rozczapierzanie
kolwiek wydaje się absurdalny, jest naturalny. Splot patriotyzmu, religijności i bezrozumu przesądza po raz kolejny o polskim losie. Mały Rycerz odkręca właz i ze słowami: „Pamiętaj, Baśka, nic to”, schodzi do kanału. Za nim Ketling: „Pamiętaj, Krzysiu, nic to”. Za nimi Skrzetuski: „Pamiętaj, Helenko, nic to”... Sienkiewiczowski dyskurs heroiczny zyskuje wyrazistą straceńczą wykładnię przez odwołanie do powstańczego mitu. Dziwnej aktualności nabierają więc w tym kontekście słowa Antoniego Lange z 1903 roku: Epos bohaterskie było koniecznym w literaturze polskiej jako zamknięcie dnia wczorajszego, ale duch przeszłości (moment historyczny), zarówno jak duch bitewny – nie wystarczają nam dzisiaj. Przeciw temu duchowi b i t e w n e m u występuje do walki, że tak się wyrażę, duch c y w i l n y – i to jest właściwą treścią sporu przeciwników Sienkiewicza z jego twórczością.5
Jan Klata wpisuje w Trylogię cywilnego ducha. Choćby empatię w stosunku do kobiet, które zostają same na żelaznych łóżkach, kiedy mężczyźni znikają pod ziemią. I współczucie dla Heleny, której zazula wykukała aż dwunastu chłopczysków. Duch cywilny Klaty jest mimo tego współczucia zdecydowanie prorodzinny. Husarskim skrzydłom obrońców Rzeczypospolitej przeciwstawia bowiem wielkie brzuchy ich ciężarnych żon. I Skrzetuski, i Kmicic są troskliwymi mężami, którzy wsłuchują się w bicie serc swoich nieurodzonych jeszcze dzieci i niczym w szkole rodzenia wspólnie z żonami wykonują ćwiczenia przygotowujące do porodu. Dystans Klaty wobec ducha bitewnego ujawnia się jednak tak naprawdę w transowej scenie cwału, powtarzającym się po wielekroć refrenie spektaklu. Wszyscy bohaterowie Trylogii co pewien czas ulegają temu duchowi bitewnemu i cwałują na swych szpitalnych łóżkach 5
Antoni Lange, Z powodu sporu o Sienkiewicza, „Tydzień” 1903, nr 27. Przedruk w: Programy i dyskusje..., dz. cyt., s. 176 [rozstrzelenia autorek].
75