ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. ΠΑΝΤΖΟΥΡΗΣ
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ ΣΕ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΝΑΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΩ ΣΚΟΤΟΥΣΣΑ ΤΩΝ ΦΑΡΣΑΛΩΝ (1870) Στο σύγχρονο οστεοφυλάκιο της Άνω Σκοτούσσας Λαρίσης, βρίσκεται σε δεύτερη χρήση λιθανάγλυφο υπέρθυρο του 19 ου αι. με πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο, το οποίο φέρει μία επιγραφή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον 1. Η Άνω Σκοτούσσα βρίσκεται μεταξύ των οικισμών της Σκοτούσσας και της Αγίας Τριάδας και σήμερα ανήκει στην Τοπική Κοινότητα Σκοτούσσης, αλλά κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ονομαζόταν Αρναουτλή, ενώ η Σκοτούσσα Κολαξήζι, στοιχείο που υποδεικνύει ότι ίσως να αποτελούσαν διαφορετική κοινότητα. Το σημερινό μικρό κοιμητήριο της Άνω Σκοτούσσας εκτείνεται ανατολικά του ενοριακού ναού του Αγίου Αντωνίου και λόγω της μικρής γεωγραφικής και πληθυσμιακής έκτασης του οικισμού εντάσσεται στον ίδιο περίβολο του ναού. Το υπέρθυρο είναι λαξευμένο σε γκριζωπό ασβεστόλιθο, και έχει πλάτος 1,18μ. , ύψος 0,65μ. και πάχος 0,09μ. (εικ. 1). Στην κάτω πλευρά διαμορφώνεται σε κοιλόκυρτο τόξο που είναι χαρακτηριστικό της λαϊκής λιθογλυπτικής του 19ου αι. Η όψη του καλύπτεται με διάκοσμο που οργανώνεται συμμετρικά σε ένα κεντρικό και δύο πλάγια διάχωρα, τα οποία διαχωρίζονται από κατακόρυφες ταινίες. Η παρειά του κοιλόκυρτου τόξου, περιγράφεται από ταινία με σπείρες στις γωνίες. Η κεντρική σύνθεση οριοθετείται από δύο κατακόρυφες ταινίες δεξιά κι αριστερά αποτελούν, που προέκταση των ακμών των παραστάδων της θύρας. Στο κεντρικό διάχωρο υπάρχει σταυρός με κεραίες που απολήγουν σε τρίλοβα, με την επιγραφή : «Ι (ΗΣΟΥ) Σ ΧΡ (ΙΣΤΟΣ) Σ(Ω)Τ(ΗΡ) Ν(Ι)Κ(Α)» Ο σταυρός εδράζεται σε ημικύκλιο επί της ταινίας του τόξου, και διαιρεί την επιφάνεια του διαχώρου. Εκατέρωθέν του απεικονίζονται σεραφείμ με φωτοστέφανο. Επάνω και κάτω από αυτά έχει λαξευθεί η κύρια επιγραφή του υπερθύρου, η οποία αναπτύσσεται σε 5 στίχους με ανάγλυφα κεφαλαία γράμματα ύψους 4 εκ.: ΑΡΧΙΕΠΗ ΣΚ † ΟΠ ΟΥ ΜΕΛΗΤΗΟΥ ΣΥ ΝΔ ΡΟ Μ Η Τ Ε ΣΟ ΥΛ ΕΜ ΑΝ ΧΑΛΗΛ ΑΓΑ∙ ΜΑΡΤΙ :6: 18
70
1. Ιδιαίτερα θερμές ευχαριστίες οφείλω στον κ. Γ. Πάλλη, Λέκτορα Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο ΕΚΠΑ, που με προέτρεψε στη σύνταξη αυτής της μικρής μελέτης και με βοήθησε ιδιαίτερα. Πολλές ευχαριστίες επίσης στην οικογένειά μου που με στήριξε ποικιλοτρόπως. Χωρίς την βοήθεια εκείνων η δημοσίευση του άρθρου μου θα ήταν εμφανώς δυσκολότερη.
17 ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ .
257
Εικ. 1. Το λιθανάγλυφο υπέρθυρο (προσωπική λήψη). Τα γράμματα είναι λαξευμένα με αδεξιότητα, παρά την παρουσία γραμμών -οδηγών (εικ 2). Παρουσιάζει περιορισμένα ορθογραφικά λάθη και εμφανίζει το όνομα του μήνα συντετμημένο. Τα δύο αψιδώματα που πλαισιώνουν το κεντρικό διάχωρο, έχουν τοξωτή κοιλόκυρτη επίστεψη και διακοσμούνται με ανθοφόρα δοχεία και μικρά κυπαρίσσια. Ο τύπος των υπερθύρων αυτών είναι χαρακτηριστικός της ναοδομίας του 19ου αι. και συναντώνται πολύ συχνά στην πεδιάδα της Θεσσαλίας. 2 Ιδιαίτερα συγγενές, ως προς τη σύνθεση και τη διάταξη, είναι το υπέρθυρο του ναού του Αγίου Δημητρίου στη Λοξάδα της Καρδίτσας.3 Και εδώ, στο κέντρο της σύνθεσης υπάρχει σταυρός με κεραίες οι οποίες απολήγουν σε τρίλοβα, με τα αρχικά ΙΣ ΧΣ │ ΝΙ ΚΑ. Τον σταυρό πλαισιώνουν σεραφείμ. Δεξιά κι αριστερά υπάρχουν ενταγμένα σε αψιδώματα αν θοφόρα δοχεία με τα στοιχεία ΜΑΡΤΙΟΥ 18 / 1847.4 Παρόμοια σύνθεση και διάταξη παρουσιάζει και το υπέρθυρο του ναού των Αγίων Θεοδώρων στην Πηγή των Τρι κάλων,5 το υπέρθυρο του ναού του Αγίου Νικολάου στη Μαγουλίτσα της Καρδίτσας, 6 και το δυτικό περιθύρωμα του ναού του Αγίου Αθανασίου στο Μικρό Βουνό της Λάρισας.7 Συναφής τεχνοτροπία, στις μορφές των σεραφείμ, συναντάται στον ναό της 2. Λένα Γουργιώτη, Λιθανάγλυφα και μαστόροι της πέτρας στη Δυτική Θεσσαλία 19οςαρχές 20ού αι., φωτογραφίες Τάκης Τλούπας, Αθήνα 2001, 12-26. 3. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 92-93. 4. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 92-93. 5. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 52-53. 6. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 58-59. 7. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 126-127.
258
Παναγίας Φανερωμένης στα Τρίκαλα. Εδώ, τα λιθανάγλυφα σεραφείμ του υπερθύρου του δυτικού περιθυρώματος και ο ήλιος της παραστάδας του βόρειου περιθυρώματος, 8 είναι όμοια με τα σεραφείμ του υπερθύρου στην Άνω Σκοτούσσα. Παρόλο που βρίσκεται σε δεύτερη χρήση στο οστεοφυλάκιο, το σχήμα, ο διάκο σμος (σταυρός, σεραφείμ) και η επιγραφή, συνηγορούν στο ότι η πρώτη χρήση τού υπερθύρου ήταν σε ναό. Το πιθανότερο είναι να προέρχεται από τον ναό του Αγίου Αθανασίου της Σκοτούσσας, ο οποίος καταστράφηκε από τους σεισμούς του 1954 και 1957. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ταύτιση των αναφερόμενων προσώπων στην επιγραφή. Σύμφωνα με αυτήν, ο ναός, στον οποίο ανήκε το συγκεκριμένο υπέρ θυρο, ιδρύθηκε υπό τον αρχιεπίσκοπο Μελέτιο, το 1870. Πρόκειται για τον Μελέτιο Οικονόμου, ο οποίος ήταν αρχιεπίσκοπος Φαναρίου και Φερσάλων από το 1867 έως το 1876, οπότε μετατέθηκε στην Μητρόπολη Κώου, όπου υπηρέτησε έως το 1885. 9 Οι δύο συνδρομητές, όπως μαρτυρούν τα ονόματά τους, ήταν μουσουλμάνοι και πολύ πιθανώς κατείχαν περιουσία στην ευρύτερη περιοχή της Σκοτούσσας. Στην πρώτη δημαρχία της Λάρισας, μετά την απελευθέρωσήτης το 1881, ο δήμαρχος και άλλοι 3 δημοτικοί σύμβουλοι ήταν μουσουλμάνοι, 2 χριστιανοί και 1 εβραίος. Ιδιαί τερα ενδιαφέρον είναι το ότι ο ένας από αυτούς τους μουσουλμάνους δημοτικούς συμβούλους ονομαζόταν Χαλήλ Αγάς (Μπαρουκτζής). Με την τόσο μικρή χρονική και χωρική απόσταση από τον ναό της Σκοτούσσας με το υπέρθυρο που μελετάται, πα ρουσιάζεται μεγάλη πιθανότητα να ταυτίζεται με τον ένα συνδρομητή. 10 Στον κώδικα του ναού του Αγίου Αχιλλίου της Λάρισας, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1810-1881, με ένα κενό στα χρόνια 1822-1825, διάστημα κατά το οποίο οι Οθωμανοί είχαν κλείσει τον ναό, 11 περιγράφονται οι συνδρομές σε ναούς την εποχή εκείνη, και αναφέρεται ότι πολλοί Οθωμανοί ιδιώτες κατέθεταν χρηματικά ποσά σε εκκλησιαστικά ταμεία, όπως οι εξής: Πεσίμ μολάς, Τζελαλή εφένδης, Μουλιαζήμ αγάς, Ισούφ εφένδης, Σερίφ 8. Λένα Γουργιώτη, ό. π ., σ. 94, 99. 9. Ο Μελέτιος ήταν από τη Γόρτυνα και προερχόταν από τον έγγαμο κλήρο, καθώς ήταν ιε ρέας «μετά τέκνων εν χηρεία». Αναφέρεται και σε μία επιγραφή, το 1872, στη Μονή του Αγίου Δημητρίου του Μεσινικόλα. Βλ. Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης, Η ιερά μητρόπολις Φαναριοφερσάλων και πάσης Φθίας διά μέσου των αιώνων , «Φοίνιξ», εν Αθήναις, 1929-1930, 249. Σύμφωνα με τον Βασίλειο Γ. Ατέση ( Επισκοπικοί κατάλογοι της εκκλησίας της Ελλάδος απ’ αρχής μέχρι και σήμερον, εν Αθήναις 1975, 77), ο «Μελέτιος ο από Γορτύνης Κρήτης, 1867-1876, μετετέθη εις την Ι. Μητρόπολιν Κώου, προερχόμενος εκ του εγγάμου κλήρου». Σημειωτέον ότι στο επίμετρο (σ. 313) ο Ατέσης αναφέρει ότι πρόκειται για τον Μελέτιο Οικονόμου, 1867 -1876, τον από Γορτύνης (προϊστάμενος Χάσκιοϊ) και όχι από Γορτύνης Κρήτης. 10. ΓΑΚ, Αρχεία Ν. Λάρισας, Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου της Λάρισας (ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης 27.1.2017) 11. Κώστας Σπανός, «Οι περιπέτειες του ναού του Αγίου Αχιλλίου της Λάρισας (1769/1770 1827)», Θεσσαλικά Σύμμικτα. Πρακτικά Α΄ Επιστημονικής Ημερίδας, Βόλος 8 Δεκεμβριου 2001, Τρίκαλα-Βόλος 2004, 197-203.
259
260
Ε ικ . 2 . λεπ τομέρ εια τον λιθανά γλν φον υπ ερ θύρ ου. (προσωπική λή ψ η ).
αγάς, Σουλεϊμάν Καβάτζη και λοιποί. 12 Αυτή η αναφορά αναπτύσσει σημαντικά την πιθανότητα ο Σουλεϊμάν Καβάτζη να είναι ο άλλος συνδρομητής της επιγραφής. Το ανάγλυφο της Άνω Σκοτούσσας αποτελεί, επομένως, ένα σημαντικό τεκμήριο της συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων στη Θεσσαλία και μάλιστα τις παρα μονές της απελευθέρωσής της. Την περίοδο ανέγερσης του ναού, τον οποίο κοσμούσε το υπέρθυρο (1870), η Θεσσαλία βρίσκεται σε ένα ιδιαίτερο σημείο της ιστορίας της. Συγκεκριμένα, ύστερα από τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το 1830, και την πίεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων οι οθωμανικές Αρχές αναγκάστηκαν να προχωρήσουν στις γνωστές μεταρρυθμίσεις Tanzimat, στα μέσα του 19ου αι. Έτσι, το 1839, οι μεταρρυθμίσεις του Χάτι Σερίφ του Γκιουλχανέ (Hatt-i-Serif Gülhane) θα χορηγήσουν σημαντικό βαθμό ελευθερίας στους χριστιανούς υπηκόους της αυτοκρα τορίας. Εν συνεχεία, με τη λήξη του κριμαϊκού πολέμου, το 1856, ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ Α΄ (1839-1861), εν όψει της επέμβασης των αγγλικών και γαλλικών δυνάμεων υπέρ της οθωμανικής αυτοκρατορίας, εκδίδει το Χάτι Χουμαγιούν (Hatt-i-Hümâyun). Σύμφωνα με αυτό, το οθωμανικό κράτος υποχρεωνόταν να μεταχειρίζεται ισότ ιμα μουσουλμάνους και μη, σε ζητήματα απονομής δικαιοσύνης, φορολογίας, κατάληψης δημόσιων θέσεων, εισόδου στον στρατό και φοίτησης σε ανώτερα ιδρύματα. 13 Με τη φιλελευθεροποίηση αυτή της οθωμανικής εξουσίας, στα μέσα του 19ου αι., έγινε επιτρεπτό στους υπόδουλους χριστιανούς να ανακαινίσουν τους παλαιούς ναούς ή να ανεγείρουν καινούριους, πράγμα το οποίο έως τότε έβρισκε μεγάλα εμπόδια και αντίσταση από τους Οθωμανούς. Έτσι, έπειτα από τις ρυθμίσεις των διαταγμάτων αυτών, παρατηρήθηκε μία σταδιακή μετακίνηση χριστιανικού πληθυσμού από τις ορεινές περιοχές προς τα αστικά κέντρα της θεσσαλικής πεδιάδας. Οι καταπιέσεις, βέβαια, και οι καταχρήσεις της οθωμανικής διοίκησης δεν έπαψαν στη Θεσσαλία, όπως άλλωστε και στις περισσότερες επαρχίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, σίγουρα όμως ήταν αισθητή κάποια βελτίωση στη ζωή των κατοίκων των αστικών κέν τρων, ιδιαίτερα μετά το Hatt-i- Hümâyun του 1856. Στα χρόνια λοιπόν που θα ακολουθήσουν, θα αναμιχθούν χριστιανοί και μουσουλμάνοι σε τέτοιο βαθμό, ώστε στο τέλος του 19ου αι. δεν θα είναι πλέον σαφής η διάκριση χριστιανικών και μουσουλ μανικών συνοικιών.14 Όσον αφορά τις εκκλησιαστικές χορηγίες την περίοδο αυτή, τα έσοδα των ναών προέρχονταν συνήθως από τις τακτικές εισπράξεις, εντός και εκτός των ναών, ή και από τις εισφορές κατά την ημέρα των Θεοφανείων. Σημαντική, επίσης, πηγή εισόδων αποτελούσαν τα ποσά του εκκλησιαστικού ταμείου, στο οποίο κατέθεταν χριστιανοί αλλά και μουσουλμάνοι ιδιώτες, και αυτό μάλιστα δείχνει την καλή διαχείριση, την 12. Επαμεινώνδας Γ Φαρμακίδης, Η Λάρισα, από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881): τοπογραφική και ιστορική μελέτη , εισαγωγή-σχόλιαεπιμέλεια Κώστας Σπανός, Λάρισα 2001, 184 (1η έκδοση, Βόλος 1926, 190-191). 13. Ευάγ. Κεχριώτης, «Μεταρρυθμίσεις στην οθωμανική αυτοκρατορία», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη 2008, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11702. 14. Θεόδωρος Παλιούγκας, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), Λάρισα 1996, 68-70.
261
εμπιστοσύνη και την γενικότερη αποδοχή την οποία παρείχαν τα εκκλησιαστικά συμβούλια.15 Στην επιγραφή του υπερθύρου αναφέρονται λοιπόν οι συνδρομητές, τα ονόματα των οποίων είναι μουσουλμανικά. Αυτό δεν αποτελεί συχνό φαινόμενο αλλά ούτε και εκλείπει, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, την περίοδο αυτή, μετά τις μεταρ ρυθμίσεις Tanzimat, χαρακτηρίζει η φιλελευθεροποίηση της οθωμανικής εξουσίας και εν συνεχεία η διαρκής ανάμιξη των χριστιανικών και μουσουλμανικών πληθυσμών. Περιπτώσεις μουσουλμανικής συνδρομής σε εκκλησιαστικό ταμείο, επιβεβαιώνον ται και από τον κώδικα του ναού του Αγίου Αχιλλίου της Λάρισας, όπως προαναφέρθηκε. Μουσουλμάνοι εμφανίζονται να συνδράμουν με χρηματικά ποσά σε εκκλησιαστικά έργα, όπως και ο Σουλεϊμάν Καβάτζη, ο οποίος ίσως είναι ο συνδρομητής του υπερθύρου που μελετάται. Παρόμοια περίπτωση πιθανώς ήταν και δεύτερος συνδρομητής, ο Χαλήλ αγάς. Φαίνεται πως με την συνεχή ανάμιξη χριστιανών και μουσουλμάνων, έπειτα από τα διατάγματα Χάτι Σερίφ και Χάτι Χουμαγιούν, κάποιοι Οθωμανοί αναπτύσσουν καλές σχέσεις με τους Έλληνες. Αυτό φαίνεται και από την πρώτη δημαρχία της Λάρισας, όπως προαναφέρθηκε, όπου, ο ένας από τους δημοτι κούς συμβούλους της Λάρισας, ο Χαλήλ αγάς, ίσως είναι ο άλλος συνδρομητής. Για να επιλέγεται μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, ως δημοτικός σύμβουλος, ίσως είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τους χριστιανούς ή είχε κάποια περιουσία στην Άνω Σκο τούσσα. Από την εξέταση άλλων λιθανάγλυφων του 19ου αι., στην πεδιάδα της Θεσσαλίας, διαπιστώθηκε πως η περίπτωση του υπερθύρου της Άνω Σκοτούσσας είναι μοναδική, καθώς είναι το μόνο στο οποίο αναφέρονται συνδρομητές μουσουλμάνοι. Από όσο γνωρίζουμε, δεν υπάρχει άλλος ναός του 19ου αι. στη Θεσσαλία όπου να αναγράφονται μουσουλμάνοι συνδρομητές, και μάλιστα μεταξύ των χριστιανικών συμβόλων, του σταυρού και των σεραφείμ. Πρόκειται για ένα σημαντικό τεκμήριο για την κοι νωνική ανάμιξη και συνεργασία χριστιανών και μουσουλμάνων, ως αποτέλεσμα του Τανζιμάτ. Φαίνεται πως μόνο λίγα χρόνια πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, οι αλλόθρησκοι πληθυσμοί άρχισαν να αναμιγνύονται και να συνεργάζονται σε τέτοιο βαθμό.
15. Θεόδωρος Παλιούγκας, ά π ., σ. 189.
262