej reprezentacji – „bebok”. BADANIA W MUZEUM PRZY UDZIALE DZIECI Podczas Cieszyńskiej Nocy Muzeów wybrane dzieci pod opieką Zespołu Świetlicy w Muzeum Śląska Cieszyńskiego nagrywały ulubione gry i zabawy osób w różnym wieku. PIEŚNI Prowadzenie: Piotr Zajdek – muzyk, akustyk, gitarzysta. Podczas zajęć dzieci nauczyły się utworu „Lipka”. To jedna z pieśni spisana przez Oskara Kolberga w tomie Poznańskie t.7.
LIPKA: Tekst pochodzi z Kobylina, ale pieśń jest znana w całej Polsce, a także w Czechach, na Morawach, Słowacczyźnie i Rusi Węgierskiej. Wskazówką do określenia jej wieku jest zapis Ł. Górnickiego (1566), jak to „kmieć w gorące dni śpiewa sobie o lipce“ – być może mowa tu właśnie o tym utworze. Nie przypisuje się jej rodzimego pochodzenia, gdyż pierwotny pomysł spotykany jest w niemieckiej pieśni łowieckiej z pierwszej połowy XVI wieku. Bardzo prawdopodobne są zapożyczenia, które przypuszczalnie zadomowiły się wraz ze zwyczajami myśliwskimi. Polska pieśń ludowa o archaicznej nucie, oparta na pradawnej bezpółtonowej skali pięciodzwiękowej.
CYKL 3 ZAKOŃCZENIE. EWALUACJA. Zajęcia grupowe oraz piknik z dziećmi, biorącymi udział w warsztatach, ich rodzicami, dziadkami. Badania na temat dawnych gier i zabawach z udziałem dorosłych, kontynuacja i weryfikacja gier i zabaw, które zostały nagrane/spisane w Muzeum Śląska Cieszyńskiego.
Dzieci pojedynczo muszą przejść tor wiedzy i umiejętności z zakresu etnografii oraz informacji, które poznały do tej pory. Przygotowujemy do tego zagadki i zadania.
czas trwania: 2 h czas przygotowania: 3-4 h narzędzia: rozsypanka z nazwiskami postaci związanych z Cieszynem i skrótową informacją, kartka z pytaniami nt. Kolberga, pisaki
Zadanie I Rozsypanka. Dopasuj osobę związaną z Cieszynem do tego czym się zajmowała. 1. Tadeusz Reger
Zadanie II Znajdź JEDNO ukryte na kartkach (schowanych gdzieś nieopodal) słowo – czasownik. Określ czy ta czynność należy do natury czy kultury.
Zadanie III
2. Zofia Kossak-Szatkowska
Etnograf – stwórz portret etnografa. Narysuj jego
3. Dorota Kłuszyńska
atrybuty, narzedzia potrzebne do pracy.
4. Adolf „Bolko” Kantor 5. Gustaw Morcinek
Wcześniej wybierz i podkreśl te, które pasują z puli słów podanych poniżej:
a. wydawał gazety, walczył o prawa robotników
lupa, dyktafon, strzykawka, notatnik, piłka, aparat,
(żądał 8-godzinnego dnia pracy)
mapa, książki, komputer, szachy, scyzoryk.
b. pisarka, pomagała Żydom (założyła Radę Pomocy Żydom) c. walczyła o prawa kobiet, pisała do gazet d. bokser, społecznik, propagator sportu e. pisarz (napisał m.in. „Czarną Julkę”), nauczyciel
Zadanie IV Zaśpiewaj chociaż jedną zwrotkę „Lipki”
DITKO
Zadanie V Zaznacz właściwą odpowiedź:
UTOPIEC
Zadanie VI Weź udział w grach i zabawach ze Śląska Cieszyńskiego!
1. Oskar Kolberg urodził się w roku: a) 1814 b) 1914 c) 1860
Dzieci i opiekunowie biorą udział w grach i zabawach opracowanych przez zespół badawczy,
2. Znanym przyjacielem Oskara Kolberga był:
animowany przez zespół Świetlicy. W ramach
a) Fryderyk Chopin b) Adam Mickiewicz
włączenia rodziców, także oni mogą zapropono-
c) Juliusz Słowacki
wać swoje gry i zabawy z dzieciństwa, opowiedzieć ich przebieg albo przeprowadzić.
3. Jak nazywał się zbiór tomów, w którym Oskar Kolberg spisywał zwyczaje, sposób życia, mowę, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzykę i tańce? a) Ludzie b) Lud c) Etnografia
DODATKOWE ZAJĘCIA projektu „200 razy Kolberg”, angażujące młodzież spoza O!Świetlicy Krytyki Politycznej „Na Granicy” w Cieszynie: W ramach lekcji zorganizowano specjalne zajęcia na temat Oskara Kolberga w I LO im. Antoniego Osuchowskiego w Cieszynie, gdzie zapoznano młodzież z dorobkiem etnografa. Przeprowadzono konkurs na najlepszego MEM-a związanego z Oskarem Kolbergiem, skierowany był do uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych ze Śląska Cieszyńskiego. I miejsce: Dagmara Moskała z I LO im. Antoniego Osuchowskiego w Cieszynie. II miejsce ex aequo: Anna Mlak Gimnazjum nr 1 w Cieszynie. Sonia Marek Gimnazjum nr 1 w Cieszynie. Natalia Puzoń Gimnazjum nr 3 w Cieszynie.
Krótka rozprawa o tym, dlaczego Oskar Kolberg był HIPSTEREM. Oskar Kolberg początkowo interesujący się bardziej muzyką niż ludowością, z czasem przerzucił się na etnografię. Już w roku 1839 po raz pierwszy wybrał się na Mazowsze, aby badać tamtejszy folklor muzyczny. Wszystkim nam znane jest zjawisko o nazwie „chłopomania”, lecz kojarzymy je głównie z okresem Młodej Polski (1891-1918) oraz utworem Stanisława Wyspiańskiego pod tytułem „Wesele”. Jednak książka ta została wydana w 1901 roku, a samo zainteresowanie kulturą chłopską i folklorem datowane jest, w przybliżeniu, na ten sam okres. Sami widzimy więc, że Kolberg był HIPSTEREM swoich czasów, gdyż interesował się folklorem na długo przed tym, zanim stało się to modne.