DE KOSMOS PAPERS
1
DE KOSMOS PAPERS
Inleiding bij- en overzicht van de Kosmos publicaties vanaf 1968 ~ 1998 en later. De Kosmos Papers omvatten stukken, notities, nota’s en verslagen die in hoofdzaak in het tijdvak eind zestigers jaren tot begin negentiger jaren zijn gemaakt. De meeste daarvan zijn opgenomen in het Archief van het IISG (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis) te Amsterdam. Een aantal niet. Dit archief is eind 2019 nog niet geordend, noch georganiseerd, De meeste publicaties die inmiddels zijn gedigitaliseerd komen uit het persoonlijke archief van Eckart Dissen, die vanaf 1967 tot medio 1990 de leiding had van het centrum.
INHOUD DE KOSMOS PAPERS Inleiding The only way is up Belief systems, uitgangspunten en idealen De Kosmos papers – introductie 1. Fantasio 2 Kosmos’design 3. De Kosmos in verandering 4. Met het oog op de Kosmos 5. De wever en de tijdgeest 6. De Kosmos, van vrijplaats tot fenomeen 7. Leesstukjes voor een nieuwe tijd 8. Hans Wesseling, esotericus van het geluid 9. Oosterse Wijzen 10. Kosmos Posters 1969 ~1989 11. Bali, an adventure in cultural ecology 12. Cosmos Paper, the complete series 13. Hommage aan Hans Lodeizen en Hans Andreus 14. De manifestatie van het licht 15. Zen Comics 1 16. Zen Comics 2 Tot slot Gurdieff en de parabel van het rijtuig Wat ontbreekt er, en het volgende project: De Kosmos Verhalen
DE KOSMOS PAPERS De Kosmos Papers die al eerder al op ISSUU werden gepubliceerd zijn op internet tot herfst 2019 ruim 60.000 keer bezocht, en met name de Zen Comics, die ook in diverse Zen-facebookgroepen bekend zijn geworden. Foto voorzijde: Hugo Schuit. Naast de ingang is het door Roland Greefkes gesmede uithangbord, met waterlelie’s, zichtbaar,
2
DE KOSMOS PAPERS Inleiding De Kosmos (1969 ~1992) heeft als initiatief en centrum een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Samengevat zou je deze wel ontstaan, bloei en ondergang kunnen noemen, maar beter nog een oriëntatie, verdiepings- en specialisatiefase. In de eerste jaren kon iedere bezoeker/deelnemer vrijblijvend kennismaken met een keur aan programma’s op het gebied van persoonlijke ontwikkeling, met plezierige vrijetijdsbesteding, gezond eten en ontspannen in de sauna. Later werd het mogelijk je in die programma’s te verdiepen, die voor jou het meest zinvol waren en in nog een latere fase werd ook professionele scholing en studie aangeboden, waardoor deelnemers zich konden ontwikkelen tot docenten of een eigen praktijk of school konden starten. Al deze mogelijkheden zijn niet plotseling ontstaan, maar langs een proces van idee, ontwerp, keuzes en organisatie. Dit proces heeft zich om te beginnen afgespeeld in de vele overlegorganen die de Kosmos kende en waarvoor inbreng werd aangereikt door middel van de agenda, beleidsstukken en verslagen. De laatste twee zaken moesten ook extern gepresenteerd worden in de verantwoording die de Kosmos moest afleggen naar de overheid die van 1967 tot en met 1986 subsidie toekende voor ‘jeugdwerk en volksontwikkeling’, voor de educatieve bestaansreden die dit centrum in Amsterdam heeft gehad. Om de geschiedenis van de Kosmos in kaart te brengen en te begrijpen is het noodzakelijk om deze stukken zo compleet mogelijk en chronologisch beschikbaar te krijgen, en daarmee is de serie Kosmos Papers een begin gemaakt. En, omdat de Kosmos na Fantasio ontstaan is, en daarvan een metamorfose is geworden, zijn de Fantasio stukken1 ook van belang omdat daarin zichtbaar wordt op welke wijze Fantasio heeft gefunctioneerd en waarom het noodzakelijk werd Fantasio fundamenteel te transformeren. The only way is up Hieraan moest ik denken, toen ik de Kosmos Papers na 50 jaar opnieuw las. Waarschijnlijk starten veel initiatieven met een groot vertrouwen in de toekomst, want als je begint is er eigenlijk geen verleden om op te reflecteren voor een visie op wat komen gaat. De mogelijkheden leken onbegrensd. Alles kon, en alles kon ook uitgeprobeerd worden. En, als er dan al grenzen waren, dan zaten deze in de deelnemers aan het overleg over het Kosmosinitiatief zelf. Waarschijnlijk hadden we allemaal een droom van wat we wilden bereiken, en maakten we van’I have a dream we have a dream’. Dit betekent, dat we –weliswaar met de lessen van Fantasio- vooral vooruit keken. Daarbij was de toekomst uiteraard in nevelen gehuld, maar we wisten wel dat we op weg wilden gaan en dat gaandeweg doelen en mogelijkheden wel duidelijker zouden worden. 1
Fantasio stukken zijn vrijwel allemaal verloren gegaan bij de transformatie (= totale verbouwing) van het centrum, waarbij het complete Fantasio archief, op instigatie van een der ontevreden betrokkenen is vernietigd. De programma’s van Fantasio kunnen wel heel goed gereconstrueerd worden door de uitstekende publiciteit, zoals de wekelijkse agenda in Hitweek/Aloha. Zwaartepunt waren daarin weliswaar de Multi-media avonden, maar ook bijvoorbeeld de yoga lessen en de filmavonden komen ruim aan bod.
3
Belief systems, uitgangspunten en idealen Achter het Kosmos initiatief stond een veelheid van plannen en –nog- niet in kaart gebrachte - uitgangspunten en ‘waarden’. Een belangrijke basis vormde de overtuiging dat de mens een lerend wezen is, die zich wil ontwikkelen en ook zal, in alle omstandigheden. De Kosmos wilde daarvoor een omgeving aanbieden, die daar volop de gelegenheid zou bieden2. Persoonlijke ontwikkeling, bewustzijnsontwikkeling, menswording en maatschappelijke verandering werden daarbij vaak in een adem genoemd. De observatie dat de samenleving ongelijke ontwikkelingsmogelijkheden biedt, leidde tot een sterk motief daar in de Kosmos iets aan te doen. Spiritualiteit was buiten de kerk vooral in handen van kleine en elitaire groepen, en daar zette de Kosmos haar tanden in. Ten eerste door hiervoor een breed programma aanbod te ontwikkelen en ten tweede door dit zo toegankelijk mogelijk, liefst gratis, aan te bieden. Dat zag ik destijds ook als een beweging van de democratisering van de cultuur en als het openen van de weg naar een ‘education permanente’. Ook was er een sterke overtuiging, dat persoonlijke ontwikkeling ook tot maatschappelijke ontwikkeling zal leiden. Het idee van “begin bij je zelf en verander de wereld” werd in de eerste jaren ruimschoots geciteerd. Dit idee is overigens ten dele ook uitgekomen. Er zijn, en dat wordt ook elders in de Kosmos Papers beschreven, veel initiatieven vanuit de Kosmos in de samenleving genomen of in ieder geval ondersteund. Denk daarbij aan de natuurvoedingsbeweging, kleinschalig en milieuvriendelijk ondernemen, maar ook in een veelheid van mensen die via de Kosmos zich zijn gaan bekwamen in natuurgeneeskunde, massage, astrologie, yoga en martiale kunsten en nog vele meer. Voor een aantal scholen -die soms ook nu nog bestaan- op dit terrein, heeft de wieg in de Kosmos gestaan. De Kosmos Papers3 De stukken van, voor en over de Kosmos zijn onder meer beleidsnota’s, discussiestukken, verslagen en jaarstukken en zijn allemaal onderdeel van de neerslag van de geschiedenis van de Kosmos. Van deze stukken zijn er in de laatste jaren (2019/20) een aantal ‘herontdekt’ en digitaal beschikbaar gemaakt. Maar kan een lezer van nu, begrijpen wat daar staat, zonder de ervaring en de context van de praktijk? Dat denk ik wel, maar het is zinvol bij elk stuk je te realiseren in welke tijd dat geschreven werd, en in welke maatschappelijke context. Zouden we de ‘Zeitgeist’ kennen, dan is deze het die een beter inzicht in het materiaal mogelijk maakt. Het materiaal is nu, anno 2019, nog fragmentarisch en versplinterd. Mogelijk dat vele stukken, die nu nog onzichtbaar –want niet geordend en beschreven- in het Archief van het IISG zijn ondergebracht, aanvulling kunnen geven. In ieder geval behoren bij de Kosmos Papers de jaarlijkse ‘Beleidsnota’s’, die einde zomer/begin herfst ieder jaar werden gemaakt, met reflectie op het afgelopen werkjaar, en die de voornemens en plannen voor het nieuwe subsidiejaar bevatten. Deze nota’s verschenen vanaf begin 70er jaren tot en met 1986, het laatste subsidiejaar en kunnen gelezen worden met het financieel jaarverslag als materiële spiegel.
2
Te denken is aan een voorbeeld van de verlichting, waarin ontwikkeling en menswording wel ‘Bildung’ werd genoemd. Zo zou je Kosmos ook kunnen vergelijken met een ‘Haus der Bildung’ (vgl. Dr. K.H.Roessingh). 3 De Kosmos Papers, die ook bij dekosmos.net zijn gepubliceerd, kunnen vanaf die site ook gedownload worden.
4
DE KOSMOS PAPERS 1. 1968, 82 april. Nota. “Enige informatie en overwegingen betreffende Fantasio”. Doel van dit stuk was een beredeneerde agenda te leveren voor de ontwikkeling van Fantasio, dat op dat ogenblik pas anderhalve maand open was. In deze nota worden al existentiële vragen gesteld over het functioneren van Fantasio, en vormt daarmee een opmaat voor de toen nog niet bekende veranderingen die zouden komen. Bestemd voor staf, programmamedewerkers (de Provadyagroep) en bestuur (Stichting Ankerclubhuiswerk). Auteur: Eckart Dissen. https://issuu.com/home/published/fantasio
2.
1969, najaar. Nota. “Kosmos/Kosmos”. Nota van het ‘Kosmies ontspanningscentrum/ geprogrammeerde aktie’. Neerslag van de plannen voor de Kosmos, ná Fantasio. Gedetailleerde uitwerking van opzet en prognose van bezoek en begroting. Bestemd voor allen die bij de reporganisatie/transformatie betrokken waren, inclusief bestuur Anker en Gemeente Amsterdam. Auteur: Eckart Dissen https://issuu.com/home/published/kosmos1
3.
1974. “De Kosmos in verandering”. Afstudeer scriptie Voortgezette Opleiding Academie (PVO), Cultureel Werk/Volwassenen Educatie. Na ongeveer vijf jaar wordt hierin opzet, werkwijze en aanbod van de Kosmos beschreven. Het sluit bijna naadloos aan bij 2, waarbij nu bekeken kan worden wat er van die grootse plannen in de praktijk terecht gekomen is. Anders dan het beeld vooruit uit 1969, maar er ontstaat wel een beeld van een kwalitatief hoogstaand programma aanbod, verankerd in educatieve doelstellingen en omgeven met een reeks van voorzieningen, die de realisering van de doelstellingen van de deelnemers/bezoekers, ondersteunen. De contouren van de persoonlijke ontwikkelingsmogelijkheden zijn helder, het draagvlak daarvoor –werd binnen de Kosmosondersteund met een vegetarisch restaurant (nadat er in een eerdere fase ook een natuurvoedingswinkel was en een tweede macrobiotisch restaurant), een galerie/theehuis, gespecialiseerde bibliotheek, de eerste openbare gemengde sauna in Nederland, een theehuis en ontmoetingsruimte. Auteur: Eckart Dissen
https://issuu.com/home/published/de_kosmos_in_verandering
5
4
4.
1976. Werkstuk voor de POCW te Amsterdam, door Bart Bregman (administratie en financiĂŤn Fantasio en daarna Kosmos), Art van der Sman, Ruud Wester en Ben van der Wilt. Een beschrijving van de Kosmos en een voornamelijk kwantitatief onderzoek van de bezoekers in die tijd. Tevens organisatie beschrijving, subsidietermen en een interview met enkele stafleden. http://www.dekosmos.net/archive/wpcontent/uploads/2019/04/MethetoogopDeKosmos.pdf
5.
De Wever en de Tijdgeest 1989. Rede van Eckart Dissen4 bij het 20-jarig bestaan van de Kosmos https://issuu.com/home/published/de_ wever_en_de_tijdgeest
DE WEVER EN DE TIJDGEEST
4
Dit werd tevens mijn laatste openbare toespraak
6
6.
7.
1998. “Kosmos, Van vrijplaats tot fenomeen”. Een korte geschiedenis van de Kosmos, in Wijsheid te boek, Profiel van een veranderend tijdsbeeld, meningen visies. Hoofdstuk een in deze publicatie van Uitgeverij Ankh-Hermes ter gelegenheid van het vijfenzeventig jarig bestaan. Auteur: Eckart Dissen, gebaseerd op een interview met Ronald Hermsen (red.). Veel van de auteurs van deze uitgeverij waren ook docent, inleider in de Kosmos. Boeken van de meeste Ankh-Hermes auteurs werden ook verkocht in de Kosmos Bookstore. https://issuu.com/home/published/kosmos_van_vrijplaat s_tot_fenomeen of https://drive.google.com/file/d/1ScYPW3IYsG_stR-Z3kAjXTB3Rsw5Hhj/view LEESSTUKJES VOOR EEN NIEUWE TIJD De “Ten geleide” uit Kosmos Nieuwsblad, en de “Op de wijze van Hans Wesseling”, 1980 ~1987. Digitaal in 2020
8.
Hans Wesseling, esotericus van het geluid https://issuu.com/home/published/hanswesseling of https://drive.google.com/file/d/1R3ziv-p8hjOECW75j0iw6_veadEa_9U/view Hans Wesseling was jarenlang yoga docent en programma staflid van de Kosmos. Tevens auteur van een aantal yoga boeken en columns in Kosmos Nieuwsblad.
7
9.
“Oosterse Wijzen”, door Ulli Fischer, Ons Amsterdam, juli/augustus, 2012 https://issuu.com/home/published/oosterse.wijzen of https://drive.google.com/file/d/12el_EPYfVVOK_j9E1t0A flbr3piPk8Xq/view
10.
1969 ~1989 Kosmos Posters Een collectie van door de Kosmos gepubliceerde Posters, van bijzondere evenementen, concerten, programma’s en manifestaties. Uit de collectie van Simon Vinkenoog (tevens auteur, docent en spreker in de Kosmos), die deze meestal persoonlijk –na afloop- vanaf de muur mee naar huis heeft genomen. Om deze reden bestaat deze collectie ook nu nog en is ondergebracht in het Kosmos Archief in het IISG. https://issuu.com/kosmos.nederland/docs/kosmos.post ers.1969-1989 of https://drive.google.com/file/d/1pGGkAdX87HMT_MLK MHmMdyu2Vf7DPsYU/view
KOSMOS POSTERS 1968 ~1988
11.
BALI, AN ADVENTURE IN CULTURA ECOOLOGY.
Catalogue of the 1972 exhibition of contemporary traditional paintings of Bali in the Klungkung region – a former kingdom. It shows the ancient Hindu cosmology interpreted in contemporary Balinese paintings. The exhibition in the Kosmos was the first, and may be the last ever, to see this art that vanished in modern times. Exposite en begeleidend programma in samenwerking met het Koninklijk Instituut voor de Tropen. https://issuu.com/home/published/bali.cultural.ecology of https://drive.google.com/file/d/0B_WN3pbtTtD3X04zeFJ 1Q0J0bkU/view 8
12.
Cosmic Paper, de complete jaargangen van 1972 ~1975 (12 nummers) (Originelen niet compleet aanwezig bij het IISG) https://issuu.com/home/published/cosmic_paper of https://drive.google.com/file/d/1zbGaQu8b89l1yVroq 8JvK6zgXLL7mGvV/view en https://drive.google.com/file/d/1zbGaQu8b89l1yVroq 8JvK6zgXLL7mGvV/view
13.
Hommage aan Hans Lodeizen en Hans Andreus, 1986 https://issuu.com/home/published/hommage_aan_han s_lodeizen_en_hans_a of https://drive.google.com/file/d/10QFRql8EdO1WYiZlH O2IZZRdEXjAitpM/view
9
14.
De Manifestatie van het Licht, Marcel Messing Eind 1988 bestond de Kosmos bijna 20 jaar hetgeen de aanleiding was om een conferentie van Spirituele Centra en Initiatieven te organiseren. Dat was niet voor het eerst, want in de 70er en 80er jaren ontstonden deze op vele plaatsen in Nederland. Daarvoor is de Kosmos een inspirerend voorbeeld geweest en wij nodigden Marcel Messing uit, voor deze bijeenkomst een lezing te geven om deze beweging in een groter kader –dat van de tijdgeest- te plaatsen. Deze publicatie is de tekst van de lezing, die aan poëtische zeggingskracht weinig heeft ingeboet. Inmiddels zijn we 25 jaar verder en zien we hoe de spirituele renaissance van toen voedingsbodem is geweest voor een cultuurvernieuwing waarin yoga, milieubewustzijn en gezonde voeding en persoonlijke ontwikkeling de gewoonste zaak van de wereld zijn geworden. Marcel Messing gaf meerdere keren lezingen in de Kosmos, is auteur en was conservator van de Bibliotheca Hermetica, Te Amsterdam https://issuu.com/kosmos.nederland/docs/de_man ifestatie_van_het_licht of https://drive.google.com/file/d/1Mc0U72jK124wN G-a4ixD2E1ZGUq7_u81/view
AUDIOVISUEEL MATERIAAL Er is een grote hoeveelheid audiovisueel materiaal in het Kosmosarchief bij het IISG. Dat omvat vele honderden audiotapes, die Dan Foster gedurende meer dan 10 jaar maakte van de lezingen. en conferenties en seminars in de grote zaal, en bij andere programma’s. En bestaan er veel videotapes, ook op Umatic en VHS, naast de niet te definiëren videotapes uit 1975 van de Nieuwmarktrellen. Daarnaast bestaat er materiaal op dia, onder meer van de audiovisuele programma’s in de grote zaal – vooralsnog onvindbaar. In 1968/69 is een grote documentaire gemaakt “Van Fantasio naar Kosmos”, met veel reportages van het overleg dat daarvoor nodig was, onder meer in de staf, met docenten en de overheid. 2017 maakte Arjen Veldt een lange video van het vier uur durende inteview dat Ulli Fisher met Eckart Dissen had. De film uit 1968/69 is bij Beeld en Geluid in Hilversum in het archief opgenomen. De laatste video wordt bij het IISG in het archief opgenomen.
10
15/16 ZEN COMICS 1 EN 2, Ioanna Salajan https://issuu.com/home/published/zen_comics_1 https://issuu.com/home/published/zen_comics_2 Ioanna Salajan drew the zen comics for Cosmic Paper -published by Kosmos in Amsterdam- of which she was one of the authors and editors, between 1972 and 1975. The strip became well known in the internationbal ‘Underground Press’. All hand-drawn and lettered in black ink, they depict famous koans and scenes from the Zen tradition, using a monk and a variety of sometimes dim-witted monks. Ioanna was artist, teacher, healer and trainer with excellent talents for art and graphics and initiated the Bach Flower remedies as a healing tradition. In her later years she lived at Ibiza and Mallorca doing painting and traveled as master healer now and then to other countries in Europe.
11
PUBLICATIES –EXTERN- VERSCHENEN IN SAMENWERKING MET DE KOSMOS naar aanleiding van programma’s, seminars en manisfestaties 1. Dag Dokter - teksten naar aanleiding van het gelijknamige programma (1974) 2. P78, Mandala Poetry Festival Melkweg/Kosmos/Paradiso 3. Tibetaanse Geneeskunde, dr. Lobsang Dolma, Karnak, 1985 De eerste Tibetaanse arts, die les en consult gaf in de Kosmos 4. Uit naam van de Godin, Heleen Crul, red., Gottmer 1985 De lezingen serie en seminar in de Kosmos, georganiseerd door Sophia van ‘t Ende 5. Innerlijke Vrede, Z.H. de Dalai Lama van Tibet, Karnak, 1986 6. Een menselijke benadering van de wereldvrede, 1986, Stichting Ontmoeting met Tibetaanse Cultuur, in samenwerking met Kosmos, Karnak, en de Bibliotheca Philosophica Hermetica, ter gelegenheid van het bezoek van HH de Dalai Lama aan Nederland, mei 1986. 7. Als de zon spreekt, Surya Greene, Sigma Press 1994. Met veel informatie over met name internationale leraren die de Kosmos bezochten, van Karmapa tot Vilayat Khan.
12
DE KOSMOS IN DE SPIEGEL VAN DE TIJD Van de zestiger tot de negentiger jaren van de 20e eeuw 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1975 1977 1978 1980 1983 1985 1986 1986 1988 1989 1990 1991 1992 1992
Begin 2e Viet Nam5 oorlog (na de 1e met Frankrijk) met USA, einde 1975 Oprichting Provo Opkomst van jeugd- en internationaal nomadisch toerisme, de hippies Opheffing van Provo; CS rellen6 Praagse Lente7 (jan. ~ aug), 29 maart opening Fantasio, 30 maart Paradiso; mei Studentenrevolte in Parijs; start Magic Bus8 overland India/Nepal ~ 1979 Bezetting Maagdenhuis; begin Damslapers – einde 1970 met verbod augustus sluiting Fantasio; ontstaan Kabouterbeweging (tot ~ 1974), start van de Kraakbeweging9; Woodstock10 ; december, opening Kosmos11; Popfestival Kralingsebos, Rotterdam, Opening Melkweg, Amsterdam, RAF in Duitsland (170 ~1972), Wet Dream Film Festival Amsterdam (Melkweg/Kosmos) Eerste internationale Cannabis Conferentie ism. Koos Zwart Gijzelingsdrama Olympische spelen München / Watergate schandaal Staatsgreep in Chili, moord van Allende; Bezoek van HH de XVIe Karmapa aan de Kosmos, Nixon treedt af vanwege Watergate; opkomst Bhagwan Shree Rajneesh12 ~ 1990 Nieuwmarktrellen13 bij de aanleg Metro in Amsterdam, bezoek Stephen and Ina Mae Gaskin van de Farm Community, USA; optreden Farmband in Melkweg Onafhankelijkheid Suriname; Voorjaarsbeurs Kosmos Memo-beurs Expohal Hilversum, ism. Kosmos; start Jonestown ~ 1978 One World Poetry, Kosmos ism. Melkweg en Paradiso Inhuldiging Beatrix met de beruchte rookbommen14 Grootste anti-atoombewapening demonstratie in Den Haag Rainbow Warrior van Greenpeace wordt in Nieuw Zeeland opgeblazen Ontploffing van Tsjernobyl; Bezoek van HH de Dalai Lama aan Nederland Besluit15 van de Gemeenteraad van Amsterdam om de subsidie van de Kosmos definitief stop te zetten. Glasnost van Gorbatsjov – verder gaande liberalisering van de Oostblokstaten Val van de Berlijnse muur; Afzetten van Ceausescu; demonstraties Tian Men plein in China bloedig beëindigd, duizenden doden Mandela vrij, Hereniging van Oost en West Duitsland; Art Meets Science and Spiritiality in a Changing Econonomy, Louwrien Wijers16 Eerste Golfoorlog, Opheffing van Sovjet Unie zoals die bestond Afschaffing van de apartheid Kosmos sluit definitief
5
In 1968/69 kwamen meerdere Amerikanen in de Kosmos werken, en ontweken daarmee de Amerikaanse dienstplicht 6 Dit was directe aanleiding om de CS-kelder (The Underground) te starten in het gebouw van Het Anker, het latere Kosmos. Dit experiment duurde slechts een half jaar, terwijl op de verdieping daarboven een theehuis, Diggershop, platenzaakje en verkoop van Nepalese sieraden op gang kwam 7 Als gevolg van het neerslaan van de Praagse Lente, kwam Eva Netopilova in Fantasio/Kosmos werken 8 Hier zijn heel wat Kosmosbezoekers uit binnenland en buitenland naar het oosten vv. gereisd – Hippie Trail 9 Er warenvrij veel medewerkers van de Kosmos betrokken in de kraakbeweging of woonden in kraakpanden 10 De film van Woodstock werd vele malen in de Kosmos vertoond door de ingehuurde reizende bioscoop 11 De Kosmos opende 15 december 1969, om 18.00 uur (zie de horoscoop in Cosmic Paper, nr. 2) 12 De Bhagwan-groep kwam ook enige tijd in de Kosmos; toen het sektarische karakter duidelijk werd gestopt 13 John Blogg en Eckart Dissen maakten hiervan documentaire filmopnames die later in de Kosmos werden vertoond. Mogelijk is de tape hiervan bij IISG terecht gekomen 14 Deelnemers aan de AAK in de het gebouw waren hierbij betrokken net zoals (ex)provo’s 15 Roel van Duijn stemde als enig raadslid (van Groen Amsterdam) hier tegen. 16 Louwrien Wiers introduceerde een reeks van leraren uit India in de Kosmos, organiseerde dit seminar met HH de Dalai Lama
13
TOT SLOT
GURDIEFF The Master Arrives The Parable of the Horse, Carriage and Driver is a very ancient tale of unknown origin, brought to the West by Gurdjieff. The equipage in its entirety presents us with a picture of Man. In it, the Horse represents the function of feelings, emotions. The Carriage stands for the body, and the Coachman is what we usually call our ‘conscious or ‘thought’. The passengers of the carriage are represented by the multitude of characters in the painting, some quite strange and even quite unknown to each other. This is the image of our fragmented selves who can and do enter the carriage one after another and order it this way or that. The arrival of the Master, or what might be called a unified Self, or ‘I’, can only be the result of many years’ of exacting inner work. The reason for this necessary “inner struggle” is that Man is not a unity, but a divided being. Gurdjieff says that “Man is like a rig consisting of passenger, driver, horse and carriage.”20 The carriage is the body, the horse is the emotions, the driver is the mind, and the passenger is the possibility of consciousness, of self-awareness. This imagery comes straight from Plato’s Phaedrus: “Let us then liken the soul to the natural union of a team of winged horses and their charioteer.”
Deze parabel die Gurdieff eens schreef, kan ook een beeld vormen om een initiatief en organisatie als de Kosmos te begrijpen. In dit beeld zijn een aantal dimensies tegelijk aanwezig, waarin de ontwikkeling en verandering zich kan afspelen. Ton Alberts17, die dit verhaal eens introduceerde in zijn Raja Yoga lessen, verklaarde de onderdelen, die zowel op een individuele als een collectieve ontwikkeling kunnen worden toegepast. Individueel zouden de paarden dan de levensenergie en emotie symboliseren, het rijtuig het lichaam, de koetsier de geest (ratio) en het denken en de passagier de ziel. Het is een aardige oefening dit ook voor de Kosmos toe te passen, waarbij het gebouw het rijtuig is, de paarden de ontwikkelingsenergie symboliseren, de koetsier stuurt (het beleid) en de passagier vertegenwoordigt de bezieling en mystieke weg, die het project tegelijk ook aflegt. Dit betekent volgens mij, dat ontwikkelingsprocessen van mens en organisatie transformationeel zijn, in ieder geval niet rationeel of cyclisch. De metamorfose van Fantasio naar Kosmos is daar een mooi voorbeeld van.
17
Ton Alberts, de bekende architect, onder meer van het ING Hoofdkantoor, Bijlmer, gaf drie jaar (van 1969 ~ 1972) Raja Yoga-lessen –zonder honorarium!- gebaseerd op de leer van de Arcana-school in Geneve, die door Alice Bailey werd geleid. De parabel van Gurdieff werd overigens ook door zowel Hans Wesseling als Hans ten Dam gebruikt, om soms iets uit te leggen.
14
WAT ONTBREEKT ER De Kosmos Papers geven in de eerste plaats een beschrijving van de Kosmos in haar ontwikkeling, de organisatie en in zekere zin de resultaten. Wat mist is een inzicht in motief, deelname en ervaring van de bezoekers / deelnemers aan de programma’s en faciliteiten als theehuis, restaurant, bibliotheek, boekwinkel en sauna. Wat is het effect geweest van het deelnemen aan een cursus, scholing en/of opleiding. Welke invloed heeft deze gehad op leven en werk van de persoon? Welke maatschappelijke initiatieven zijn daaruit voortgekomen? Ook in en na de 23 jaar dat de Kosmos bestaan heeft is daarnaar nooit onderzoek gedaan, en bestaat er dus ook geen informatie anders dan individuele indrukken bij docenten en medewerkers van de Kosmos. Dat het programma-aanbod zinvol is geweest is evident gezien de grote participatie hierin – de Kosmos had in de ‘goede’ jaren ruim 50.000 bezoekers per jaar- die wel enigszins in kaart te brengen is en ook te reconstrueren zou zijn uit (vooral de financiële) jaarverslagen en de inschrijvingsadministratie. Daarbij werkte de respons ook meteen als ‘hard’ evaluatieinstrument. Kwamen er niet genoeg deelnemers, dan ging de cursus niet door, of verdween een cursus uit het programma-aanbod. Zoals elders wel is beschreven18 werden alle programma’s ook geëvalueerd door de leden van de staf/programmawerkgroep, die altijd aan deze meegedaan hebben en daardoor ervaringen uit de eerste hand verkregen. Om die reden zijn ook enkele cursussen stopgezet, ondank ruim voldoende deelname van bezoekers. Wat hiervoor nodig is en ook ontbreekt, is een overzicht en analyse van alle programma’s19, cursussen, lezingen, seminars en opleidingen, van 1969 ~1992. Wat ook nog mist is een beschrijving en analyse van de organisatie en haar structuur, de beleids- ontwikkeling en besluitvorming die in al die tijd vrijwel volledig democratisch is geweest, tot en met ‘op basis van consensus’. Hierdoor ontbreekt ook de rol die het organisatiebestuur heeft gehad in de laatste jaren van de Kosmos en haar ondergang. In de democratisch geleide organisatie is per definitie de werkgemeenschap drager van beleid en uitvoering. Het beëindigen van het zelfbestuur van de Kosmos heeft naar mijn mening de ondergang versneld, zo niet veroorzaakt. De rol van het stichtingsbestuur (na 1985 werd de Kosmos een zelfstandige stichting) is hierin onzichtbaar, onder meer door de geheime bestuursbijeenkomsten20 en de geheime enquête onder de medewerkers, waarna de conclusie volgde dat het exploitatietekort niet het gevolg was van een gezamenlijk probleem -en dus ook geen collectieve verantwoordelijkheid- namelijk te hoge personeelslasten ten opzichte van de omzet in alle commerciële afdelingen, zoals restaurant, theehuis, bookstore en sauna. Scharnierpunt is zonder twijfel ook de invoering –door het bestuur- van een integrale salarisverhoging (inschaling) in 1988 zonder de benodigde dekking van meer dan een ton die daarvoor nodig was. Slechts één werknemer heeft toen deze verhoging geweigerd. Een belangrijke documentatie is ook nog niet in kaart gebracht. Namelijk die van de privatiseringsfase, na de subsidiebeëindiging van 1986. Hiervoor werd met name door Paul de Leenheer en Eckart Dissen een plan ontworpen voor een nieuwe Kosmos, die in een aantal jaren de wegvallende subsidie ruim 1 miljoen gulden zou gaan compenseren door nieuwe commerciële activiteiten, die in het bredere Kosmosbeleid zouden passen. Onder meer commerciële onderwijsverhuur en de opzet van persoonsgerichte management training en opleiding in Perspectief, School voor management21.
18
Zie ook in Wijsheid te boek. Deze informatie is mogelijk te reconstrueren uit de publicaties zoals Kosmos Nieuwsblad, posters, verslagen die in het IISG Archief zijn opgenomen. 20 Dit was in strijd met de statuten en het HR. Deze informatie werd pas achteraf verloren hebben. 21 Dit initiatief werd in 1990 (met mijn vertrek) verzelfstandigd in de Stichting Perspectief, die succesvol trainingen en opleidingen voor overheid en bedrijfsleven ging aanbieden, met –vanaf ca. 2000- als belangrijkste 19
15
Waarom de Kosmos Papers Doel van het publiceren van de Kosmos Papers is om de geschiedenis van het centrum, die ruim 23 jaar beslaat, zo goed mogelijk in kaart te brengen. Hoewel het slechts 50 jaar geleden22 is, dat de Kosmos ontstond, gaat in die tijd gemakkelijk informatie verloren, en zal het moeilijk zijn om de geschiedenis waarheidsgetrouw zichtbaar te maken. Vaak wordt geschiedenis achteraf geschreven, en ook vaak door mensen die weliswaar mogelijk in dezelfde tijd hebben geleefd, maar die hierin geen deelnemer zijn geweest zodat ook geen eigen observaties en ervaringen ingebracht kunnen worden. Hierdoor kan informatie al snel in interpretatie veranderen en kunnen eigen inzichten en opvattingen al snel daarmee interfereren. Een latere geschiedschrijving gebaseerd op research kan daardoor soms gaan lijken op mythologisering en een vertekening van die tijd geven. Daarmee zou de Kosmos geen recht gedaan worden. Vandaar dus deze Kosmos Papers. De Kosmos Papers bevatten een selectie van gedrukte en/of gepubliceerde stukken. Er zijn in de media ook een aantal van artikelen verschenen en enkele studies, zoals ‘Zelfrealisatie’en ‘Religieuze bewegingen in Nederland’ van Robert Kranenborg.
Voor de geschiedenis van de Kosmos is het interessant ook iets van de voorgeschiedenis van het gebouw te weten, namelijk de eerdere vestiging van College Zeemanshoop (tot 1864, waarna er een school in werd gevestigd), de latere activiteiten van de (socialistische) Arbeiders Jeugd Centrale (AJC, vanaf 1918 ~ 1956), en de uitvoering van het Ankerclubhuiswerk vanaf ca. 1948 ~1966. Omdat de geschiedenis na de Kosmos natuurlijk verder gaat, volgt de vestiging van het Nationaal Pop Archief (1998-2008) en daarna het Kunstcentrum De Appel (2012-2016). Nu is er het Gemeentelijk Opleidingscentrum gevestigd.
onderdeel Leiderschapsontwikkeling, onder meer met in samenwerking met het IBO en dr. John D. Adams en dr. Sabina A. Spencer als internationale docenten. 22 In de zomer van 1967, ik was toen 25 jaar oud, begon ik in dit gebouw op uitnodiging en met de opdracht van het bestuur van Stichting Anker met “het tot ontwikkeling brengen van het gebouw” (uiteraard binnen de sociaal culturele doelstellingen van toen). Het bestuur bestond destijds uit een ‘post-regentengroep waarin o.m. zaten Mw. Vonhoff, Mr. Dubois, V. Domela Nieuwenhuis, Nico Torenstra en Jaap Maasdam.
16
Het tijdschrift Lemuria, dat de Kosmos vanaf begin aan is gaan maken en dat rond 1970 ongeveer één jaar bestaan heeft, met 12 uitgaven, is nog niet gedocumenteerd en/of gedigitaliseerd. Iets wat tevens mist bij de Kosmos papers is een fotografisch beeld door de jaren heen. Dit bestaat wel, voornamelijk in het archief van de ‘huisfotograaf’ van de Kosmos, Hugo Schuit en uit min of meer toevallig gemaakt fotomateriaal vanuit heel verschillende bronnen, en dat ook merendeels bij het IISG terecht is gekomen. Een deel is daarvan ook gedigitaliseerd en staat op dekosmos.net. Verder mist er ook een persoonsregister van de docenten, medewerkers en staf van de Kosmos. Wie heeft daar in die jaren gewerkt, van wanneer tot wanneer, en in welke functie, in welke afdeling. Even interessant is, wat zij na de sluiting van de Kosmos zijn gaan doen, en in hoeverre de Kosmos achtergrond daarin een rol heeft gespeeld. Een onverwachte kant die niet zichtbaar is, is die van Gemeente en overheid, die toch ongeveer 20 jaar van de 25, die het centrum inclusief haar voorgeschiedenis, heeft gesubsidieerd. Wat waren daarbij de overwegingen, regels en termen voor toekenning van de subsidie, en wat waren uiteindelijk de doorslaggevende redenen om deze te beëindigen. De manipulatie van een collega-organisatie om voor een nieuw project subsidie bij de Kosmos weg te halen heeft mede als hefboom gediend. De uitspraak van een wethouder, dat de Kosmos te succesvol was zie ik als een drogreden. In de beleidsstukken van de overheid is zonder twijfel de waarheid te achterhalen. Een nieuw Kosmos project.
De Kosmos Verhalen. De Kosmos bestaat nu voornamelijk uit informatieve bronnen en nog niet opgetekende verhalen van ervaringen en belevenissen van bezoekers, medewerker/staf en docenten. Het plan is gelanceerd om deze persoonlijke verhalen op te gaan tekenen. In deze verhalen zal zichtbaar worden welke betekenis de Kosmos voor hen gehad heeft. Waarom zijn zij gekomen, wat hebben ze gedaan, wat geleerd, en wat zijn zij –misschien met verworven inzichten- daarna gaan doen. Ik verwacht dat daar bijzondere en betekenisvolle geschiedenissen tevoorschijn zullen komen. Vooralsnog kunnen verhalen, met en/of zonder illustraties, kort en lang, opgestuurd worden maar Kosmos.Nederland@gmail.com Te zijner tijd zullen deze verhalen bij dekosmos.net gepubliceerd worden.
17
18